Тілдік қатынас – сөйлеу тілі арқылы ұғынысу
Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Жүйелі мәнді сөйлеудің сапалары
2. Тілдік қатынас . сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу
3. Ұлттық тілді дамыту . тәрбиенің алтын қазығы.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Жүйелі мәнді сөйлеудің сапалары
2. Тілдік қатынас . сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу
3. Ұлттық тілді дамыту . тәрбиенің алтын қазығы.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Адамның қоғамдық болмысы жанжақты әрi көп деңгейлi аралық қатынастардан құралатынын жоғарыда әңгiме еткенбiз. Ал осы қатынастар арасында өзiнiң ерекше мәнi мен құрылымы жағынан танылатын құбылыс бұл тiлдестiк қатынастар. Тiлдесу барысында адамдар өзара әрекеттiк байланысқа келiп, тұрмысеңбек тәсiлдерi мен нәтижелерiн, әрекетке орай туындаған болжамдар мен идеяларын, ниеттерiн, қызығулары мен сезiмдерiн және т.б. өзара бөлiседi, алмасады. Тiлдестiк қатынас бiршама дербес құбылыс ретiнде қабылдануымен, субъектi белсендiлiгiнiң ерекше бiр формасы ретiнде көрiнедi. Тiлдесу қызметiнiң нәтижесi өзгертiлген, болмаса қайта жасалған дүниелiк не идеалдық өнiм емес, ол адам мен адамның, адам мен қауым арасында орныққан байланыс қатынасы. Бұл ретте әңгiме тек бiрдiң екiншiге бағытталған жай әрекетi, не оның ықпалы жөнiнде емес, ал өзара, бiрбiрiне болған әсерi туралы. Тiлдесу үшiн мiндеттi түрде әрқайсысы өз алдына субъектiк мағынаға ие ең кемiнде екi адам болуы қажет.
Қазiргi кезде жалпы психология мәселелерiнiң көптеген шешiмi осы тiлдестiк қатынастарды зерттеуге байланысты болып отыр. Себебi психологиялық бейненiң бiр формадан екiншiсiне өтуi (мыс.: түйсiктiң сезiмге, сезiмнiң ойға, ойдың сөзге т.с.с.), адам психикасындағы ашық сана аймағы мен бейсана байланысы, адам көңiл шарпуларының ерекшелiктерi, жеке адам заңдылықтары т.б. осы тiлдестiк қатынастың негiзiнде жасалады.
Тiлдесу деген не? Тiлдесу бiркелiкi iсәрекет қажеттiгiнен туындаған адамдар арасындағы байланыстардың даму көзi. Тiл қатынасы негiзiнен әңгiмелесушiлердiң өзара ақпарат алмасуынан қалыптасады. Бұл ақпарат алмасу тiл қатынасының коммуникативтiк сипатын құрайды. Тiлдесудiң екiншi тарапы сөйлеушiлердiң өзара ықпалы, яғни сөйлесу барысындағы сөз алмасу ғана емес, сонымен қатар бiр бiрiнiң әрекетiн, қылығын танып, оны өзгерiске келтiруi, жауап беруi. Үшiншi, ақырғы, тарапы тiл қатынасы сөйлесу арқылы адамдардың бiрiн бiрi қабылдап, өздерiнiң психологиялық бейнесiн түзуi.
Сонымен, бiртұтас тiлдесу процесiнде үш бағытты байқаймыз:коммуникативтi (ақпарат алмасу), интерактивтi (өзара ықпалды әрекетке келу) және перцептивтi (адамның бiрiн бiрi қабылдап, түсiнiсуi). Осы үш, бiрбiрiне байланысты тiлдесудiң қырлары бiрлiктi қызмет орындауымен сол қызметке араласқан адамдардың өзара қатынасын ұйымдастырудың әдiстерiн құрайды.
Тiлдесу мен iс әрекет өзара тығыз байланысты екенi сөзсiз. Бiрақ, әңгiмеге арқау болып отырған тiлдесу қызметi iсәрекеттiң бiр бөлiгi ме, не бұл екеуi өз алдына дербестiгi бар, теңдей құбылыс па? деген сұрақ туындайды. Бiрлiктi iсәрекет барысында адам қажетсiнуден мiндеттi түрде басқа адамдармен қауым түзедi, сөйлеседi, пiкiр алысады, яғни байланысқа келiп, өзара түсiнiсумен ақпарат алысып, берiседi. Бұл жағдайда тiлдесу қызметi iсәрекеттiң бiр бөлiгi сипатында қарастырылады, бiрақ адам мұнымен шектелiп қалмайды.
Тiлдесе отырып адам басқаларға өзiнiң ерекшелiктерiн, даралық қасиеттерiн танытады (қазақтың «аузын ашса, көмекейi көрiнедi» деген қанатты сөзi осыдан). өндiрiлген зат (құрылған үй, отырғызылған ағаш, жазылған кiтап, орындалған ән) бұл, бiр жағынан, iсәрекет нысаны, ал екiншi жағынан адамның өзiнөзi қоғамдық тұлға ретiнде көрсетуiнiң қажеттi құралы, себебi өнiм басқалардың мүддесiне бағышталған. Осы зат арқылы адамдар арасындағы қатынас тiке емес, жанама сипат алады да, өндiрушi мен пайдаланушыға теңдей ортақ тiл байланысын туындатады.
Сонымен, iсәрекет тiлдiк қатынастың бiр бөлiгi, ал сезiм iсәрекеттiң құрам бөлiгi, ал екеуi қосылып барша жағдайларда тұтас бiрлiктi құрайды.
Тiлдесу әрекетiнiң сипаты, аймағы мен әдiстерi оған қатынасқан адамдардың әлеуметтiк қызметтерiмен, қоғамдық қатынаста тұтқан орынымен, қандай да қауымға мүшелiгiмен анықталады да өндiрiс, өнiм алмасу және оны пайдалануға байланысты жағдайларға, сондайақ қоғамда орныққан заңдар, ережелер, талаптарға сай әлеуметтiк мекемелер тарапынан реттелiп барады.
Адамның қоғамдық болмысы жанжақты әрi көп деңгейлi аралық қатынастардан құралатынын жоғарыда әңгiме еткенбiз. Ал осы қатынастар арасында өзiнiң ерекше мәнi мен құрылымы жағынан танылатын құбылыс бұл тiлдестiк қатынастар. Тiлдесу барысында адамдар өзара әрекеттiк байланысқа келiп, тұрмысеңбек тәсiлдерi мен нәтижелерiн, әрекетке орай туындаған болжамдар мен идеяларын, ниеттерiн, қызығулары мен сезiмдерiн және т.б. өзара бөлiседi, алмасады. Тiлдестiк қатынас бiршама дербес құбылыс ретiнде қабылдануымен, субъектi белсендiлiгiнiң ерекше бiр формасы ретiнде көрiнедi. Тiлдесу қызметiнiң нәтижесi өзгертiлген, болмаса қайта жасалған дүниелiк не идеалдық өнiм емес, ол адам мен адамның, адам мен қауым арасында орныққан байланыс қатынасы. Бұл ретте әңгiме тек бiрдiң екiншiге бағытталған жай әрекетi, не оның ықпалы жөнiнде емес, ал өзара, бiрбiрiне болған әсерi туралы. Тiлдесу үшiн мiндеттi түрде әрқайсысы өз алдына субъектiк мағынаға ие ең кемiнде екi адам болуы қажет.
Қазiргi кезде жалпы психология мәселелерiнiң көптеген шешiмi осы тiлдестiк қатынастарды зерттеуге байланысты болып отыр. Себебi психологиялық бейненiң бiр формадан екiншiсiне өтуi (мыс.: түйсiктiң сезiмге, сезiмнiң ойға, ойдың сөзге т.с.с.), адам психикасындағы ашық сана аймағы мен бейсана байланысы, адам көңiл шарпуларының ерекшелiктерi, жеке адам заңдылықтары т.б. осы тiлдестiк қатынастың негiзiнде жасалады.
Тiлдесу деген не? Тiлдесу бiркелiкi iсәрекет қажеттiгiнен туындаған адамдар арасындағы байланыстардың даму көзi. Тiл қатынасы негiзiнен әңгiмелесушiлердiң өзара ақпарат алмасуынан қалыптасады. Бұл ақпарат алмасу тiл қатынасының коммуникативтiк сипатын құрайды. Тiлдесудiң екiншi тарапы сөйлеушiлердiң өзара ықпалы, яғни сөйлесу барысындағы сөз алмасу ғана емес, сонымен қатар бiр бiрiнiң әрекетiн, қылығын танып, оны өзгерiске келтiруi, жауап беруi. Үшiншi, ақырғы, тарапы тiл қатынасы сөйлесу арқылы адамдардың бiрiн бiрi қабылдап, өздерiнiң психологиялық бейнесiн түзуi.
Сонымен, бiртұтас тiлдесу процесiнде үш бағытты байқаймыз:коммуникативтi (ақпарат алмасу), интерактивтi (өзара ықпалды әрекетке келу) және перцептивтi (адамның бiрiн бiрi қабылдап, түсiнiсуi). Осы үш, бiрбiрiне байланысты тiлдесудiң қырлары бiрлiктi қызмет орындауымен сол қызметке араласқан адамдардың өзара қатынасын ұйымдастырудың әдiстерiн құрайды.
Тiлдесу мен iс әрекет өзара тығыз байланысты екенi сөзсiз. Бiрақ, әңгiмеге арқау болып отырған тiлдесу қызметi iсәрекеттiң бiр бөлiгi ме, не бұл екеуi өз алдына дербестiгi бар, теңдей құбылыс па? деген сұрақ туындайды. Бiрлiктi iсәрекет барысында адам қажетсiнуден мiндеттi түрде басқа адамдармен қауым түзедi, сөйлеседi, пiкiр алысады, яғни байланысқа келiп, өзара түсiнiсумен ақпарат алысып, берiседi. Бұл жағдайда тiлдесу қызметi iсәрекеттiң бiр бөлiгi сипатында қарастырылады, бiрақ адам мұнымен шектелiп қалмайды.
Тiлдесе отырып адам басқаларға өзiнiң ерекшелiктерiн, даралық қасиеттерiн танытады (қазақтың «аузын ашса, көмекейi көрiнедi» деген қанатты сөзi осыдан). өндiрiлген зат (құрылған үй, отырғызылған ағаш, жазылған кiтап, орындалған ән) бұл, бiр жағынан, iсәрекет нысаны, ал екiншi жағынан адамның өзiнөзi қоғамдық тұлға ретiнде көрсетуiнiң қажеттi құралы, себебi өнiм басқалардың мүддесiне бағышталған. Осы зат арқылы адамдар арасындағы қатынас тiке емес, жанама сипат алады да, өндiрушi мен пайдаланушыға теңдей ортақ тiл байланысын туындатады.
Сонымен, iсәрекет тiлдiк қатынастың бiр бөлiгi, ал сезiм iсәрекеттiң құрам бөлiгi, ал екеуi қосылып барша жағдайларда тұтас бiрлiктi құрайды.
Тiлдесу әрекетiнiң сипаты, аймағы мен әдiстерi оған қатынасқан адамдардың әлеуметтiк қызметтерiмен, қоғамдық қатынаста тұтқан орынымен, қандай да қауымға мүшелiгiмен анықталады да өндiрiс, өнiм алмасу және оны пайдалануға байланысты жағдайларға, сондайақ қоғамда орныққан заңдар, ережелер, талаптарға сай әлеуметтiк мекемелер тарапынан реттелiп барады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Ғабитов Т. Мәдениеттану: оқулық / Раритет, 2006.-63 б.
2. Уәлиұлы Н. Тілемісұлы Н. Сөз мәдениеті: оқулық / Алматы, 2002.
3. М.Ғабдуллин. Қазақ халықының ауыз әдебиеті/ Алматы, Санат 1996 ж
4. Қапасова Б.Қ. Әбдіжүнісова Б.Х. Жұмаділова Ш.Т. Қазақ тілін жедел оқыту./Сөз мәдениеті. Шешендік сөздер./ Астана, Арман. 2007 ж
1. Ғабитов Т. Мәдениеттану: оқулық / Раритет, 2006.-63 б.
2. Уәлиұлы Н. Тілемісұлы Н. Сөз мәдениеті: оқулық / Алматы, 2002.
3. М.Ғабдуллин. Қазақ халықының ауыз әдебиеті/ Алматы, Санат 1996 ж
4. Қапасова Б.Қ. Әбдіжүнісова Б.Х. Жұмаділова Ш.Т. Қазақ тілін жедел оқыту./Сөз мәдениеті. Шешендік сөздер./ Астана, Арман. 2007 ж
Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Жүйелі мәнді сөйлеудің сапалары
2. Тілдік қатынас – сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу
3. Ұлттық тілді дамыту – тәрбиенің алтын қазығы.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Адамның қоғамдық болмысы жанжақты әрi көп деңгейлi аралық қатынастардан
құралатынын жоғарыда әңгiме еткенбiз. Ал осы қатынастар арасында өзiнiң
ерекше мәнi мен құрылымы жағынан танылатын құбылыс бұл тiлдестiк
қатынастар. Тiлдесу барысында адамдар өзара әрекеттiк байланысқа келiп,
тұрмысеңбек тәсiлдерi мен нәтижелерiн, әрекетке орай туындаған болжамдар
мен идеяларын, ниеттерiн, қызығулары мен сезiмдерiн және т.б. өзара
бөлiседi, алмасады. Тiлдестiк қатынас бiршама дербес құбылыс ретiнде
қабылдануымен, субъектi белсендiлiгiнiң ерекше бiр формасы ретiнде
көрiнедi. Тiлдесу қызметiнiң нәтижесi өзгертiлген, болмаса қайта жасалған
дүниелiк не идеалдық өнiм емес, ол адам мен адамның, адам мен қауым
арасында орныққан байланыс қатынасы. Бұл ретте әңгiме тек бiрдiң екiншiге
бағытталған жай әрекетi, не оның ықпалы жөнiнде емес, ал өзара, бiрбiрiне
болған әсерi туралы. Тiлдесу үшiн мiндеттi түрде әрқайсысы өз алдына
субъектiк мағынаға ие ең кемiнде екi адам болуы қажет.
Қазiргi кезде жалпы психология мәселелерiнiң көптеген шешiмi осы
тiлдестiк қатынастарды зерттеуге байланысты болып отыр. Себебi
психологиялық бейненiң бiр формадан екiншiсiне өтуi (мыс.: түйсiктiң
сезiмге, сезiмнiң ойға, ойдың сөзге т.с.с.), адам психикасындағы ашық сана
аймағы мен бейсана байланысы, адам көңiл шарпуларының ерекшелiктерi, жеке
адам заңдылықтары т.б. осы тiлдестiк қатынастың негiзiнде жасалады.
Тiлдесу деген не? Тiлдесу бiркелiкi iсәрекет қажеттiгiнен туындаған
адамдар арасындағы байланыстардың даму көзi. Тiл қатынасы негiзiнен
әңгiмелесушiлердiң өзара ақпарат алмасуынан қалыптасады. Бұл ақпарат алмасу
тiл қатынасының коммуникативтiк сипатын құрайды. Тiлдесудiң екiншi тарапы
сөйлеушiлердiң өзара ықпалы, яғни сөйлесу барысындағы сөз алмасу ғана емес,
сонымен қатар бiр бiрiнiң әрекетiн, қылығын танып, оны өзгерiске келтiруi,
жауап беруi. Үшiншi, ақырғы, тарапы тiл қатынасы сөйлесу арқылы адамдардың
бiрiн бiрi қабылдап, өздерiнiң психологиялық бейнесiн түзуi.
Сонымен, бiртұтас тiлдесу процесiнде үш бағытты
байқаймыз:коммуникативтi (ақпарат алмасу), интерактивтi (өзара ықпалды
әрекетке келу) және перцептивтi (адамның бiрiн бiрi қабылдап, түсiнiсуi).
Осы үш, бiрбiрiне байланысты тiлдесудiң қырлары бiрлiктi қызмет орындауымен
сол қызметке араласқан адамдардың өзара қатынасын ұйымдастырудың әдiстерiн
құрайды.
Тiлдесу мен iс әрекет өзара тығыз байланысты екенi сөзсiз. Бiрақ,
әңгiмеге арқау болып отырған тiлдесу қызметi iсәрекеттiң бiр бөлiгi ме, не
бұл екеуi өз алдына дербестiгi бар, теңдей құбылыс па? деген сұрақ
туындайды. Бiрлiктi iсәрекет барысында адам қажетсiнуден мiндеттi түрде
басқа адамдармен қауым түзедi, сөйлеседi, пiкiр алысады, яғни байланысқа
келiп, өзара түсiнiсумен ақпарат алысып, берiседi. Бұл жағдайда тiлдесу
қызметi iсәрекеттiң бiр бөлiгi сипатында қарастырылады, бiрақ адам мұнымен
шектелiп қалмайды.
Тiлдесе отырып адам басқаларға өзiнiң ерекшелiктерiн, даралық
қасиеттерiн танытады (қазақтың аузын ашса, көмекейi көрiнедi деген
қанатты сөзi осыдан). өндiрiлген зат (құрылған үй, отырғызылған ағаш,
жазылған кiтап, орындалған ән) бұл, бiр жағынан, iсәрекет нысаны, ал екiншi
жағынан адамның өзiнөзi қоғамдық тұлға ретiнде көрсетуiнiң қажеттi құралы,
себебi өнiм басқалардың мүддесiне бағышталған. Осы зат арқылы адамдар
арасындағы қатынас тiке емес, жанама сипат алады да, өндiрушi мен
пайдаланушыға теңдей ортақ тiл байланысын туындатады.
Сонымен, iсәрекет тiлдiк қатынастың бiр бөлiгi, ал сезiм iсәрекеттiң
құрам бөлiгi, ал екеуi қосылып барша жағдайларда тұтас бiрлiктi құрайды.
Тiлдесу әрекетiнiң сипаты, аймағы мен әдiстерi оған қатынасқан
адамдардың әлеуметтiк қызметтерiмен, қоғамдық қатынаста тұтқан орынымен,
қандай да қауымға мүшелiгiмен анықталады да өндiрiс, өнiм алмасу және оны
пайдалануға байланысты жағдайларға, сондайақ қоғамда орныққан заңдар,
ережелер, талаптарға сай әлеуметтiк мекемелер тарапынан реттелiп барады.
Жүйелі мәнді сөйлеудің сапалары
Тіл мен сөйлеу бір-бірімен айырылмастық бірлікте болатындарына
қарамастан, бұл екеуінің бірлігі – тепе-теңдік бірлік емес, әрқайсысының
өзіндік ерекшеліктері бар диалектикалық бірлік.
Президент Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында айтылғандай,
Бәсекелестікке қабілетті ел болу үшін, ең алдымен, оның әрбір мүшесі
бәсекелестікке қабілетті болуы қажет. Бәсекелестікке бейімділік адамның
жинаған білім қорымен өлшенбейді, алған білімін өмір сүрудің, өзін-өзі
дәлелдеудің, өзгелермен тіл табыса әрекет етудің құралы ретінде қолдана
білуінен көрінеді. Бұл оқушының сөйлеу дағдыларын сөз мәдениеті негізінде
жетілдіру арқылы мүмкін болады.
Білім – тұл, тілден шығып есілмесе, - дейді Жүсіп Баласағұн. Тілдік
білім оқушының саналы әрекетін дамытатын, өмірлік қажеттілігін ақтайтын
тегеурінді тетікке айналдыру үшін сол білімнің өзегінде, біріншіден,
өзіндік көзқарас, дүниетаным мен сенім қалыптастыратын, екіншіден, ортаға
тез бейімделу, жаңа ақпаратты түсіну, қабылдау, өзгелермен қарым-қатынас
жасай алу қабілеттерін дамытатын компоненттердің қатары қамтылуына назар
аударыла бастады. Өзінің бастауын сан ғасырлық тарих кезінен өткен тілдік
әдеп негіздері мен ұлттық құндылықтардан алатын сөйлеу талаптарын жалпы
адамзаттық мәдениетпен ұштастыра отырып жас ұрпақтың бойына сіңіру, олардың
мәдени әлеуметін арттыру сөз мәдениетіне баулу арқылы жүзеге асары даусыз.
Өйткені тіл – адам санасында шындықты бейнелеу мен жинақтау құралы болса,
сөйлеу – адамның интеллектуалдық әрекетінің ерекше түрі. Бұл да оқушының
тілдік, әлеуметтік, этикалық дағдыларын дара тұлға мәдениетімен бірлікте
дамытудың маңыздылығын көрсетеді. Сондықтан бастауыш сыныптың білім
мазмұнында сөз мәдениетіне басымдылық беріп, оны оқытуды біртұтас
әдістемелік жүйе ретінде қарастыру қажеттігі туындап отыр.
Білім беруді демократияландырудың, ізгілендірудің, гуманитарландырудың
тетігі – оқушыны өз әрекетінің иесі деп тану,. Сабақта оқушының сөз
бостандығын, ой еркіндігін сезінуіне, өз пікірлерін ашық та айқын айта
алуына жағдай жасау арқылы олардың сөз мәдениеті дағдыларын қажетті
дәрежеде меңгеретініне кепілдік етуге болады. Өйткені сөз мәдениеті –
оқушының эстетикалық қабілетін, адами қасиеттерін тәрбиелеуге жол ашатын
тілдік білім мен сөйлеу білігінің бірлігінен туатын интеллект дамытудың
бірден-бір қайнар көзі. Сондықтан білім беру саласындағы жаңа педагогикалық
парадигмалар тоғысының нәтижесі ретінде сөз мәдениетін меңгертудің
құрылымдық жүйесін зерттеудің өзектілігі артып келеді.
Мәдениет терминнің ғылыми еңбектерде анықтамасы алуан түрлі.
Мәдениет дегеніміз адамзат әрекетінің құралы деп келетін жиынтық
пікірлер, немесе табиғаттың бергені емес, адам қолынан шыққанның бәрі
деген қарапайым анықтамалар, я болмаса қоғамдағы адамның қоршаған ортаға
бейімделуі тудырған биологиядан тыс құралдар мен миханизмдер жиынтығы
дейтін таза апстракциялық тұжырымдар еріксіз ойды алуан өрістерге алып
қашады. Э.Тэйлордың тұжырымдамасы бойынша Адам қабілетті игерген білімнің
жиынтығы, діни сезім, өнер, парасаттылық, заң, салт-дәстүр, әдет-ғұрып,
т.б. мәдениеттің аясына жатады Дәл сол сияқты әлеументік антропологиямен
айналысқан ағылшын ғалымы А.Рэдклифф Браун да мәдениет санатына Тілді,
діни сенімді, эстетикалық талғамды, кәсіби шеберлікті және әр түрлі салт-
дәстүрді жатқызады.
Тілдік қатынас – сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу
Сөз мәдениетін оқыту – сөзді өнер деп бағалаған танымы терең, талғамы
биік халқымыздың ізгі дәстүрін жалғастырудың басты кепілі.
Сөз мәдениеті – оқушының интеллектуалдық және мәдени сапасын
арттыратындай тілдік қатынасқа төселдірудің негізі. Бұл жерде тілдік
қатынас – сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу дегенді нақтылай келіп, жай
ғана қарым-қатынас дегеннен гөрі тамыры тереңге кеткен, өмірде өзіндік орны
бар, қоғамның дамуы үшін ең қажетті қоғамдық-әлеуметтік ақпараттардың
жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен пікір алысуы, адамдық қатынастың түп
қазығы дегенді білдіреді. Сонымен, жоғарыдағы тұжырымдарды саралай
келгенде, қарым-қатынас барысында адамның рухани жетілуі мен көп
қырлылығының белгісі саналатын, адам болмысы мен өміртанымы тоғысатын сөз
мәдениетіне оқушыны бастауыш мектеп қабырғасынан халық ауыз әдебиетінен
бастап баулу – бүгінгі уақыт сұранысынан туып отырған өзекті мәселе. Оған
қоса қазіргі таңда өріс алып отырған дара тұлға дамуына мүмкіндік жасауды
талап ететін мемлекеттік стратегиялық бағыт пен білім беру жүйесі
арасындағы, қоғамдық-әлеуметтік сұраным мен оқыту нәтижесі арасындағы
қайшылықтар да сөз мәдениетін меңгертудің ғылыми-әдістемелік негіздерін
айқындаудың көкейкестілігін бекіте түседі.
Сөз мәдениетіне қатысты негізгі ой-тұжырымдарды бүгінгі заман
талаптарымен үндестіріп және сөз мәдениетін арнайы сала ретінде тұжырымдап
берген іргелі еңбектер Н.Уәлидің Сөз мәдениеті және Сөз мәдениетінің
ғылыми-теориялық негіздері атты зерттеулері болды. Бұл еңбектерде сөз
мәдениетінің категориялары, сөз мәдениетінің ғылым саласы ретіндегі маңызы
теориялық тұрғыда дәйектелген. Т.Қордабаев Тіл мен сөйлеу бір-бірімен
айырылмастық бірлікте болатындарына қарамастан, бұл екеуінің бірлігі – тепе-
теңдік бірлік емес, әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар диалектикалық
бірлік. Тіл дегеніміз – сөйлеуге қажетті материалдардың жиынтығы. Ал сөйлеу
– сол жансыз материалдардың өзара қарым-қатынасқа келуі, тілдің қимыл
үстіндегі күйі. Тілге жақсы, жаман, мәдениетті, мәдениетсіз деген сын
жүрмейді. Осы себептен тіл мәдениеті дегеннен гөрі сөйлеу мәдениеті деу
өз мазмұнына сай келеді,- деп көрсетті. Ғалым З.Бейсенбайқызы: Тіл
мәдениеті ұғымы көбіне-көп қарым-қатынас құралы болып табылатын тілді
жетілдіре беруге, негізгі нормаларын қалыптастыра түсуге тікелей жәрдемі
тиетін грамматикалар, сөздіктер, түрлі анықтама құралын жасау бағытында іс-
әрекеттерді қамтиды,- деп тұжырымдады. [2]
Сөз мәдениетінің нормативтік сапасы бойынша функционалдық
сауаттылыққа, дұрыс сөйлеу талабына басымдылық беріледі. Сөз дұрыстығы
жөніндегі ой-тұжырымдар А.Байтұрсынұлының еңбектерінен бастау алады. Ол:
Сөз дұрыстығы – әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы. Ол үшін
сөз мағынасын, тұлғасын өзгертетін жалғау, жұрнақтарды дұрыс тұтыну керек;
сөйлем ішінде сөздерді дұрыс септеп, дұрыс көптеп, дұрыс ымыраластыру
керек; сөйлемдерді бір-біріне дұрыс орайластырып, дұрыс құрмаластыру, дұрыс
орналастыру керек,- дейді. Әдеби тіл нормасы тіл тазалығын қамтамасыз
етеді: біріншіден, ол сол қоғамда әбден орныққан ортақ заңдылықтарды
қолдануды міндеттейді, орынсыз ауытқушылыққа жол бермейді; екіншіден, тілді
қарабайырлықтан сақтайды, диалектілер мен жаргондардың орынсыз қолданылуына
тосқауыл қояды; үшіншіден, сөзді талғап жұмсауға төселдіреді. Ортологиялық
дағдыларды меңгерту жалпы білім беретін мектептің бастауыш және негізгі
мектеп сатыларындағы білімнің өзегіне салынуы тиіс. Тілдің морфологиялық,
синтаксистік амал-тәсілдері, лексикалық қазынасы бір-бірімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Жүйелі мәнді сөйлеудің сапалары
2. Тілдік қатынас – сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу
3. Ұлттық тілді дамыту – тәрбиенің алтын қазығы.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Адамның қоғамдық болмысы жанжақты әрi көп деңгейлi аралық қатынастардан
құралатынын жоғарыда әңгiме еткенбiз. Ал осы қатынастар арасында өзiнiң
ерекше мәнi мен құрылымы жағынан танылатын құбылыс бұл тiлдестiк
қатынастар. Тiлдесу барысында адамдар өзара әрекеттiк байланысқа келiп,
тұрмысеңбек тәсiлдерi мен нәтижелерiн, әрекетке орай туындаған болжамдар
мен идеяларын, ниеттерiн, қызығулары мен сезiмдерiн және т.б. өзара
бөлiседi, алмасады. Тiлдестiк қатынас бiршама дербес құбылыс ретiнде
қабылдануымен, субъектi белсендiлiгiнiң ерекше бiр формасы ретiнде
көрiнедi. Тiлдесу қызметiнiң нәтижесi өзгертiлген, болмаса қайта жасалған
дүниелiк не идеалдық өнiм емес, ол адам мен адамның, адам мен қауым
арасында орныққан байланыс қатынасы. Бұл ретте әңгiме тек бiрдiң екiншiге
бағытталған жай әрекетi, не оның ықпалы жөнiнде емес, ал өзара, бiрбiрiне
болған әсерi туралы. Тiлдесу үшiн мiндеттi түрде әрқайсысы өз алдына
субъектiк мағынаға ие ең кемiнде екi адам болуы қажет.
Қазiргi кезде жалпы психология мәселелерiнiң көптеген шешiмi осы
тiлдестiк қатынастарды зерттеуге байланысты болып отыр. Себебi
психологиялық бейненiң бiр формадан екiншiсiне өтуi (мыс.: түйсiктiң
сезiмге, сезiмнiң ойға, ойдың сөзге т.с.с.), адам психикасындағы ашық сана
аймағы мен бейсана байланысы, адам көңiл шарпуларының ерекшелiктерi, жеке
адам заңдылықтары т.б. осы тiлдестiк қатынастың негiзiнде жасалады.
Тiлдесу деген не? Тiлдесу бiркелiкi iсәрекет қажеттiгiнен туындаған
адамдар арасындағы байланыстардың даму көзi. Тiл қатынасы негiзiнен
әңгiмелесушiлердiң өзара ақпарат алмасуынан қалыптасады. Бұл ақпарат алмасу
тiл қатынасының коммуникативтiк сипатын құрайды. Тiлдесудiң екiншi тарапы
сөйлеушiлердiң өзара ықпалы, яғни сөйлесу барысындағы сөз алмасу ғана емес,
сонымен қатар бiр бiрiнiң әрекетiн, қылығын танып, оны өзгерiске келтiруi,
жауап беруi. Үшiншi, ақырғы, тарапы тiл қатынасы сөйлесу арқылы адамдардың
бiрiн бiрi қабылдап, өздерiнiң психологиялық бейнесiн түзуi.
Сонымен, бiртұтас тiлдесу процесiнде үш бағытты
байқаймыз:коммуникативтi (ақпарат алмасу), интерактивтi (өзара ықпалды
әрекетке келу) және перцептивтi (адамның бiрiн бiрi қабылдап, түсiнiсуi).
Осы үш, бiрбiрiне байланысты тiлдесудiң қырлары бiрлiктi қызмет орындауымен
сол қызметке араласқан адамдардың өзара қатынасын ұйымдастырудың әдiстерiн
құрайды.
Тiлдесу мен iс әрекет өзара тығыз байланысты екенi сөзсiз. Бiрақ,
әңгiмеге арқау болып отырған тiлдесу қызметi iсәрекеттiң бiр бөлiгi ме, не
бұл екеуi өз алдына дербестiгi бар, теңдей құбылыс па? деген сұрақ
туындайды. Бiрлiктi iсәрекет барысында адам қажетсiнуден мiндеттi түрде
басқа адамдармен қауым түзедi, сөйлеседi, пiкiр алысады, яғни байланысқа
келiп, өзара түсiнiсумен ақпарат алысып, берiседi. Бұл жағдайда тiлдесу
қызметi iсәрекеттiң бiр бөлiгi сипатында қарастырылады, бiрақ адам мұнымен
шектелiп қалмайды.
Тiлдесе отырып адам басқаларға өзiнiң ерекшелiктерiн, даралық
қасиеттерiн танытады (қазақтың аузын ашса, көмекейi көрiнедi деген
қанатты сөзi осыдан). өндiрiлген зат (құрылған үй, отырғызылған ағаш,
жазылған кiтап, орындалған ән) бұл, бiр жағынан, iсәрекет нысаны, ал екiншi
жағынан адамның өзiнөзi қоғамдық тұлға ретiнде көрсетуiнiң қажеттi құралы,
себебi өнiм басқалардың мүддесiне бағышталған. Осы зат арқылы адамдар
арасындағы қатынас тiке емес, жанама сипат алады да, өндiрушi мен
пайдаланушыға теңдей ортақ тiл байланысын туындатады.
Сонымен, iсәрекет тiлдiк қатынастың бiр бөлiгi, ал сезiм iсәрекеттiң
құрам бөлiгi, ал екеуi қосылып барша жағдайларда тұтас бiрлiктi құрайды.
Тiлдесу әрекетiнiң сипаты, аймағы мен әдiстерi оған қатынасқан
адамдардың әлеуметтiк қызметтерiмен, қоғамдық қатынаста тұтқан орынымен,
қандай да қауымға мүшелiгiмен анықталады да өндiрiс, өнiм алмасу және оны
пайдалануға байланысты жағдайларға, сондайақ қоғамда орныққан заңдар,
ережелер, талаптарға сай әлеуметтiк мекемелер тарапынан реттелiп барады.
Жүйелі мәнді сөйлеудің сапалары
Тіл мен сөйлеу бір-бірімен айырылмастық бірлікте болатындарына
қарамастан, бұл екеуінің бірлігі – тепе-теңдік бірлік емес, әрқайсысының
өзіндік ерекшеліктері бар диалектикалық бірлік.
Президент Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында айтылғандай,
Бәсекелестікке қабілетті ел болу үшін, ең алдымен, оның әрбір мүшесі
бәсекелестікке қабілетті болуы қажет. Бәсекелестікке бейімділік адамның
жинаған білім қорымен өлшенбейді, алған білімін өмір сүрудің, өзін-өзі
дәлелдеудің, өзгелермен тіл табыса әрекет етудің құралы ретінде қолдана
білуінен көрінеді. Бұл оқушының сөйлеу дағдыларын сөз мәдениеті негізінде
жетілдіру арқылы мүмкін болады.
Білім – тұл, тілден шығып есілмесе, - дейді Жүсіп Баласағұн. Тілдік
білім оқушының саналы әрекетін дамытатын, өмірлік қажеттілігін ақтайтын
тегеурінді тетікке айналдыру үшін сол білімнің өзегінде, біріншіден,
өзіндік көзқарас, дүниетаным мен сенім қалыптастыратын, екіншіден, ортаға
тез бейімделу, жаңа ақпаратты түсіну, қабылдау, өзгелермен қарым-қатынас
жасай алу қабілеттерін дамытатын компоненттердің қатары қамтылуына назар
аударыла бастады. Өзінің бастауын сан ғасырлық тарих кезінен өткен тілдік
әдеп негіздері мен ұлттық құндылықтардан алатын сөйлеу талаптарын жалпы
адамзаттық мәдениетпен ұштастыра отырып жас ұрпақтың бойына сіңіру, олардың
мәдени әлеуметін арттыру сөз мәдениетіне баулу арқылы жүзеге асары даусыз.
Өйткені тіл – адам санасында шындықты бейнелеу мен жинақтау құралы болса,
сөйлеу – адамның интеллектуалдық әрекетінің ерекше түрі. Бұл да оқушының
тілдік, әлеуметтік, этикалық дағдыларын дара тұлға мәдениетімен бірлікте
дамытудың маңыздылығын көрсетеді. Сондықтан бастауыш сыныптың білім
мазмұнында сөз мәдениетіне басымдылық беріп, оны оқытуды біртұтас
әдістемелік жүйе ретінде қарастыру қажеттігі туындап отыр.
Білім беруді демократияландырудың, ізгілендірудің, гуманитарландырудың
тетігі – оқушыны өз әрекетінің иесі деп тану,. Сабақта оқушының сөз
бостандығын, ой еркіндігін сезінуіне, өз пікірлерін ашық та айқын айта
алуына жағдай жасау арқылы олардың сөз мәдениеті дағдыларын қажетті
дәрежеде меңгеретініне кепілдік етуге болады. Өйткені сөз мәдениеті –
оқушының эстетикалық қабілетін, адами қасиеттерін тәрбиелеуге жол ашатын
тілдік білім мен сөйлеу білігінің бірлігінен туатын интеллект дамытудың
бірден-бір қайнар көзі. Сондықтан білім беру саласындағы жаңа педагогикалық
парадигмалар тоғысының нәтижесі ретінде сөз мәдениетін меңгертудің
құрылымдық жүйесін зерттеудің өзектілігі артып келеді.
Мәдениет терминнің ғылыми еңбектерде анықтамасы алуан түрлі.
Мәдениет дегеніміз адамзат әрекетінің құралы деп келетін жиынтық
пікірлер, немесе табиғаттың бергені емес, адам қолынан шыққанның бәрі
деген қарапайым анықтамалар, я болмаса қоғамдағы адамның қоршаған ортаға
бейімделуі тудырған биологиядан тыс құралдар мен миханизмдер жиынтығы
дейтін таза апстракциялық тұжырымдар еріксіз ойды алуан өрістерге алып
қашады. Э.Тэйлордың тұжырымдамасы бойынша Адам қабілетті игерген білімнің
жиынтығы, діни сезім, өнер, парасаттылық, заң, салт-дәстүр, әдет-ғұрып,
т.б. мәдениеттің аясына жатады Дәл сол сияқты әлеументік антропологиямен
айналысқан ағылшын ғалымы А.Рэдклифф Браун да мәдениет санатына Тілді,
діни сенімді, эстетикалық талғамды, кәсіби шеберлікті және әр түрлі салт-
дәстүрді жатқызады.
Тілдік қатынас – сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу
Сөз мәдениетін оқыту – сөзді өнер деп бағалаған танымы терең, талғамы
биік халқымыздың ізгі дәстүрін жалғастырудың басты кепілі.
Сөз мәдениеті – оқушының интеллектуалдық және мәдени сапасын
арттыратындай тілдік қатынасқа төселдірудің негізі. Бұл жерде тілдік
қатынас – сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу дегенді нақтылай келіп, жай
ғана қарым-қатынас дегеннен гөрі тамыры тереңге кеткен, өмірде өзіндік орны
бар, қоғамның дамуы үшін ең қажетті қоғамдық-әлеуметтік ақпараттардың
жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен пікір алысуы, адамдық қатынастың түп
қазығы дегенді білдіреді. Сонымен, жоғарыдағы тұжырымдарды саралай
келгенде, қарым-қатынас барысында адамның рухани жетілуі мен көп
қырлылығының белгісі саналатын, адам болмысы мен өміртанымы тоғысатын сөз
мәдениетіне оқушыны бастауыш мектеп қабырғасынан халық ауыз әдебиетінен
бастап баулу – бүгінгі уақыт сұранысынан туып отырған өзекті мәселе. Оған
қоса қазіргі таңда өріс алып отырған дара тұлға дамуына мүмкіндік жасауды
талап ететін мемлекеттік стратегиялық бағыт пен білім беру жүйесі
арасындағы, қоғамдық-әлеуметтік сұраным мен оқыту нәтижесі арасындағы
қайшылықтар да сөз мәдениетін меңгертудің ғылыми-әдістемелік негіздерін
айқындаудың көкейкестілігін бекіте түседі.
Сөз мәдениетіне қатысты негізгі ой-тұжырымдарды бүгінгі заман
талаптарымен үндестіріп және сөз мәдениетін арнайы сала ретінде тұжырымдап
берген іргелі еңбектер Н.Уәлидің Сөз мәдениеті және Сөз мәдениетінің
ғылыми-теориялық негіздері атты зерттеулері болды. Бұл еңбектерде сөз
мәдениетінің категориялары, сөз мәдениетінің ғылым саласы ретіндегі маңызы
теориялық тұрғыда дәйектелген. Т.Қордабаев Тіл мен сөйлеу бір-бірімен
айырылмастық бірлікте болатындарына қарамастан, бұл екеуінің бірлігі – тепе-
теңдік бірлік емес, әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар диалектикалық
бірлік. Тіл дегеніміз – сөйлеуге қажетті материалдардың жиынтығы. Ал сөйлеу
– сол жансыз материалдардың өзара қарым-қатынасқа келуі, тілдің қимыл
үстіндегі күйі. Тілге жақсы, жаман, мәдениетті, мәдениетсіз деген сын
жүрмейді. Осы себептен тіл мәдениеті дегеннен гөрі сөйлеу мәдениеті деу
өз мазмұнына сай келеді,- деп көрсетті. Ғалым З.Бейсенбайқызы: Тіл
мәдениеті ұғымы көбіне-көп қарым-қатынас құралы болып табылатын тілді
жетілдіре беруге, негізгі нормаларын қалыптастыра түсуге тікелей жәрдемі
тиетін грамматикалар, сөздіктер, түрлі анықтама құралын жасау бағытында іс-
әрекеттерді қамтиды,- деп тұжырымдады. [2]
Сөз мәдениетінің нормативтік сапасы бойынша функционалдық
сауаттылыққа, дұрыс сөйлеу талабына басымдылық беріледі. Сөз дұрыстығы
жөніндегі ой-тұжырымдар А.Байтұрсынұлының еңбектерінен бастау алады. Ол:
Сөз дұрыстығы – әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы. Ол үшін
сөз мағынасын, тұлғасын өзгертетін жалғау, жұрнақтарды дұрыс тұтыну керек;
сөйлем ішінде сөздерді дұрыс септеп, дұрыс көптеп, дұрыс ымыраластыру
керек; сөйлемдерді бір-біріне дұрыс орайластырып, дұрыс құрмаластыру, дұрыс
орналастыру керек,- дейді. Әдеби тіл нормасы тіл тазалығын қамтамасыз
етеді: біріншіден, ол сол қоғамда әбден орныққан ортақ заңдылықтарды
қолдануды міндеттейді, орынсыз ауытқушылыққа жол бермейді; екіншіден, тілді
қарабайырлықтан сақтайды, диалектілер мен жаргондардың орынсыз қолданылуына
тосқауыл қояды; үшіншіден, сөзді талғап жұмсауға төселдіреді. Ортологиялық
дағдыларды меңгерту жалпы білім беретін мектептің бастауыш және негізгі
мектеп сатыларындағы білімнің өзегіне салынуы тиіс. Тілдің морфологиялық,
синтаксистік амал-тәсілдері, лексикалық қазынасы бір-бірімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz