Физиологияның пәні, әдісі, дамуының негізгі этаптары, оның маңызы
1.тақырып.Физиологияның пәні, әдісі, дамуының негізгі этаптары, оның маңызы
2.тақырып. Қозғыш құрылымдар физиологиясы
3.тақырып. Нерв жүйесінің физиологиясы
4.тақырып. Нерв ұлпасының негізгі құрылымдары
5.тақырып. Орталық нерв жүйесінің физиологиясы
6.тақырып. Мидың интеграциялаушы қасиеті
7.тақырып. Сенсорлық анализаторлар жүйелері
8.тақырып. Бұлшық ет жиырылуының механизмі және оған
қажетті қуат көздері
10.тақырып Қан. Қан айналу және лимфа айналу жүйелері
11.тақырып. Тыныс алу жүйесі
12.тақырып. Ас қорыту жүйесі
13.тақырып. Заттар мен энергия алмасуы
14.тақырып. Сыртқа шығару процестері
15.тақырып. Әр түрлі жастағы адамдардың морфофункциональды ерекшеліктері
2.тақырып. Қозғыш құрылымдар физиологиясы
3.тақырып. Нерв жүйесінің физиологиясы
4.тақырып. Нерв ұлпасының негізгі құрылымдары
5.тақырып. Орталық нерв жүйесінің физиологиясы
6.тақырып. Мидың интеграциялаушы қасиеті
7.тақырып. Сенсорлық анализаторлар жүйелері
8.тақырып. Бұлшық ет жиырылуының механизмі және оған
қажетті қуат көздері
10.тақырып Қан. Қан айналу және лимфа айналу жүйелері
11.тақырып. Тыныс алу жүйесі
12.тақырып. Ас қорыту жүйесі
13.тақырып. Заттар мен энергия алмасуы
14.тақырып. Сыртқа шығару процестері
15.тақырып. Әр түрлі жастағы адамдардың морфофункциональды ерекшеліктері
Физиология тірі ағзаның оның жеке жүйелерінің мүшелерінің ұлпаларының және жасушаларының әрекетін, атқаратын қызметін жүйелі түрде адам ағзасының ішкі және сыртқы ортасымен байланыстыра зерттейтін ғылым. Физиология анатомия мен гистологиядан бөлініп шыққанан бастап, физика мен химияның әлдістерін қолдана отырып, үрдіс дамып келе жатқан ғылым саласы. Оның дәлелелі ретінде қазіргі физиологиядан жеке ғылым ретінде биохимия, биофизика, эндокринология, жүйке физиологиясы, т.б. бөлініп шықты.
Физиология өзінің ғылыми бағытына және көздеген мақсатына сәйкес бір-біріне тығыз байланысты және жеке дамитын бірнеше салаларға, жалпы, салыстырмалы, жеке жас, қолданбалы болып бөлінеді.
Жалпы физиология- ағзаның жасушалары мен ұлпаларына мүшелеріне бірдей тән негізгі тіршілік әрекетінің табиғатын, қызметтерінің жалпы көрсеткіштерін, қасиеттерін зерттейді. Олардың сыртқы және ішкі ортаның әр түрлі әсерлеріне жалпы жауабын тітіркену, қозу, тежелу т.б. құбылыстар туралы мәліметтерді қарайды.
Салыстырмалы физиология- әр түрге жататын ағзалардың өзіне тән қызмет ерекшеліктерін немесе бір түрге жататын ағзаның әртүрлі тіршілік кезеңдеріндегі қызмет ерекшеліктерін зерттейді (қазіргі уақытта-эволюциялық даму физиологиясы деп аталады.)
Жеке физиология- кейбір жануарлар түрлерінің, мысалы, малдар, өсімдіктер, адам ағзаларының қызметін зерттесе, немесе адам физиологиясының ішінен жеке мүшелердің бауырдың, бүйректің, жүректің, жүйке жүйелерінің т.б. қызметі мен ерекшеліктерін зерттейді.
Жас ерекшеліктер физиологиясы- адам ағзасының тіршілік әрекетінде онтогенездік даму барысындағы өзгерістерді анықтайды.
Қолданбалы физиология- адамның әлеуметтік жағдайлары мен мақсатты іс-әрекетіне байланысты ағзадағы өзгерістерді, оның заңдылығын анықтайды. Оған еңбек физиологиясы, спорт физиологся, тамақтану, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларының ағза қызметіне әсері, экологиялық физиология дамып отыр. Сонымен қатар кейбір мамандық саласында адам ағзасы әр алуан төтенше жағдайлар мен орасан жүктемелер әсеріне тап болады. Мысалы, су асты, ауада, ғарышта, соған сәйкес су асты, авиация, ғарыш физиологиялары үрдіс дамуда.
Қалыпты жағдайдағы және дене жұмысы кезіндегі (денені шынықтыру немесе машықтану) адам ағзаларының тіршілігіне бейімделу қызметтерін адам физиологиясы оқып үйретеді.
Физиология анатомия ғылымымен өте тығыз байланысты, себебі екеуінің зерттеу оьбектісі адам, егер анатомия тірі адамның құрылысын, құрылымын зерттесе, ал физиология оның атқаратын қызметін тексереді, физиология ұлпалардың жасушалардың құрылысы мен даму заңдылықтарын зерттейтін ғылымдар гистологиямен және цитологиямен де байланысты.
Физиологияда қолданылатын тәжірибелерде физика мен химиялық әдістер пайдаланылады, себебі әрбір тірі ағзада болып жататын зат, қуат алмасу процестерінің өзі физикалық және химиялық құбылыстар болып табылады. Сондықтан да бұл сана үрдіс дамып, ғылымның жеке бөлімдері биологиялық химия және биологиялық физика салалары дамып шықты.
Соңғы уақыттарда физиология үшін кибернетика ғылымының маңызы өсіп отыр. Кибернетика- басқарудың жалпы принциптері туралы ғылым, ол машина мен тірі ағзалардың байланысын зерттейді. Ол математика және физика ғылымдарына сүйене отырып ағзадағы әртүрлі мүшелердің қызметін реттеудің жалпы принциптерін, байланысын ашуға көмектеседі.
Физиология сонымен қатар барлық медицина ғылымдарымен тығыз байланысты. Бұл байланыс туралы «И.П.Павлов (1849-1936) былай деген: медицина тек қана физиологиялық деректермен күннен күнге толықтырылып отырғанда ғана, адам денесіндегі бұзылған механизмдерді дәл тауып, дұрыс емдей алады, яғни шын мәнінде өз мақсатын орындайды». Оған көптеген дәлелдерде келтірілген. Мысалы, 1. Ас қорыту физиологиясының дамуы ас қорыту жолдарының ауруларын түсінуге, тамақтану ерекшеліктерін уағыздауға негіз болады. 2. Витаминдерді зерттеу мешел (рахит) немесе қырқұлақ ауруларымен күресуге көмектесті. 3. ұйқы безінің гормоны инсулиннің
ашылуы және оны жасап шығару қант ауруымен ауыратын миллиондаған аурулардың өмірін ұзартуға көмектесті.
Физиолгия- сонымен қатар психология және педагогика ғылымдарымен де ұштасып, байланысады. Мысалы, И.П.Павлов ашқан жоғары жүйке жүйесі туралы ілім психология мен педагогика ғылымдарының негізі болып табылады, мұғалімдердің жас жеткіншектер ағзасының жастық ерекшеліктерін түсінуге дұрыс тәрбиелік жұмыстар жүргізуге көмектеседі.
Физиология пәнін де дене шынықтыру мен спорт саласының және салауатты өмір салтын уағыздайтын мамандар оқып үйрену арқылы өздерінің кәсіби дайындығын тереңдетеді. Ағзаның қызметін білмей, дене жұмысы арқылы оның күшін қалыптастырып дамыту немесе денсаулықты сақтау мүмкін емес, физиологияны терең білмеген дене шынықтыру саласының мамандары (мұғалім немесе бапкер) оқу-жаттығу сабақтарын тиімді болатын құбылыстардың, физиологиялық механизмдердің өзгеруін түсіне алмайды. Оқу жаттығу жұмыстары дұрыс ұйымдастырмаса, спортшының денсаулығына зиян келуі мүмкін немесе ол сабақтар ешқандай нәтиже бермеуі мүмкін.
Физиология өзінің ғылыми бағытына және көздеген мақсатына сәйкес бір-біріне тығыз байланысты және жеке дамитын бірнеше салаларға, жалпы, салыстырмалы, жеке жас, қолданбалы болып бөлінеді.
Жалпы физиология- ағзаның жасушалары мен ұлпаларына мүшелеріне бірдей тән негізгі тіршілік әрекетінің табиғатын, қызметтерінің жалпы көрсеткіштерін, қасиеттерін зерттейді. Олардың сыртқы және ішкі ортаның әр түрлі әсерлеріне жалпы жауабын тітіркену, қозу, тежелу т.б. құбылыстар туралы мәліметтерді қарайды.
Салыстырмалы физиология- әр түрге жататын ағзалардың өзіне тән қызмет ерекшеліктерін немесе бір түрге жататын ағзаның әртүрлі тіршілік кезеңдеріндегі қызмет ерекшеліктерін зерттейді (қазіргі уақытта-эволюциялық даму физиологиясы деп аталады.)
Жеке физиология- кейбір жануарлар түрлерінің, мысалы, малдар, өсімдіктер, адам ағзаларының қызметін зерттесе, немесе адам физиологиясының ішінен жеке мүшелердің бауырдың, бүйректің, жүректің, жүйке жүйелерінің т.б. қызметі мен ерекшеліктерін зерттейді.
Жас ерекшеліктер физиологиясы- адам ағзасының тіршілік әрекетінде онтогенездік даму барысындағы өзгерістерді анықтайды.
Қолданбалы физиология- адамның әлеуметтік жағдайлары мен мақсатты іс-әрекетіне байланысты ағзадағы өзгерістерді, оның заңдылығын анықтайды. Оған еңбек физиологиясы, спорт физиологся, тамақтану, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларының ағза қызметіне әсері, экологиялық физиология дамып отыр. Сонымен қатар кейбір мамандық саласында адам ағзасы әр алуан төтенше жағдайлар мен орасан жүктемелер әсеріне тап болады. Мысалы, су асты, ауада, ғарышта, соған сәйкес су асты, авиация, ғарыш физиологиялары үрдіс дамуда.
Қалыпты жағдайдағы және дене жұмысы кезіндегі (денені шынықтыру немесе машықтану) адам ағзаларының тіршілігіне бейімделу қызметтерін адам физиологиясы оқып үйретеді.
Физиология анатомия ғылымымен өте тығыз байланысты, себебі екеуінің зерттеу оьбектісі адам, егер анатомия тірі адамның құрылысын, құрылымын зерттесе, ал физиология оның атқаратын қызметін тексереді, физиология ұлпалардың жасушалардың құрылысы мен даму заңдылықтарын зерттейтін ғылымдар гистологиямен және цитологиямен де байланысты.
Физиологияда қолданылатын тәжірибелерде физика мен химиялық әдістер пайдаланылады, себебі әрбір тірі ағзада болып жататын зат, қуат алмасу процестерінің өзі физикалық және химиялық құбылыстар болып табылады. Сондықтан да бұл сана үрдіс дамып, ғылымның жеке бөлімдері биологиялық химия және биологиялық физика салалары дамып шықты.
Соңғы уақыттарда физиология үшін кибернетика ғылымының маңызы өсіп отыр. Кибернетика- басқарудың жалпы принциптері туралы ғылым, ол машина мен тірі ағзалардың байланысын зерттейді. Ол математика және физика ғылымдарына сүйене отырып ағзадағы әртүрлі мүшелердің қызметін реттеудің жалпы принциптерін, байланысын ашуға көмектеседі.
Физиология сонымен қатар барлық медицина ғылымдарымен тығыз байланысты. Бұл байланыс туралы «И.П.Павлов (1849-1936) былай деген: медицина тек қана физиологиялық деректермен күннен күнге толықтырылып отырғанда ғана, адам денесіндегі бұзылған механизмдерді дәл тауып, дұрыс емдей алады, яғни шын мәнінде өз мақсатын орындайды». Оған көптеген дәлелдерде келтірілген. Мысалы, 1. Ас қорыту физиологиясының дамуы ас қорыту жолдарының ауруларын түсінуге, тамақтану ерекшеліктерін уағыздауға негіз болады. 2. Витаминдерді зерттеу мешел (рахит) немесе қырқұлақ ауруларымен күресуге көмектесті. 3. ұйқы безінің гормоны инсулиннің
ашылуы және оны жасап шығару қант ауруымен ауыратын миллиондаған аурулардың өмірін ұзартуға көмектесті.
Физиолгия- сонымен қатар психология және педагогика ғылымдарымен де ұштасып, байланысады. Мысалы, И.П.Павлов ашқан жоғары жүйке жүйесі туралы ілім психология мен педагогика ғылымдарының негізі болып табылады, мұғалімдердің жас жеткіншектер ағзасының жастық ерекшеліктерін түсінуге дұрыс тәрбиелік жұмыстар жүргізуге көмектеседі.
Физиология пәнін де дене шынықтыру мен спорт саласының және салауатты өмір салтын уағыздайтын мамандар оқып үйрену арқылы өздерінің кәсіби дайындығын тереңдетеді. Ағзаның қызметін білмей, дене жұмысы арқылы оның күшін қалыптастырып дамыту немесе денсаулықты сақтау мүмкін емес, физиологияны терең білмеген дене шынықтыру саласының мамандары (мұғалім немесе бапкер) оқу-жаттығу сабақтарын тиімді болатын құбылыстардың, физиологиялық механизмдердің өзгеруін түсіне алмайды. Оқу жаттығу жұмыстары дұрыс ұйымдастырмаса, спортшының денсаулығына зиян келуі мүмкін немесе ол сабақтар ешқандай нәтиже бермеуі мүмкін.
13. Лекция тезистері
Физиологияның пәні, әдісі, дамуының негізгі этаптары, оның маңызы
Дәрістің мақсаты: Физиология ғылымының дамуы жөнінде қысқаша шолу.
Физиологияның қазіргі жағдайы жөнінде жалпы
түсінік беру. Зерттеу
обьектілері мен әдістері.қазіргі биология
пәндерінің арасындағы
физиологияның ролі.
Дәрістің жоспары:
1. Физиологияның пәні, әдісі, дамуының негізгі этаптары, оның маңызы
2. Физиология-организм функциялары туралы ғылым екендігіне анықтама
3. Физиология дамуының тарихы
4. Физиологияның зерттеу әдістері
5. Ғылым дамуының қазіргі этаптарындағы физиология. Физиология дамуы үшін
физика, химия, электроника, кибернетика, радиотехника жетістіктерінің
маңызы.
Физиология тірі ағзаның оның жеке жүйелерінің мүшелерінің
ұлпаларының және жасушаларының әрекетін, атқаратын қызметін жүйелі
түрде адам ағзасының ішкі және сыртқы ортасымен байланыстыра зерттейтін
ғылым. Физиология анатомия мен гистологиядан бөлініп шыққанан бастап,
физика мен химияның әлдістерін қолдана отырып, үрдіс дамып келе жатқан
ғылым саласы. Оның дәлелелі ретінде қазіргі физиологиядан жеке ғылым
ретінде биохимия, биофизика, эндокринология, жүйке физиологиясы, т.б.
бөлініп шықты.
Физиология өзінің ғылыми бағытына және көздеген мақсатына сәйкес
бір-біріне тығыз байланысты және жеке дамитын бірнеше салаларға,
жалпы, салыстырмалы, жеке жас, қолданбалы болып бөлінеді.
Жалпы физиология- ағзаның жасушалары мен ұлпаларына мүшелеріне
бірдей тән негізгі тіршілік әрекетінің табиғатын, қызметтерінің жалпы
көрсеткіштерін, қасиеттерін зерттейді. Олардың сыртқы және ішкі
ортаның әр түрлі әсерлеріне жалпы жауабын тітіркену, қозу, тежелу т.б.
құбылыстар туралы мәліметтерді қарайды.
Салыстырмалы физиология- әр түрге жататын ағзалардың өзіне тән қызмет
ерекшеліктерін немесе бір түрге жататын ағзаның әртүрлі тіршілік
кезеңдеріндегі қызмет ерекшеліктерін зерттейді (қазіргі уақытта-
эволюциялық даму физиологиясы деп аталады.)
Жеке физиология- кейбір жануарлар түрлерінің, мысалы, малдар,
өсімдіктер, адам ағзаларының қызметін зерттесе, немесе адам
физиологиясының ішінен жеке мүшелердің бауырдың, бүйректің, жүректің,
жүйке жүйелерінің т.б. қызметі мен ерекшеліктерін зерттейді.
Жас ерекшеліктер физиологиясы- адам ағзасының тіршілік әрекетінде
онтогенездік даму барысындағы өзгерістерді анықтайды.
Қолданбалы физиология- адамның әлеуметтік жағдайлары мен мақсатты іс-
әрекетіне байланысты ағзадағы өзгерістерді, оның заңдылығын анықтайды.
Оған еңбек физиологиясы, спорт физиологся, тамақтану, қоршаған ортаның
қолайсыз жағдайларының ағза қызметіне әсері, экологиялық физиология
дамып отыр. Сонымен қатар кейбір мамандық саласында адам ағзасы әр
алуан төтенше жағдайлар мен орасан жүктемелер әсеріне тап болады.
Мысалы, су асты, ауада, ғарышта, соған сәйкес су асты, авиация, ғарыш
физиологиялары үрдіс дамуда.
Қалыпты жағдайдағы және дене жұмысы кезіндегі (денені шынықтыру
немесе машықтану) адам ағзаларының тіршілігіне бейімделу қызметтерін
адам физиологиясы оқып үйретеді.
Физиология анатомия ғылымымен өте тығыз байланысты, себебі екеуінің
зерттеу оьбектісі адам, егер анатомия тірі адамның құрылысын, құрылымын
зерттесе, ал физиология оның атқаратын қызметін тексереді, физиология
ұлпалардың жасушалардың құрылысы мен даму заңдылықтарын зерттейтін
ғылымдар гистологиямен және цитологиямен де байланысты.
Физиологияда қолданылатын тәжірибелерде физика мен химиялық әдістер
пайдаланылады, себебі әрбір тірі ағзада болып жататын зат, қуат
алмасу процестерінің өзі физикалық және химиялық құбылыстар болып
табылады. Сондықтан да бұл сана үрдіс дамып, ғылымның жеке бөлімдері
биологиялық химия және биологиялық физика салалары дамып шықты.
Соңғы уақыттарда физиология үшін кибернетика ғылымының маңызы өсіп
отыр. Кибернетика- басқарудың жалпы принциптері туралы ғылым, ол машина
мен тірі ағзалардың байланысын зерттейді. Ол математика және физика
ғылымдарына сүйене отырып ағзадағы әртүрлі мүшелердің қызметін
реттеудің жалпы принциптерін, байланысын ашуға көмектеседі.
Физиология сонымен қатар барлық медицина ғылымдарымен тығыз
байланысты. Бұл байланыс туралы И.П.Павлов (1849-1936) былай деген:
медицина тек қана физиологиялық деректермен күннен күнге толықтырылып
отырғанда ғана, адам денесіндегі бұзылған механизмдерді дәл тауып,
дұрыс емдей алады, яғни шын мәнінде өз мақсатын орындайды. Оған
көптеген дәлелдерде келтірілген. Мысалы, 1. Ас қорыту физиологиясының
дамуы ас қорыту жолдарының ауруларын түсінуге, тамақтану ерекшеліктерін
уағыздауға негіз болады. 2. Витаминдерді зерттеу мешел (рахит) немесе
қырқұлақ ауруларымен күресуге көмектесті. 3. ұйқы безінің гормоны
инсулиннің
ашылуы және оны жасап шығару қант ауруымен ауыратын миллиондаған
аурулардың өмірін ұзартуға көмектесті.
Физиолгия- сонымен қатар психология және педагогика ғылымдарымен де
ұштасып, байланысады. Мысалы, И.П.Павлов ашқан жоғары жүйке жүйесі
туралы ілім психология мен педагогика ғылымдарының негізі болып
табылады, мұғалімдердің жас жеткіншектер ағзасының жастық ерекшеліктерін
түсінуге дұрыс тәрбиелік жұмыстар жүргізуге көмектеседі.
Физиология пәнін де дене шынықтыру мен спорт саласының және
салауатты өмір салтын уағыздайтын мамандар оқып үйрену арқылы
өздерінің кәсіби дайындығын тереңдетеді. Ағзаның қызметін білмей,
дене жұмысы арқылы оның күшін қалыптастырып дамыту немесе денсаулықты
сақтау мүмкін емес, физиологияны терең білмеген дене шынықтыру
саласының мамандары (мұғалім немесе бапкер) оқу-жаттығу сабақтарын
тиімді болатын құбылыстардың, физиологиялық механизмдердің өзгеруін
түсіне алмайды. Оқу жаттығу жұмыстары дұрыс ұйымдастырмаса, спортшының
денсаулығына зиян келуі мүмкін немесе ол сабақтар ешқандай нәтиже
бермеуі мүмкін.
Физиологияның даму кезеңдері
Физиологияның дамуы көне заманнан басталады. Біздің жаңа дәуірге
дейінгі 14-15 ғасырларда Ертедегі Египетте адам мумиясын дайындауда
олардың ішкі мүшелерімен жақсы таныс болған. Дәрігер фараон Унастың
мазарында көне медициналық аспаптар бейнеленген. Ертедегі Қытай
мамандары тек жүрек соғу жиілігінің ерекшелігі арқылы 400-ге жуық
ауруларды ажырата алған. 4-5 ғасырларда (жаңа дәуірге дейінгі) адам
ағзасының қызметін өзгертетін ерекше нүктелер туралы ілім қалыптасып,
қазіргі уақыттағы инемен, рефлексотеропиямен емдеудің негізі қаланған.
Ертедегі Қытай, Үнді, Грек, Орта Азия елдерінің ойшыл ғұламалары,
дәрігерлері ағзаның құрылысы мен тіршілік әрекеттері туралы көптеген
мәліметтер жинаған.Мәселен, жаңа дәуірге дейінгі 4-ғасырда өмір
сүрген ертедегі Грецияның атақты дәрігері Гиппократ (б.э.д. 460-377
ж.ж.) ағза құрылысының негізін төрт түрлі сұйықтық, қан (sanglus),
сілекей (ph)
2-тақырып. Қозғыш құрылымдар физиологиясы
Дәрістің мақсаты: Клетка физиологиясының негіздері. Клетка
қызметтерінің реттелуі. Тітіркендіру, тітіркендіргіштік және тітіркену.
Қозғыштық және қозу. Жүйке импульстерінің таралу шапшаңдығы туралы
мәлімет.
Дәрістің жоспары:
1.Қозғыш құрылымдар физиологиясы
2. Тітіркену және тітіркендіргіштер қозғыштың және қозу биоэлектрлік
құбылыстарды зерттеу тарихы мен жазып алу тәсілдері.
3. Биоэлектрлік құбылыстар механизмі
Тірі организмдер екі түрлі қалыпты жағдайда болады: физиологиялық
тыныштық және физиологиялық белсенділік.
Физиологиялық тыныштық деп органимзнің көзін жұмып, тыныш, ештеңені
ойламай, тыңдамай денесін босатып, демалып, ояу жатқан қалпын айтады.
Бұл кезде организмнің өзінің тіршілігіне қажетті құрылымдары (жүрек-қан
тамырлар, тыныс алу, зәр шығару ) белгілі шамада қызмет атқарады. Бұл
кезде ұлпалардың клеткаларында белгілі мөлшерде зат алмасуы жүріп жатады.
осындай қалыпты сыртқы ортаның қандай да болмасын бір жағдайлары әсер
етсе, органимз физиологиялық тыныштықтан физиологиялық белсенділікке
ауысады. Организмнің қандай да болмасын жеке мүшесі немесе мүшелер жүйесі,
тіпті бүкіл организмнің қызмет атқаратын жағдайын физиологиялық
белсенділік дейді. Физиологиялық белсенділік кезінде зат алмасуы артады,
бірнеше мүшелер, мүшелер жүйелері қызметі күшейтеді. Мысалы, тамақ
ішкеннен кейін ас қорыту мүшелері қызметі атқаруына байланысты оларға қоса
жүрек-қан тамырлар, тыныс, зәр шығару жүйелерінің қызметі күшейеді.
Мұндай жағдайда сыртқы ортаның әсері денедегі ұлпаларды, клеткаларды
тітіркендіреді.
Адам денесіндегі көпшілік тірі клеткалардың тітіркену қасиеті болады.
Тітіркену деп сыртқы және ішкі орталардың түрлі әсерлеріне жауап беру
қабілетін айтады. Сыртқы және ішкі орталардың әсерлерін тітіркендіргіш деп
атайды.олардың әсерінен организм, оның жеке ұлпалары физиологиялық
тыныштықтан белсенділікке ауысады. Тітіркендіргіштерді тегіне қарай төртке
бөледі: физикалық, химиялық, физико-химиялық және биологиялық
тітіркендіргіштер.
Физикалық тітіркендіргіштер деп түрлі механикалық (соққы, шаншу,
қысым) және электрлік әсерлерді айтады.
Химиялық тітіркендіргіштерге тамақтың құрамындағы органикалық және
бейорганикалық заттар, дәрілер, улы заттар, сілтілер, қышқылдар, тұздар
және олардың ерітінділері тәрізді көптеген химиялық заттардың әсері
жатады.
Физико-химиялық тітіркендіргіштерге ерітінділердегі заттардың
парциалдық қысымы, осмостық қысымы, иондардың және түрлі заттардың
концентрация айырмашылықтарының әсері жатады. (айталық, 5 пайыз және 7
пайыз тұз қышқылының ерітінділерінің әсерінің айырмашылығы)
Биологиялық тітіркендіргіштерге түрлі макро және микроорганизмдердің
әсерін жатқызуға болады.
Тітіркендіргіштердің әсерінен тітіркене алатын ұлпаларды
тітіркендіргіш ұлпалар деп атайды. Оларға нерв, ет, без ұлпалары жатады.
олар тітіркендіргіштің әсеріне қозумен жауап береді. Қозу аталған
ұлпалардың жұмыс қабілеті. Қозу кезінде бұл ұлпалардың электрлік және
биохимиялық қасиеттері өзгереді, ұлпалар қызмет атқарады, олардың қызметі
күшейеді.
Сыртқы ортаның кейбір тітіркендіргіштері әсер еткенде қозғыш ұлпалардың
қозуы бәсеңдейді немесе мүлде тоқтап қалады. Мұны тежелу деп атайды.
Тежелу де қозу іспетті тірі ұлпалардың белсенді қызмет атқару күйі. Бірақ
тежелу кезінде жеке мүшелерде немесе организмде бұрын басталған қызмет
баяулайды, я болмаса мүлде тоқталады. Тірі ұлпалардың электрлік қасиетін
биоэлектрлік құбылыс деп атайды. Көп клеткалы организмдерде сыртқы және
ішкі орталардың мәліметтерін қабылдап, сақтап, талдап, бір жерден екінші
жерге жеткізу, қажетіне қарай қайтадан жаңғырту тарихи даму барысында
қалыптасқан электр сигналдары арқылы іске асады.
Электр күшін тудыратын қуат клетка мембранасының ішкі және сыртқы
жағында орналасқан оң (+) зарядты натрий, калий, кальцийдің катиондары
мен түрлі теріс зарядты (-) аниондарға байланысты. Олардың бір-біріне
градиенттік қатынасы (мембрананың иондық тартқышы) деп аталатын арнайы
молекулалық құрылымның қызметіне негізделген. Энергия көзі саналатын
иондық тартқыш- аденозиүшфосфор қышқылы (АТФ) ферменттердің әсерінен
ыдырай кезінде пайда болатын энергияны (яғни зат алмасуынан пайда
болатын энергияны) жұмсайды.
Тыныштықтағы клетка мембранасының сырты мен ішіндегі потенциал
айырмашылықтарын мембрананың потенциаля немесе тыныштық тоғы деп атайды.
Қызмет атқарған клетканың мембранасы мен тыныштықтағы клетка
мембранасының потенциал айырмашылығын әрекет потенциалы дейді. Тыныштық
тоғы 50-90 мВ-қа дейін болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Физиология пәні, әдісі, дамуының негізгі этаптары.
2. Физиологияның зерттеу әдістері
3. Физиология дамуының тарихы.
3-тақырып. Нерв жүйесінің физиологиясы
Дәрістің мақсаты: Нерв жүйесінің эволюциясының негізгі кезеңдері.
Жүйке клеткаларының құрылысы. Вегетативтік жүйке жүйесі. Жұлын, оның
құрылысы, эфферентті және аралық нейрондардың орналасуы жайында жалпы
түсінік.
Дәрістің жоспары:
1. Нерв жүйесінің физиологиясы
2. Нерв жүйесінің маңызы, оның дамуы, зерттеу әдістері
3. Нерв ұлпасының негізгі құрылымдары
4. Нерв талшықтарының құрылым мен функциясы. Синапстар ОНЖ-дегі қозу және
тежелу
Жүйке жүйесі ағзада тарихи ұзақ даму нәтижесінде қалыптасқан.
Эволюциялық даму кезеңінде де жануарлар сияқты адамдар ағзасындағы жүйке
жүйесінің құрылысы мен қызметі сыртқы ортаның түрлі құбылыстарына
байланысты өзгеріп, күрделеніп отырған. Өйткені ағзаның сыртқы ортаға үнемі
бейімделуі қажет болады. Осыған байланысты кез келген тірі мақұлықтың
тіршілік етуі үшін өзінің айналасындағы сыртқы және ішкі ортамен, яғни
денедегі мүшелердің қызметтерімен тығыз байланыста болуы керек. Сонымен
бірге олардың мүшелері мен ұлпалары өзара тұрақты байланыста болып,
күрделі физиологиялық жұмыс атқаруына тура келеді. Бұл жағдайлар сөздің
пайда болуына байланысты адам баласы да өте жоғары дәрежеге көтерілген,
адамдар көрмесе де сөз арқылы сол нәрсенің бейнесін, мазмұнын түсіне
білді. Олар естігенін есте сақтауға бейім болды. Жүйке жүйесінің маңызы,
адамның қимылын реттеп басқарып отырады. Жүйке жүйесі адамның психологиялық
құбылысын да басқарып отырады. Ес, ақыл, ой, қалау т.б. осындай
жағдайлардың барлығы да жүйке жүйесінің үлесіне тиетін іс-әрекет.
Жүйке жүйесінің қызметі бұзылса, адам айналасындағы дүниені түсіне
алмайды. Ондай адамдар кейде сал ауруына ұшырап, қимылсыз қалады.
Адамдардың кейде жақсы мен жаманды, алыс пен жақынды ажырата алмауы –ми
қызметінің бұзылуы нәтижесі.
Ағзаны сыртқы ортмен байланыстытырып, оған бейімдеп отыратын жүйке
жүйесінің әрекеті жүйке жүйесінің жоғары дәрежелі қызметі болып табылады.
Ал тек қана денедегі мүшелердің қызметін ғана реттеп, келістіретін және
басқаратын жүйке жүйесінің әрекеті жүйке жүйесінің төменгі дәрежелі
қызметі деп аталады. жұлын, ми және жүйке талшықтары аса күрделі
жұмыстарды басқарып, реттейтін жалпы жүйке жүйесі болып табылады.жүйке
жүйесі морфологиялық құрылысы мен қызметтеріне қарай, сондай-ақ дененің қай
мүшелерін жүйкелендіруне байланысты үш бөлімге бөлінеді.
Орталық жүйке жүйесі. Бұл бөлімге жұлын мен ми жатады. жұлын мен ми
–жүйке жүесінің нағыз орталығы. Өйткені сыртқы және ішкі ортадан келетін
тітіркендіргіштердің барлығы осы бөлімдерде талдап анықталады.
Қиян (перифериялық) жүйке жүйесі. Жұлыннан шыққан 31 жұп жүйкелер
және мидан шыққан 12 жұп жүйкелер осы бөлімге жатады. қиян жүйкелер
орталық жүйке жүйесін дененің сыртқы аймағында орналасқан мүшелермен
байланыстырып тұрады. Тері, бұлшықет, буын, дененің сыртқы аймағындағы
мүшелер болып табылады.
Ерекшеленген (вегетативті жүйке жүйесі). Бұл бөлімге симпатикалық
және парасимпатикалық жүйкелер жатады. бұлар да орталық жүйке жүйесінен
таралады. Бірақ қозғылы жүйке жүйесі тек ішкі мүшелерді ғана жүйкемен
жабдықтайды.
Жүйке жүйесі жүйке ұлпасынан түзіледі. Жүйке ұлпасының нейрон жүйке
жасушасынан түзіледі. Нейрон жүйке жүйесінің құрылыстық іс-әрекеттік
бірлігі болып саналады. әрбір нейронның денесі және ұзынды-қысқалы
өсінділері болады. Оның тармақталған қысқа өсінділері дендрит, ал ұзын
өсіндісі аксон немесе нейрит деп аталады. аксонның тармақталған ұшы
мүшелерге жалғасады. Аксонның өсіндісі жүйке талшығы деп аталады.
нейрондардың денесі жұлын мен мида орналасып, бір-бірімен дендрит
өсінділері өсінділері арқылы байланысады. Нейронның аксондық ұзын
өсіндісі немесе жүйке талшығы жұлын мен мидан шығып, денедегі барлық
мүшелерге таралады. Жұлыннан немесе мидан шыққан бірнеше жүйке талшықтары
бірігіеді де қабық қаптайды. Оны жүйке тамыры деп атайды. Сонда әрбір
жүйке тамырында бірнеше жүйке талшықтары болады. Жүйкелердің ұзындығы
жүйкеленетін мүшелердің орталық жүйке жүйесінен қаншалықты алыс-жақын
орналасуына байланысты әр түрлі болады. Кейбіреуі өте қысқа, ал
кейбіреулерінің ұзындығы мертден асады.
Жүйкелердің негізгі қасиеті-тітіркену және қозуды өз бойымен өткізу.
Теріні, бұлшықетті тітіркендіретін тітіркендіргіштердің барлығы жүйкені де
тітіркендіреді. Нейронның денесінен яғни орталық жүйке жүйесінен келетін
жүйкелік қозу жүйкенің ұшындағы сезім мүшелеріне әсер етеді. Жүйкенің
өзінде қозу пайда болмайды. Сондықтан да жүйкенің екі ұшындағы мүшелерден
пайда болған қозу орталықтан алшақ жатқан мүшелерге қарай және алшақ
жатқан сезім мүшелерінен орталыққа қарай өткізіп тұрады. Жүйкенің осы
қызметіне байланысты жүйкелер 2 топқа бөлінеді: 1) қимыл таратқыш әсерлі
)эффакторлы) және 2) орталыққа баратын сезім таратқыш (эфферентті)
қабылдағыш нейрон.
Қимылтаратқыш нейрондар қозуды жұлын немесе мидан алшақ аймақтағы
мүшелерге жеткізеді. Бұл жүйкелердің ұшы мүшелердің бұлшықеттеріне
жалғасса, онда қимыл жүйкесі, ал бездерде болса шырыштық немесе секреттік
жүйке деп аталады.
Сезім таратқыш нейрондардың қозуы денедегі әр түрлі мүшелерден
орталық жүйке жүйесіне қарай өтеді. Мұндай сездіргіш жүйкелердің
қозғалысы да, құрылысы да бірдей болады.
Орталық жүйке жүйесі арқылы ағзаның тітіркендіруге жауап беруі
рефлекс деп аталады. мысалы: тізе сүйегінен төмендеу жерден сондағы төрт
басты бұлшықеттің сіңірін балғамен жайлап ұрса, бұлшықеттің қатты
жиырылуынан аяқтың басы жоғары қарай серпіледі. Көзге жарық күшті әсер
етсе, көздің қарашағы тарылады, нәресте аузына салғанда оны емеді. Мұның
барлығы рефлекстердің өте сан алуан көп екенін көрсетеді.
Жүйкенің қозғанда жүріп өтетін жолы рефлекс доғасы деп аталады. рефлекс
доғасының ең қарапайым сызба нұсқасы қозудың жұлынға қайтаратын жауабы
болып есептеледі. Мысалы, жұлынын қалдырып, басы кесілген бақаның артқы
аяғын қысқышпен қыссақ, ол аяғын сілтеп, қимыл рефлексімен жауап
қайтарады.
Жұлын тек омыртқа жотасының ішіндегі ұңғылда орналасады. Ересек
адамдарда оның ұзындығы-45 см, ені-15см, салмағы-36г. жұлын жоғарғы жағынан
ауыз омыртқаның тұсынан сопақша миға жалғасады, ал оның төменгі жағы ІІ
бел омыртқадан төмен қарай ат құйрықтанып, негізгі жіпшесі ІІ құйымшақ
омыртқасына дейін жетеді де сол жерге бекиді. Құрсақтағы нәрестенің бір
айлық кезінде жұлынның ұзындығы омыртқа жотасымен бірдей болады. Өсе келе
омыртқадағы жұлын жаңа тауылған нәрестеде ІІІ бел омыртқа тұсында
болса, ересек адамдарда ІІ бел омыртқа тұсына дейін қысқарады.
Жұлынның жуандығы біркелкі емес. Оның бас жағы жуандап, миға жалғасады,
ал құйрық жағы жіңішкеріп, тармақталып кетеді. Жұлынның екі жері
жуандап, буылтыққа айналған: біреуі- жұлынның ҮІ мойын омыртқа тұсында,
екі қолға кететін жүйке басталар бөлігінде-оны жұлынның мойын буылтығы, ал
екіншісі ІХ-ХІІ арқа омыртқасының тұсындағы жуандық бөлігін жұлынның бел-
сегізкөз буылтығы деп атайды. Бұл буылтықтар қол және аяқ мүшесінің сезім
және қимыл нейрондер денесінің шоғырлануы әсерінен пайда болған.
Жұлынның алдыңғы және артқы жағында бойлай созылатын екі жүлге болады.
Алдыңғы терең жүлгесі алдыңғы орталық сай, ал артқы жіңішке, таяздау
жүлгесі артқы орталық жүлге деп аталады. жұлынның осы сайы мен жүлгесі
жұлынның денесін тең етіп оң және сол жақ бөлікке бөледі. Жұлынның алдыңғы
түбірі мен артқы түбірлерінің жұлынынан шыққан жерінде ұзына бойына
созылған түбір атымен аталатын оң және сол жақ бөлігінде бүйір
жүлгелері болады. Осыған орай жұлынның әрбір бөлігіндегі ақ заттарды
бойлай созылған үш (алдыңғы, бүйір, артқы) арқаншаға бөлінеді. Жұлынның
денесі 31 жұп мөлтектен түзіледі. әрбір мөлтектен жұлынның жүйке түбірі
(алдыңғы және артқы) шығып, ол омыртқаның тесігіне бағыттала орналасады.
Сөйтіп, жұлыннан 31 жұп жүйке таралады. Оның 8 жбы-мойын, 12 жұбы-
көкірек, 5-жұбы-бел, 5 жұбы-сегізкөз және 1 жұбы -құйымшақ жүйкесі деп
аталады. жұлынның ортасында өте тар тесігі-болады, ол ортақ өзек деп
аталады. жұлынның көлденең кесіндісі сұр және ақ заттан түзілгені анық
байқалады. Сұр зат жұлынның орталық бөлігіндегі өзекті қаптайды. Сұр зат
қанатын жазған көбелекке ұқсас болады. Сұр дененің алға қарай шығып
тұрған бөлігі-алдыңғы аша, ал артқы бөлігі артқы аша деп аталады.
жұлынның әрбір бөлігіндегі алдыңғы және артқы ашаларының арасы, яғни
жұлын өзегінің төңірегіндегі зат орталықтағы аралық зат. Сұр зат
дегеніміз- тек жүйке жасушаларынан құралған жүйке денесі. Сұр заттың
алдыңғы ашасында қимыл күшейтетін ірі нейрондар бар. Оның жұлыннан
шығатын нейриттерінен алдыңғы түбір пайда болады. Артқы ашада майда
сезімтал рецепторлық нейрондары орналасады. Бұл нейрондардың жұлыннан
шығатын жүйке талшықтарынан артқы түбір түзіледі. Бұл екі ашаның
аралығындағы бүйір ашаларында қозғылы жүйке жүйесінің симпатикалық
жүйкелерінің нейрондары орналасады. Нейрондардың талшықтары жұлынның
алдыңғы ашасынан таралады. Сөйтіп, жұлыннан қиян және ерекше жүйке
жүйелерінің жүйкелері басталады. Ақ зат жұлынның сұр затын қоршап
жатады. жұлынның ақ зат жүйке талшықтарынан және невриттерден түзіледі.
Жұлынның ақ затын жоғарыдан төмен қарай, төменнен жоғары қарай
созылған орасан көп жүйке талшықтарынан түзілген буда немесе арқанша
деп қарастыруға болады. Жұлынның ақ заты үш жұп жүйке арқаншасына
бөлінеді. Алдыңғы будасы –жұлынның алдыңғы сайы мен алдыңғы түбір
аралығында ақ зат, артқы будасы артқы түбір мен артқы жүлге аралығындағы
ақ зат, ал бүйірлік будасы алдыңғы және артқы аша аралығында
орналасқан ақ зат болып саналады.
Жұлын екі түрлі қызмет атқарады: біріншісі-тітіркендіргішке рефлекс
доғасының жолымен жауап беру, яғни рефлексті екіншісі-алшақ аймақтан
жұлынғы келген қозуды тек өзі қабылдап қоймай, оларды миға және мидан
қайтып алшақ аймақтағы мүшелерген өткізіп беру, яғни өткізгіштік қызметі
бар.
Ұрықтың эктодермалық жапырағынан пайда бошған жүйке түтігінің
алдыңғы бас бөлігінде, бөліктердің әр түрі қарқынды өсуіне байланысты үш
алғашқы ми көпіршіктері пайда болады. Олар: алдыңғы ми көпіршігі, ортаңғы
ми көпіршігі, артқы ми көпіршігі деп аталады. мидың негізгі бөлімдері
осы көпіршіктерден пайда болады. Алдыңғы ми көпіршігінен алдыңғы ми мен
аралық ми, ортаңғы ми көпіршігінен ортаңғы ми және артқы ми
көпіршігінен ромб тәрізді ми түзіледі. Ми бөліктерінің әр түрлі
жылдамдықта дамуына байланысты, онда үш иін пайда болады. Олардың
біріншісі-ортаңғы ми аймағының төбе иіні, екіншісі-артқы мидағы көпіршік
иіні, үшіншісі-сопақша ми мен жұлын аралығындағы шүйде иіні деп аталады.
үш апталық эмбрионда бұл аталған ми бөліктері дамып, алдығы және ромб
тәрізді бөліктерінің екіге бөлінуі нәтижесінде мидың бес бөлігі пайда
болады. Сөйтіп, алдыңғы мидан –алдыңғы немесе үлкен ми және аралық ми, ал
ромб тәрізді мидан-артқы ми және сопақша ми түзіледі. Аралық мидың екі
бөлімі жуандап-таламусқа, алдыңғы жағы томпайым –гипофизге және артқы
жағы түйінделіп-эпифизге айналады. Ортаңғы ми бөлінбеген қалпында дами
бастайды, алдыңғы үлкен мидан бөлініп мидың екі сыңары пайда болады. Жүйке
жүйесінің ішкі қуысы да өзгере бастайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Қозғыш құрылымдар физиологиясы
2. Биоэлектрлік құбылыстар механизмі
4-тақырып. Нерв ұлпасының негізгі құрылымдары
Дәрістің мақсаты: студенттерге нерв ұлпасының құрылымдары жайында
түсіндіру
Дәрістің жоспары:
1. Нерв ұлпасының негізгі құрылымдары
2. Нерв талшықтарының құрылымы мен функциясы
3. Синапстар ОЖН-дегі қозу және тежелу
4. Дене жаттығуларының жүйке-ет синапстары арқылы қозу өтуге әсері
Нейрондық теория бойынша жүйке жасушалары автономды яғни жеке-жеке
құрылымдық бірлік. Жүйке жүйесі жасушалардың екі түрінен, жүйкелік және
глиальдық жасушалардан тұрады. Глиальдық жасушалардың саны жүйке
жасушаларынан 8-9 есе көп болады. Бірақ информацияны қабылдау, өңдеу,
сақтау, одан әрі өткізу, беру процестерін тек жүйке жасушалары іске
асырады.
Нейрондардың өзіне тән негізгі қызметтері: 1) сыртқы әсерлерді қабылдау,
яғни рецепторлық қызмет,2 ) информацияны өңдеу, сақтау-интеграциялық
қызмет 3) қозу орталықтан шеткі ағзалар мен ұлпаларға жеткізу-эффекторлық
қызмет. Нейрондардың пішіні, көлемі құрылымы алуан түрлі болып келеді.
Мәселен, оның біраздарының диаметрі 4-6 мкм болса, ал ми қыртысындағы
гигант пирамида тәрізді жасушалар 130 мкм-ге жетеді, көлемдері 500 мкм3
–ден 70000 мкм3-ге дейін бола алады. Әрбір нейронның ең негізгі төрт
бөлімшелерін айырады: денесі (сома). Нейронның денесіндегі бүкіл жасушаның
тіршілік әрекетін қамтамасыз етуге қатысатын жасуша құрылымдары, яғни
арнайы органеллалар: рибосомалар, эндоплазмалық ретикулум, Гольджи аппараты
митохондриялар т.б. болады. Нейрондардың көпшілігінде дене мембранасы
көптеген синапстармен жалғасқан, сондықтан ол басқа нейрондармен түсетін
сигналдарды қабылдап, интеграциялауда (талдау, өңдеу) маңызы зор. Жүйке
жасушасы денесінен шығатын өсінділердің бірі дендриттер. Көпшілік жағдайда
олар қысқа көп тармақталған өсінділер. Осы себептен олардың жиынтық
беткейі жүйке денесінен әлдеқайда артық. Дендриттер пайда болған импульсті
қабылдап оны жасуша денесіне жеткізетін, яғни кіру қақпасы қызметін
атқарады. Дендриттер өсінділердің үсінде өте ұсақ мұртша тәрізді өскіндері
оның қозуды қабылдау мүмкіншілігін өсіреді. Жаунарларға тәжірибе жасау
арқылы бұл өсінділердің саны туғаннан кейін көбейтіндіге дәлелденген және
де оның мөлшері үйрету сатысымен тығыз байланысты. Үйрету жоғары дәрежеде
болған сайын ол өсінділердің саны көбейе береді. Аксон-ұзын, бір ғана
өсінді. Ол негізінен жүйке импульсін жасуша денесінен басқа нейрондар
немесе шеттегі ағзаларға өткізу қызметін атқарады. Аксонның жасуша
денесінен шығатын жері аксон төмпешігі деп аталады. көптеген нейрондардың
аксоны миелин қабығымен қапталған. Алайда аксонның бастапқы 50-100 мкм
бойында миелин қабығы болмайды. Осы миелин қапталмаған аксон бөлімін
алғашқы сегмент деп аталады, оның басқа бөлімдерге қарағанда қозғыштық
қасиеті жоғары және тітіркену табалдырығы шамамен 3 есе төмен.
Аксонның ұшы басқа нейронға немесе атқарушы мүшелерге сигнал беруге
бейімделген, сондықтан оның ұшының кеңейген жерінде арнайы органеллалар
–синапстық көпіршіктер немесе вединкулдар бар. Ол көпіршіктердің ішінде
арнайы химиялық медиаторлар болады.
Жүйке жасушасының денесі мен өсінділерін қаптап тұратын мембрана тыныштық
жағдайда калий иондарын, ал қозу кезінде натрий инодарын жақсы өткізеді.
Мембраналық потенциал-шамамен -70мВ, ал әрекет потенциалы-110 мВ маңында.
Жүйке жасушаларының денесі өзінің өсінділері үшін трофикалық қызмет
атқаратын, яғни олардағы зат алмасу мен қоректенуді қамтамасыз етеді.
Сондықтан, егер де аксонды жасуша денесінен болса, ол тіршілігін жояды, ал
жасуша денесімен байланысы үзілмеген бөлімі қайта өсіп, жетіліп, біртіндеп
аксон тұтастығы қайта қалпына келеді.
Нейрондардың ең басты үш түрін айырады: афференттік (сезімтал не орталыққа
тепкіш)- пайда болған қозуды орталық жүйке жүйесінде (миға, жұлынға),
эфференттік нейрондар (орталықтан тепкіш, қозғыштық)-импульстерді орталық
жүйке жүйесінен түрлі шеткі мүшелерге ұлпаларға (мысалы, қаңқа еттерін
жабдықтайтын-мотонейрон): қондырма (аралық) нейрондар –афференттік
нейрондарды эфференттік нейрондармен байланыстырады, саны жағынан ең көбі.
Нейрондарды тударытн әсері бойынша да жіктеуге болады, мысалы, қозғағыш
(моторлық); секреторлық, трофикалық, тежеуші: қоздырушы т.б. Кейде аксонның
ұзындығына қарай қысқа, ұзын аксонды нейрондар деп те айырады.
Жүйке жасушаларының қалпына қызметтерінің іске асуында нейроглияның да
маңызы зор. Олар нейрондарды барлық жағынан қоршай отырып бір жағынан тірек
қызметін (механикалық) атқарса, екінші жағынан, жүйке жасушаларында
электрлік изоляцияны қамтамасыз етеді. Сондай-ақ нейроглия жүйке
жасушаларындағы зат алмасу процесіне қатысады деп есептелінеді.
Жүйке талшықтары яғни жүйке жасушалары өсінділерінің ең негізгі қызметі
өздері арқылы қозу импульстерін өткізу (тарату) болып есептелінеді. Жүйке
талшықтарын морфологиялық белгісіне қарай миелинді немесе майлы қабықты
және миелинсіз (майлы қабықсыз) деп екі топқа ажыратылады. Миелинді сезгіш
және қозғағыш талшықтар сезім мүшелері мен қаңқа еттерін жабдықтайтын
жүйкелердің, сондай-ақ вегетативті жүйке жүйесінің құрамына кіреді.
Миелинсіз талшықтар омыртқалы жануарларда негізінен симпатикалық жүйке
жүйесіне тән. Ағзада әдетте миелинді де, миелинсіз де талшықтар болады,
бірақ олардың сандық ара қатынастары әр түрлі жүйкеде түрліше болп келеді.
Мәселен, тері жүйкелерінің көпшілігінде миелинсіз талшықтар басым болса,
ал қаңқа еттеріне келетін жүйкелерде керісінше олар аз болады.
Миелинсіз талшықтарда миелин қабығы болмайды, осьтік цилиндр тек Шванн
мембранасымен ғана қапталған. Жүйке талшықтарындағы құрылымдардың
әрқайсысының өзіне тән қызметі бар. Мәселен, жүйке импульстерінің тууы мен
таралуында негізгі қызметті цилиндрдің мембранасы атқарса, миелин қабығы
бір жағынан кедергі болғандықтан изолюторлық, екінші жағынан, трофикалық
қызмет атқарады. Шванн қабығы осьтік цилиндрдің өсуі мен зат алмасуының
реттелуіне қатысады. Миелинді жүйке талшығы осьтік цилиндрден және оны
қаптап тұрған қалың миелин қабығынан тұрады. Осьтік цилиндр плазмалық
мембранамен жабылған, ал оның ішінде аксоплазма болады. Миелинді жүйке
талшықтарының диаметрі 0,25-0,5 мкм шамасында.
Миелин қабығы Шванн жасушаларының осьтік цилиндрді бірнеше қайтара орауының
нәтижесінде пайда болады. Орамдар бір-бірімен бірігіп арасындағы Шванн
жасушалары жойылады да майлы қораб миелин қабығы түзіледі. Миелин қабығы
талшықтың бойында әрбір 1-2 мин сайын үзіліс жасайды, оны Раньвье
үзілістері деп атайды, олардың кеңдігі 1 мкм шамасында. Неғұрлым талшық
жуан болса соғұрлым үзілістер арақашықтығы көп болады және керісінше.
Жүйке талшықтарынан қозу өту заңдылықтары
Жүйке талшықтары арқылы қозу өтуге (таралуға) тән бірнеше
ерекшеліктері бар:
1) жүйке талшығы морфологиялық, физиологиялық зақымданбаған, бұзылмаған
яғни тұтас, сау болу керек: мұны талшықтың анатомиялық және
физиологиялық үзіліссіздік заңы деп атайды. Мысалы, егер талшықты
буса немесе қатты мұздатса, не қыздырса, улы немесе есірткі
заттармен (новокаин, кокаин т.б.) әсер етсе ол арқылы қозу өтпейді.
2) екі бағытта өткізу. Бұл заңдылықты 1877 жылы Бабухин дәлелдеген.
Егер аксонның екі бөліміне (А және Б) бір-бір жұп электр сезгіш
құралымен жалғастырылған электродтар жалғап, оның арасындағы
жүйке талшығын тітіркендірсе, туған қозу екі бағытта таралуына
байланысты А және Б құрамдары қозу импульсін сезеді.
3) жекелеп өткізу. Қандай да болмасын бір жүйке өзіндегі әртүрлі жүйке
тармақтары арқылы қозу тек соны ғана бойлап таралып, көрші
талшықтарға берілмей белгілі бір шеткі мүше өзіне тиісті қызметін
атқарады. Мысалы, шонданай жүйкесі артқы аяқтар еттерін,
сүйектерін, қан тамырларын, терісін түгелдей жүйкелендіреді.
4) жүйке талшығы салыстырмалы шаршамайды бұл құбылысты 1883 жылы
Н.Е.Введенский ашқан.
Миелинді және миелинсіз жүйке талшықтары арқылы қозу импульстерін өткізу
ерекшеліктер
Миелинсіз жүйке талшықтарының бойымен қозу толқыны бір нүктеден екінші
нүктеге үзіліссіз жетеді, яғни эстафета жеткізген тәрізді ұлпаны бойлап
тарайды (1899,Герман, Ходжкин), плюстен (Б) минусқа (а) қарай, яғни қозған
және қозбаған бөлімшелер арасында пайда болатын бір орындағы (жергілікті)
қозудың көмегімен іске асады. Миелинді талшықтарда қозудың таралуы
секірмелі (сальтоторлы) түрде жүреді, өйткені таралатын потенциалдар
айырмасы қозу күйіндегі (А) және келесі я одан арғы тыныштық күйдегі (Б)
Раневье үзілістері арасында туады. Қозудың бұл таралуы механизмінің біраз
артықшылықтары бар: 1) бір-бірінен едәір қашықтықта орналасқан үзілістерге
секіру (қозу таралу) жылдамдығын тездетеді, 2) секірмелік таралу қуат
жұмсалу тұрғысынан үнемді. Миелинді жүйке талшықтарында қозудың таралу
жылдамдығы жүйке талшықтарының диаметріне тура пропорционалды. Алайда бір
Ранвье үзілісінен екіншісінің қозу таралу жылдамдығы бірдей.
Кейбір жағдайларда, мәселен көрші Ранвье үзілісінің өткізгіштік қабелітеі
фармакологиялық заттардың әсерінен төмендесе қозудың бір не екі үзілістен
де секіріп таралуы мүмкін. Қозудың секіріп таралуы туралы қағиданы алғаш
рет Б.Ф.Вериго (1899) ұсынған.
Синапстар
Бұл ұғымды ғылымға 1897 жылы ағылшын физиологы Ч.Шерингтон енгізді. Синапс
(грек байланыстыру,қосу біріктіру) жүйке жасушасы аксонынан қозуды онымен
байланысқан жасушаларға (мысалы, ет талшықтары,, бездерге не басқа
нейронға) таратуға арналған ерекше құрылымы.
Нейрондар арасындағы (синапстық) байланыстар алуан түрлі. Орталық жүйке
жүйесінде олар бір-бірінен әрекет ету механизмі жағынан, әсер ету бағыты
тұрғысынан қоздырушы немесе тежеуші жасуша беткейінде орналасу
(лаколизация) ерекшеліктеріне қарай орталық жүйке жүйесіндегі жүйке
жасушаларын жалғастырса шеткі синапстарға, мысалы: мионевральды синапстар
(ет-жүйкелік мотонейрон аксоны мен бұлшық ет талшығын, невроэпителиальды
синапстар-бездерінің жүйкелік реттелуін жалғастырады т.б.). дегенмен
синапстардың барлығына да ортақ болатын құрылымдық және әсер ету қасиеттері
бар.
Мысалы, жүйке бұлшық ет синапс құрылымында 1-ден, пресинапстық мембрана, 2-
ден постниапстық мембрана, 3-ден пресинапс пен постсинапс аралығындағы
синапстық қуыс, саңылауды атап көрсетуге болады.
Синапс арқылы қозу өтудің екі түрлі механизмін айырады: электрлік және
химиялық. Жүйкеден етке қозу өтуде химиялық заттардың қатысуы мүмкін
екендігіне алғаш назар аударғандардың бірі И.Н.Сеченовболды. А.Ф.Саматлов
нейронаралық синапстар арқылы қозу өтуде де химиялық заттар қатысады деп
болжам жасаған.
Кейнігі кезде жүргізілген микроэлектрондық зерттеулер арқасында қозу өткізу
тәсілі жағынан алғанда синапстардың үш типінің бар екендігі анықталды. Ең
көп тарағаны химиялық синапстар, содан соң электрлік синапстар қарапайым
жүйке жүйесі бар жануарларда басым болады. Жоғарғы сатылы ағзаларда
эмбриональдық дамудың барысында олар біртіндеп азая береді.
Жүйке –бұлшық ет синапстары арқылы қозу таралудың медиаторлық (химиялық)
механизмі
Жүйкеден (аксоннан) ет талшықтарына қозу жүйке талшықтарының ұштарынан
бөлініп шығатын өте белсенді химиялық заттардың (медиаторлардың)
қатысуымен іске асады. Тыныштық күйінде медиатор-ацетилхолин аксонның ең
соңғы майда тармақтарын ың кеңейген ұштарында (30-50 нм) орналасқан
көпіршіктердің ішінде болады. Жүйке талшығының бойымен келген импульстің
әсерінен көпіршік жарылып:
1)ішіндегі ацетилхалиннің кванттары (1 кв-10000 молекулалар) босап шығады.
2) босап шыққан ацетилхолин синапс саңылауына (кеңдігі 200-1000А0 ) түседі
де постсинапс мембранасындағы холинорецепторлармен әрекеттесіп, Ах-
рецептор (лат-қабылдағыш) туындысы пайда болады.
3)Ах-рецептор туындысының әсерінен постинапс мембранасының Nа+,К+
иондарын өткізгіш қабілеті өзгеріп, постсинапс мембранасында қоздырушы
постсинапстық потенциал пайда болады яғни деполяризация жүреді.
4) ацетилхолин медиаторының мөлшері жеткілікті болған жағдайда қозыдырушы
постсинапстық потенциал әрекет потенциалына айналып қозу бүтін ет талшығына
таралады яғни жиырылу болады:
5) Ах-рецептор туындысы ацетилхолин эстераза ферментінің әсерінен
бұзылып, постсинапс мембранасының ион өткізгіштік қабілеті бұрынғы тыныштық
күйдегі қалпына келеді.
Қоздырушы медиаторларға ацетилхолин, адреналин, ноадреналин, АУФ, ароматин
т.б. ал тежеуші медиаторларға у-амин май қышқылы (ГАМҚ) глицин, самототатин
т.б. жатады. алайда бұлар екі түрлі әсер етеді.
Синапстарға тән бірнеше физиологиялық ерекшеліктер бар
1. синапс арқылы қозу тек бір бағытта өтеді, өйткені:
1) жүйкеден импульсті жеткізетін медиатор пресинапстық бөлімненбөлінеді
2) ол медиатор тек ет талшығының немесе басқа жүйке жасушасының
постсинапстық мембранасын қоздырады.
2. синапс арқылы қозу кешігіп (0,2-0,5мс) өтеді (синапстық
кешігу)себебі медиатордың бөлініп шығуы мен оның синапс саңылауы өтуі
үшін белгілі бір уақыт қажет. Мысалы, мионевралды синапстарда ол 0,2-
0,5 м сек. тең болса, бірыңғай салалы ет-жүйке синапстарында 5-10
мсек.
3. синапстардағы медиаторлар өздерінің табиғатына қызметіне сай
постсинапстық мембранада қозу да, тежелу де тудыра алады.
4. синапстық қозғыштық қасиеті жүйкеге қарағанда көп төмен (100-250 Гц.)
лабильдігі төмен.
5. синапста алғашқы қозу толқыны келесіні жеңілдетеді-жол салады, із
қалдырады.
6. барлық синапстар фармакологиялық заттарға, температураның өзгеруіне
өте сезімтал келеді.
Дене жаттығуларының жүйке-ет синапстары арқылы қозу өтуге әсері
Дене даттығуларының әсерінен синапстардың аумағы өседі, синапс арқылы өту
жылдамдығы артады, нейрондардың қозу өткізу мүмкіндігі артады. Себебі,
дене жаттығуы кезінде афференттік импульстер көбейгендіктен, синапс
көпіршіктерінің саны өседі (мысалы, тыныштық күйімен салыстырғанда 7 есе)
медиаторлардың түзілуі мен бөлінуі артады (70 есе).
Сонымен қатар нейрондарда тотығу-тотықсыздану процестерінің деңгейі
артып, жүйке жасуша денесінде белоктардың РНК-ның мөлшері өседі. Ұдайы
дене жаттығуларының (машықтану) әсерінен эффекторлық нейрондардың көлемі
ұлғаяды. Қорыта айтқанда әрдайым жүйелі түрде пайдаланған дене
жаттығулары жүйке –ет синапстарының қызметін жоғарылатады, яғни дене
жұмысы жүйке жүйесінің құрылымдық, биохимиялық, физиологиялық қызметінің
өзгеруіне әкеліп оның бүткіл ағза қызметін адамның санысн, сезімін
жақсартады.
Бақылау сұрақтары:
1. Нерв ұлпасының құрылымдары
2. Миелинді және миелинсіз жүйке талшықтары арқылы
қозу импульстерін өткізу ерекшеліктер
3. Синапстар туралы түсінік
5-тақырып. Орталық нерв жүйесінің физиологиясы
Дәрістің мақсаты: студенттерге орталық жүйке жүйесі жайында түсіндіру,
жалпы
сипаттама.
Дәрістің жоспары:
1. Орталық жүйке жүйесінің физиологиясы
2. Мидың әртүрлі бөлімдерінің функционалдық маңызы
3. Мидың лимбиялық жүйесі
Қарапайым ағзаның бір жасушасында әртүрлі қызмет атқарылатын
болса, оның күрделенуі салдарынан әртүрлі жасушалар пайда болады. Мысалы,
біреулері жиырылуға (ет жасушасы), екіншісі сөл бөлуге (бездер), үшіншілері
сыртқы және ішкі тітіркендіргіштерді қабылдап, өткізіп, оған жауап беруге
(жүйке жасушалары) бейімделген. Жүйке жүйесінің ең қарапайымы- қарапайым
омыртқасыз жануарларда (губкалар, медузалар) диффузды жүйке торы. Жоғарғы
сатыдағы омыртқасыз жануарларда (құрттар, бунақтылар, насекомдар т.б.)
жүйке жүйесінің сегментті құрылымды, ал омыртқалы жануарларда жүйке
жүйесінің ең жоғарғы бөлімі – ми пайда болды. Ми сыңарлары қыртысының
түзілуі, оның төменгі бөлімдерінің қызметін өзіне бағындырып, ерекше
қызметтер - ойлау, дүниетану, пікір тудыру т.б. пайда болды.
Адамның орталық жүйке жүйесінің (ОЖЖ) құрылысы мен қызметі жоғарыда
атап өткен эволюциялық құбылыстарды қайталайды. Мысалы: ОЖЖ-нің құрылысы
қарапайым көне бөлімдері- сегментті: жұлын, сопақша ми, ортаңғы ми дененің
белгілі бір бөлімдерін жүйкелендірсе, сегмент үсті бөлімдері: аралық,
мишық, ми сыңарлары қыртысы дене мүшелерінің қызметін ОЖЖ-нің сегментті
бөлімдеріндегі орталықтар арқылы басқарады.
Жүйке жүйесі шеткі ( жүйке талшықтары мен түйіндер) және орталық
бөлімдерден тұрады. Орталық жүйке жүйесіне (ОЖЖ) жұлын мен ми жатады.
ОЖЖ- сі ағзадағы барлық мүшелер мен ұлпалардың қызметін реттеп,
бір бағытта өтуін қамтамасыз етеді, яғни ОЖЖ-сі ағзадағы барлық ұлпаларды,
мүшелерді бір тұтас ағзаның мүддесіне бағындырып, оның сыртқы және ішкі
ортаның өзгерістеріне бейімделуін қамтамасыз етеді.
Нейрондардың ең басты үш түрін айырады: афференттік (сезімтал немесе
орталыққа тепкіш)- пайда болған қозуды орталық жүйке жүйесіне (миға,
жұлынға), эфференттік нейрондар (орталықтан тепкіш,қозғағыш)-импульстерді
орталық жүйке жүйесінен түрлі шеткі мүшелерге , ұлпаларға (мысалы, қаңқа
еттерін жабдық
тайтын- мотонейрон); қондырма (аралық) нейрондар- афференттік нейрондарды
эфференттік нейрондармен байланыстырады,саны жағынан ең көбі (1- сурет).
Нейрондардың өзіне тән ең негізгі қызметтері: 1) сыртқы әсерлерді
қабылдау, яғни рецепторлық қызмет (оны рецепторлық нейрондар, қозуды
рецепторлардан жұлын мен миға қарай өткізеді); 2)информацияны өңдеу, сақтау-
интеграциялық қызмет; 3) қозу орталықтан (ми, жұлыннан) шеткі ағзалар мен
ұлпаларға жеткізу-эффекторлық қызмет.
ОЖЖ-нің негізгі қызметі- рефлекс.
Рефлекс (латынша reflecsus- тойтарыс беру) тірі ағзаның
тітіркендіргішке ОЖЖ-нің қатысуымен беретін жауабы. Бұл терминді физиология
ғылымына алғаш рет Рене Декарт (1944) енгізген. Әрбір рефлекстің өзіне тән
рефлекторлық доғасы болады. Рефлекторлық доға дегеніміз қозудың жүретін
жолы, ол 5 бөлімнен тұрады (2 - сурет): 1) рецептор – тітіркендіргішті
қабылдағыш; 2) афференттік жүйке қозуды жүйке орталығына жеткізуші; 3)
жүйке орталығы; 3) эфференттік жүйке – қозуды орталықтан шеткі мүшеге
жеткізеді; 4) эффектор – жауап беруші мүше.
Ағзаның барлық рефлекторлық реакциясы екі топқа бөлінеді: шартсыз
және шартты рефлекстер.
Шартсыз рефлекс – жүйке жүйесінің (жұлын, артқы ми,
аралық ми, мишық) қатысуымен туа біткен, сыртқы және
ішкі ортаның әсеріне жауабы.
Шартты рефлекс - жеке тіршілік барысында сыртқы және ішкі ортаның
әсеріне үлкен ми сыңарларының қыртысы мен қыртыс асты бөлімдерінің
қатысуымен іске асатын жауабы.
Жұлын ақ және сұр құрылымды заттан тұрады.Ақ зат жүйке
талшықтарынан, сұр зат нейрон денесінен құралады. Ақ зат сұр затты айнала
қоршайды. Сұр зат рефлекторлық, ақ зат қозуды өткізу қызметін атқарады.
Бас миға сопақша ми (артқы), ортаңғы, аралық ми, мишық және үлкен
ми сыңарларының қыртысы жатады. Жаңа туған баланың миының салмағы орташа
400г, 6-7 жаста ересек адам миының 45–не жетсе, 17-20 жаста толық
дамиды, ерлерде мидың салмағы 1360 г, әйелдерде 1260 г.
Сопақша мида негізгі тыныс алу, жүрек қан тамырлар орталығы және ас
қорыту (шайнау, сілекей бөлу, жұту), қорғаныс (түшкіру, жөтелу,
кірпік қағу т.б.) орталықтары бар.
Ортаңғы ми бұлшық еттердің тонусын реттеп, шайнау, жұту рефлекстерін
үйлестіруді, есту және көру рефлекстерінің алғашқы орталығы.
Аралық миға көру төмпешігі (таламус), төмпешік асты (гипоталамус),
төмпешік үсті (эпиталамус) құрылымдары жатады.
Таламус 40 шақты ядролардан тұрады. Бұл ядроларда барлық афференттік
жүйелерден ми қыртысына кететін өткізгіш жолдардың ақырғы звеносының
нейрондары орналасады.
Гитпоталамус – 32 жұп ядолы құрылым. Ол ОЖЖ-нің құрылымдары мен шеткі
ағзалар, ұлпалармен екі жақты қатынасының арқасында ағзада көптеген
қызметтерді реттейді. Гипоталамус ішкі мүшелердің қызметіне вегетативтік
жүйке жүйесі мен ішкі сөлініс бездері арқылы әсер етеді.
Қыртыс асты базальдық түйіндер (солғын шар, жолақ дене) бұлшық еттердің
тонусын реттейді, бұлшық ет жұмысы кезінде дененің күйін сақтайды.
Мишық адамның өз еркімен не оған бағынбайтын күрделі қимыл -
әрекеттерді үйлестіреді және вегетативтік қызметтерді реттеуге қатысады.
Торлы құрылым ми бағанында орналасқан қысқа тармақты жасушалар ми
қыртысының қызметін ширатады немесе әлсіретеді.
Орталық жүйке жүйесінің ең жоғарғы бөлімі – үлкен ми сыңарларының
қыртысы, 12-18 млрд жүйке жасушасынан құралған. Ми қыртысы бірнеше аймаққа
бөлінеді
1. I - ші қыртыс аймағы немесе талдағыштардың (сенсорлық) орталық аймағы
пирамидті нейрондардан тұрады. Олар көбінесе шеткі рецепторлардың мидағы
проекциялық алаңы.
2. II – ші қыртыс аймақтары біріншінің қасында 1-5 см ішкері орналасқан.
Олар қабылданған ( информацияны) мәліметтерді жинақтап, таным,
түйсінуді, ұғым туғызады.
3. III – ші қыртыс аймағы тек адамда ғана дамыған. Бұл жерде ең жоғарғы
талдау мен жинақтау жүріп зат, құбылыс туралы біртұтас мағлұмат пайда
болады.
Жүйке орталығы – ОЖЖ-нің белгілі бір жерінде топталған біріңғай
қызмет атқаратын нейрондар жиынтығы. Ми ұлпалары қан тамырларымен,
оттегімен басқа ұлпаларға қарағанда 10-20 есе жоғары қамтамасыз етіледі.
ОЖЖ-дегі нейрондар бір-бірімен синапстар арқылы жалғасады. ОЖЖ-дегі
синапстар саны 10 15- 1016 , қозғалыс нейрондарының денесінде 15000-20000
синапстар кездеседі. Синапстар кездесетін орнына сәйкес
1.Аксондендритті
2.Аксосомалық
3.Аксоаксоналды болып ажыратылады.
Синапстар атқаратын қызметіне сәйкес:
1. Қоздырғыш ; 2. Тежегіш болып бөлінеді.
ОЖЖ - сі арқылы қозу бір бағытта өтеді және кешігіп өткізіледі, оны
синапстік кідіру деп атайды.
Рефлекс уақыты бес бөлімнен тұрады:
1. Рецепторда қозу пайда болуға қажетті уақыт
2.Афференттік жүйке арқылы қозудың өту уақыты
3.Рефлекстің негізгі уақыты (ОЖЖ-дегі)
4.Эфференттік жүйке арқылы қозудың өту уақыты
5.Жауап беруші мүше қызметі- латентті кезең уақыты
Рефлекс уақыты рефлекторлық доғадағы нейрондар мен синапстар санына
байланысты.
ОЖЖ-дегі екі немесе оданда көп тітіркендірулерді ұштастыра жинақы
қозу- суммация деп аталады. Жинақталудың бір ізді - уақыттық және бір
мезгілді- кеңістіктік түрлері бар.
ОЖЖ-де қозудың таралуын - иррадиация деп атайды. Оның себебі
нейрондағы көптеген жүйкелер байланысы болуынан. Тітіркендіргіш күші көп
болса ОЖЖ-дегі иррадиация да күшті болады. ОЖЖ-де тежегіш нейрондардың
болуы салдарынан қозу белгілі бір жүйке жасушасында сақталады (
концентрация).
Кері байланыс – ОЖЖ-дегі жүйке қызметтік үйлестірудің негізгі
принципі. Кез келген қозғалыс кезінде бұлшық еттегі, буындағы, сіңірдегі,
рецепторлар қозып, импульстер ОЖЖ-не түседі.Жұүйке орталығына үздіксіз
түсіп отыратын афференттік импульстер кері байланыс арқасында сол
мүшелердің тонусын қамтамасыз етеді. Кері байланыс арқылы қызмет күшейсе -
оң; нашарласа - теріс болады.
Уақытша қатты қозған жүйке орталығы басқа жүйке орталығындағы қозудан
басым және күшті болуын доминантты қозу деп атайды, оның себептері:
1. жоғары қозғыштық;
2. қозудың тұрақты болуы;
3. қозуды жинақтай алу қабілеті;
4. инерция немесе қозуды – тудыратын стимул әсері тоқтаған соң ұзақ
сақталу.
Бақылау сұрақтары:
1. ОЖЖ-нің қызметтері
2. Нейрон, оның құрылысы, және түрлері
3. Рефлекс дегеніміз не?
4. Рефлекстердің жіктелуі
5. Рефлекторлық доға бөлімдері
6. Рефлекторлық доға түрлері
7. Жұлынның қызметтері
8. Сопақша мидағы орталықтар
9. Ортаңғы мидың қызметтері
10. Аралық мидың қызметтері
6-тақырып. Мидың интеграциялаушы қасиеті
Дәрістің мақсаты: Шартты рефлекстер жөнінде ілім. Шартсыз рефлекстер,
инстинктивтік акттар. Шартты табиғи және жасанды рефлекстер.
Шартты рефлекстердің пайда болу жағдайлары және әдістері туралы түсінік.
Дәрістің жоспары:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Физиологияның пәні, әдісі, дамуының негізгі этаптары, оның маңызы
Дәрістің мақсаты: Физиология ғылымының дамуы жөнінде қысқаша шолу.
Физиологияның қазіргі жағдайы жөнінде жалпы
түсінік беру. Зерттеу
обьектілері мен әдістері.қазіргі биология
пәндерінің арасындағы
физиологияның ролі.
Дәрістің жоспары:
1. Физиологияның пәні, әдісі, дамуының негізгі этаптары, оның маңызы
2. Физиология-организм функциялары туралы ғылым екендігіне анықтама
3. Физиология дамуының тарихы
4. Физиологияның зерттеу әдістері
5. Ғылым дамуының қазіргі этаптарындағы физиология. Физиология дамуы үшін
физика, химия, электроника, кибернетика, радиотехника жетістіктерінің
маңызы.
Физиология тірі ағзаның оның жеке жүйелерінің мүшелерінің
ұлпаларының және жасушаларының әрекетін, атқаратын қызметін жүйелі
түрде адам ағзасының ішкі және сыртқы ортасымен байланыстыра зерттейтін
ғылым. Физиология анатомия мен гистологиядан бөлініп шыққанан бастап,
физика мен химияның әлдістерін қолдана отырып, үрдіс дамып келе жатқан
ғылым саласы. Оның дәлелелі ретінде қазіргі физиологиядан жеке ғылым
ретінде биохимия, биофизика, эндокринология, жүйке физиологиясы, т.б.
бөлініп шықты.
Физиология өзінің ғылыми бағытына және көздеген мақсатына сәйкес
бір-біріне тығыз байланысты және жеке дамитын бірнеше салаларға,
жалпы, салыстырмалы, жеке жас, қолданбалы болып бөлінеді.
Жалпы физиология- ағзаның жасушалары мен ұлпаларына мүшелеріне
бірдей тән негізгі тіршілік әрекетінің табиғатын, қызметтерінің жалпы
көрсеткіштерін, қасиеттерін зерттейді. Олардың сыртқы және ішкі
ортаның әр түрлі әсерлеріне жалпы жауабын тітіркену, қозу, тежелу т.б.
құбылыстар туралы мәліметтерді қарайды.
Салыстырмалы физиология- әр түрге жататын ағзалардың өзіне тән қызмет
ерекшеліктерін немесе бір түрге жататын ағзаның әртүрлі тіршілік
кезеңдеріндегі қызмет ерекшеліктерін зерттейді (қазіргі уақытта-
эволюциялық даму физиологиясы деп аталады.)
Жеке физиология- кейбір жануарлар түрлерінің, мысалы, малдар,
өсімдіктер, адам ағзаларының қызметін зерттесе, немесе адам
физиологиясының ішінен жеке мүшелердің бауырдың, бүйректің, жүректің,
жүйке жүйелерінің т.б. қызметі мен ерекшеліктерін зерттейді.
Жас ерекшеліктер физиологиясы- адам ағзасының тіршілік әрекетінде
онтогенездік даму барысындағы өзгерістерді анықтайды.
Қолданбалы физиология- адамның әлеуметтік жағдайлары мен мақсатты іс-
әрекетіне байланысты ағзадағы өзгерістерді, оның заңдылығын анықтайды.
Оған еңбек физиологиясы, спорт физиологся, тамақтану, қоршаған ортаның
қолайсыз жағдайларының ағза қызметіне әсері, экологиялық физиология
дамып отыр. Сонымен қатар кейбір мамандық саласында адам ағзасы әр
алуан төтенше жағдайлар мен орасан жүктемелер әсеріне тап болады.
Мысалы, су асты, ауада, ғарышта, соған сәйкес су асты, авиация, ғарыш
физиологиялары үрдіс дамуда.
Қалыпты жағдайдағы және дене жұмысы кезіндегі (денені шынықтыру
немесе машықтану) адам ағзаларының тіршілігіне бейімделу қызметтерін
адам физиологиясы оқып үйретеді.
Физиология анатомия ғылымымен өте тығыз байланысты, себебі екеуінің
зерттеу оьбектісі адам, егер анатомия тірі адамның құрылысын, құрылымын
зерттесе, ал физиология оның атқаратын қызметін тексереді, физиология
ұлпалардың жасушалардың құрылысы мен даму заңдылықтарын зерттейтін
ғылымдар гистологиямен және цитологиямен де байланысты.
Физиологияда қолданылатын тәжірибелерде физика мен химиялық әдістер
пайдаланылады, себебі әрбір тірі ағзада болып жататын зат, қуат
алмасу процестерінің өзі физикалық және химиялық құбылыстар болып
табылады. Сондықтан да бұл сана үрдіс дамып, ғылымның жеке бөлімдері
биологиялық химия және биологиялық физика салалары дамып шықты.
Соңғы уақыттарда физиология үшін кибернетика ғылымының маңызы өсіп
отыр. Кибернетика- басқарудың жалпы принциптері туралы ғылым, ол машина
мен тірі ағзалардың байланысын зерттейді. Ол математика және физика
ғылымдарына сүйене отырып ағзадағы әртүрлі мүшелердің қызметін
реттеудің жалпы принциптерін, байланысын ашуға көмектеседі.
Физиология сонымен қатар барлық медицина ғылымдарымен тығыз
байланысты. Бұл байланыс туралы И.П.Павлов (1849-1936) былай деген:
медицина тек қана физиологиялық деректермен күннен күнге толықтырылып
отырғанда ғана, адам денесіндегі бұзылған механизмдерді дәл тауып,
дұрыс емдей алады, яғни шын мәнінде өз мақсатын орындайды. Оған
көптеген дәлелдерде келтірілген. Мысалы, 1. Ас қорыту физиологиясының
дамуы ас қорыту жолдарының ауруларын түсінуге, тамақтану ерекшеліктерін
уағыздауға негіз болады. 2. Витаминдерді зерттеу мешел (рахит) немесе
қырқұлақ ауруларымен күресуге көмектесті. 3. ұйқы безінің гормоны
инсулиннің
ашылуы және оны жасап шығару қант ауруымен ауыратын миллиондаған
аурулардың өмірін ұзартуға көмектесті.
Физиолгия- сонымен қатар психология және педагогика ғылымдарымен де
ұштасып, байланысады. Мысалы, И.П.Павлов ашқан жоғары жүйке жүйесі
туралы ілім психология мен педагогика ғылымдарының негізі болып
табылады, мұғалімдердің жас жеткіншектер ағзасының жастық ерекшеліктерін
түсінуге дұрыс тәрбиелік жұмыстар жүргізуге көмектеседі.
Физиология пәнін де дене шынықтыру мен спорт саласының және
салауатты өмір салтын уағыздайтын мамандар оқып үйрену арқылы
өздерінің кәсіби дайындығын тереңдетеді. Ағзаның қызметін білмей,
дене жұмысы арқылы оның күшін қалыптастырып дамыту немесе денсаулықты
сақтау мүмкін емес, физиологияны терең білмеген дене шынықтыру
саласының мамандары (мұғалім немесе бапкер) оқу-жаттығу сабақтарын
тиімді болатын құбылыстардың, физиологиялық механизмдердің өзгеруін
түсіне алмайды. Оқу жаттығу жұмыстары дұрыс ұйымдастырмаса, спортшының
денсаулығына зиян келуі мүмкін немесе ол сабақтар ешқандай нәтиже
бермеуі мүмкін.
Физиологияның даму кезеңдері
Физиологияның дамуы көне заманнан басталады. Біздің жаңа дәуірге
дейінгі 14-15 ғасырларда Ертедегі Египетте адам мумиясын дайындауда
олардың ішкі мүшелерімен жақсы таныс болған. Дәрігер фараон Унастың
мазарында көне медициналық аспаптар бейнеленген. Ертедегі Қытай
мамандары тек жүрек соғу жиілігінің ерекшелігі арқылы 400-ге жуық
ауруларды ажырата алған. 4-5 ғасырларда (жаңа дәуірге дейінгі) адам
ағзасының қызметін өзгертетін ерекше нүктелер туралы ілім қалыптасып,
қазіргі уақыттағы инемен, рефлексотеропиямен емдеудің негізі қаланған.
Ертедегі Қытай, Үнді, Грек, Орта Азия елдерінің ойшыл ғұламалары,
дәрігерлері ағзаның құрылысы мен тіршілік әрекеттері туралы көптеген
мәліметтер жинаған.Мәселен, жаңа дәуірге дейінгі 4-ғасырда өмір
сүрген ертедегі Грецияның атақты дәрігері Гиппократ (б.э.д. 460-377
ж.ж.) ағза құрылысының негізін төрт түрлі сұйықтық, қан (sanglus),
сілекей (ph)
2-тақырып. Қозғыш құрылымдар физиологиясы
Дәрістің мақсаты: Клетка физиологиясының негіздері. Клетка
қызметтерінің реттелуі. Тітіркендіру, тітіркендіргіштік және тітіркену.
Қозғыштық және қозу. Жүйке импульстерінің таралу шапшаңдығы туралы
мәлімет.
Дәрістің жоспары:
1.Қозғыш құрылымдар физиологиясы
2. Тітіркену және тітіркендіргіштер қозғыштың және қозу биоэлектрлік
құбылыстарды зерттеу тарихы мен жазып алу тәсілдері.
3. Биоэлектрлік құбылыстар механизмі
Тірі организмдер екі түрлі қалыпты жағдайда болады: физиологиялық
тыныштық және физиологиялық белсенділік.
Физиологиялық тыныштық деп органимзнің көзін жұмып, тыныш, ештеңені
ойламай, тыңдамай денесін босатып, демалып, ояу жатқан қалпын айтады.
Бұл кезде организмнің өзінің тіршілігіне қажетті құрылымдары (жүрек-қан
тамырлар, тыныс алу, зәр шығару ) белгілі шамада қызмет атқарады. Бұл
кезде ұлпалардың клеткаларында белгілі мөлшерде зат алмасуы жүріп жатады.
осындай қалыпты сыртқы ортаның қандай да болмасын бір жағдайлары әсер
етсе, органимз физиологиялық тыныштықтан физиологиялық белсенділікке
ауысады. Организмнің қандай да болмасын жеке мүшесі немесе мүшелер жүйесі,
тіпті бүкіл организмнің қызмет атқаратын жағдайын физиологиялық
белсенділік дейді. Физиологиялық белсенділік кезінде зат алмасуы артады,
бірнеше мүшелер, мүшелер жүйелері қызметі күшейтеді. Мысалы, тамақ
ішкеннен кейін ас қорыту мүшелері қызметі атқаруына байланысты оларға қоса
жүрек-қан тамырлар, тыныс, зәр шығару жүйелерінің қызметі күшейеді.
Мұндай жағдайда сыртқы ортаның әсері денедегі ұлпаларды, клеткаларды
тітіркендіреді.
Адам денесіндегі көпшілік тірі клеткалардың тітіркену қасиеті болады.
Тітіркену деп сыртқы және ішкі орталардың түрлі әсерлеріне жауап беру
қабілетін айтады. Сыртқы және ішкі орталардың әсерлерін тітіркендіргіш деп
атайды.олардың әсерінен организм, оның жеке ұлпалары физиологиялық
тыныштықтан белсенділікке ауысады. Тітіркендіргіштерді тегіне қарай төртке
бөледі: физикалық, химиялық, физико-химиялық және биологиялық
тітіркендіргіштер.
Физикалық тітіркендіргіштер деп түрлі механикалық (соққы, шаншу,
қысым) және электрлік әсерлерді айтады.
Химиялық тітіркендіргіштерге тамақтың құрамындағы органикалық және
бейорганикалық заттар, дәрілер, улы заттар, сілтілер, қышқылдар, тұздар
және олардың ерітінділері тәрізді көптеген химиялық заттардың әсері
жатады.
Физико-химиялық тітіркендіргіштерге ерітінділердегі заттардың
парциалдық қысымы, осмостық қысымы, иондардың және түрлі заттардың
концентрация айырмашылықтарының әсері жатады. (айталық, 5 пайыз және 7
пайыз тұз қышқылының ерітінділерінің әсерінің айырмашылығы)
Биологиялық тітіркендіргіштерге түрлі макро және микроорганизмдердің
әсерін жатқызуға болады.
Тітіркендіргіштердің әсерінен тітіркене алатын ұлпаларды
тітіркендіргіш ұлпалар деп атайды. Оларға нерв, ет, без ұлпалары жатады.
олар тітіркендіргіштің әсеріне қозумен жауап береді. Қозу аталған
ұлпалардың жұмыс қабілеті. Қозу кезінде бұл ұлпалардың электрлік және
биохимиялық қасиеттері өзгереді, ұлпалар қызмет атқарады, олардың қызметі
күшейеді.
Сыртқы ортаның кейбір тітіркендіргіштері әсер еткенде қозғыш ұлпалардың
қозуы бәсеңдейді немесе мүлде тоқтап қалады. Мұны тежелу деп атайды.
Тежелу де қозу іспетті тірі ұлпалардың белсенді қызмет атқару күйі. Бірақ
тежелу кезінде жеке мүшелерде немесе организмде бұрын басталған қызмет
баяулайды, я болмаса мүлде тоқталады. Тірі ұлпалардың электрлік қасиетін
биоэлектрлік құбылыс деп атайды. Көп клеткалы организмдерде сыртқы және
ішкі орталардың мәліметтерін қабылдап, сақтап, талдап, бір жерден екінші
жерге жеткізу, қажетіне қарай қайтадан жаңғырту тарихи даму барысында
қалыптасқан электр сигналдары арқылы іске асады.
Электр күшін тудыратын қуат клетка мембранасының ішкі және сыртқы
жағында орналасқан оң (+) зарядты натрий, калий, кальцийдің катиондары
мен түрлі теріс зарядты (-) аниондарға байланысты. Олардың бір-біріне
градиенттік қатынасы (мембрананың иондық тартқышы) деп аталатын арнайы
молекулалық құрылымның қызметіне негізделген. Энергия көзі саналатын
иондық тартқыш- аденозиүшфосфор қышқылы (АТФ) ферменттердің әсерінен
ыдырай кезінде пайда болатын энергияны (яғни зат алмасуынан пайда
болатын энергияны) жұмсайды.
Тыныштықтағы клетка мембранасының сырты мен ішіндегі потенциал
айырмашылықтарын мембрананың потенциаля немесе тыныштық тоғы деп атайды.
Қызмет атқарған клетканың мембранасы мен тыныштықтағы клетка
мембранасының потенциал айырмашылығын әрекет потенциалы дейді. Тыныштық
тоғы 50-90 мВ-қа дейін болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Физиология пәні, әдісі, дамуының негізгі этаптары.
2. Физиологияның зерттеу әдістері
3. Физиология дамуының тарихы.
3-тақырып. Нерв жүйесінің физиологиясы
Дәрістің мақсаты: Нерв жүйесінің эволюциясының негізгі кезеңдері.
Жүйке клеткаларының құрылысы. Вегетативтік жүйке жүйесі. Жұлын, оның
құрылысы, эфферентті және аралық нейрондардың орналасуы жайында жалпы
түсінік.
Дәрістің жоспары:
1. Нерв жүйесінің физиологиясы
2. Нерв жүйесінің маңызы, оның дамуы, зерттеу әдістері
3. Нерв ұлпасының негізгі құрылымдары
4. Нерв талшықтарының құрылым мен функциясы. Синапстар ОНЖ-дегі қозу және
тежелу
Жүйке жүйесі ағзада тарихи ұзақ даму нәтижесінде қалыптасқан.
Эволюциялық даму кезеңінде де жануарлар сияқты адамдар ағзасындағы жүйке
жүйесінің құрылысы мен қызметі сыртқы ортаның түрлі құбылыстарына
байланысты өзгеріп, күрделеніп отырған. Өйткені ағзаның сыртқы ортаға үнемі
бейімделуі қажет болады. Осыған байланысты кез келген тірі мақұлықтың
тіршілік етуі үшін өзінің айналасындағы сыртқы және ішкі ортамен, яғни
денедегі мүшелердің қызметтерімен тығыз байланыста болуы керек. Сонымен
бірге олардың мүшелері мен ұлпалары өзара тұрақты байланыста болып,
күрделі физиологиялық жұмыс атқаруына тура келеді. Бұл жағдайлар сөздің
пайда болуына байланысты адам баласы да өте жоғары дәрежеге көтерілген,
адамдар көрмесе де сөз арқылы сол нәрсенің бейнесін, мазмұнын түсіне
білді. Олар естігенін есте сақтауға бейім болды. Жүйке жүйесінің маңызы,
адамның қимылын реттеп басқарып отырады. Жүйке жүйесі адамның психологиялық
құбылысын да басқарып отырады. Ес, ақыл, ой, қалау т.б. осындай
жағдайлардың барлығы да жүйке жүйесінің үлесіне тиетін іс-әрекет.
Жүйке жүйесінің қызметі бұзылса, адам айналасындағы дүниені түсіне
алмайды. Ондай адамдар кейде сал ауруына ұшырап, қимылсыз қалады.
Адамдардың кейде жақсы мен жаманды, алыс пен жақынды ажырата алмауы –ми
қызметінің бұзылуы нәтижесі.
Ағзаны сыртқы ортмен байланыстытырып, оған бейімдеп отыратын жүйке
жүйесінің әрекеті жүйке жүйесінің жоғары дәрежелі қызметі болып табылады.
Ал тек қана денедегі мүшелердің қызметін ғана реттеп, келістіретін және
басқаратын жүйке жүйесінің әрекеті жүйке жүйесінің төменгі дәрежелі
қызметі деп аталады. жұлын, ми және жүйке талшықтары аса күрделі
жұмыстарды басқарып, реттейтін жалпы жүйке жүйесі болып табылады.жүйке
жүйесі морфологиялық құрылысы мен қызметтеріне қарай, сондай-ақ дененің қай
мүшелерін жүйкелендіруне байланысты үш бөлімге бөлінеді.
Орталық жүйке жүйесі. Бұл бөлімге жұлын мен ми жатады. жұлын мен ми
–жүйке жүесінің нағыз орталығы. Өйткені сыртқы және ішкі ортадан келетін
тітіркендіргіштердің барлығы осы бөлімдерде талдап анықталады.
Қиян (перифериялық) жүйке жүйесі. Жұлыннан шыққан 31 жұп жүйкелер
және мидан шыққан 12 жұп жүйкелер осы бөлімге жатады. қиян жүйкелер
орталық жүйке жүйесін дененің сыртқы аймағында орналасқан мүшелермен
байланыстырып тұрады. Тері, бұлшықет, буын, дененің сыртқы аймағындағы
мүшелер болып табылады.
Ерекшеленген (вегетативті жүйке жүйесі). Бұл бөлімге симпатикалық
және парасимпатикалық жүйкелер жатады. бұлар да орталық жүйке жүйесінен
таралады. Бірақ қозғылы жүйке жүйесі тек ішкі мүшелерді ғана жүйкемен
жабдықтайды.
Жүйке жүйесі жүйке ұлпасынан түзіледі. Жүйке ұлпасының нейрон жүйке
жасушасынан түзіледі. Нейрон жүйке жүйесінің құрылыстық іс-әрекеттік
бірлігі болып саналады. әрбір нейронның денесі және ұзынды-қысқалы
өсінділері болады. Оның тармақталған қысқа өсінділері дендрит, ал ұзын
өсіндісі аксон немесе нейрит деп аталады. аксонның тармақталған ұшы
мүшелерге жалғасады. Аксонның өсіндісі жүйке талшығы деп аталады.
нейрондардың денесі жұлын мен мида орналасып, бір-бірімен дендрит
өсінділері өсінділері арқылы байланысады. Нейронның аксондық ұзын
өсіндісі немесе жүйке талшығы жұлын мен мидан шығып, денедегі барлық
мүшелерге таралады. Жұлыннан немесе мидан шыққан бірнеше жүйке талшықтары
бірігіеді де қабық қаптайды. Оны жүйке тамыры деп атайды. Сонда әрбір
жүйке тамырында бірнеше жүйке талшықтары болады. Жүйкелердің ұзындығы
жүйкеленетін мүшелердің орталық жүйке жүйесінен қаншалықты алыс-жақын
орналасуына байланысты әр түрлі болады. Кейбіреуі өте қысқа, ал
кейбіреулерінің ұзындығы мертден асады.
Жүйкелердің негізгі қасиеті-тітіркену және қозуды өз бойымен өткізу.
Теріні, бұлшықетті тітіркендіретін тітіркендіргіштердің барлығы жүйкені де
тітіркендіреді. Нейронның денесінен яғни орталық жүйке жүйесінен келетін
жүйкелік қозу жүйкенің ұшындағы сезім мүшелеріне әсер етеді. Жүйкенің
өзінде қозу пайда болмайды. Сондықтан да жүйкенің екі ұшындағы мүшелерден
пайда болған қозу орталықтан алшақ жатқан мүшелерге қарай және алшақ
жатқан сезім мүшелерінен орталыққа қарай өткізіп тұрады. Жүйкенің осы
қызметіне байланысты жүйкелер 2 топқа бөлінеді: 1) қимыл таратқыш әсерлі
)эффакторлы) және 2) орталыққа баратын сезім таратқыш (эфферентті)
қабылдағыш нейрон.
Қимылтаратқыш нейрондар қозуды жұлын немесе мидан алшақ аймақтағы
мүшелерге жеткізеді. Бұл жүйкелердің ұшы мүшелердің бұлшықеттеріне
жалғасса, онда қимыл жүйкесі, ал бездерде болса шырыштық немесе секреттік
жүйке деп аталады.
Сезім таратқыш нейрондардың қозуы денедегі әр түрлі мүшелерден
орталық жүйке жүйесіне қарай өтеді. Мұндай сездіргіш жүйкелердің
қозғалысы да, құрылысы да бірдей болады.
Орталық жүйке жүйесі арқылы ағзаның тітіркендіруге жауап беруі
рефлекс деп аталады. мысалы: тізе сүйегінен төмендеу жерден сондағы төрт
басты бұлшықеттің сіңірін балғамен жайлап ұрса, бұлшықеттің қатты
жиырылуынан аяқтың басы жоғары қарай серпіледі. Көзге жарық күшті әсер
етсе, көздің қарашағы тарылады, нәресте аузына салғанда оны емеді. Мұның
барлығы рефлекстердің өте сан алуан көп екенін көрсетеді.
Жүйкенің қозғанда жүріп өтетін жолы рефлекс доғасы деп аталады. рефлекс
доғасының ең қарапайым сызба нұсқасы қозудың жұлынға қайтаратын жауабы
болып есептеледі. Мысалы, жұлынын қалдырып, басы кесілген бақаның артқы
аяғын қысқышпен қыссақ, ол аяғын сілтеп, қимыл рефлексімен жауап
қайтарады.
Жұлын тек омыртқа жотасының ішіндегі ұңғылда орналасады. Ересек
адамдарда оның ұзындығы-45 см, ені-15см, салмағы-36г. жұлын жоғарғы жағынан
ауыз омыртқаның тұсынан сопақша миға жалғасады, ал оның төменгі жағы ІІ
бел омыртқадан төмен қарай ат құйрықтанып, негізгі жіпшесі ІІ құйымшақ
омыртқасына дейін жетеді де сол жерге бекиді. Құрсақтағы нәрестенің бір
айлық кезінде жұлынның ұзындығы омыртқа жотасымен бірдей болады. Өсе келе
омыртқадағы жұлын жаңа тауылған нәрестеде ІІІ бел омыртқа тұсында
болса, ересек адамдарда ІІ бел омыртқа тұсына дейін қысқарады.
Жұлынның жуандығы біркелкі емес. Оның бас жағы жуандап, миға жалғасады,
ал құйрық жағы жіңішкеріп, тармақталып кетеді. Жұлынның екі жері
жуандап, буылтыққа айналған: біреуі- жұлынның ҮІ мойын омыртқа тұсында,
екі қолға кететін жүйке басталар бөлігінде-оны жұлынның мойын буылтығы, ал
екіншісі ІХ-ХІІ арқа омыртқасының тұсындағы жуандық бөлігін жұлынның бел-
сегізкөз буылтығы деп атайды. Бұл буылтықтар қол және аяқ мүшесінің сезім
және қимыл нейрондер денесінің шоғырлануы әсерінен пайда болған.
Жұлынның алдыңғы және артқы жағында бойлай созылатын екі жүлге болады.
Алдыңғы терең жүлгесі алдыңғы орталық сай, ал артқы жіңішке, таяздау
жүлгесі артқы орталық жүлге деп аталады. жұлынның осы сайы мен жүлгесі
жұлынның денесін тең етіп оң және сол жақ бөлікке бөледі. Жұлынның алдыңғы
түбірі мен артқы түбірлерінің жұлынынан шыққан жерінде ұзына бойына
созылған түбір атымен аталатын оң және сол жақ бөлігінде бүйір
жүлгелері болады. Осыған орай жұлынның әрбір бөлігіндегі ақ заттарды
бойлай созылған үш (алдыңғы, бүйір, артқы) арқаншаға бөлінеді. Жұлынның
денесі 31 жұп мөлтектен түзіледі. әрбір мөлтектен жұлынның жүйке түбірі
(алдыңғы және артқы) шығып, ол омыртқаның тесігіне бағыттала орналасады.
Сөйтіп, жұлыннан 31 жұп жүйке таралады. Оның 8 жбы-мойын, 12 жұбы-
көкірек, 5-жұбы-бел, 5 жұбы-сегізкөз және 1 жұбы -құйымшақ жүйкесі деп
аталады. жұлынның ортасында өте тар тесігі-болады, ол ортақ өзек деп
аталады. жұлынның көлденең кесіндісі сұр және ақ заттан түзілгені анық
байқалады. Сұр зат жұлынның орталық бөлігіндегі өзекті қаптайды. Сұр зат
қанатын жазған көбелекке ұқсас болады. Сұр дененің алға қарай шығып
тұрған бөлігі-алдыңғы аша, ал артқы бөлігі артқы аша деп аталады.
жұлынның әрбір бөлігіндегі алдыңғы және артқы ашаларының арасы, яғни
жұлын өзегінің төңірегіндегі зат орталықтағы аралық зат. Сұр зат
дегеніміз- тек жүйке жасушаларынан құралған жүйке денесі. Сұр заттың
алдыңғы ашасында қимыл күшейтетін ірі нейрондар бар. Оның жұлыннан
шығатын нейриттерінен алдыңғы түбір пайда болады. Артқы ашада майда
сезімтал рецепторлық нейрондары орналасады. Бұл нейрондардың жұлыннан
шығатын жүйке талшықтарынан артқы түбір түзіледі. Бұл екі ашаның
аралығындағы бүйір ашаларында қозғылы жүйке жүйесінің симпатикалық
жүйкелерінің нейрондары орналасады. Нейрондардың талшықтары жұлынның
алдыңғы ашасынан таралады. Сөйтіп, жұлыннан қиян және ерекше жүйке
жүйелерінің жүйкелері басталады. Ақ зат жұлынның сұр затын қоршап
жатады. жұлынның ақ зат жүйке талшықтарынан және невриттерден түзіледі.
Жұлынның ақ затын жоғарыдан төмен қарай, төменнен жоғары қарай
созылған орасан көп жүйке талшықтарынан түзілген буда немесе арқанша
деп қарастыруға болады. Жұлынның ақ заты үш жұп жүйке арқаншасына
бөлінеді. Алдыңғы будасы –жұлынның алдыңғы сайы мен алдыңғы түбір
аралығында ақ зат, артқы будасы артқы түбір мен артқы жүлге аралығындағы
ақ зат, ал бүйірлік будасы алдыңғы және артқы аша аралығында
орналасқан ақ зат болып саналады.
Жұлын екі түрлі қызмет атқарады: біріншісі-тітіркендіргішке рефлекс
доғасының жолымен жауап беру, яғни рефлексті екіншісі-алшақ аймақтан
жұлынғы келген қозуды тек өзі қабылдап қоймай, оларды миға және мидан
қайтып алшақ аймақтағы мүшелерген өткізіп беру, яғни өткізгіштік қызметі
бар.
Ұрықтың эктодермалық жапырағынан пайда бошған жүйке түтігінің
алдыңғы бас бөлігінде, бөліктердің әр түрі қарқынды өсуіне байланысты үш
алғашқы ми көпіршіктері пайда болады. Олар: алдыңғы ми көпіршігі, ортаңғы
ми көпіршігі, артқы ми көпіршігі деп аталады. мидың негізгі бөлімдері
осы көпіршіктерден пайда болады. Алдыңғы ми көпіршігінен алдыңғы ми мен
аралық ми, ортаңғы ми көпіршігінен ортаңғы ми және артқы ми
көпіршігінен ромб тәрізді ми түзіледі. Ми бөліктерінің әр түрлі
жылдамдықта дамуына байланысты, онда үш иін пайда болады. Олардың
біріншісі-ортаңғы ми аймағының төбе иіні, екіншісі-артқы мидағы көпіршік
иіні, үшіншісі-сопақша ми мен жұлын аралығындағы шүйде иіні деп аталады.
үш апталық эмбрионда бұл аталған ми бөліктері дамып, алдығы және ромб
тәрізді бөліктерінің екіге бөлінуі нәтижесінде мидың бес бөлігі пайда
болады. Сөйтіп, алдыңғы мидан –алдыңғы немесе үлкен ми және аралық ми, ал
ромб тәрізді мидан-артқы ми және сопақша ми түзіледі. Аралық мидың екі
бөлімі жуандап-таламусқа, алдыңғы жағы томпайым –гипофизге және артқы
жағы түйінделіп-эпифизге айналады. Ортаңғы ми бөлінбеген қалпында дами
бастайды, алдыңғы үлкен мидан бөлініп мидың екі сыңары пайда болады. Жүйке
жүйесінің ішкі қуысы да өзгере бастайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Қозғыш құрылымдар физиологиясы
2. Биоэлектрлік құбылыстар механизмі
4-тақырып. Нерв ұлпасының негізгі құрылымдары
Дәрістің мақсаты: студенттерге нерв ұлпасының құрылымдары жайында
түсіндіру
Дәрістің жоспары:
1. Нерв ұлпасының негізгі құрылымдары
2. Нерв талшықтарының құрылымы мен функциясы
3. Синапстар ОЖН-дегі қозу және тежелу
4. Дене жаттығуларының жүйке-ет синапстары арқылы қозу өтуге әсері
Нейрондық теория бойынша жүйке жасушалары автономды яғни жеке-жеке
құрылымдық бірлік. Жүйке жүйесі жасушалардың екі түрінен, жүйкелік және
глиальдық жасушалардан тұрады. Глиальдық жасушалардың саны жүйке
жасушаларынан 8-9 есе көп болады. Бірақ информацияны қабылдау, өңдеу,
сақтау, одан әрі өткізу, беру процестерін тек жүйке жасушалары іске
асырады.
Нейрондардың өзіне тән негізгі қызметтері: 1) сыртқы әсерлерді қабылдау,
яғни рецепторлық қызмет,2 ) информацияны өңдеу, сақтау-интеграциялық
қызмет 3) қозу орталықтан шеткі ағзалар мен ұлпаларға жеткізу-эффекторлық
қызмет. Нейрондардың пішіні, көлемі құрылымы алуан түрлі болып келеді.
Мәселен, оның біраздарының диаметрі 4-6 мкм болса, ал ми қыртысындағы
гигант пирамида тәрізді жасушалар 130 мкм-ге жетеді, көлемдері 500 мкм3
–ден 70000 мкм3-ге дейін бола алады. Әрбір нейронның ең негізгі төрт
бөлімшелерін айырады: денесі (сома). Нейронның денесіндегі бүкіл жасушаның
тіршілік әрекетін қамтамасыз етуге қатысатын жасуша құрылымдары, яғни
арнайы органеллалар: рибосомалар, эндоплазмалық ретикулум, Гольджи аппараты
митохондриялар т.б. болады. Нейрондардың көпшілігінде дене мембранасы
көптеген синапстармен жалғасқан, сондықтан ол басқа нейрондармен түсетін
сигналдарды қабылдап, интеграциялауда (талдау, өңдеу) маңызы зор. Жүйке
жасушасы денесінен шығатын өсінділердің бірі дендриттер. Көпшілік жағдайда
олар қысқа көп тармақталған өсінділер. Осы себептен олардың жиынтық
беткейі жүйке денесінен әлдеқайда артық. Дендриттер пайда болған импульсті
қабылдап оны жасуша денесіне жеткізетін, яғни кіру қақпасы қызметін
атқарады. Дендриттер өсінділердің үсінде өте ұсақ мұртша тәрізді өскіндері
оның қозуды қабылдау мүмкіншілігін өсіреді. Жаунарларға тәжірибе жасау
арқылы бұл өсінділердің саны туғаннан кейін көбейтіндіге дәлелденген және
де оның мөлшері үйрету сатысымен тығыз байланысты. Үйрету жоғары дәрежеде
болған сайын ол өсінділердің саны көбейе береді. Аксон-ұзын, бір ғана
өсінді. Ол негізінен жүйке импульсін жасуша денесінен басқа нейрондар
немесе шеттегі ағзаларға өткізу қызметін атқарады. Аксонның жасуша
денесінен шығатын жері аксон төмпешігі деп аталады. көптеген нейрондардың
аксоны миелин қабығымен қапталған. Алайда аксонның бастапқы 50-100 мкм
бойында миелин қабығы болмайды. Осы миелин қапталмаған аксон бөлімін
алғашқы сегмент деп аталады, оның басқа бөлімдерге қарағанда қозғыштық
қасиеті жоғары және тітіркену табалдырығы шамамен 3 есе төмен.
Аксонның ұшы басқа нейронға немесе атқарушы мүшелерге сигнал беруге
бейімделген, сондықтан оның ұшының кеңейген жерінде арнайы органеллалар
–синапстық көпіршіктер немесе вединкулдар бар. Ол көпіршіктердің ішінде
арнайы химиялық медиаторлар болады.
Жүйке жасушасының денесі мен өсінділерін қаптап тұратын мембрана тыныштық
жағдайда калий иондарын, ал қозу кезінде натрий инодарын жақсы өткізеді.
Мембраналық потенциал-шамамен -70мВ, ал әрекет потенциалы-110 мВ маңында.
Жүйке жасушаларының денесі өзінің өсінділері үшін трофикалық қызмет
атқаратын, яғни олардағы зат алмасу мен қоректенуді қамтамасыз етеді.
Сондықтан, егер де аксонды жасуша денесінен болса, ол тіршілігін жояды, ал
жасуша денесімен байланысы үзілмеген бөлімі қайта өсіп, жетіліп, біртіндеп
аксон тұтастығы қайта қалпына келеді.
Нейрондардың ең басты үш түрін айырады: афференттік (сезімтал не орталыққа
тепкіш)- пайда болған қозуды орталық жүйке жүйесінде (миға, жұлынға),
эфференттік нейрондар (орталықтан тепкіш, қозғыштық)-импульстерді орталық
жүйке жүйесінен түрлі шеткі мүшелерге ұлпаларға (мысалы, қаңқа еттерін
жабдықтайтын-мотонейрон): қондырма (аралық) нейрондар –афференттік
нейрондарды эфференттік нейрондармен байланыстырады, саны жағынан ең көбі.
Нейрондарды тударытн әсері бойынша да жіктеуге болады, мысалы, қозғағыш
(моторлық); секреторлық, трофикалық, тежеуші: қоздырушы т.б. Кейде аксонның
ұзындығына қарай қысқа, ұзын аксонды нейрондар деп те айырады.
Жүйке жасушаларының қалпына қызметтерінің іске асуында нейроглияның да
маңызы зор. Олар нейрондарды барлық жағынан қоршай отырып бір жағынан тірек
қызметін (механикалық) атқарса, екінші жағынан, жүйке жасушаларында
электрлік изоляцияны қамтамасыз етеді. Сондай-ақ нейроглия жүйке
жасушаларындағы зат алмасу процесіне қатысады деп есептелінеді.
Жүйке талшықтары яғни жүйке жасушалары өсінділерінің ең негізгі қызметі
өздері арқылы қозу импульстерін өткізу (тарату) болып есептелінеді. Жүйке
талшықтарын морфологиялық белгісіне қарай миелинді немесе майлы қабықты
және миелинсіз (майлы қабықсыз) деп екі топқа ажыратылады. Миелинді сезгіш
және қозғағыш талшықтар сезім мүшелері мен қаңқа еттерін жабдықтайтын
жүйкелердің, сондай-ақ вегетативті жүйке жүйесінің құрамына кіреді.
Миелинсіз талшықтар омыртқалы жануарларда негізінен симпатикалық жүйке
жүйесіне тән. Ағзада әдетте миелинді де, миелинсіз де талшықтар болады,
бірақ олардың сандық ара қатынастары әр түрлі жүйкеде түрліше болп келеді.
Мәселен, тері жүйкелерінің көпшілігінде миелинсіз талшықтар басым болса,
ал қаңқа еттеріне келетін жүйкелерде керісінше олар аз болады.
Миелинсіз талшықтарда миелин қабығы болмайды, осьтік цилиндр тек Шванн
мембранасымен ғана қапталған. Жүйке талшықтарындағы құрылымдардың
әрқайсысының өзіне тән қызметі бар. Мәселен, жүйке импульстерінің тууы мен
таралуында негізгі қызметті цилиндрдің мембранасы атқарса, миелин қабығы
бір жағынан кедергі болғандықтан изолюторлық, екінші жағынан, трофикалық
қызмет атқарады. Шванн қабығы осьтік цилиндрдің өсуі мен зат алмасуының
реттелуіне қатысады. Миелинді жүйке талшығы осьтік цилиндрден және оны
қаптап тұрған қалың миелин қабығынан тұрады. Осьтік цилиндр плазмалық
мембранамен жабылған, ал оның ішінде аксоплазма болады. Миелинді жүйке
талшықтарының диаметрі 0,25-0,5 мкм шамасында.
Миелин қабығы Шванн жасушаларының осьтік цилиндрді бірнеше қайтара орауының
нәтижесінде пайда болады. Орамдар бір-бірімен бірігіп арасындағы Шванн
жасушалары жойылады да майлы қораб миелин қабығы түзіледі. Миелин қабығы
талшықтың бойында әрбір 1-2 мин сайын үзіліс жасайды, оны Раньвье
үзілістері деп атайды, олардың кеңдігі 1 мкм шамасында. Неғұрлым талшық
жуан болса соғұрлым үзілістер арақашықтығы көп болады және керісінше.
Жүйке талшықтарынан қозу өту заңдылықтары
Жүйке талшықтары арқылы қозу өтуге (таралуға) тән бірнеше
ерекшеліктері бар:
1) жүйке талшығы морфологиялық, физиологиялық зақымданбаған, бұзылмаған
яғни тұтас, сау болу керек: мұны талшықтың анатомиялық және
физиологиялық үзіліссіздік заңы деп атайды. Мысалы, егер талшықты
буса немесе қатты мұздатса, не қыздырса, улы немесе есірткі
заттармен (новокаин, кокаин т.б.) әсер етсе ол арқылы қозу өтпейді.
2) екі бағытта өткізу. Бұл заңдылықты 1877 жылы Бабухин дәлелдеген.
Егер аксонның екі бөліміне (А және Б) бір-бір жұп электр сезгіш
құралымен жалғастырылған электродтар жалғап, оның арасындағы
жүйке талшығын тітіркендірсе, туған қозу екі бағытта таралуына
байланысты А және Б құрамдары қозу импульсін сезеді.
3) жекелеп өткізу. Қандай да болмасын бір жүйке өзіндегі әртүрлі жүйке
тармақтары арқылы қозу тек соны ғана бойлап таралып, көрші
талшықтарға берілмей белгілі бір шеткі мүше өзіне тиісті қызметін
атқарады. Мысалы, шонданай жүйкесі артқы аяқтар еттерін,
сүйектерін, қан тамырларын, терісін түгелдей жүйкелендіреді.
4) жүйке талшығы салыстырмалы шаршамайды бұл құбылысты 1883 жылы
Н.Е.Введенский ашқан.
Миелинді және миелинсіз жүйке талшықтары арқылы қозу импульстерін өткізу
ерекшеліктер
Миелинсіз жүйке талшықтарының бойымен қозу толқыны бір нүктеден екінші
нүктеге үзіліссіз жетеді, яғни эстафета жеткізген тәрізді ұлпаны бойлап
тарайды (1899,Герман, Ходжкин), плюстен (Б) минусқа (а) қарай, яғни қозған
және қозбаған бөлімшелер арасында пайда болатын бір орындағы (жергілікті)
қозудың көмегімен іске асады. Миелинді талшықтарда қозудың таралуы
секірмелі (сальтоторлы) түрде жүреді, өйткені таралатын потенциалдар
айырмасы қозу күйіндегі (А) және келесі я одан арғы тыныштық күйдегі (Б)
Раневье үзілістері арасында туады. Қозудың бұл таралуы механизмінің біраз
артықшылықтары бар: 1) бір-бірінен едәір қашықтықта орналасқан үзілістерге
секіру (қозу таралу) жылдамдығын тездетеді, 2) секірмелік таралу қуат
жұмсалу тұрғысынан үнемді. Миелинді жүйке талшықтарында қозудың таралу
жылдамдығы жүйке талшықтарының диаметріне тура пропорционалды. Алайда бір
Ранвье үзілісінен екіншісінің қозу таралу жылдамдығы бірдей.
Кейбір жағдайларда, мәселен көрші Ранвье үзілісінің өткізгіштік қабелітеі
фармакологиялық заттардың әсерінен төмендесе қозудың бір не екі үзілістен
де секіріп таралуы мүмкін. Қозудың секіріп таралуы туралы қағиданы алғаш
рет Б.Ф.Вериго (1899) ұсынған.
Синапстар
Бұл ұғымды ғылымға 1897 жылы ағылшын физиологы Ч.Шерингтон енгізді. Синапс
(грек байланыстыру,қосу біріктіру) жүйке жасушасы аксонынан қозуды онымен
байланысқан жасушаларға (мысалы, ет талшықтары,, бездерге не басқа
нейронға) таратуға арналған ерекше құрылымы.
Нейрондар арасындағы (синапстық) байланыстар алуан түрлі. Орталық жүйке
жүйесінде олар бір-бірінен әрекет ету механизмі жағынан, әсер ету бағыты
тұрғысынан қоздырушы немесе тежеуші жасуша беткейінде орналасу
(лаколизация) ерекшеліктеріне қарай орталық жүйке жүйесіндегі жүйке
жасушаларын жалғастырса шеткі синапстарға, мысалы: мионевральды синапстар
(ет-жүйкелік мотонейрон аксоны мен бұлшық ет талшығын, невроэпителиальды
синапстар-бездерінің жүйкелік реттелуін жалғастырады т.б.). дегенмен
синапстардың барлығына да ортақ болатын құрылымдық және әсер ету қасиеттері
бар.
Мысалы, жүйке бұлшық ет синапс құрылымында 1-ден, пресинапстық мембрана, 2-
ден постниапстық мембрана, 3-ден пресинапс пен постсинапс аралығындағы
синапстық қуыс, саңылауды атап көрсетуге болады.
Синапс арқылы қозу өтудің екі түрлі механизмін айырады: электрлік және
химиялық. Жүйкеден етке қозу өтуде химиялық заттардың қатысуы мүмкін
екендігіне алғаш назар аударғандардың бірі И.Н.Сеченовболды. А.Ф.Саматлов
нейронаралық синапстар арқылы қозу өтуде де химиялық заттар қатысады деп
болжам жасаған.
Кейнігі кезде жүргізілген микроэлектрондық зерттеулер арқасында қозу өткізу
тәсілі жағынан алғанда синапстардың үш типінің бар екендігі анықталды. Ең
көп тарағаны химиялық синапстар, содан соң электрлік синапстар қарапайым
жүйке жүйесі бар жануарларда басым болады. Жоғарғы сатылы ағзаларда
эмбриональдық дамудың барысында олар біртіндеп азая береді.
Жүйке –бұлшық ет синапстары арқылы қозу таралудың медиаторлық (химиялық)
механизмі
Жүйкеден (аксоннан) ет талшықтарына қозу жүйке талшықтарының ұштарынан
бөлініп шығатын өте белсенді химиялық заттардың (медиаторлардың)
қатысуымен іске асады. Тыныштық күйінде медиатор-ацетилхолин аксонның ең
соңғы майда тармақтарын ың кеңейген ұштарында (30-50 нм) орналасқан
көпіршіктердің ішінде болады. Жүйке талшығының бойымен келген импульстің
әсерінен көпіршік жарылып:
1)ішіндегі ацетилхалиннің кванттары (1 кв-10000 молекулалар) босап шығады.
2) босап шыққан ацетилхолин синапс саңылауына (кеңдігі 200-1000А0 ) түседі
де постсинапс мембранасындағы холинорецепторлармен әрекеттесіп, Ах-
рецептор (лат-қабылдағыш) туындысы пайда болады.
3)Ах-рецептор туындысының әсерінен постинапс мембранасының Nа+,К+
иондарын өткізгіш қабілеті өзгеріп, постсинапс мембранасында қоздырушы
постсинапстық потенциал пайда болады яғни деполяризация жүреді.
4) ацетилхолин медиаторының мөлшері жеткілікті болған жағдайда қозыдырушы
постсинапстық потенциал әрекет потенциалына айналып қозу бүтін ет талшығына
таралады яғни жиырылу болады:
5) Ах-рецептор туындысы ацетилхолин эстераза ферментінің әсерінен
бұзылып, постсинапс мембранасының ион өткізгіштік қабілеті бұрынғы тыныштық
күйдегі қалпына келеді.
Қоздырушы медиаторларға ацетилхолин, адреналин, ноадреналин, АУФ, ароматин
т.б. ал тежеуші медиаторларға у-амин май қышқылы (ГАМҚ) глицин, самототатин
т.б. жатады. алайда бұлар екі түрлі әсер етеді.
Синапстарға тән бірнеше физиологиялық ерекшеліктер бар
1. синапс арқылы қозу тек бір бағытта өтеді, өйткені:
1) жүйкеден импульсті жеткізетін медиатор пресинапстық бөлімненбөлінеді
2) ол медиатор тек ет талшығының немесе басқа жүйке жасушасының
постсинапстық мембранасын қоздырады.
2. синапс арқылы қозу кешігіп (0,2-0,5мс) өтеді (синапстық
кешігу)себебі медиатордың бөлініп шығуы мен оның синапс саңылауы өтуі
үшін белгілі бір уақыт қажет. Мысалы, мионевралды синапстарда ол 0,2-
0,5 м сек. тең болса, бірыңғай салалы ет-жүйке синапстарында 5-10
мсек.
3. синапстардағы медиаторлар өздерінің табиғатына қызметіне сай
постсинапстық мембранада қозу да, тежелу де тудыра алады.
4. синапстық қозғыштық қасиеті жүйкеге қарағанда көп төмен (100-250 Гц.)
лабильдігі төмен.
5. синапста алғашқы қозу толқыны келесіні жеңілдетеді-жол салады, із
қалдырады.
6. барлық синапстар фармакологиялық заттарға, температураның өзгеруіне
өте сезімтал келеді.
Дене жаттығуларының жүйке-ет синапстары арқылы қозу өтуге әсері
Дене даттығуларының әсерінен синапстардың аумағы өседі, синапс арқылы өту
жылдамдығы артады, нейрондардың қозу өткізу мүмкіндігі артады. Себебі,
дене жаттығуы кезінде афференттік импульстер көбейгендіктен, синапс
көпіршіктерінің саны өседі (мысалы, тыныштық күйімен салыстырғанда 7 есе)
медиаторлардың түзілуі мен бөлінуі артады (70 есе).
Сонымен қатар нейрондарда тотығу-тотықсыздану процестерінің деңгейі
артып, жүйке жасуша денесінде белоктардың РНК-ның мөлшері өседі. Ұдайы
дене жаттығуларының (машықтану) әсерінен эффекторлық нейрондардың көлемі
ұлғаяды. Қорыта айтқанда әрдайым жүйелі түрде пайдаланған дене
жаттығулары жүйке –ет синапстарының қызметін жоғарылатады, яғни дене
жұмысы жүйке жүйесінің құрылымдық, биохимиялық, физиологиялық қызметінің
өзгеруіне әкеліп оның бүткіл ағза қызметін адамның санысн, сезімін
жақсартады.
Бақылау сұрақтары:
1. Нерв ұлпасының құрылымдары
2. Миелинді және миелинсіз жүйке талшықтары арқылы
қозу импульстерін өткізу ерекшеліктер
3. Синапстар туралы түсінік
5-тақырып. Орталық нерв жүйесінің физиологиясы
Дәрістің мақсаты: студенттерге орталық жүйке жүйесі жайында түсіндіру,
жалпы
сипаттама.
Дәрістің жоспары:
1. Орталық жүйке жүйесінің физиологиясы
2. Мидың әртүрлі бөлімдерінің функционалдық маңызы
3. Мидың лимбиялық жүйесі
Қарапайым ағзаның бір жасушасында әртүрлі қызмет атқарылатын
болса, оның күрделенуі салдарынан әртүрлі жасушалар пайда болады. Мысалы,
біреулері жиырылуға (ет жасушасы), екіншісі сөл бөлуге (бездер), үшіншілері
сыртқы және ішкі тітіркендіргіштерді қабылдап, өткізіп, оған жауап беруге
(жүйке жасушалары) бейімделген. Жүйке жүйесінің ең қарапайымы- қарапайым
омыртқасыз жануарларда (губкалар, медузалар) диффузды жүйке торы. Жоғарғы
сатыдағы омыртқасыз жануарларда (құрттар, бунақтылар, насекомдар т.б.)
жүйке жүйесінің сегментті құрылымды, ал омыртқалы жануарларда жүйке
жүйесінің ең жоғарғы бөлімі – ми пайда болды. Ми сыңарлары қыртысының
түзілуі, оның төменгі бөлімдерінің қызметін өзіне бағындырып, ерекше
қызметтер - ойлау, дүниетану, пікір тудыру т.б. пайда болды.
Адамның орталық жүйке жүйесінің (ОЖЖ) құрылысы мен қызметі жоғарыда
атап өткен эволюциялық құбылыстарды қайталайды. Мысалы: ОЖЖ-нің құрылысы
қарапайым көне бөлімдері- сегментті: жұлын, сопақша ми, ортаңғы ми дененің
белгілі бір бөлімдерін жүйкелендірсе, сегмент үсті бөлімдері: аралық,
мишық, ми сыңарлары қыртысы дене мүшелерінің қызметін ОЖЖ-нің сегментті
бөлімдеріндегі орталықтар арқылы басқарады.
Жүйке жүйесі шеткі ( жүйке талшықтары мен түйіндер) және орталық
бөлімдерден тұрады. Орталық жүйке жүйесіне (ОЖЖ) жұлын мен ми жатады.
ОЖЖ- сі ағзадағы барлық мүшелер мен ұлпалардың қызметін реттеп,
бір бағытта өтуін қамтамасыз етеді, яғни ОЖЖ-сі ағзадағы барлық ұлпаларды,
мүшелерді бір тұтас ағзаның мүддесіне бағындырып, оның сыртқы және ішкі
ортаның өзгерістеріне бейімделуін қамтамасыз етеді.
Нейрондардың ең басты үш түрін айырады: афференттік (сезімтал немесе
орталыққа тепкіш)- пайда болған қозуды орталық жүйке жүйесіне (миға,
жұлынға), эфференттік нейрондар (орталықтан тепкіш,қозғағыш)-импульстерді
орталық жүйке жүйесінен түрлі шеткі мүшелерге , ұлпаларға (мысалы, қаңқа
еттерін жабдық
тайтын- мотонейрон); қондырма (аралық) нейрондар- афференттік нейрондарды
эфференттік нейрондармен байланыстырады,саны жағынан ең көбі (1- сурет).
Нейрондардың өзіне тән ең негізгі қызметтері: 1) сыртқы әсерлерді
қабылдау, яғни рецепторлық қызмет (оны рецепторлық нейрондар, қозуды
рецепторлардан жұлын мен миға қарай өткізеді); 2)информацияны өңдеу, сақтау-
интеграциялық қызмет; 3) қозу орталықтан (ми, жұлыннан) шеткі ағзалар мен
ұлпаларға жеткізу-эффекторлық қызмет.
ОЖЖ-нің негізгі қызметі- рефлекс.
Рефлекс (латынша reflecsus- тойтарыс беру) тірі ағзаның
тітіркендіргішке ОЖЖ-нің қатысуымен беретін жауабы. Бұл терминді физиология
ғылымына алғаш рет Рене Декарт (1944) енгізген. Әрбір рефлекстің өзіне тән
рефлекторлық доғасы болады. Рефлекторлық доға дегеніміз қозудың жүретін
жолы, ол 5 бөлімнен тұрады (2 - сурет): 1) рецептор – тітіркендіргішті
қабылдағыш; 2) афференттік жүйке қозуды жүйке орталығына жеткізуші; 3)
жүйке орталығы; 3) эфференттік жүйке – қозуды орталықтан шеткі мүшеге
жеткізеді; 4) эффектор – жауап беруші мүше.
Ағзаның барлық рефлекторлық реакциясы екі топқа бөлінеді: шартсыз
және шартты рефлекстер.
Шартсыз рефлекс – жүйке жүйесінің (жұлын, артқы ми,
аралық ми, мишық) қатысуымен туа біткен, сыртқы және
ішкі ортаның әсеріне жауабы.
Шартты рефлекс - жеке тіршілік барысында сыртқы және ішкі ортаның
әсеріне үлкен ми сыңарларының қыртысы мен қыртыс асты бөлімдерінің
қатысуымен іске асатын жауабы.
Жұлын ақ және сұр құрылымды заттан тұрады.Ақ зат жүйке
талшықтарынан, сұр зат нейрон денесінен құралады. Ақ зат сұр затты айнала
қоршайды. Сұр зат рефлекторлық, ақ зат қозуды өткізу қызметін атқарады.
Бас миға сопақша ми (артқы), ортаңғы, аралық ми, мишық және үлкен
ми сыңарларының қыртысы жатады. Жаңа туған баланың миының салмағы орташа
400г, 6-7 жаста ересек адам миының 45–не жетсе, 17-20 жаста толық
дамиды, ерлерде мидың салмағы 1360 г, әйелдерде 1260 г.
Сопақша мида негізгі тыныс алу, жүрек қан тамырлар орталығы және ас
қорыту (шайнау, сілекей бөлу, жұту), қорғаныс (түшкіру, жөтелу,
кірпік қағу т.б.) орталықтары бар.
Ортаңғы ми бұлшық еттердің тонусын реттеп, шайнау, жұту рефлекстерін
үйлестіруді, есту және көру рефлекстерінің алғашқы орталығы.
Аралық миға көру төмпешігі (таламус), төмпешік асты (гипоталамус),
төмпешік үсті (эпиталамус) құрылымдары жатады.
Таламус 40 шақты ядролардан тұрады. Бұл ядроларда барлық афференттік
жүйелерден ми қыртысына кететін өткізгіш жолдардың ақырғы звеносының
нейрондары орналасады.
Гитпоталамус – 32 жұп ядолы құрылым. Ол ОЖЖ-нің құрылымдары мен шеткі
ағзалар, ұлпалармен екі жақты қатынасының арқасында ағзада көптеген
қызметтерді реттейді. Гипоталамус ішкі мүшелердің қызметіне вегетативтік
жүйке жүйесі мен ішкі сөлініс бездері арқылы әсер етеді.
Қыртыс асты базальдық түйіндер (солғын шар, жолақ дене) бұлшық еттердің
тонусын реттейді, бұлшық ет жұмысы кезінде дененің күйін сақтайды.
Мишық адамның өз еркімен не оған бағынбайтын күрделі қимыл -
әрекеттерді үйлестіреді және вегетативтік қызметтерді реттеуге қатысады.
Торлы құрылым ми бағанында орналасқан қысқа тармақты жасушалар ми
қыртысының қызметін ширатады немесе әлсіретеді.
Орталық жүйке жүйесінің ең жоғарғы бөлімі – үлкен ми сыңарларының
қыртысы, 12-18 млрд жүйке жасушасынан құралған. Ми қыртысы бірнеше аймаққа
бөлінеді
1. I - ші қыртыс аймағы немесе талдағыштардың (сенсорлық) орталық аймағы
пирамидті нейрондардан тұрады. Олар көбінесе шеткі рецепторлардың мидағы
проекциялық алаңы.
2. II – ші қыртыс аймақтары біріншінің қасында 1-5 см ішкері орналасқан.
Олар қабылданған ( информацияны) мәліметтерді жинақтап, таным,
түйсінуді, ұғым туғызады.
3. III – ші қыртыс аймағы тек адамда ғана дамыған. Бұл жерде ең жоғарғы
талдау мен жинақтау жүріп зат, құбылыс туралы біртұтас мағлұмат пайда
болады.
Жүйке орталығы – ОЖЖ-нің белгілі бір жерінде топталған біріңғай
қызмет атқаратын нейрондар жиынтығы. Ми ұлпалары қан тамырларымен,
оттегімен басқа ұлпаларға қарағанда 10-20 есе жоғары қамтамасыз етіледі.
ОЖЖ-дегі нейрондар бір-бірімен синапстар арқылы жалғасады. ОЖЖ-дегі
синапстар саны 10 15- 1016 , қозғалыс нейрондарының денесінде 15000-20000
синапстар кездеседі. Синапстар кездесетін орнына сәйкес
1.Аксондендритті
2.Аксосомалық
3.Аксоаксоналды болып ажыратылады.
Синапстар атқаратын қызметіне сәйкес:
1. Қоздырғыш ; 2. Тежегіш болып бөлінеді.
ОЖЖ - сі арқылы қозу бір бағытта өтеді және кешігіп өткізіледі, оны
синапстік кідіру деп атайды.
Рефлекс уақыты бес бөлімнен тұрады:
1. Рецепторда қозу пайда болуға қажетті уақыт
2.Афференттік жүйке арқылы қозудың өту уақыты
3.Рефлекстің негізгі уақыты (ОЖЖ-дегі)
4.Эфференттік жүйке арқылы қозудың өту уақыты
5.Жауап беруші мүше қызметі- латентті кезең уақыты
Рефлекс уақыты рефлекторлық доғадағы нейрондар мен синапстар санына
байланысты.
ОЖЖ-дегі екі немесе оданда көп тітіркендірулерді ұштастыра жинақы
қозу- суммация деп аталады. Жинақталудың бір ізді - уақыттық және бір
мезгілді- кеңістіктік түрлері бар.
ОЖЖ-де қозудың таралуын - иррадиация деп атайды. Оның себебі
нейрондағы көптеген жүйкелер байланысы болуынан. Тітіркендіргіш күші көп
болса ОЖЖ-дегі иррадиация да күшті болады. ОЖЖ-де тежегіш нейрондардың
болуы салдарынан қозу белгілі бір жүйке жасушасында сақталады (
концентрация).
Кері байланыс – ОЖЖ-дегі жүйке қызметтік үйлестірудің негізгі
принципі. Кез келген қозғалыс кезінде бұлшық еттегі, буындағы, сіңірдегі,
рецепторлар қозып, импульстер ОЖЖ-не түседі.Жұүйке орталығына үздіксіз
түсіп отыратын афференттік импульстер кері байланыс арқасында сол
мүшелердің тонусын қамтамасыз етеді. Кері байланыс арқылы қызмет күшейсе -
оң; нашарласа - теріс болады.
Уақытша қатты қозған жүйке орталығы басқа жүйке орталығындағы қозудан
басым және күшті болуын доминантты қозу деп атайды, оның себептері:
1. жоғары қозғыштық;
2. қозудың тұрақты болуы;
3. қозуды жинақтай алу қабілеті;
4. инерция немесе қозуды – тудыратын стимул әсері тоқтаған соң ұзақ
сақталу.
Бақылау сұрақтары:
1. ОЖЖ-нің қызметтері
2. Нейрон, оның құрылысы, және түрлері
3. Рефлекс дегеніміз не?
4. Рефлекстердің жіктелуі
5. Рефлекторлық доға бөлімдері
6. Рефлекторлық доға түрлері
7. Жұлынның қызметтері
8. Сопақша мидағы орталықтар
9. Ортаңғы мидың қызметтері
10. Аралық мидың қызметтері
6-тақырып. Мидың интеграциялаушы қасиеті
Дәрістің мақсаты: Шартты рефлекстер жөнінде ілім. Шартсыз рефлекстер,
инстинктивтік акттар. Шартты табиғи және жасанды рефлекстер.
Шартты рефлекстердің пайда болу жағдайлары және әдістері туралы түсінік.
Дәрістің жоспары:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz