Тұтас педагогикалық үрдістегі тәрбие. Дәрістер
1. Лекция тақырыбы: Тұтас педагогикалық үрдістегі тәрбие.
Лекция жоспары:
1. Әлеуметтендіру және тәрбие. Тәрбие үрдісі туралы.
2. Қазіргі заман педагогикасындағы қозғаушы күштер.
3. Тәрбиенің ұлттық мәні.
2. Лекция тақырыбы: Бала тәрбие объектісі және субъектісі.
Лекция жоспары:
1. Тәрбие және мектепке дейінгі жас балалардың тұлға ретінде қалыптасу кезеңі.
2. Бала тұлғасына ықпал ететін факторлар.
3. Отандық және шет елдердегі зерттеулерде мектепке дейінгі балалардың әлеуметтенуі мен оларды даралау мәселесі.
4. Тұлға дамуындағы тәрбиенің жетекші рөлі.
3. Лекция тақырыбы: Бала тәрбие объектісі және субъектісі.
Лекция жоспары:
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың даму ерекшелігі және қоғамның әлеуметтік сұранысына қарай тәрбие мақсатының анықталуы.
2. Тәрбие мақсатының тарихи жалғасуы
3. Баланың тұлғалық салалары мен қасиеттерін қалыптастыруда, жаңа білім, білікті меңгеруде іс.әрекеттің рөлі.
4. Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуында қарым.қатынастың іс.әрекет ретіндегі маңызы.
4. Лекция тақырыбы: Балабақша тәрбиешісі.
Лекция жоспары:
1. Мектепке дейінгі ұйым тәрбиешісінің тұлғасы.
2. Педагогикалық қызметі және біліктілігі.
3. Тәрбиеші іс.әрекетінің ерешелігі, оның балаға қатынасы.
4. Тәрбиеші жұмысын ұйымдастыру мазмұны, формасы, педагогикалық шеберлігін жетілдіру.
5. Лекция тақырыбы: Дене тәрбиесі.
Лекция жоспары:
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесінің теориясы және тәжірибесі (П.Ф.Лесгафт, Е.Г.Леви.Гориневская, А.Н.Быкова, Т.Н.Осокина, Д.В.Хухлаева, М.Тұрыскелдина, Т.Иманбеков және т.б)
2. Баланың психикалық және дене дамуының бірлігі. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиенің міндеттері: денсаулығын нығайту, ағзасын шынықтыру, қимыл.қозғалысын дамыту, гигиеналық дағдылары мен әдеттерін меңгерту.
3. Денсаулық сақтау құзыреттілігі стандарты оған сипаттама. Мектепке дейінгі ұйымдағы педагогикалық үрдісті ұйымдастыруда денсаулық технологиясын жүзеге асыру.
4. Салауатты өмір сүру салтына тәрбиелеу баланың сәби және мектепке дейінгі кезеңде үйлесімді дамуының негізі.
6. Лекция тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балаларына дене тәрбиесін беру құралдары, қимыл.қозғалыс тәртібі, белсенділігі.
Лекция жоспары:
1. Дене дамуын қамтамасыз ететін гигиеналық шаралар. Тамақтану. Ұйқы. Серуен. Олардың ұзақтығы, мазмұны.
2. Күннің бірінші және екінші жартысы, ондағы дене жаттығулар мен ойынның орны. Күн тәртібі.
3. Мәдени гигиеналық, дағдыларын тәрбиелеу. Күн тәртібіндегі шынықтыру үрдісі. Дене тәрбиесі бойынша жұмыс түрлері және оны ұйымдастыру формалары (білімдік, сауықтыру шаралары, белсенді демалыс, балалармен жеке жұмыс, отбасымен өзара әрекеті).
4. Мектеп жасына дейінгі балалардың денесін жетілдірудегі спорт пен қимыл қозғалыс ойындардың ролі.
5. Балалардың денесін дамыту шаралары.
7. Лекция тақырыбы: Адамгершілік тәрбиесі
Лекция жоспары:
1. Адамгершілік тәрбиелеуің негізгі ұғымдары. Шетел және отандық педагогикадағы адамгершілікке тәрбиелеу мәселесі. Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудегі қазіргі зерттеулер (Б.Баймұратова. А.Қ.Меңжанова. С.А.Козлова, және т.б.).
2. Адамгершілікке тәрбиелеу міндеттері, мазмұны, әдістері, құралдары. Патриоттыққа тәрбиелеу мазмұны. Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеу шарттары.
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды бастапқы ұжымшылдыққа тәрбиелеу. Түрлі жас топтарында ұжымшылдыққа тәрбиелеу әдістемесі.
4. Ізгілік тұлғалық сапалар тәрбиелеу.Мектеп жасындағы дейінгі балалардың мәдени мінез.құлқын тәрбиелеу.Мектеп жасына дейінгі балаларды әлеуметтік ақиқатпен таныстыру.
5. Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде отбасының рөлі.
Лекция жоспары:
1. Әлеуметтендіру және тәрбие. Тәрбие үрдісі туралы.
2. Қазіргі заман педагогикасындағы қозғаушы күштер.
3. Тәрбиенің ұлттық мәні.
2. Лекция тақырыбы: Бала тәрбие объектісі және субъектісі.
Лекция жоспары:
1. Тәрбие және мектепке дейінгі жас балалардың тұлға ретінде қалыптасу кезеңі.
2. Бала тұлғасына ықпал ететін факторлар.
3. Отандық және шет елдердегі зерттеулерде мектепке дейінгі балалардың әлеуметтенуі мен оларды даралау мәселесі.
4. Тұлға дамуындағы тәрбиенің жетекші рөлі.
3. Лекция тақырыбы: Бала тәрбие объектісі және субъектісі.
Лекция жоспары:
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың даму ерекшелігі және қоғамның әлеуметтік сұранысына қарай тәрбие мақсатының анықталуы.
2. Тәрбие мақсатының тарихи жалғасуы
3. Баланың тұлғалық салалары мен қасиеттерін қалыптастыруда, жаңа білім, білікті меңгеруде іс.әрекеттің рөлі.
4. Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуында қарым.қатынастың іс.әрекет ретіндегі маңызы.
4. Лекция тақырыбы: Балабақша тәрбиешісі.
Лекция жоспары:
1. Мектепке дейінгі ұйым тәрбиешісінің тұлғасы.
2. Педагогикалық қызметі және біліктілігі.
3. Тәрбиеші іс.әрекетінің ерешелігі, оның балаға қатынасы.
4. Тәрбиеші жұмысын ұйымдастыру мазмұны, формасы, педагогикалық шеберлігін жетілдіру.
5. Лекция тақырыбы: Дене тәрбиесі.
Лекция жоспары:
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесінің теориясы және тәжірибесі (П.Ф.Лесгафт, Е.Г.Леви.Гориневская, А.Н.Быкова, Т.Н.Осокина, Д.В.Хухлаева, М.Тұрыскелдина, Т.Иманбеков және т.б)
2. Баланың психикалық және дене дамуының бірлігі. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиенің міндеттері: денсаулығын нығайту, ағзасын шынықтыру, қимыл.қозғалысын дамыту, гигиеналық дағдылары мен әдеттерін меңгерту.
3. Денсаулық сақтау құзыреттілігі стандарты оған сипаттама. Мектепке дейінгі ұйымдағы педагогикалық үрдісті ұйымдастыруда денсаулық технологиясын жүзеге асыру.
4. Салауатты өмір сүру салтына тәрбиелеу баланың сәби және мектепке дейінгі кезеңде үйлесімді дамуының негізі.
6. Лекция тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балаларына дене тәрбиесін беру құралдары, қимыл.қозғалыс тәртібі, белсенділігі.
Лекция жоспары:
1. Дене дамуын қамтамасыз ететін гигиеналық шаралар. Тамақтану. Ұйқы. Серуен. Олардың ұзақтығы, мазмұны.
2. Күннің бірінші және екінші жартысы, ондағы дене жаттығулар мен ойынның орны. Күн тәртібі.
3. Мәдени гигиеналық, дағдыларын тәрбиелеу. Күн тәртібіндегі шынықтыру үрдісі. Дене тәрбиесі бойынша жұмыс түрлері және оны ұйымдастыру формалары (білімдік, сауықтыру шаралары, белсенді демалыс, балалармен жеке жұмыс, отбасымен өзара әрекеті).
4. Мектеп жасына дейінгі балалардың денесін жетілдірудегі спорт пен қимыл қозғалыс ойындардың ролі.
5. Балалардың денесін дамыту шаралары.
7. Лекция тақырыбы: Адамгершілік тәрбиесі
Лекция жоспары:
1. Адамгершілік тәрбиелеуің негізгі ұғымдары. Шетел және отандық педагогикадағы адамгершілікке тәрбиелеу мәселесі. Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудегі қазіргі зерттеулер (Б.Баймұратова. А.Қ.Меңжанова. С.А.Козлова, және т.б.).
2. Адамгершілікке тәрбиелеу міндеттері, мазмұны, әдістері, құралдары. Патриоттыққа тәрбиелеу мазмұны. Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеу шарттары.
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды бастапқы ұжымшылдыққа тәрбиелеу. Түрлі жас топтарында ұжымшылдыққа тәрбиелеу әдістемесі.
4. Ізгілік тұлғалық сапалар тәрбиелеу.Мектеп жасындағы дейінгі балалардың мәдени мінез.құлқын тәрбиелеу.Мектеп жасына дейінгі балаларды әлеуметтік ақиқатпен таныстыру.
5. Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде отбасының рөлі.
Адамның әлеуметтенуін қарастырмас бұрын адам табиғаты мен адамның даму үрдісіне қажетті шарттарды қарастырып алған орынды.
Тұлға күшінің табиғаты. Күш-толымды өмір, оның көптеген қыры мен мәні деген сөзі.Әскери, саяси, қаржылық, құқықтық дамадар ісінде күш бар. Дегенмен, адамдар мұндай күш иелеріне сене бермейді.
Тұлға күші басқа күш формасынан айырмасы бар.Сайлаушылар еркі мемлекеттік төңкеріс, брижа акциясының төмендеуі, мұғалім мен ата-ана және милиция қиқарлық, нұсқаушылары немесе жоғарылау төменге берге емес. Ол үстемдікке қатысы жоқ. Тұлға үстемдігі осалдардың көрінісі, олардың үрейі мен өззімшілдігінің белгісі.
Тұлға күші-білімге, бабылдық пен ынтымақтастыққа негізделеді.Тұлға күші-ақыл-ойды жүрегімен сезген және іске асырған даналығы мен тәжірибе
Тұлға күшін-молшылық, билік, даңқ және қызметтік жағдаймен салыстыруға болмайды.Мұндай күштілік уақытша қызмет жағдай, мәртебеге байланысты сағымда болумен тең. Қызмет жағдайы тоқтағанда мұндай тұлғалық күш жойылады. Сондықтан, мұндай тұлғалық күш көз баямалық сипатқа ие болады. Тұлға күші кедей, бай немесе білімді, білімсіз деп талғап барып келмейді және сонымен бірге ол кездейсоқта берілмейді. Ол адамның тырысуынан туындайтын ішкі қуат. Тұлға күші-адамның өзбетінше ойлануы, ниет шынайлығы мен тереңдігі, адамның өз өмірінде жинақтаған табиғи даналығы.
Тұлға күші-ақыл-ой, жүрек және дене саулығы мен еркінің (синтезі) бірлігі «тұлға күші» сыртқы қоғам жағдайына емес, тікелей тұлғаға қатысты күш. Ол уақыт және кеңестікте туындап жинақталады және ол олардан тыс өмір сүреді. Тұлға күші бүкіл ғұмырында бір кезеңнен екінші кезеңге өткенде жинақталып отыруы және ерік, ықылас және қиялына байланысты дамып, беки түседі.
Тәрбие процесінің мәні және заңдылықтары. Адамзат дамуының қай кезеңінде болмасын тәрбие тиімділігін жетілдіру ісі жүзеге асырылып келеді. Тәрбиенің мәнін анықтайтын белгілері болады. Тәрбиенің мәні – адамның қоғамдық мазмұнын әлеуметтік оның ұжымы мен және қоғаммен практикалық қатынастың жүйесін құру. Өзінің табиғаты жағынан тәрбие ісі педагогикалық міндеттердің төмендегідей бірқатар мәселелерін шешуді қамтиды:
1. Педагогикалық жағдайдың тәрбиелік әсерлердің нәтижесін талдау жоспарлау жұмысын реттеу. Сөйтіп оқушының тәрбиелігінің деңгейін анықтауды, оның қоғамдық мәні мен ұжымның дамуын белгілеуде нақты педагогикалық міндетті бөлуді және қалыптастыруды, оны шешудің жолдарын анықтауды, тәрбиенің құрылымы мен әдістерін таңдай білуді тағы басқа қажет етеді.
2. Тәрбие процесінің жобасын құру және жүзеге асыру. Бұл өзінің мазмұны жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және ықпалдарға бөлудің оқушылардың іс-әрекетіне педагогикалық басшылық етудің, оқушылар ұжымы мен шағын топтардың, жеке оқушы мен дұрыс қарым-қатынастарды бекітудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік психологиялық, шарттары мен себептерін аңғара білудің, шарттары оқушыларға жеке тұрғыда қатынас жасаудың бірлігінің болуын талап етеді.
3. Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл мазмұны жағынан педагогикалық міндеттерге енгізілген түзетулерді орынды жүзеге асыруды сыртқы ықпалдың қауіпті жағдайға өтуін және қабылдауын қамтамасыз етеді. Қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін қажетті материалдарды таңдап алуды, ұжым мен адамдар арасындағы қарым-қатынас реттеуді, бағыттауды, дамытуды, пайда болатын жеке шиеленістерді жоюды, оқушылар арасындағы достық пен жолдастық қатынастарды нығайтуды педагогикалық жағдайларға байланысты талап логикасын түрлендіруді, өзгерген жағдайларды тәрбиелік ықпал жасаудың бағытын дұрыс анықтауды және тәсілдерді қайта құруды т.б. талап етеді.
4. Қорытынды есепке алу. Мұның мазмұны әдепкі берілгендермен салыстырып, қол жеткен нәтижесіне талдау, қолдану тәрбие әдістің тиімділік шеңбері анықтау баланың дамуындағы және тәртібіндегі ойластырылмаған қажетсіз құбылыстардың туу себептерін белгілеу, орынды құралдарды, әдістерді, тәсілдерді жинақтау өз тәжірибесіне енгізілген мақсатта басқа мұғалімнің іс-әрекетін зерттеу педагогикалық теория мен тәжірибені сәйкестендіре білу деген сөз. Тәрбие бұл - педагогикалық құбылыс. Олай болса педагогикалық құбылыстар мен процестер арасындағы байланыс мәселелерін қарайық. Бұл жерде кейбір заңдылықтарды атауға болады.
1. Тәрбие қоғам мұқтаждығына және жағдайына байланысты. Неғұрлым қоғамның әлеуметтік экономикалық мүмкіншілігі өскелең өмір талабына сәйкес дамып отырса, соғұрлым жастардың келешегіне, адамгершілік қасиеттерінің дамып қалыптасуына игі әсер етеді.
2. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігі. Оқушы тұлғасының дамуы мен қалыптасуына белсенділіктің ролі зор. Іс-әрекет барысында белсенділіктің бірнеше түрін байқауға болады. Олар қарым-қатынас белсенділігі, таным белсенділігі және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі.
3. Тәрбие іс-әрекетінің және қарым-қатынастың шешуші ролі. Тәрбие, оқыту және білім беру іс-әрекетіне байланысты. Іс-әрекеттің бірнеше түрлері бар. Оларға ойын, оқу, еңбек, спорт, көркемдік, қоғамдық саяси іс-әрекеттері т.б. жатады. Осы іс-әрекеттердің нәтижесінде баланың ақыл-ойы, дүниеге көз-қарасы дамиды, мінез-құлық және эстетикалық қасиеттері қалыптасады, еңбек етуде жауапкершілік сезімі артады.
4. Тәрбие процесінде оқушылардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке алу.
5. Педагогикалық процесте ұжым мен адамның өзара байланысы.
Тұлға күшінің табиғаты. Күш-толымды өмір, оның көптеген қыры мен мәні деген сөзі.Әскери, саяси, қаржылық, құқықтық дамадар ісінде күш бар. Дегенмен, адамдар мұндай күш иелеріне сене бермейді.
Тұлға күші басқа күш формасынан айырмасы бар.Сайлаушылар еркі мемлекеттік төңкеріс, брижа акциясының төмендеуі, мұғалім мен ата-ана және милиция қиқарлық, нұсқаушылары немесе жоғарылау төменге берге емес. Ол үстемдікке қатысы жоқ. Тұлға үстемдігі осалдардың көрінісі, олардың үрейі мен өззімшілдігінің белгісі.
Тұлға күші-білімге, бабылдық пен ынтымақтастыққа негізделеді.Тұлға күші-ақыл-ойды жүрегімен сезген және іске асырған даналығы мен тәжірибе
Тұлға күшін-молшылық, билік, даңқ және қызметтік жағдаймен салыстыруға болмайды.Мұндай күштілік уақытша қызмет жағдай, мәртебеге байланысты сағымда болумен тең. Қызмет жағдайы тоқтағанда мұндай тұлғалық күш жойылады. Сондықтан, мұндай тұлғалық күш көз баямалық сипатқа ие болады. Тұлға күші кедей, бай немесе білімді, білімсіз деп талғап барып келмейді және сонымен бірге ол кездейсоқта берілмейді. Ол адамның тырысуынан туындайтын ішкі қуат. Тұлға күші-адамның өзбетінше ойлануы, ниет шынайлығы мен тереңдігі, адамның өз өмірінде жинақтаған табиғи даналығы.
Тұлға күші-ақыл-ой, жүрек және дене саулығы мен еркінің (синтезі) бірлігі «тұлға күші» сыртқы қоғам жағдайына емес, тікелей тұлғаға қатысты күш. Ол уақыт және кеңестікте туындап жинақталады және ол олардан тыс өмір сүреді. Тұлға күші бүкіл ғұмырында бір кезеңнен екінші кезеңге өткенде жинақталып отыруы және ерік, ықылас және қиялына байланысты дамып, беки түседі.
Тәрбие процесінің мәні және заңдылықтары. Адамзат дамуының қай кезеңінде болмасын тәрбие тиімділігін жетілдіру ісі жүзеге асырылып келеді. Тәрбиенің мәнін анықтайтын белгілері болады. Тәрбиенің мәні – адамның қоғамдық мазмұнын әлеуметтік оның ұжымы мен және қоғаммен практикалық қатынастың жүйесін құру. Өзінің табиғаты жағынан тәрбие ісі педагогикалық міндеттердің төмендегідей бірқатар мәселелерін шешуді қамтиды:
1. Педагогикалық жағдайдың тәрбиелік әсерлердің нәтижесін талдау жоспарлау жұмысын реттеу. Сөйтіп оқушының тәрбиелігінің деңгейін анықтауды, оның қоғамдық мәні мен ұжымның дамуын белгілеуде нақты педагогикалық міндетті бөлуді және қалыптастыруды, оны шешудің жолдарын анықтауды, тәрбиенің құрылымы мен әдістерін таңдай білуді тағы басқа қажет етеді.
2. Тәрбие процесінің жобасын құру және жүзеге асыру. Бұл өзінің мазмұны жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және ықпалдарға бөлудің оқушылардың іс-әрекетіне педагогикалық басшылық етудің, оқушылар ұжымы мен шағын топтардың, жеке оқушы мен дұрыс қарым-қатынастарды бекітудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік психологиялық, шарттары мен себептерін аңғара білудің, шарттары оқушыларға жеке тұрғыда қатынас жасаудың бірлігінің болуын талап етеді.
3. Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл мазмұны жағынан педагогикалық міндеттерге енгізілген түзетулерді орынды жүзеге асыруды сыртқы ықпалдың қауіпті жағдайға өтуін және қабылдауын қамтамасыз етеді. Қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін қажетті материалдарды таңдап алуды, ұжым мен адамдар арасындағы қарым-қатынас реттеуді, бағыттауды, дамытуды, пайда болатын жеке шиеленістерді жоюды, оқушылар арасындағы достық пен жолдастық қатынастарды нығайтуды педагогикалық жағдайларға байланысты талап логикасын түрлендіруді, өзгерген жағдайларды тәрбиелік ықпал жасаудың бағытын дұрыс анықтауды және тәсілдерді қайта құруды т.б. талап етеді.
4. Қорытынды есепке алу. Мұның мазмұны әдепкі берілгендермен салыстырып, қол жеткен нәтижесіне талдау, қолдану тәрбие әдістің тиімділік шеңбері анықтау баланың дамуындағы және тәртібіндегі ойластырылмаған қажетсіз құбылыстардың туу себептерін белгілеу, орынды құралдарды, әдістерді, тәсілдерді жинақтау өз тәжірибесіне енгізілген мақсатта басқа мұғалімнің іс-әрекетін зерттеу педагогикалық теория мен тәжірибені сәйкестендіре білу деген сөз. Тәрбие бұл - педагогикалық құбылыс. Олай болса педагогикалық құбылыстар мен процестер арасындағы байланыс мәселелерін қарайық. Бұл жерде кейбір заңдылықтарды атауға болады.
1. Тәрбие қоғам мұқтаждығына және жағдайына байланысты. Неғұрлым қоғамның әлеуметтік экономикалық мүмкіншілігі өскелең өмір талабына сәйкес дамып отырса, соғұрлым жастардың келешегіне, адамгершілік қасиеттерінің дамып қалыптасуына игі әсер етеді.
2. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігі. Оқушы тұлғасының дамуы мен қалыптасуына белсенділіктің ролі зор. Іс-әрекет барысында белсенділіктің бірнеше түрін байқауға болады. Олар қарым-қатынас белсенділігі, таным белсенділігі және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі.
3. Тәрбие іс-әрекетінің және қарым-қатынастың шешуші ролі. Тәрбие, оқыту және білім беру іс-әрекетіне байланысты. Іс-әрекеттің бірнеше түрлері бар. Оларға ойын, оқу, еңбек, спорт, көркемдік, қоғамдық саяси іс-әрекеттері т.б. жатады. Осы іс-әрекеттердің нәтижесінде баланың ақыл-ойы, дүниеге көз-қарасы дамиды, мінез-құлық және эстетикалық қасиеттері қалыптасады, еңбек етуде жауапкершілік сезімі артады.
4. Тәрбие процесінде оқушылардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке алу.
5. Педагогикалық процесте ұжым мен адамның өзара байланысы.
1- Лекция тақырыбы: Тұтас педагогикалық үрдістегі тәрбие.
Лекция жоспары:
1. Әлеуметтендіру және тәрбие. Тәрбие үрдісі туралы.
2. Қазіргі заман педагогикасындағы қозғаушы күштер.
3. Тәрбиенің ұлттық мәні.
1. Әлеуметтендіру және тәрбие. Тәрбие үрдісі туралы.
Адамның әлеуметтенуін қарастырмас бұрын адам табиғаты мен адамның даму
үрдісіне қажетті шарттарды қарастырып алған орынды.
Тұлға күшінің табиғаты. Күш-толымды өмір, оның көптеген қыры мен мәні
деген сөзі.Әскери, саяси, қаржылық, құқықтық дамадар ісінде күш бар.
Дегенмен, адамдар мұндай күш иелеріне сене бермейді.
Тұлға күші басқа күш формасынан айырмасы бар.Сайлаушылар еркі
мемлекеттік төңкеріс, брижа акциясының төмендеуі, мұғалім мен ата-ана және
милиция қиқарлық, нұсқаушылары немесе жоғарылау төменге берге емес. Ол
үстемдікке қатысы жоқ. Тұлға үстемдігі осалдардың көрінісі, олардың үрейі
мен өззімшілдігінің белгісі.
Тұлға күші-білімге, бабылдық пен ынтымақтастыққа негізделеді.Тұлға
күші-ақыл-ойды жүрегімен сезген және іске асырған даналығы мен тәжірибе
Тұлға күшін-молшылық, билік, даңқ және қызметтік жағдаймен салыстыруға
болмайды.Мұндай күштілік уақытша қызмет жағдай, мәртебеге байланысты
сағымда болумен тең. Қызмет жағдайы тоқтағанда мұндай тұлғалық күш
жойылады. Сондықтан, мұндай тұлғалық күш көз баямалық сипатқа ие болады.
Тұлға күші кедей, бай немесе білімді, білімсіз деп талғап барып келмейді
және сонымен бірге ол кездейсоқта берілмейді. Ол адамның тырысуынан
туындайтын ішкі қуат. Тұлға күші-адамның өзбетінше ойлануы, ниет шынайлығы
мен тереңдігі, адамның өз өмірінде жинақтаған табиғи даналығы.
Тұлға күші-ақыл-ой, жүрек және дене саулығы мен еркінің (синтезі)
бірлігі тұлға күші сыртқы қоғам жағдайына емес, тікелей тұлғаға қатысты
күш. Ол уақыт және кеңестікте туындап жинақталады және ол олардан тыс өмір
сүреді. Тұлға күші бүкіл ғұмырында бір кезеңнен екінші кезеңге өткенде
жинақталып отыруы және ерік, ықылас және қиялына байланысты дамып, беки
түседі.
Тәрбие процесінің мәні және заңдылықтары. Адамзат дамуының қай
кезеңінде болмасын тәрбие тиімділігін жетілдіру ісі жүзеге асырылып келеді.
Тәрбиенің мәнін анықтайтын белгілері болады. Тәрбиенің мәні – адамның
қоғамдық мазмұнын әлеуметтік оның ұжымы мен және қоғаммен практикалық
қатынастың жүйесін құру. Өзінің табиғаты жағынан тәрбие ісі педагогикалық
міндеттердің төмендегідей бірқатар мәселелерін шешуді қамтиды:
1. Педагогикалық жағдайдың тәрбиелік әсерлердің нәтижесін талдау
жоспарлау жұмысын реттеу. Сөйтіп оқушының тәрбиелігінің деңгейін анықтауды,
оның қоғамдық мәні мен ұжымның дамуын белгілеуде нақты педагогикалық
міндетті бөлуді және қалыптастыруды, оны шешудің жолдарын анықтауды,
тәрбиенің құрылымы мен әдістерін таңдай білуді тағы басқа қажет етеді.
2. Тәрбие процесінің жобасын құру және жүзеге асыру. Бұл өзінің
мазмұны жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және
ықпалдарға бөлудің оқушылардың іс-әрекетіне педагогикалық басшылық етудің,
оқушылар ұжымы мен шағын топтардың, жеке оқушы мен дұрыс қарым-қатынастарды
бекітудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік психологиялық, шарттары мен
себептерін аңғара білудің, шарттары оқушыларға жеке тұрғыда қатынас
жасаудың бірлігінің болуын талап етеді.
3. Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл
мазмұны жағынан педагогикалық міндеттерге енгізілген түзетулерді орынды
жүзеге асыруды сыртқы ықпалдың қауіпті жағдайға өтуін және қабылдауын
қамтамасыз етеді. Қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін қажетті
материалдарды таңдап алуды, ұжым мен адамдар арасындағы қарым-қатынас
реттеуді, бағыттауды, дамытуды, пайда болатын жеке шиеленістерді жоюды,
оқушылар арасындағы достық пен жолдастық қатынастарды нығайтуды
педагогикалық жағдайларға байланысты талап логикасын түрлендіруді, өзгерген
жағдайларды тәрбиелік ықпал жасаудың бағытын дұрыс анықтауды және
тәсілдерді қайта құруды т.б. талап етеді.
4. Қорытынды есепке алу. Мұның мазмұны әдепкі берілгендермен
салыстырып, қол жеткен нәтижесіне талдау, қолдану тәрбие әдістің тиімділік
шеңбері анықтау баланың дамуындағы және тәртібіндегі ойластырылмаған
қажетсіз құбылыстардың туу себептерін белгілеу, орынды құралдарды,
әдістерді, тәсілдерді жинақтау өз тәжірибесіне енгізілген мақсатта басқа
мұғалімнің іс-әрекетін зерттеу педагогикалық теория мен тәжірибені
сәйкестендіре білу деген сөз. Тәрбие бұл - педагогикалық құбылыс. Олай
болса педагогикалық құбылыстар мен процестер арасындағы байланыс
мәселелерін қарайық. Бұл жерде кейбір заңдылықтарды атауға болады.
1. Тәрбие қоғам мұқтаждығына және жағдайына байланысты. Неғұрлым
қоғамның әлеуметтік экономикалық мүмкіншілігі өскелең өмір талабына сәйкес
дамып отырса, соғұрлым жастардың келешегіне, адамгершілік қасиеттерінің
дамып қалыптасуына игі әсер етеді.
2. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігі. Оқушы тұлғасының дамуы
мен қалыптасуына белсенділіктің ролі зор. Іс-әрекет барысында
белсенділіктің бірнеше түрін байқауға болады. Олар қарым-қатынас
белсенділігі, таным белсенділігі және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі.
3. Тәрбие іс-әрекетінің және қарым-қатынастың шешуші ролі. Тәрбие,
оқыту және білім беру іс-әрекетіне байланысты. Іс-әрекеттің бірнеше
түрлері бар. Оларға ойын, оқу, еңбек, спорт, көркемдік, қоғамдық саяси іс-
әрекеттері т.б. жатады. Осы іс-әрекеттердің нәтижесінде баланың ақыл-ойы,
дүниеге көз-қарасы дамиды, мінез-құлық және эстетикалық қасиеттері
қалыптасады, еңбек етуде жауапкершілік сезімі артады.
4. Тәрбие процесінде оқушылардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке
алу.
5. Педагогикалық процесте ұжым мен адамның өзара байланысы.
Тәрбие-мақсат көздеген процесс. Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда
тәрбие мақсаты-әрбір тұлғаны әр жақты және жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам
жер бетіндегі тірі организмнің жоғарғы сатысы, қоғамдық-тарихи іс-әрекеті
мен мәдениет субъектісі, басқаша айтқанда іс-әрекет қарым-қатынас иесі.
Адам іс-әрекеті, сезімі мен ойлау ерекшеліктері оның өмір сүріп отырған
қоғамдық-тарихи жағдайларына тәуелді болады. Егер тәрбие мақсатының қалай
өзгеріп отырғанына көз жіберсек, тәрбие мақсатын белгілеудің қаншалықты
маңызды екенін айқын байқауға болады. Тәрбие - қоғамдық құбылыс, онсыз
ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы мүмкін емес және тәрбие қоғамның пайда
болуымен бірге пайда болады, онсыз қоғам жоқ, ол өмір сүруін тоқтатады,
ілгері дамымайды.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жан-жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу
деп қарастырады. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен
жастардың практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дененің және ақыл-ой
дамуының біртұтастығы деп түсіну керек.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына
белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге асырылады.
Мектепте білім және тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл-ойы дамиды,
адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне төселеді, рухани өмір
байлығын меңгереді. Тәрбиенің жалпы мақсатын жүзеге асыру ең алдымен тәрбие
бөліктерін байланыстырып шешуді талап етеді. Тәрбиенің құрамды бөліктері:
1. Ақыл-ой тәрбиесі.
2. Құлық тәрбиесі.
3. Еңбек тәрбиесі.
4. Экономикалық және экологиялық тәрбие.
5. Эстетикалық және дене тәрбиесі.
Тәрбиені құрамды бөліктерінің бірлігі мен өзара байланысының нәтижелі
болуы ең алдымен мұғалімнің шеберлігіне жалпы дайындығына байланысты.
Қазіргі мектеп жағдайында тәрбие процесінің бағыттары мынадай:
- Үйлесімді, жан-жақты дамыту мақсатын есепке ала отырып, тұлғаны
біртұтас қалыптастыру;
- Азаматтық құндылықтар, әлеуметтік бағдарлы мотивация, ақыл-ой,
эмоционалдық және еріктік үйлесім арқылы негізінде тұлғаның адамгершілік
сапасының қалыптасуы;
- Оқушыларды ғылыми мәдени және өнер т.б. қоғамдық құндылыққа қатысу;
- Қоғамның демократиялық өңделуіне тұлғаның құқықтары мен міндеттеріне
сәйкес өмірлік позицияға тәрбиелеу;
- Оқушылардың даралық және қоғамдық түсінімдерін дамытатын танымдық іс-
әрекет ұйымдастыру;
- Тұлғаның аса маңызды әлеуметтік функцияларын яғни өзгермелі еңбектің
іс-әрекет жағдайларының қатынастарын дамыту, әлеуметтік қуаттылықты көтеру.
Тәрбие диалектикасы дегеніміздің өзі сыртқының ішкі жағдайдың
игілігіне айналатын адам санасының шеңберіне өткізілуі. Келешекте іс-
әрекет нәтижесінде көрінетін құбылыс. Адамның қоғамдық мәні дамудың қай
жағдайда жүруіне байланысты қалыптасады. Дегенмен, адамның қоғамдық мәнінің
қалыптасуына оның осы жағдайлардағы нақты орны, қатынасы және сол
жағдайлардағы іс-әрекетінің сипаты маңызды роль ойнайды. Бұл дамудың
әлеуметтік жағдайы деп аталып кеткен. Тәрбие процесінде адамның қоғамдық
мәнін қалыптастырудың қозғаушы күші деп саналатын бір қатар қарама-
қайшылықтар тән, олар сыртқы және ішкі қарама-қайшылықтар болуы мүмкін.
2. Қазіргі заман педагогикасындағы қозғаушы күштер.
Қазіргі мектептерде тәрбиенің сапасына, әдіс-тәсілдерінің мазмұнына,
мақсатына зор көңіл бөлуде және жаңаша көзқарастар қалыптастырылуда. Жаңа
талап негізі қарқынды өркениет бағыттарынан қалыспай, терең білімді игеру.
Осыған орай, қазақ мектептерінің оқыту жүйесінде әлемдік және ұлттық
негізде жеке тұлғаны дамыту үшін өте орынды жағдайлар жасалып, нәтижелері
көрінуде болашақ ұрпақты тәрбиелеу ең басты міндеттердің бірі- мектеп
оқушыларының іс-әрекетін ізгілендіріп, рухани дамуының дұрыс жолға қойылуы.
Ол үшін оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін гуманистік бағытта тәрбиелеп,
олардың алдын-ала шығармашылықпен дамытуына жол ашу.
Тәрбие берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы
(оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды.
Тәрбие процесінің барлық кезеңінде белгілі бір сапалар қалыптасады,
бірақ әр жеке сыныпта тәрбие әдісі өзгеріп отыруы тиіс. Бірінші сыныпқа дәл
келетіні, үшінші сыныптағыларға сәйкес келмейді, ал бесінші сыныптағылар
оны қабылдамауы мүмкін. Тәрбиеленушілердің жекелік және түлғалық
ерекшеліктері. Жалпы әдістер, жалпы бағдарламалар тәрбиелік өзара
әрекеттегі тек бастама ғана. Жекелік және тұлғалық түзетулер қажет.
Инабатты тәрбиеші өз әдістерінше әр тұлғаның өзіне тән қабілетгерін
дамытуға, оның өзіндік қасиеттерінің сақталуына, "мендік" белгілерін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін әрекеттерді жасайды.
Тәрбие-қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара қатынасын
қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның
жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады.Тәрбие маңыздылығы сондай, біздің
болашақ ұрпағымыз тәрбиеден ғана рухани байлық алып, тәрбие арқылы ғана
Адам болып қалыптасады.
Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі
таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты
мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты
мәселесінің бірі-өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық-адамгершілік
қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу.
Ал мұғалім мен мектептің ең қасиетті міндеті-рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке, дарынды тұлғаны зерттеп, дамытып, қалыптастыру. Болашақты
гүлдендіріп, тәуелсіздікті нығайтатын ұрпақ алдымен рухани ұлттық тәрбие
нәрімен сусындауы қажет. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың ұлттық әдет-
салты, әдебиеті, мәдениеті, өнері, шыққан түп-тамырында жататыны белгілі.
Сол ұлттың байлықты бүкіл адамзаттың өз ұрпағын тәрбиелеудегі, білім
берудегі озық ұстанымдарымен байланыстыра отырып, әр баланың қабілетін,
талантын ашу, өзіне-өзінің сенімін нығайтып, өзіне-өзінің жол ашуына түрткі
жасау. Міне, бүгінгі білім беру, тәрбие ісінің басты міндеті осы... Жаңа
білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес,
оның тұлғасын, білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Ендеше, тәрбие-ауадай
қажет.
Оқу-тәрбие үрдісінде әрбір шара ата-аналардың қатысуымен өткізілетінін
ерекше атағым келеді. Ата-ананың балаға өнегесі-барлық жағдайдағы ең күшті
бағдар екендігі сөзсіз. Отбасындағы шынайы ұлттық тәрбие қолға алынбай,
бала ұлттық тәрбиенің нәрін татпай, оның ұлттық менталитеті қалыптаспайды.
Ондай жағдайда ол өзін де, өзгені де сыйлап, құрметтеп, отбасының, елінің
намысын ойлап жарытпайды. Мұндай мәселелерде әсіресе жанұяның рөлі ерекше.
Себебі тәрбие жанұядан басталады. Балаларды тәрбиелеуде ата-аналарды оқу-
тәрбие үрдісіне қатыстыру, олармен тығыз байланыс жасау мәселесі негізгі
орын алуға тиіс. Қоршаған орта өзінің құндылықтарымен тұлғаны жасайтынын,
ал бай орта болатынын ескере отырып, біз мектептің ата-аналар, оқушылар мен
мұғалімдердің өзара әрекет жасауына үнемі ашық болу үшін бар күшімізді
саламыз.
Егер баланы тәрбиеленген дәрежеге жеткізудің сәті түссе, адамгершілік
тәрбие жеке адамды жетілдіруде тиімді ықпал жасайды,-дей отырып, Егер біз
балаға қуаныш пен бақыт бере алсақ, ол бала дәл сондай бола алады,-деген
В.А.Сухомлинский сөзін басшылыққа алуымыз керек. Тәрбие арқылы білім беру-
үзіліссіз жүргізілетін үрдіс, ол адамның өмірге келген күннен бастап өмір
бойы жалғаса береді. Оның мазмұны оқушының жеке бас қасиеттерінің кең
шеңберін қамтиды.
Дербес Қазақстан мемлекетінің ертеңгі болашағы-бүгінгі ұрпақ
тәрбиесіне тікелей тәуелді. Өскелең ұрпақтың рухани жан дүниесін білім
нәрімен сусындатып, халқының ерте заманнан жинақталған асыл мұрасымен
байытып, ұлттық дәстүрлердің озық үлгілерін санасына сіңіріп, Абайша
сөйлесек, көкірек көзін оята тәрбиелеу-ата-анадан басталып, мектепте
жалғасып, бүкіл қоғам болып ат салысатын жауапты міндеттердің ең бастысы.
3. Тәрбиенің ұлттық мәні.
Тәрбиенің табиғилық принципін алғашқы рет XVII ғасырда Я.А.Коменский
көрсетті. Тәрбиенің бұл принципінің жүзеге асырылуын қазақтардың күнделікті
тұрмыс-тіршілігінен көруге болады. Олар өздерін табиғаттың ажырамас бөлігі
ретінде есептеген. Мұның барлығы өз ізін жыныстық-жас ерекшелік саралауда
да қалдырды.
Ата-бабаларымыздың Балаңды бес жасқа дейін хандай ұста, он бес жасқа
дейін құлдай жұмса, он бес жастан кейін досыңдай көр деген дана сөзінен
баланың мектепке дейінгі кезеңінде сана-сезімінің тұрақсыздығы, танымдық
ерекшеліктерінің ырықсыздығы, ересектердің мінез-құлықтарына еліктеушілігі
көрінеді. Сондықтан этностық-мәдени сәйкестілікті мектепке дейінгі кезеңде
қалыптастырудың ерекшелігін бұл принцип аша түседі.
Тәрбиенің табиғилық принципі – кез келген тәрбие әрекеті мен
педагогикалық процестің жетекшісі болып, нақты даму деңгейімен
ерекшеленеді. Бұл принциптің мәні мынада: тәрбие мен білім беру табиғи және
әлеуметтік-мәдени процестердің өзара байланысы туралы ғылыми түсінігінің
негізінде танылады. Биологиялық организмнің витальды ерекшеліктерін есепке
алу және жыныстық-жас ерекшелік саралауынан тұрады.
Тұлғаның Мен-тұжырымдама бөлігінде этностық-мәдени сәйкестілік адам
психологиясының түбірлі өзгерісіне байланысты. Одан жас ерекшелік дамуының
әр түрлі кезеңіндегі сапалы мәнін табуға болады.
Этностық-мәдени сәйкестілік өзінің қалыптасу процесінде баланың
психикалық даму кезеңдеріне сай бірнеше кезеңдерден өтеді. Баланың белгілі
бір ұлттық топқа жататыны жөніндегі алғашқы тұжырымдамалардың бірін Пиаже
ұсынды. Пиаже этникалық сипаттамалардың дамуының алғашқы кезеңін мектепке
дейінгі жас кезеңіне арнады, бірақ бала алғашқы өз этносы туралы үзік,
жүйелі емес білімді игереді дейді.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың ерекшелігін айқындайтын екінші әдіснамалық қағида -
мәденилік принципі.
Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда мәденилік
принципінің мәні бала тәрбиеленіп отырған ортаның, ұлттың, қоғамның,
мемлекеттің, аймақтың мәдениетін баланың қолдана алуы.
Н.Б.Крылова бойынша мәденилік принцип – метапринцип, тәрбие мен білім
беру, бір жағынан, мәдениеттің ерекшеліктері мен талаптары бірқалыпты
болса, екінші жағынан, әлеуметтік қайта құруға қабілетті, яғни тек қана
оның нормалары мен құндылықтарын тасымалдаушы ғана емес, жаңа мәдени
формаларды ұйымдастырушы. Тәрбие мен білім берудің қабілеттілігі -
мәдениеттің мәнін, қарқынын, мазмұны мен компоненттерін көрсетіп, мәдени
өзін-өзі анықтауға және сәйкестілендіруге (идентификациялауға) шарттар
тудыру. Бұл принцип бойынша тәрбие мен білім беру жалпы адамзаттық
құндылықтар негізінде пайда болып, оларға қайшылыққа келмейтін этно-ұлттық
мәдени құндылықтар мен нормалар және аймақтық дәстүрлерге сәйкес құрылады.
Этностық-мәдени сәйкестіліктің дамуы бұл мәдени салада маңызды роль
атқаратын психологиялық әлеуметтік үрдіс. Адам өзінің сәйкестілігін
мойындайтын көптеген ерекшеліктерді әлеуметтік жағдайдың дамуын
талдамайынша, түсінуі қиын.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың маңызды факторы - тіл. Балалардың өзара әрекетінің
нәтижесінде этникалық топ өзінің этникалық тілін сақтай алады, кез келген
жағдайда этникалық тілді сақтау этностық-мәдени сәйкестілікке әсер етеді.
Бабаларымыздың қара сөзінің құдыретін жас ұрпаққа үйрету арқылы
олардың сөз қорын байытып, ана тілінің мәртебесін көтеру қажет деп
ойлаймыз.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың үшінші ерекшелігі ұлттық сана-сезім мен этностық-мәдени
сәйкестіліктің арақатынасына байланысты айқындалады. Балалардың этностық-
мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда бұл ерекшеліктің мәні этностық-мәдени
сәйкестілік компоненттері арқылы анықталады. Олар: когнитивті, аффективті,
мінез-құлықтық.
Когнитивті компонентке жас ерекшелігіне этникалық өзіндік
идентификация, ана тілін үйренуге талпыныс, өз халқының және басқа да
этностардың тарихын, мәдениетін және ұлттық ерекшеліктерін білу жатады.
Аффективті компонентке жеке тұлғаның сезімінде көрінетін сипаттамалар
кіреді.
Мінез-құлықтық компонентке мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың
әрекетіндегі білім, эмоция, сезімдердің көрінуі, мінез-құлық ережелерін
сақтауы жатады.
Ұлттық сананың қалыптасуындағы мәдениет, өнер рольдерін ашуда, оның
маңызын көрсетуде де Л.С.Выготскийдің триадасы сана – мәдениет – жүріс-
тұрыс туралы пікірін тысқары қалдыра алмаймыз. Себебі, әр ұлт өзінің ұлт
болып қалыптасуында өзінің рухани мәдениеті: әдебиеті, өнері, ғылымы арқылы
мінез-құлық, болмыс, сана-сезім ерекшеліктерін анық көрсетеді. Сөйтіп,
өзінің өмір сүру ұзақтығы, мәдениетінің ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, ұлт
бастамасы баланың өз мәдениетіне ену мүмкіндігімен анықталады.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың төртінші ерекшелігі этноәлеуметтік-рольдік принципіне
негізделеді.
Этностық мәдениеттің қайта пайда болуы жағдайында біз баланың назарын
жас кезінен этноәлеуметтік рольдерге аударуымыз керек. Бала басқа адам
алдындағы өз міндетін, жауапкершілігін бірте-бірте игере отырып, өзінің
этноәлеуметтік ролінің мәнін түсіне бастайды. Этноәлеуметтік рольді тани
отырып, бала бір жас кезеңнен екінші жас кезеңге өту барысында әр түрлі
этноәлеуметтік рольдерді игереді. Бұл рольдердің этникалық тәрбие берудегі
маңызы өте зор. Оларды әлеуметтену үдерісімен бірлікте жүзеге асыру керек.
Адам әлеуметтену барысында белгілі рольдер атқарып, сол рольдер арқылы
әлеуметтік ортада белгілі орын алады.
Бала – отбасының жеміс берер гүлі, алтын тіреу діңгегі болғандықтан
да, тәрбиенің негізі осы кішкентай нәресте кезден басталуы керек. Ұлттық
тәрбие - бесіктен басталады. Отбасындағы ата мен әженің, әке мен шешенің,
апа-қарындас, аға-інінің бір-бірімен күнделікті өмірдегі қарым-қатынасы,
мінез-құлқы – ұлттық тәрбиенің бастау бұлағы. Этностық тәрбие – жеке
тұлғаның этноәлеуметтік рольдер жүйесін игеруін мақсатты түрде реттеу.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың бесінші ерекшелігі мемлекеттік интеграция және этностық-
мәдени сәйкестілік (қазақстандық патриотизм) идеясына тәуелді.
Қазіргі қоғам дамуында және білім беру жүйесінде екі тенденция
байқалады: саралау және кірігу. Этностық қатынастар саласында оларды
бірлікте қарастыру этно-мәдени білім беру қажеттілігін тудырды.
Педагогикалық үдерісте бұл тұжырымдаманы жүзеге асыру этностық
сәйкестілікті мемлекеттік кірігумен бірлікте қалыптастыру мақсатына әкелді.
Мемлекеттік сәйкестілік (кірігу) – этно-мәдени білім берудің
фундаментальды және стратегиялық мақсаты. Егер этностық сәйкестілікке жеке
және топтық түрде қысқа уақыт мерзімінде жетуге болса, мемлекеттік кірігуге
жету – мемлекетте тұратын барлық этностардың күштерін талап ететін ұзақ
процесс (ҚР этномәдени білім тұжырымдамасы).
Президент Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан - 2030 Жолдауында:
...оқушыларды қазақстандық патриотизм мен шығармашылық жағынан дамыған
жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет... бүгіннен бастап ұлттық мінез-
құлық, биік талғампаздық, тектілік, білімділік, ұлттық намыс қасиеттерін
сіңіріп қалыптастыруымыз керек, - деген болатын. Елбасының бұл сөздері
педагогтар үшін негізгі бағыт, бағдарлама болып табылады.
Этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастырудың алтыншы ерекшелігі
тұқымқуалаушылық, орта және тәрбиенің әсерінен туындайды. Бұқар жырау
Жаманнан жақсы туса да, жақсыдан жаман туса да, адамның ата-тегінен
деген. Қазақ сонау ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан, тұқым қуалайтын
барлық жақсы қасиеттердің жиынтығын тек деген ұғымға сыйғызып, ондай
адамдарды текті деп бір ауыз сөзбен сипаттаған. Ұлттық ерекшеліктерін
қатаң ұстап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуіне осы тектілік негіз болғаны хақ.
Тәрбиедегі негізгі түп – тектілік, оның тамырын, өмір тұрғысын дұрыс
қалыптастыру - ата-ананың негізгі міндеті. Ол міндетті дұрыс атқару үшін
олардың өздері баласына өнеге болуы тиіс.
Қазақтар Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен
тәрбиеле, - дегендей халқымыздың бойына сіңген атадан балаға жалғасып келе
жатқан ұлттық тәрбиесі өзге ұлттардан ерекшеленіп, өздеріне тән қасиеттерді
көрсетіп тұратындығын жоққа шығара алмаймыз. Балаңа басқұр қалдырғанша,
тозбас дәстүр қалдыр - деген қазақ халқы озық жұрттардың санатында болашақ
қамын қатты ойластырған.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың жетінші ерекшелігі әлеуметтену және этностық тәрбие
түсініктерінің арақатынасынан шығады.
Американ социологтары Т.Парсонс, Р.Мертон жеке тұлғаның белгілі ортаға
бейімделіп, әлеуметтік ортада толық сабақтасып кету үдерісін әлеуметтену
деп атайды. Адамның белгілі ортада әлеуметтенуі оның сол ортаға бейімделу
деңгейімен анықталады.
2- Лекция тақырыбы: Бала тәрбие объектісі және субъектісі.
Лекция жоспары:
1. Тәрбие және мектепке дейінгі жас балалардың тұлға ретінде қалыптасу
кезеңі.
2. Бала тұлғасына ықпал ететін факторлар.
3. Отандық және шет елдердегі зерттеулерде мектепке дейінгі балалардың
әлеуметтенуі мен оларды даралау мәселесі.
4. Тұлға дамуындағы тәрбиенің жетекші рөлі.
1. Тәрбие және мектепке дейінгі жас балалардың тұлға ретінде қалыптасу
кезеңі.
Жас бала – жаңа өркен жайған жасыл ағаш тәрізді - дейді халқымыз.
Жерге отырғызған жас көшет те қашан тамыры тереңдеп, жапырағы жайқалып,
саялы ағаш болып үлкейгенше мәпелеп күтіп, үзбей тәрбиелеуді керек етеді.
Тәрбие кездейсоқ оқиға емес, ол қоғамның пайда болуына тән қасиет.
Тәрбие жеке тұлғаның санасына, мінез – құлқының дұрыс қалыптасуына
әсер ететін құрал.
Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, олардың
айналамен қарым – қатынасын, өмірге көзқарасын және соған сай мінез –
құлқын қалыптастыру құралы.
Тәрбиелеу – халықтар бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер
мен өнерлерді дарыту (Әл – Фараби).
Тәрбие – біз кімдерді тәрбиелейміз, солардың жүрегіне ықпал ету...
Тәрбие – бізге мәлім адамгершілік әдет – ғұрыптарын меңгеруді мақсат
көздеп, бір адамның екінші адамға ықпал етуі(Л.Н.Толстой).
Тәрбие – кең мағынасында – бұл рухани жағынан үнемі жетілу және баюда
көпсалалы процесс (В.А.Сухомлинский).
Тәрбие, кең мағынасымен алғанда, қандай да болса бір жан иесіне
тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету деген сөз. Ал
енді, адамзат туралы айтылғанда, адамның баласын кәмл жасқа толып, өзіне -
өзі қожа болғанша тиісті азық беріп, өсіру деген мағынада жүргізіледі
(М.Жұмабаев).
Тәрбие – бұл адам жанын жетілдіру өнері. Тәрбиеде адам табиғатын
жетілдірудің ең күшті сыры бар (Иммануил Кант).
Тәрбие – тұлғаны мақсатты түрде дамуын басқару процесі
(Х.Й.Лийметса).
Олай болса, тәрбие процесінде жеке тұлғаның сана-сезімі мен ақыл-ойына
жүйелі түрде әсер етіп, оның дүние танымының дамуына, ерік – жігері мен
моральдық бейнесінің қалыптасуына оң ықпал етеді.
Сонымен қатар тәрбие – адамдарды қоғамда еңбекке және басқа да пайдалы
әрекеттерді орындауға, көптеген әлеуметтік қызметтерді атқаруға дайындаудың
табиғи заңдылық процесі.
Н.К.Крупская Тәрбие атты мақаласында (1929ж.): Тар мағынада алып
қарағанда, тәрбие деген сөз арқылы балалар мен жеткіншектердің мінез –
құлқына әдетте ересек адамдардың алдын ала ойластырылған және жүйелі түрде
жасайтын белгілі бір ықпалы, ал кең мағынасында ... қоғамдық мекемелер,
айналаны қоршаған бүкіл жағдай, бүкіл қоғамдық құрылыс тәрбиелейді - деп
түсіндіреді.
Осы жағдайға байланысты К.Д.Ушинский ... мектеп, тәрбиеші және
ұстаздар – адамның тіпті жалғыз ғана тәрбиешілері емес, оның сонша күшті,
ал мүмкін және әлдеқайда күшті әдейі тәрбиешілері: табиғат, отбасы, қоғам,
халық ... және оның тілі болады, - деген осы мәселеге қатысты
тұжырымдамасы тәрбие жайындағы ұғымның мәні зор екенін дәлелдейді.
Олай болса, тәрбие көптің ісі. Тәрбие мәселесімен қоғамдық ұйымдар,
мекемелер және жұртшылық болып айналысқан жағдайда ғана ол нәтижелі болмақ.
Соған сай тәрбие туралы ұғымға тар мағынада емес, кең мағынасында, бір
жақты емес, кең көлемде, яғни табиғат және әлеуметтік ортаның, мектеп пен
ата – аналардың жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына мақсатты түрде ықпалы,
өзара әрекетінің нәтижесі ретінде қараған жөн.
Сондықтан да тәрбиенің мәнісі, біріншіден, қоғам үшін саналы,
белсенді, ізгіленген, іскер азаматты қалыптастыру болса, екіншіден, жеке
адам үшін – оны өмір сүре білуге, өзін қоршаған ортамен қарым – қатынас
жасай білуге үйрету.
Олай болса тәрбие процесі деп – қоғамның талап – тілектеріне сай әрбір
жеке тұлғаның ақыл – ойын, сана сезімін, ерік – жігерін, мінез – құлыұ
ерекшеліктерін жүйелі түрде қалыптастырып, дамытудағы тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілердің өзара бірлескен әрекетін айтамыз.
2. Бала тұлғасына ықпал ететін факторлар.
Жеке адамның бір-бірінен ажырағысыз және оған пәрменді түрде ықпал
ететін биологиялық белгілері мен ерекшеліктері бір-бірімен байланысты.
Анықтауыш қасиеттер - жеке адамның әлеуметтік сипаттамасы, оның себептері,
мүдделері, мақсаттары.
Жеке адам болу үшін психикалық дамудық белгілі бір дәрежесіне өтіп,
басқа адамдарға қарағанда ерекшелігі бар екенін білетіндей біртұтас тұлға
болуы тиіс.
Өмір бойы даму мен тәрбиенің нәтижесінде жеке адамның орнығып,
жетілуін қалыптасу деп атайды.
Жеке адамның қалыптасуы - күрделі, ағзаның өсуі мен жетілуін, стихиялы
әсерлерді, мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені қамтитын қарама-қайшылықты
процесс.
Жеке адамның қалыптасуы өмірге келген сәтінен басталады, жеткіншек
және жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек шақта өзінің біршама аяқталу
кезеңіне жетеді.
Сондай-ақ жеке адамның дамуы деген ұғымды анықталық.
Даму ұғымына ағзаның өсуі мен пісіп жетілу процесін жатқызады. Бұл
процестер психикалық дамумен өзара тығыз байланыста өтеді, оған ықпал
жасайды, бірақ адамның жеке адам ретінде қалыптасуын белгілеп бере алмайды.
Жеке адамның дамуы - бұл оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі жеке адам
үшін елеулі болып табылатын барлық сфераларды іс-әрекетте, өзін қоршаған
құбылыстарға, адамдарға деген қарым-қатынасқа, танымдық процестерінде
болатын сапалық өзгерістер процесі.
Жеке адамның әсіресе балалың және жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі
ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбие әсерінің
дәрежесі мен сипаты көп жағдайда тәрбиенің даму заңдылықтарын қаншалықты
ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, тәрбие мен дамудық арасында екі
жақты байланысы болады. Сондықтан жеке адамның даму заңдылықтарын тереңірек
қарастырған жөн.
Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология,
педагогика, т.б. қоғамдық ғылымдардық көптен айналысып жүрген көкейкесті
мәселелері. Бұл жөнінде кейінгі жылдары жарық көрген философиялық,
педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-қатынастарға
арналған еңбектерден басқа П.И.Подласыйдық, М.Ф.Хар-ламовтың "Педагогика"
(М.1996-1997), Б.С.Гершунскийдің "XXI ғасырда білім берудің философиясы"
(1993), Г.К.Нұрғалиеваның "Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудық
методологиясы, практикасы" (АД995) секілді ондаған монографиялық еңбектері
жарық көрді.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді
де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудық мүшесі ретінде
өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-
құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам мүшелерінің бәріне ортақ
біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке
тұлға.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз — оның өзіне тән мінез-құлғындағы,
іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалың бірыңғай талаптардың болуына
қарамастан, қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой-
пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі өсіріп-білген құбылысқа деген
көзқарасын, ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер -
айналасындағы құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер - сын
көзімен қарап, ой-қорытуы, сын пікірлер айтуы мүмкін.
Адамдардық қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр
түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық,
биологиялың ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім
көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға
баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас
болғанымен, мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемділігі, қабілеті
бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше даралаған жеке тұлға деп
қараймыз. Адамның саналық, мінездемелік қасиеттерін анықтайтын оның санасы
болып табылады. Сана ақыл-ойдан туындайды. Адамның ақыл-ойы біркелкі
дамымайды. Адамдар бір-бірін бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Кейбір
адамдар өзінің жеке басын басқалардан артық бағалауға тырысады.
Жеке тұлғаға тән қасиеті - ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім
өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу -
миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады.
Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардық тәжірибесін жинақтауға да
негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, оңығанын, естігенін, көргенін
өз ойына тоңып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын,
сана-сезімін байытады.
Адам өмірде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен
де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін-
өзі тәрбиелеуі деп атайды. Басқалардың өнегелі іс-әрекетінен үйрену, оны
өзінің жақсы қасиетіне айналдыру өмір заңы.
Тұлға — жеке адамның мақсатының орындалуы, ерік-жігерінің іске асуы,
өзі жөніндегі ойын, еркін іске асыруға дайындығы және оны іске асыруының
нәтижесі. Ерік-жігер механизмі дегеніміз - адамның өзіне тән қасиеттерін
іске асыруы. Адам ойына келген іс-әрекетті іске асыруда ерікке жол береді.
Бірақ адам бір нерсені істерде алдымен еркін ақыл-парасат таразысына салып,
оны іске асыру жөн бе, басқалар оған қалай қарар екен? -деген ойға қалады.
Ерік-жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.
Өмірде кейбір адамдар бір іс-әрекетті іске асырарда өте байыппен
қарап, осының нәтижесі қалай болар екен деп "мың ойланып, жүз толғанып"
іске кіріседі, ал кейбіреулер бірден ойына алғанын апыр-топыр іске асырып,
кейін опық жеп жатады. Осының бәрі адамның ерік-жігер күшінің түріне
байланысты. Тұлға дегеніміз - сезімнің, әсердің, ішкі күйініш-сүйініштің
бойға жинақталған көрінісі.
Алайда, әр тұлғаның эмоциялық сезім дүниесі әр басқа. Біреу жауыздықты
көргенде айғайлап, бақырып, ішкі сезімінің сыртқа шығуына еркіндік берсе,
екінші біреу іштей булығып, көгеріп-сазарып, тас-түйін болып қатып қалады.
Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезімі өзін-өзі ұстай алу еркіне байланысты
құбылыс.
Адамның даму және қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін әр түрлі
пікірлер мен теориялар орын алып келеді. Атақты грек философтары Платон
және Аристотель адамның дамуын, алдын-ала тағдыр белгілеген тұқым
қуалаушылық табиғатынан деп дәлелдеді. Аристотель құл болушылық немесе
бағынушылықты табиғаттың заңы дейді.
Тұқым қуалаушылық теориясын қолданушы және уағыздаушылардың бірі -
преформистер. Преформизм - XVIII ғасырда биология саласында үстемдік еткен,
адамның дамуы жайлы диалектикаға қарсы философиялық ағым. Преформистер
ересек адамдардық барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің
ағзасында болады, сондықтан жеке адамның дамуын алғашқы рет ұрықта пайда
болған қасиеттердің өрістеп күшеюі мен сан жағынан артуы деп қарастырады.
Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні.
Даму - жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық
процесі. Балада анадан туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет,
жұмсақ немесе байсалды мінез болмайды. Плланың адамгершілік, әуестік,
белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады.
Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді.
Адаманың дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға
байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер
пайда болады. Баланың дамуына ықпал ететін факторларға тұқым қуалаушылың,
әлеуметтік орта, тәрбие, т.б. жатады.
Тұқым қуалаушылық - ұрпақтың ата-ананың биологиялық ұқсастығын
елестетуі. Кейбіреулері баланың сыртқы пішініне қарап, бірден қалай әкесіне
не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине бұл кездейсоқ нерсе емес.
Өйткені, баланың шашы мен көзінің бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті
мен басының формасы, жүрісі мен өзін ұстау қалпы тұқым қуалаушылық арқылы
берілетін биологиялық ұңсастықты еске түсіреді. Бала қозғалыс мүшелерін,
нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаға,
биге, математикаға қабілеттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді тұқым
қуалау арқылы алады. Бірақ, өте нәзік ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен
берілуі өте сирек кездесетін жағдай. Мысалы: әйгілі ұлы компо-зитор Иоганн
Себастьян Бахтың ұрпақтарында 300 жыл ішінде тек қана 20 адамдай
музыканттар болған. Мұны бір жағынан отбасы мүшелерінің табиғи
мүмкіншіліктердің (нышанның) болуына, екінші жағынан отбасындағы музыкалық
дәстүрге, музыкалық тәрбиеге байланысты деп қарастырған жөн.
Орта - адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды.
Табиғи орта - бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне
ықпал жасауы. Жылы және суық климат жағдайы халықтардың тұрмысына әрекетіне
елеулі ықпал етеді. Климаты ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады.
Ал солтүстіктегі жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат
жағдайына байланысты олардың мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады.
Әлеуметтік орта - жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын
әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік ортаға
мектептің ықпал жасауы нәтижесінде баланың дүниеге көзқарасы, құлықтық,
эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып қалыптасады. Егер
адамдардық қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта адамдардық
талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан адам өзінің дамуы үшін қажетті
материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды. Егер бала әлеуметтік ортадан
тыс қалса, онда оның даму дәрежесі жануарлардан жоғары болмайды.
Африкада, Үндістанда, Инденезия елдерінің ормандарында Түрлі
себептерімен аңдардық үңгірлерінде әлеуметтік ортадан тыс өмір сүретін жас
баланың санасын ояту, қабілетін дамытудық мүмкін емес екендігіне ғылыми
мәліметтер дәлел бола алады. 1920 жылы Үндістанның Гадамури деревнясында
тұрғындардық хабарлауымен аңшылар қасқырдық інінен бет әлпеті адамға
ұқсайтын, бірақ төрт аяқтап жүретін екі қыз баланы табады. Оларға Камала
және Амала дейтін ат қояды. Камала 7-8 жаста, ал Амала 2 жаста. Амала көп
кешікпей өледі, ал Камала күн сәулесінен және оттан қатты қорқып, тек шикі
ет жеп қана күн көріп, төрт аяқтап жүріп, көбінесе күндіз ұйықтап түнде
бөлме ішін кезіп жүрген, өзінің кешкі сағат ондарда, түнгі сағат бірлерде,
таңға жақын, үш мезгіл ұлыитын уақыты болған. Камаланы адамға айналдыру өте
қиын болған.
Адам арасында жүрген 2 жылдан кейін Камала түрегеліп тұруды және екі
аяғымен жүріп, бірте-бірте түнде ұйықтап, тамақты қолымен жеуді үйренеді.
Адам тілін үйрету бұдан да қиын болған. Жеті жыл ішінде Камала 45 сөз ғана
түсіне білді. 15-ке келгенде оның есі екі жасар баладай, ал 17-ге келгенде
ой-өрісінің дамуы 4 жастағы баланың деңгейіне әрең жетті. Камала 17 жасқа
дейін өмір сүрген.
Адам жеке тұлға болып қалыпты өсуі және дамуы үшін тек қана адамдар
арасында өмір сүруі қажет. Соңғы кезде орталық Австралияда және Филиппиннің
Менданао аралы ормандарынан табылған жабайы адамдардық сана-сезімінің өте
төменгі сатыда екендігі байқалады. Олардың тіршілік әрекетінің де алғашқы
қауымдағы жабайы адамдардық өмір сүріп, күнін көру әрекетінің ұқсастығы
анықталады.
Педагогика адам дамуындағы әлеуметтік ортаның ықпалын мойындайды, оған
зор мән береді. Бірақ ортаны шешуші және мидын ала анықтаушы фактор деп
қарастырмайды.
2. Тәрбиенің бала дамуындағы рөлі. Жеке адамды дамытудағы басты
факторлардың бірі - тәрбие. Тәрбие балалардың жеке және дербес
ерекшеліктеріне, дайындығы мен дәрежесіне лайық іске асырылып, тәрбие
адамдардық іс-әрекеттерін ұйымдастырады. Ол үшін тәрбиеші алдын ала
жасалған арнаулы жоспар бойынша тәрбие жұмысын мақсатқа бағыттап
ұйымдастырып, тәрбиенің құралдары мен әдістерін және формаларын
іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады.
Тәрбиенің рөлін педагогика тарихында, аса артық бағалаушылар да болды.
Д.Локк (1632-1704) "тәрбие адамның көзқарастары мен адамгершілік
қасиеттерін жасайтын негізгі құрал, адам тәрбие арқылы жақсы болады" - деп
сыңаржақ пікір айтты. Бала өмірге келгенде, оның жаны сүттей ақ, судан
таза, соңдықтан тәрбиеші өзіне керек адамды жасап алады деп, тәрбиенің
рөлін аса дәріптеп, тұқым қуалау мен әлеуметтік ортаның баланың
қалыптасуындағы рөлін онша бағаламады.
Революционер-демократ В. Г. Белинский (1811-1848) баланың жаны таза
тақтай емес, тақта да сапалы, жазу да әдемі болу керек деді. Белинский
тәрбиенің рөлін жоғары бағалап, адам дамуындағы тұқым қуалаушылық пен
ортаның әсерін де ескерген жөн деді.
Д.Локк, т.б. көзқарастар бойынша тәрбие арқылы адамды түрлі
дәрменсіздіктен, кемістіктен құтқаруға болады. Демек, олар тәрбие арқылы
адам баласының тұрмысын жақсартуға және санасын өзгертуге болады деген
жорамал ойға келді.
Тәрбие арқылы халықтың тұрмысын жақсарту үшін материалистік педагогика
таптық қоғамды жойып, демократиялық қоғам құруды ұсынды.
Тәрбиеші тәрбие арқылы баланың түрлі іс-әрекеттерін тиімді етіп, оның
жақсы дамуына қажетті материалдарды іріктеп алады, айналадағы табиғи және
әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие жұмыстарының сара жолдарын
табу нәтижесінде баланың ой-өрісі кеңейеді, эстетикалық сезімі мен талғамы
артып, адамгершілік сапасы қалыптасады.
Мектеп мемлекет қолындағы ақпарат құралдардық (баспа-сөз, радио,
теледидар) көмегімен оқушыларға тәрбие береді, сондай-ақ, мемлекеттің
саясатын жүргізеді. Баланың жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал
ететін үш фактордық ішінен тәрбие адамның дамуына орасан күшті ықпал етіп,
тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалына белсенді әсер етіп, баланың дамуын
қоғам талаптарына сәйкес бағыттап, белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-
әрекеттерін ұйымдастырады, ортадағы жағдайлардан тұлға дамуына қажетті
материалдарды іріктейді, жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын
жағымсыз ықпалдардан аластайды. Осы тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың
жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге,
еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін
процесс.
Сонымен, тәрбие бала дамуын бағыттайды, басқарады, сондықтан да ол —
баланы қалыптастырудағы негізгі күш. Тәрбие негізгі күш болғандықтан, оның
жетімсіздігі, әлсіздігі баланың қалыптасуына кері әсер етеді.
3. Отандық және шет елдердегі зерттеулерде мектепке дейінгі балалардың
әлеуметтенуі мен оларды даралау мәселесі.
Білім берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - оқушы
тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды. Бұл сұраққа жауап
педагогикалық психология үшін өте маңызды.
Отандық психологияда Л.С. Выготский тұжырымдаған және зерттеушілердің
көпшілігі кұптайтын көзқарасты ұстанады. Бұл көзқарасқа сәйкес, окыту мен
тәрбиелеу баланың психикалық дамуында жетекші рөл ойнайды. Оқыту дамуда
тек қана жуық арада болатын салдар ғана емес, алыс болашақта болатын
салдарға ие болады, оқыту тек қана дамудың соңынан ғана, онымен қатарласа
жүріп отыра алады, ол дамудың алдына түсіп, оны ары қарай итермелеп, онда
жаңа қасиеттер туғызып жүре алады. Тәрбиеленушілердің жас ерекшеліктеріне
қарамай, міндет әртүрлі әдістермен шешіледі. Тәрбие процесінің барлық
кезеңінде белгілі бір сапалар қалыптасады, бірақ әр жеке сыныпта тәрбие
әдісі өзгеріп отыруы тиіс. Бірінші сыныпқа дәл келетіні, үшінші
сыныптағыларға сәйкес келмейді, ал бесінші сыныптағылар оны қабылдамауы
мүмкін. Тәрбиеленушілердің жекелік және түлғалық ерекшеліктері. Жалпы
әдістер, жалпы бағдарламалар тәрбиелік өзара әрекеттегі тек бастама ғана.
Жекелік және тұлғалық түзетулер (корректировка) қажет. Инабатты тәрбиеші өз
әдістерінше әр тұлғаның өзіне тән қабілетгерін дамытуға, оның өзіндік
қасиеттерінің сақталуына, "мендік" белгілерін қалыптастыруға мүмкіндік
беретін әрекеттерді жасайды.
Адамды оқыту мен тәрбиелеу арасындағы байланыс -педагогикалық
психологияның ең бір маңызды проблемасының бірі Оны қарастыру барысында:
а) дамытудың өзі күрделі инволюциялық-эволюциялық алға жылжушы
қозғалыс болып табылады, оның жүру барысында адамның өзінде - кейінді
интеллектуалдық, тұлғалық, мінез-кұлықтық, әрекеттік өзгерістер жүреді
(Л.С. Выготский, Б.Г. Ананьев);
б) дамыту, әсіресе тұлғалық өмірдің өзі тоқтаған сәтіне дейін
тоқтамайды ол тек бағыты, қарқындылығы, сипаты мен сапасы бойынша ғана
өзгеріп отырады. Дамытудың ортақ сипаттамалары: қайтымсыздық, прогресс-
регресс, бірқалыпсыздық, алдыңғының жаңада сақталынуы, өзгеру мен
сақталудың бірлігі болып табылады. Психикалық дамуды аныктаушы факторлар
ретінде В.С. Мухина оның алғышарттарын, дамудың шарттары мен байланыстарын
және баланың ішкі позициясын қарастырады.
Білім берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы
(оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды. Бұл сұраққа жауап
педагогикалық психология үшін өте маңызды.
Бұл сұрақты шешуде әр түрлі көзқарастар бар. Мысалы, олардың бірі
бойынша, оқыту дегеніміз дамытудың өзі (У. Джемс, Э. Торндайк, Дж. Уотсон,
К. Коффқа), алайда, оқыту табиғатын (оқу, үйрету) барлығы өздерінше
түсінеді. Басқаларға сәйкес, оқыту - бұл тек қана жетілудің, дамудың
сыртқы шарттары. Даму - мүмкіндік туғызады, оқыту - оны жүзеге асырады
немесе, басқа сөзбен айтканда, оқыту дамытудың ең аяғында келе жатыр. Ж.
Пиажеге сәйкес, баланың ойы белгілі фазалар мен кезеңдерден қажеттілік
болғандықган өтеді, ол баланың оқытылуы, оқытылмауына тәуелсіз.
Отандық психологияда Л.С. Выготский тұжырымдаған және зерттеушілердің
көпшілігі кұптайтын көзқарасты ұстанады. Бұл көзқарасқа сәйкес, окыту мен
тәрбиелеу баланың психикалық дамуында жетекші рөл ойнайды. Оқыту дамуда
тек қана жуық арада болатын салдар ғана емес, алыс болашақта болатын
салдарға ие болады, оқыту тек қана дамудың соңынан ғана, онымен қатарласа
жүріп отыра алады, ол дамудың алдына түсіп, оны ары қарай итермелеп, онда
жаңа қасиеттер туғызып жүре алады. Бұл ереже тек қана отандық психологияда
ғана үлкен бетбұрыс емес, сонымен бірге оны АҚШ-та қабылдаған Дж. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Лекция жоспары:
1. Әлеуметтендіру және тәрбие. Тәрбие үрдісі туралы.
2. Қазіргі заман педагогикасындағы қозғаушы күштер.
3. Тәрбиенің ұлттық мәні.
1. Әлеуметтендіру және тәрбие. Тәрбие үрдісі туралы.
Адамның әлеуметтенуін қарастырмас бұрын адам табиғаты мен адамның даму
үрдісіне қажетті шарттарды қарастырып алған орынды.
Тұлға күшінің табиғаты. Күш-толымды өмір, оның көптеген қыры мен мәні
деген сөзі.Әскери, саяси, қаржылық, құқықтық дамадар ісінде күш бар.
Дегенмен, адамдар мұндай күш иелеріне сене бермейді.
Тұлға күші басқа күш формасынан айырмасы бар.Сайлаушылар еркі
мемлекеттік төңкеріс, брижа акциясының төмендеуі, мұғалім мен ата-ана және
милиция қиқарлық, нұсқаушылары немесе жоғарылау төменге берге емес. Ол
үстемдікке қатысы жоқ. Тұлға үстемдігі осалдардың көрінісі, олардың үрейі
мен өззімшілдігінің белгісі.
Тұлға күші-білімге, бабылдық пен ынтымақтастыққа негізделеді.Тұлға
күші-ақыл-ойды жүрегімен сезген және іске асырған даналығы мен тәжірибе
Тұлға күшін-молшылық, билік, даңқ және қызметтік жағдаймен салыстыруға
болмайды.Мұндай күштілік уақытша қызмет жағдай, мәртебеге байланысты
сағымда болумен тең. Қызмет жағдайы тоқтағанда мұндай тұлғалық күш
жойылады. Сондықтан, мұндай тұлғалық күш көз баямалық сипатқа ие болады.
Тұлға күші кедей, бай немесе білімді, білімсіз деп талғап барып келмейді
және сонымен бірге ол кездейсоқта берілмейді. Ол адамның тырысуынан
туындайтын ішкі қуат. Тұлға күші-адамның өзбетінше ойлануы, ниет шынайлығы
мен тереңдігі, адамның өз өмірінде жинақтаған табиғи даналығы.
Тұлға күші-ақыл-ой, жүрек және дене саулығы мен еркінің (синтезі)
бірлігі тұлға күші сыртқы қоғам жағдайына емес, тікелей тұлғаға қатысты
күш. Ол уақыт және кеңестікте туындап жинақталады және ол олардан тыс өмір
сүреді. Тұлға күші бүкіл ғұмырында бір кезеңнен екінші кезеңге өткенде
жинақталып отыруы және ерік, ықылас және қиялына байланысты дамып, беки
түседі.
Тәрбие процесінің мәні және заңдылықтары. Адамзат дамуының қай
кезеңінде болмасын тәрбие тиімділігін жетілдіру ісі жүзеге асырылып келеді.
Тәрбиенің мәнін анықтайтын белгілері болады. Тәрбиенің мәні – адамның
қоғамдық мазмұнын әлеуметтік оның ұжымы мен және қоғаммен практикалық
қатынастың жүйесін құру. Өзінің табиғаты жағынан тәрбие ісі педагогикалық
міндеттердің төмендегідей бірқатар мәселелерін шешуді қамтиды:
1. Педагогикалық жағдайдың тәрбиелік әсерлердің нәтижесін талдау
жоспарлау жұмысын реттеу. Сөйтіп оқушының тәрбиелігінің деңгейін анықтауды,
оның қоғамдық мәні мен ұжымның дамуын белгілеуде нақты педагогикалық
міндетті бөлуді және қалыптастыруды, оны шешудің жолдарын анықтауды,
тәрбиенің құрылымы мен әдістерін таңдай білуді тағы басқа қажет етеді.
2. Тәрбие процесінің жобасын құру және жүзеге асыру. Бұл өзінің
мазмұны жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және
ықпалдарға бөлудің оқушылардың іс-әрекетіне педагогикалық басшылық етудің,
оқушылар ұжымы мен шағын топтардың, жеке оқушы мен дұрыс қарым-қатынастарды
бекітудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік психологиялық, шарттары мен
себептерін аңғара білудің, шарттары оқушыларға жеке тұрғыда қатынас
жасаудың бірлігінің болуын талап етеді.
3. Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл
мазмұны жағынан педагогикалық міндеттерге енгізілген түзетулерді орынды
жүзеге асыруды сыртқы ықпалдың қауіпті жағдайға өтуін және қабылдауын
қамтамасыз етеді. Қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін қажетті
материалдарды таңдап алуды, ұжым мен адамдар арасындағы қарым-қатынас
реттеуді, бағыттауды, дамытуды, пайда болатын жеке шиеленістерді жоюды,
оқушылар арасындағы достық пен жолдастық қатынастарды нығайтуды
педагогикалық жағдайларға байланысты талап логикасын түрлендіруді, өзгерген
жағдайларды тәрбиелік ықпал жасаудың бағытын дұрыс анықтауды және
тәсілдерді қайта құруды т.б. талап етеді.
4. Қорытынды есепке алу. Мұның мазмұны әдепкі берілгендермен
салыстырып, қол жеткен нәтижесіне талдау, қолдану тәрбие әдістің тиімділік
шеңбері анықтау баланың дамуындағы және тәртібіндегі ойластырылмаған
қажетсіз құбылыстардың туу себептерін белгілеу, орынды құралдарды,
әдістерді, тәсілдерді жинақтау өз тәжірибесіне енгізілген мақсатта басқа
мұғалімнің іс-әрекетін зерттеу педагогикалық теория мен тәжірибені
сәйкестендіре білу деген сөз. Тәрбие бұл - педагогикалық құбылыс. Олай
болса педагогикалық құбылыстар мен процестер арасындағы байланыс
мәселелерін қарайық. Бұл жерде кейбір заңдылықтарды атауға болады.
1. Тәрбие қоғам мұқтаждығына және жағдайына байланысты. Неғұрлым
қоғамның әлеуметтік экономикалық мүмкіншілігі өскелең өмір талабына сәйкес
дамып отырса, соғұрлым жастардың келешегіне, адамгершілік қасиеттерінің
дамып қалыптасуына игі әсер етеді.
2. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігі. Оқушы тұлғасының дамуы
мен қалыптасуына белсенділіктің ролі зор. Іс-әрекет барысында
белсенділіктің бірнеше түрін байқауға болады. Олар қарым-қатынас
белсенділігі, таным белсенділігі және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі.
3. Тәрбие іс-әрекетінің және қарым-қатынастың шешуші ролі. Тәрбие,
оқыту және білім беру іс-әрекетіне байланысты. Іс-әрекеттің бірнеше
түрлері бар. Оларға ойын, оқу, еңбек, спорт, көркемдік, қоғамдық саяси іс-
әрекеттері т.б. жатады. Осы іс-әрекеттердің нәтижесінде баланың ақыл-ойы,
дүниеге көз-қарасы дамиды, мінез-құлық және эстетикалық қасиеттері
қалыптасады, еңбек етуде жауапкершілік сезімі артады.
4. Тәрбие процесінде оқушылардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке
алу.
5. Педагогикалық процесте ұжым мен адамның өзара байланысы.
Тәрбие-мақсат көздеген процесс. Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда
тәрбие мақсаты-әрбір тұлғаны әр жақты және жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам
жер бетіндегі тірі организмнің жоғарғы сатысы, қоғамдық-тарихи іс-әрекеті
мен мәдениет субъектісі, басқаша айтқанда іс-әрекет қарым-қатынас иесі.
Адам іс-әрекеті, сезімі мен ойлау ерекшеліктері оның өмір сүріп отырған
қоғамдық-тарихи жағдайларына тәуелді болады. Егер тәрбие мақсатының қалай
өзгеріп отырғанына көз жіберсек, тәрбие мақсатын белгілеудің қаншалықты
маңызды екенін айқын байқауға болады. Тәрбие - қоғамдық құбылыс, онсыз
ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы мүмкін емес және тәрбие қоғамның пайда
болуымен бірге пайда болады, онсыз қоғам жоқ, ол өмір сүруін тоқтатады,
ілгері дамымайды.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жан-жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу
деп қарастырады. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен
жастардың практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дененің және ақыл-ой
дамуының біртұтастығы деп түсіну керек.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына
белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге асырылады.
Мектепте білім және тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл-ойы дамиды,
адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне төселеді, рухани өмір
байлығын меңгереді. Тәрбиенің жалпы мақсатын жүзеге асыру ең алдымен тәрбие
бөліктерін байланыстырып шешуді талап етеді. Тәрбиенің құрамды бөліктері:
1. Ақыл-ой тәрбиесі.
2. Құлық тәрбиесі.
3. Еңбек тәрбиесі.
4. Экономикалық және экологиялық тәрбие.
5. Эстетикалық және дене тәрбиесі.
Тәрбиені құрамды бөліктерінің бірлігі мен өзара байланысының нәтижелі
болуы ең алдымен мұғалімнің шеберлігіне жалпы дайындығына байланысты.
Қазіргі мектеп жағдайында тәрбие процесінің бағыттары мынадай:
- Үйлесімді, жан-жақты дамыту мақсатын есепке ала отырып, тұлғаны
біртұтас қалыптастыру;
- Азаматтық құндылықтар, әлеуметтік бағдарлы мотивация, ақыл-ой,
эмоционалдық және еріктік үйлесім арқылы негізінде тұлғаның адамгершілік
сапасының қалыптасуы;
- Оқушыларды ғылыми мәдени және өнер т.б. қоғамдық құндылыққа қатысу;
- Қоғамның демократиялық өңделуіне тұлғаның құқықтары мен міндеттеріне
сәйкес өмірлік позицияға тәрбиелеу;
- Оқушылардың даралық және қоғамдық түсінімдерін дамытатын танымдық іс-
әрекет ұйымдастыру;
- Тұлғаның аса маңызды әлеуметтік функцияларын яғни өзгермелі еңбектің
іс-әрекет жағдайларының қатынастарын дамыту, әлеуметтік қуаттылықты көтеру.
Тәрбие диалектикасы дегеніміздің өзі сыртқының ішкі жағдайдың
игілігіне айналатын адам санасының шеңберіне өткізілуі. Келешекте іс-
әрекет нәтижесінде көрінетін құбылыс. Адамның қоғамдық мәні дамудың қай
жағдайда жүруіне байланысты қалыптасады. Дегенмен, адамның қоғамдық мәнінің
қалыптасуына оның осы жағдайлардағы нақты орны, қатынасы және сол
жағдайлардағы іс-әрекетінің сипаты маңызды роль ойнайды. Бұл дамудың
әлеуметтік жағдайы деп аталып кеткен. Тәрбие процесінде адамның қоғамдық
мәнін қалыптастырудың қозғаушы күші деп саналатын бір қатар қарама-
қайшылықтар тән, олар сыртқы және ішкі қарама-қайшылықтар болуы мүмкін.
2. Қазіргі заман педагогикасындағы қозғаушы күштер.
Қазіргі мектептерде тәрбиенің сапасына, әдіс-тәсілдерінің мазмұнына,
мақсатына зор көңіл бөлуде және жаңаша көзқарастар қалыптастырылуда. Жаңа
талап негізі қарқынды өркениет бағыттарынан қалыспай, терең білімді игеру.
Осыған орай, қазақ мектептерінің оқыту жүйесінде әлемдік және ұлттық
негізде жеке тұлғаны дамыту үшін өте орынды жағдайлар жасалып, нәтижелері
көрінуде болашақ ұрпақты тәрбиелеу ең басты міндеттердің бірі- мектеп
оқушыларының іс-әрекетін ізгілендіріп, рухани дамуының дұрыс жолға қойылуы.
Ол үшін оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін гуманистік бағытта тәрбиелеп,
олардың алдын-ала шығармашылықпен дамытуына жол ашу.
Тәрбие берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы
(оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды.
Тәрбие процесінің барлық кезеңінде белгілі бір сапалар қалыптасады,
бірақ әр жеке сыныпта тәрбие әдісі өзгеріп отыруы тиіс. Бірінші сыныпқа дәл
келетіні, үшінші сыныптағыларға сәйкес келмейді, ал бесінші сыныптағылар
оны қабылдамауы мүмкін. Тәрбиеленушілердің жекелік және түлғалық
ерекшеліктері. Жалпы әдістер, жалпы бағдарламалар тәрбиелік өзара
әрекеттегі тек бастама ғана. Жекелік және тұлғалық түзетулер қажет.
Инабатты тәрбиеші өз әдістерінше әр тұлғаның өзіне тән қабілетгерін
дамытуға, оның өзіндік қасиеттерінің сақталуына, "мендік" белгілерін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін әрекеттерді жасайды.
Тәрбие-қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара қатынасын
қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның
жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады.Тәрбие маңыздылығы сондай, біздің
болашақ ұрпағымыз тәрбиеден ғана рухани байлық алып, тәрбие арқылы ғана
Адам болып қалыптасады.
Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі
таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты
мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты
мәселесінің бірі-өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық-адамгершілік
қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу.
Ал мұғалім мен мектептің ең қасиетті міндеті-рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке, дарынды тұлғаны зерттеп, дамытып, қалыптастыру. Болашақты
гүлдендіріп, тәуелсіздікті нығайтатын ұрпақ алдымен рухани ұлттық тәрбие
нәрімен сусындауы қажет. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың ұлттық әдет-
салты, әдебиеті, мәдениеті, өнері, шыққан түп-тамырында жататыны белгілі.
Сол ұлттың байлықты бүкіл адамзаттың өз ұрпағын тәрбиелеудегі, білім
берудегі озық ұстанымдарымен байланыстыра отырып, әр баланың қабілетін,
талантын ашу, өзіне-өзінің сенімін нығайтып, өзіне-өзінің жол ашуына түрткі
жасау. Міне, бүгінгі білім беру, тәрбие ісінің басты міндеті осы... Жаңа
білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес,
оның тұлғасын, білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Ендеше, тәрбие-ауадай
қажет.
Оқу-тәрбие үрдісінде әрбір шара ата-аналардың қатысуымен өткізілетінін
ерекше атағым келеді. Ата-ананың балаға өнегесі-барлық жағдайдағы ең күшті
бағдар екендігі сөзсіз. Отбасындағы шынайы ұлттық тәрбие қолға алынбай,
бала ұлттық тәрбиенің нәрін татпай, оның ұлттық менталитеті қалыптаспайды.
Ондай жағдайда ол өзін де, өзгені де сыйлап, құрметтеп, отбасының, елінің
намысын ойлап жарытпайды. Мұндай мәселелерде әсіресе жанұяның рөлі ерекше.
Себебі тәрбие жанұядан басталады. Балаларды тәрбиелеуде ата-аналарды оқу-
тәрбие үрдісіне қатыстыру, олармен тығыз байланыс жасау мәселесі негізгі
орын алуға тиіс. Қоршаған орта өзінің құндылықтарымен тұлғаны жасайтынын,
ал бай орта болатынын ескере отырып, біз мектептің ата-аналар, оқушылар мен
мұғалімдердің өзара әрекет жасауына үнемі ашық болу үшін бар күшімізді
саламыз.
Егер баланы тәрбиеленген дәрежеге жеткізудің сәті түссе, адамгершілік
тәрбие жеке адамды жетілдіруде тиімді ықпал жасайды,-дей отырып, Егер біз
балаға қуаныш пен бақыт бере алсақ, ол бала дәл сондай бола алады,-деген
В.А.Сухомлинский сөзін басшылыққа алуымыз керек. Тәрбие арқылы білім беру-
үзіліссіз жүргізілетін үрдіс, ол адамның өмірге келген күннен бастап өмір
бойы жалғаса береді. Оның мазмұны оқушының жеке бас қасиеттерінің кең
шеңберін қамтиды.
Дербес Қазақстан мемлекетінің ертеңгі болашағы-бүгінгі ұрпақ
тәрбиесіне тікелей тәуелді. Өскелең ұрпақтың рухани жан дүниесін білім
нәрімен сусындатып, халқының ерте заманнан жинақталған асыл мұрасымен
байытып, ұлттық дәстүрлердің озық үлгілерін санасына сіңіріп, Абайша
сөйлесек, көкірек көзін оята тәрбиелеу-ата-анадан басталып, мектепте
жалғасып, бүкіл қоғам болып ат салысатын жауапты міндеттердің ең бастысы.
3. Тәрбиенің ұлттық мәні.
Тәрбиенің табиғилық принципін алғашқы рет XVII ғасырда Я.А.Коменский
көрсетті. Тәрбиенің бұл принципінің жүзеге асырылуын қазақтардың күнделікті
тұрмыс-тіршілігінен көруге болады. Олар өздерін табиғаттың ажырамас бөлігі
ретінде есептеген. Мұның барлығы өз ізін жыныстық-жас ерекшелік саралауда
да қалдырды.
Ата-бабаларымыздың Балаңды бес жасқа дейін хандай ұста, он бес жасқа
дейін құлдай жұмса, он бес жастан кейін досыңдай көр деген дана сөзінен
баланың мектепке дейінгі кезеңінде сана-сезімінің тұрақсыздығы, танымдық
ерекшеліктерінің ырықсыздығы, ересектердің мінез-құлықтарына еліктеушілігі
көрінеді. Сондықтан этностық-мәдени сәйкестілікті мектепке дейінгі кезеңде
қалыптастырудың ерекшелігін бұл принцип аша түседі.
Тәрбиенің табиғилық принципі – кез келген тәрбие әрекеті мен
педагогикалық процестің жетекшісі болып, нақты даму деңгейімен
ерекшеленеді. Бұл принциптің мәні мынада: тәрбие мен білім беру табиғи және
әлеуметтік-мәдени процестердің өзара байланысы туралы ғылыми түсінігінің
негізінде танылады. Биологиялық организмнің витальды ерекшеліктерін есепке
алу және жыныстық-жас ерекшелік саралауынан тұрады.
Тұлғаның Мен-тұжырымдама бөлігінде этностық-мәдени сәйкестілік адам
психологиясының түбірлі өзгерісіне байланысты. Одан жас ерекшелік дамуының
әр түрлі кезеңіндегі сапалы мәнін табуға болады.
Этностық-мәдени сәйкестілік өзінің қалыптасу процесінде баланың
психикалық даму кезеңдеріне сай бірнеше кезеңдерден өтеді. Баланың белгілі
бір ұлттық топқа жататыны жөніндегі алғашқы тұжырымдамалардың бірін Пиаже
ұсынды. Пиаже этникалық сипаттамалардың дамуының алғашқы кезеңін мектепке
дейінгі жас кезеңіне арнады, бірақ бала алғашқы өз этносы туралы үзік,
жүйелі емес білімді игереді дейді.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың ерекшелігін айқындайтын екінші әдіснамалық қағида -
мәденилік принципі.
Балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда мәденилік
принципінің мәні бала тәрбиеленіп отырған ортаның, ұлттың, қоғамның,
мемлекеттің, аймақтың мәдениетін баланың қолдана алуы.
Н.Б.Крылова бойынша мәденилік принцип – метапринцип, тәрбие мен білім
беру, бір жағынан, мәдениеттің ерекшеліктері мен талаптары бірқалыпты
болса, екінші жағынан, әлеуметтік қайта құруға қабілетті, яғни тек қана
оның нормалары мен құндылықтарын тасымалдаушы ғана емес, жаңа мәдени
формаларды ұйымдастырушы. Тәрбие мен білім берудің қабілеттілігі -
мәдениеттің мәнін, қарқынын, мазмұны мен компоненттерін көрсетіп, мәдени
өзін-өзі анықтауға және сәйкестілендіруге (идентификациялауға) шарттар
тудыру. Бұл принцип бойынша тәрбие мен білім беру жалпы адамзаттық
құндылықтар негізінде пайда болып, оларға қайшылыққа келмейтін этно-ұлттық
мәдени құндылықтар мен нормалар және аймақтық дәстүрлерге сәйкес құрылады.
Этностық-мәдени сәйкестіліктің дамуы бұл мәдени салада маңызды роль
атқаратын психологиялық әлеуметтік үрдіс. Адам өзінің сәйкестілігін
мойындайтын көптеген ерекшеліктерді әлеуметтік жағдайдың дамуын
талдамайынша, түсінуі қиын.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың маңызды факторы - тіл. Балалардың өзара әрекетінің
нәтижесінде этникалық топ өзінің этникалық тілін сақтай алады, кез келген
жағдайда этникалық тілді сақтау этностық-мәдени сәйкестілікке әсер етеді.
Бабаларымыздың қара сөзінің құдыретін жас ұрпаққа үйрету арқылы
олардың сөз қорын байытып, ана тілінің мәртебесін көтеру қажет деп
ойлаймыз.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың үшінші ерекшелігі ұлттық сана-сезім мен этностық-мәдени
сәйкестіліктің арақатынасына байланысты айқындалады. Балалардың этностық-
мәдени сәйкестілігін қалыптастыруда бұл ерекшеліктің мәні этностық-мәдени
сәйкестілік компоненттері арқылы анықталады. Олар: когнитивті, аффективті,
мінез-құлықтық.
Когнитивті компонентке жас ерекшелігіне этникалық өзіндік
идентификация, ана тілін үйренуге талпыныс, өз халқының және басқа да
этностардың тарихын, мәдениетін және ұлттық ерекшеліктерін білу жатады.
Аффективті компонентке жеке тұлғаның сезімінде көрінетін сипаттамалар
кіреді.
Мінез-құлықтық компонентке мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың
әрекетіндегі білім, эмоция, сезімдердің көрінуі, мінез-құлық ережелерін
сақтауы жатады.
Ұлттық сананың қалыптасуындағы мәдениет, өнер рольдерін ашуда, оның
маңызын көрсетуде де Л.С.Выготскийдің триадасы сана – мәдениет – жүріс-
тұрыс туралы пікірін тысқары қалдыра алмаймыз. Себебі, әр ұлт өзінің ұлт
болып қалыптасуында өзінің рухани мәдениеті: әдебиеті, өнері, ғылымы арқылы
мінез-құлық, болмыс, сана-сезім ерекшеліктерін анық көрсетеді. Сөйтіп,
өзінің өмір сүру ұзақтығы, мәдениетінің ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, ұлт
бастамасы баланың өз мәдениетіне ену мүмкіндігімен анықталады.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың төртінші ерекшелігі этноәлеуметтік-рольдік принципіне
негізделеді.
Этностық мәдениеттің қайта пайда болуы жағдайында біз баланың назарын
жас кезінен этноәлеуметтік рольдерге аударуымыз керек. Бала басқа адам
алдындағы өз міндетін, жауапкершілігін бірте-бірте игере отырып, өзінің
этноәлеуметтік ролінің мәнін түсіне бастайды. Этноәлеуметтік рольді тани
отырып, бала бір жас кезеңнен екінші жас кезеңге өту барысында әр түрлі
этноәлеуметтік рольдерді игереді. Бұл рольдердің этникалық тәрбие берудегі
маңызы өте зор. Оларды әлеуметтену үдерісімен бірлікте жүзеге асыру керек.
Адам әлеуметтену барысында белгілі рольдер атқарып, сол рольдер арқылы
әлеуметтік ортада белгілі орын алады.
Бала – отбасының жеміс берер гүлі, алтын тіреу діңгегі болғандықтан
да, тәрбиенің негізі осы кішкентай нәресте кезден басталуы керек. Ұлттық
тәрбие - бесіктен басталады. Отбасындағы ата мен әженің, әке мен шешенің,
апа-қарындас, аға-інінің бір-бірімен күнделікті өмірдегі қарым-қатынасы,
мінез-құлқы – ұлттық тәрбиенің бастау бұлағы. Этностық тәрбие – жеке
тұлғаның этноәлеуметтік рольдер жүйесін игеруін мақсатты түрде реттеу.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың бесінші ерекшелігі мемлекеттік интеграция және этностық-
мәдени сәйкестілік (қазақстандық патриотизм) идеясына тәуелді.
Қазіргі қоғам дамуында және білім беру жүйесінде екі тенденция
байқалады: саралау және кірігу. Этностық қатынастар саласында оларды
бірлікте қарастыру этно-мәдени білім беру қажеттілігін тудырды.
Педагогикалық үдерісте бұл тұжырымдаманы жүзеге асыру этностық
сәйкестілікті мемлекеттік кірігумен бірлікте қалыптастыру мақсатына әкелді.
Мемлекеттік сәйкестілік (кірігу) – этно-мәдени білім берудің
фундаментальды және стратегиялық мақсаты. Егер этностық сәйкестілікке жеке
және топтық түрде қысқа уақыт мерзімінде жетуге болса, мемлекеттік кірігуге
жету – мемлекетте тұратын барлық этностардың күштерін талап ететін ұзақ
процесс (ҚР этномәдени білім тұжырымдамасы).
Президент Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан - 2030 Жолдауында:
...оқушыларды қазақстандық патриотизм мен шығармашылық жағынан дамыған
жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет... бүгіннен бастап ұлттық мінез-
құлық, биік талғампаздық, тектілік, білімділік, ұлттық намыс қасиеттерін
сіңіріп қалыптастыруымыз керек, - деген болатын. Елбасының бұл сөздері
педагогтар үшін негізгі бағыт, бағдарлама болып табылады.
Этностық-мәдени сәйкестілікті қалыптастырудың алтыншы ерекшелігі
тұқымқуалаушылық, орта және тәрбиенің әсерінен туындайды. Бұқар жырау
Жаманнан жақсы туса да, жақсыдан жаман туса да, адамның ата-тегінен
деген. Қазақ сонау ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан, тұқым қуалайтын
барлық жақсы қасиеттердің жиынтығын тек деген ұғымға сыйғызып, ондай
адамдарды текті деп бір ауыз сөзбен сипаттаған. Ұлттық ерекшеліктерін
қатаң ұстап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуіне осы тектілік негіз болғаны хақ.
Тәрбиедегі негізгі түп – тектілік, оның тамырын, өмір тұрғысын дұрыс
қалыптастыру - ата-ананың негізгі міндеті. Ол міндетті дұрыс атқару үшін
олардың өздері баласына өнеге болуы тиіс.
Қазақтар Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен
тәрбиеле, - дегендей халқымыздың бойына сіңген атадан балаға жалғасып келе
жатқан ұлттық тәрбиесі өзге ұлттардан ерекшеленіп, өздеріне тән қасиеттерді
көрсетіп тұратындығын жоққа шығара алмаймыз. Балаңа басқұр қалдырғанша,
тозбас дәстүр қалдыр - деген қазақ халқы озық жұрттардың санатында болашақ
қамын қатты ойластырған.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық-мәдени сәйкестілігін
қалыптастырудың жетінші ерекшелігі әлеуметтену және этностық тәрбие
түсініктерінің арақатынасынан шығады.
Американ социологтары Т.Парсонс, Р.Мертон жеке тұлғаның белгілі ортаға
бейімделіп, әлеуметтік ортада толық сабақтасып кету үдерісін әлеуметтену
деп атайды. Адамның белгілі ортада әлеуметтенуі оның сол ортаға бейімделу
деңгейімен анықталады.
2- Лекция тақырыбы: Бала тәрбие объектісі және субъектісі.
Лекция жоспары:
1. Тәрбие және мектепке дейінгі жас балалардың тұлға ретінде қалыптасу
кезеңі.
2. Бала тұлғасына ықпал ететін факторлар.
3. Отандық және шет елдердегі зерттеулерде мектепке дейінгі балалардың
әлеуметтенуі мен оларды даралау мәселесі.
4. Тұлға дамуындағы тәрбиенің жетекші рөлі.
1. Тәрбие және мектепке дейінгі жас балалардың тұлға ретінде қалыптасу
кезеңі.
Жас бала – жаңа өркен жайған жасыл ағаш тәрізді - дейді халқымыз.
Жерге отырғызған жас көшет те қашан тамыры тереңдеп, жапырағы жайқалып,
саялы ағаш болып үлкейгенше мәпелеп күтіп, үзбей тәрбиелеуді керек етеді.
Тәрбие кездейсоқ оқиға емес, ол қоғамның пайда болуына тән қасиет.
Тәрбие жеке тұлғаның санасына, мінез – құлқының дұрыс қалыптасуына
әсер ететін құрал.
Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, олардың
айналамен қарым – қатынасын, өмірге көзқарасын және соған сай мінез –
құлқын қалыптастыру құралы.
Тәрбиелеу – халықтар бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер
мен өнерлерді дарыту (Әл – Фараби).
Тәрбие – біз кімдерді тәрбиелейміз, солардың жүрегіне ықпал ету...
Тәрбие – бізге мәлім адамгершілік әдет – ғұрыптарын меңгеруді мақсат
көздеп, бір адамның екінші адамға ықпал етуі(Л.Н.Толстой).
Тәрбие – кең мағынасында – бұл рухани жағынан үнемі жетілу және баюда
көпсалалы процесс (В.А.Сухомлинский).
Тәрбие, кең мағынасымен алғанда, қандай да болса бір жан иесіне
тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету деген сөз. Ал
енді, адамзат туралы айтылғанда, адамның баласын кәмл жасқа толып, өзіне -
өзі қожа болғанша тиісті азық беріп, өсіру деген мағынада жүргізіледі
(М.Жұмабаев).
Тәрбие – бұл адам жанын жетілдіру өнері. Тәрбиеде адам табиғатын
жетілдірудің ең күшті сыры бар (Иммануил Кант).
Тәрбие – тұлғаны мақсатты түрде дамуын басқару процесі
(Х.Й.Лийметса).
Олай болса, тәрбие процесінде жеке тұлғаның сана-сезімі мен ақыл-ойына
жүйелі түрде әсер етіп, оның дүние танымының дамуына, ерік – жігері мен
моральдық бейнесінің қалыптасуына оң ықпал етеді.
Сонымен қатар тәрбие – адамдарды қоғамда еңбекке және басқа да пайдалы
әрекеттерді орындауға, көптеген әлеуметтік қызметтерді атқаруға дайындаудың
табиғи заңдылық процесі.
Н.К.Крупская Тәрбие атты мақаласында (1929ж.): Тар мағынада алып
қарағанда, тәрбие деген сөз арқылы балалар мен жеткіншектердің мінез –
құлқына әдетте ересек адамдардың алдын ала ойластырылған және жүйелі түрде
жасайтын белгілі бір ықпалы, ал кең мағынасында ... қоғамдық мекемелер,
айналаны қоршаған бүкіл жағдай, бүкіл қоғамдық құрылыс тәрбиелейді - деп
түсіндіреді.
Осы жағдайға байланысты К.Д.Ушинский ... мектеп, тәрбиеші және
ұстаздар – адамның тіпті жалғыз ғана тәрбиешілері емес, оның сонша күшті,
ал мүмкін және әлдеқайда күшті әдейі тәрбиешілері: табиғат, отбасы, қоғам,
халық ... және оның тілі болады, - деген осы мәселеге қатысты
тұжырымдамасы тәрбие жайындағы ұғымның мәні зор екенін дәлелдейді.
Олай болса, тәрбие көптің ісі. Тәрбие мәселесімен қоғамдық ұйымдар,
мекемелер және жұртшылық болып айналысқан жағдайда ғана ол нәтижелі болмақ.
Соған сай тәрбие туралы ұғымға тар мағынада емес, кең мағынасында, бір
жақты емес, кең көлемде, яғни табиғат және әлеуметтік ортаның, мектеп пен
ата – аналардың жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына мақсатты түрде ықпалы,
өзара әрекетінің нәтижесі ретінде қараған жөн.
Сондықтан да тәрбиенің мәнісі, біріншіден, қоғам үшін саналы,
белсенді, ізгіленген, іскер азаматты қалыптастыру болса, екіншіден, жеке
адам үшін – оны өмір сүре білуге, өзін қоршаған ортамен қарым – қатынас
жасай білуге үйрету.
Олай болса тәрбие процесі деп – қоғамның талап – тілектеріне сай әрбір
жеке тұлғаның ақыл – ойын, сана сезімін, ерік – жігерін, мінез – құлыұ
ерекшеліктерін жүйелі түрде қалыптастырып, дамытудағы тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілердің өзара бірлескен әрекетін айтамыз.
2. Бала тұлғасына ықпал ететін факторлар.
Жеке адамның бір-бірінен ажырағысыз және оған пәрменді түрде ықпал
ететін биологиялық белгілері мен ерекшеліктері бір-бірімен байланысты.
Анықтауыш қасиеттер - жеке адамның әлеуметтік сипаттамасы, оның себептері,
мүдделері, мақсаттары.
Жеке адам болу үшін психикалық дамудық белгілі бір дәрежесіне өтіп,
басқа адамдарға қарағанда ерекшелігі бар екенін білетіндей біртұтас тұлға
болуы тиіс.
Өмір бойы даму мен тәрбиенің нәтижесінде жеке адамның орнығып,
жетілуін қалыптасу деп атайды.
Жеке адамның қалыптасуы - күрделі, ағзаның өсуі мен жетілуін, стихиялы
әсерлерді, мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені қамтитын қарама-қайшылықты
процесс.
Жеке адамның қалыптасуы өмірге келген сәтінен басталады, жеткіншек
және жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек шақта өзінің біршама аяқталу
кезеңіне жетеді.
Сондай-ақ жеке адамның дамуы деген ұғымды анықталық.
Даму ұғымына ағзаның өсуі мен пісіп жетілу процесін жатқызады. Бұл
процестер психикалық дамумен өзара тығыз байланыста өтеді, оған ықпал
жасайды, бірақ адамның жеке адам ретінде қалыптасуын белгілеп бере алмайды.
Жеке адамның дамуы - бұл оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі жеке адам
үшін елеулі болып табылатын барлық сфераларды іс-әрекетте, өзін қоршаған
құбылыстарға, адамдарға деген қарым-қатынасқа, танымдық процестерінде
болатын сапалық өзгерістер процесі.
Жеке адамның әсіресе балалың және жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі
ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбие әсерінің
дәрежесі мен сипаты көп жағдайда тәрбиенің даму заңдылықтарын қаншалықты
ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, тәрбие мен дамудық арасында екі
жақты байланысы болады. Сондықтан жеке адамның даму заңдылықтарын тереңірек
қарастырған жөн.
Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология,
педагогика, т.б. қоғамдық ғылымдардық көптен айналысып жүрген көкейкесті
мәселелері. Бұл жөнінде кейінгі жылдары жарық көрген философиялық,
педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-қатынастарға
арналған еңбектерден басқа П.И.Подласыйдық, М.Ф.Хар-ламовтың "Педагогика"
(М.1996-1997), Б.С.Гершунскийдің "XXI ғасырда білім берудің философиясы"
(1993), Г.К.Нұрғалиеваның "Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудық
методологиясы, практикасы" (АД995) секілді ондаған монографиялық еңбектері
жарық көрді.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді
де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудық мүшесі ретінде
өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-
құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам мүшелерінің бәріне ортақ
біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке
тұлға.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз — оның өзіне тән мінез-құлғындағы,
іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалың бірыңғай талаптардың болуына
қарамастан, қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой-
пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі өсіріп-білген құбылысқа деген
көзқарасын, ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер -
айналасындағы құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер - сын
көзімен қарап, ой-қорытуы, сын пікірлер айтуы мүмкін.
Адамдардық қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр
түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық,
биологиялың ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім
көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға
баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас
болғанымен, мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемділігі, қабілеті
бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше даралаған жеке тұлға деп
қараймыз. Адамның саналық, мінездемелік қасиеттерін анықтайтын оның санасы
болып табылады. Сана ақыл-ойдан туындайды. Адамның ақыл-ойы біркелкі
дамымайды. Адамдар бір-бірін бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Кейбір
адамдар өзінің жеке басын басқалардан артық бағалауға тырысады.
Жеке тұлғаға тән қасиеті - ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім
өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу -
миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады.
Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардық тәжірибесін жинақтауға да
негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, оңығанын, естігенін, көргенін
өз ойына тоңып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын,
сана-сезімін байытады.
Адам өмірде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен
де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін-
өзі тәрбиелеуі деп атайды. Басқалардың өнегелі іс-әрекетінен үйрену, оны
өзінің жақсы қасиетіне айналдыру өмір заңы.
Тұлға — жеке адамның мақсатының орындалуы, ерік-жігерінің іске асуы,
өзі жөніндегі ойын, еркін іске асыруға дайындығы және оны іске асыруының
нәтижесі. Ерік-жігер механизмі дегеніміз - адамның өзіне тән қасиеттерін
іске асыруы. Адам ойына келген іс-әрекетті іске асыруда ерікке жол береді.
Бірақ адам бір нерсені істерде алдымен еркін ақыл-парасат таразысына салып,
оны іске асыру жөн бе, басқалар оған қалай қарар екен? -деген ойға қалады.
Ерік-жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.
Өмірде кейбір адамдар бір іс-әрекетті іске асырарда өте байыппен
қарап, осының нәтижесі қалай болар екен деп "мың ойланып, жүз толғанып"
іске кіріседі, ал кейбіреулер бірден ойына алғанын апыр-топыр іске асырып,
кейін опық жеп жатады. Осының бәрі адамның ерік-жігер күшінің түріне
байланысты. Тұлға дегеніміз - сезімнің, әсердің, ішкі күйініш-сүйініштің
бойға жинақталған көрінісі.
Алайда, әр тұлғаның эмоциялық сезім дүниесі әр басқа. Біреу жауыздықты
көргенде айғайлап, бақырып, ішкі сезімінің сыртқа шығуына еркіндік берсе,
екінші біреу іштей булығып, көгеріп-сазарып, тас-түйін болып қатып қалады.
Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезімі өзін-өзі ұстай алу еркіне байланысты
құбылыс.
Адамның даму және қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін әр түрлі
пікірлер мен теориялар орын алып келеді. Атақты грек философтары Платон
және Аристотель адамның дамуын, алдын-ала тағдыр белгілеген тұқым
қуалаушылық табиғатынан деп дәлелдеді. Аристотель құл болушылық немесе
бағынушылықты табиғаттың заңы дейді.
Тұқым қуалаушылық теориясын қолданушы және уағыздаушылардың бірі -
преформистер. Преформизм - XVIII ғасырда биология саласында үстемдік еткен,
адамның дамуы жайлы диалектикаға қарсы философиялық ағым. Преформистер
ересек адамдардық барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің
ағзасында болады, сондықтан жеке адамның дамуын алғашқы рет ұрықта пайда
болған қасиеттердің өрістеп күшеюі мен сан жағынан артуы деп қарастырады.
Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні.
Даму - жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық
процесі. Балада анадан туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет,
жұмсақ немесе байсалды мінез болмайды. Плланың адамгершілік, әуестік,
белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады.
Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді.
Адаманың дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға
байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер
пайда болады. Баланың дамуына ықпал ететін факторларға тұқым қуалаушылың,
әлеуметтік орта, тәрбие, т.б. жатады.
Тұқым қуалаушылық - ұрпақтың ата-ананың биологиялық ұқсастығын
елестетуі. Кейбіреулері баланың сыртқы пішініне қарап, бірден қалай әкесіне
не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине бұл кездейсоқ нерсе емес.
Өйткені, баланың шашы мен көзінің бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті
мен басының формасы, жүрісі мен өзін ұстау қалпы тұқым қуалаушылық арқылы
берілетін биологиялық ұңсастықты еске түсіреді. Бала қозғалыс мүшелерін,
нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаға,
биге, математикаға қабілеттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді тұқым
қуалау арқылы алады. Бірақ, өте нәзік ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен
берілуі өте сирек кездесетін жағдай. Мысалы: әйгілі ұлы компо-зитор Иоганн
Себастьян Бахтың ұрпақтарында 300 жыл ішінде тек қана 20 адамдай
музыканттар болған. Мұны бір жағынан отбасы мүшелерінің табиғи
мүмкіншіліктердің (нышанның) болуына, екінші жағынан отбасындағы музыкалық
дәстүрге, музыкалық тәрбиеге байланысты деп қарастырған жөн.
Орта - адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды.
Табиғи орта - бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне
ықпал жасауы. Жылы және суық климат жағдайы халықтардың тұрмысына әрекетіне
елеулі ықпал етеді. Климаты ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады.
Ал солтүстіктегі жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат
жағдайына байланысты олардың мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады.
Әлеуметтік орта - жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын
әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік ортаға
мектептің ықпал жасауы нәтижесінде баланың дүниеге көзқарасы, құлықтық,
эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып қалыптасады. Егер
адамдардық қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта адамдардық
талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан адам өзінің дамуы үшін қажетті
материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды. Егер бала әлеуметтік ортадан
тыс қалса, онда оның даму дәрежесі жануарлардан жоғары болмайды.
Африкада, Үндістанда, Инденезия елдерінің ормандарында Түрлі
себептерімен аңдардық үңгірлерінде әлеуметтік ортадан тыс өмір сүретін жас
баланың санасын ояту, қабілетін дамытудық мүмкін емес екендігіне ғылыми
мәліметтер дәлел бола алады. 1920 жылы Үндістанның Гадамури деревнясында
тұрғындардық хабарлауымен аңшылар қасқырдық інінен бет әлпеті адамға
ұқсайтын, бірақ төрт аяқтап жүретін екі қыз баланы табады. Оларға Камала
және Амала дейтін ат қояды. Камала 7-8 жаста, ал Амала 2 жаста. Амала көп
кешікпей өледі, ал Камала күн сәулесінен және оттан қатты қорқып, тек шикі
ет жеп қана күн көріп, төрт аяқтап жүріп, көбінесе күндіз ұйықтап түнде
бөлме ішін кезіп жүрген, өзінің кешкі сағат ондарда, түнгі сағат бірлерде,
таңға жақын, үш мезгіл ұлыитын уақыты болған. Камаланы адамға айналдыру өте
қиын болған.
Адам арасында жүрген 2 жылдан кейін Камала түрегеліп тұруды және екі
аяғымен жүріп, бірте-бірте түнде ұйықтап, тамақты қолымен жеуді үйренеді.
Адам тілін үйрету бұдан да қиын болған. Жеті жыл ішінде Камала 45 сөз ғана
түсіне білді. 15-ке келгенде оның есі екі жасар баладай, ал 17-ге келгенде
ой-өрісінің дамуы 4 жастағы баланың деңгейіне әрең жетті. Камала 17 жасқа
дейін өмір сүрген.
Адам жеке тұлға болып қалыпты өсуі және дамуы үшін тек қана адамдар
арасында өмір сүруі қажет. Соңғы кезде орталық Австралияда және Филиппиннің
Менданао аралы ормандарынан табылған жабайы адамдардық сана-сезімінің өте
төменгі сатыда екендігі байқалады. Олардың тіршілік әрекетінің де алғашқы
қауымдағы жабайы адамдардық өмір сүріп, күнін көру әрекетінің ұқсастығы
анықталады.
Педагогика адам дамуындағы әлеуметтік ортаның ықпалын мойындайды, оған
зор мән береді. Бірақ ортаны шешуші және мидын ала анықтаушы фактор деп
қарастырмайды.
2. Тәрбиенің бала дамуындағы рөлі. Жеке адамды дамытудағы басты
факторлардың бірі - тәрбие. Тәрбие балалардың жеке және дербес
ерекшеліктеріне, дайындығы мен дәрежесіне лайық іске асырылып, тәрбие
адамдардық іс-әрекеттерін ұйымдастырады. Ол үшін тәрбиеші алдын ала
жасалған арнаулы жоспар бойынша тәрбие жұмысын мақсатқа бағыттап
ұйымдастырып, тәрбиенің құралдары мен әдістерін және формаларын
іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады.
Тәрбиенің рөлін педагогика тарихында, аса артық бағалаушылар да болды.
Д.Локк (1632-1704) "тәрбие адамның көзқарастары мен адамгершілік
қасиеттерін жасайтын негізгі құрал, адам тәрбие арқылы жақсы болады" - деп
сыңаржақ пікір айтты. Бала өмірге келгенде, оның жаны сүттей ақ, судан
таза, соңдықтан тәрбиеші өзіне керек адамды жасап алады деп, тәрбиенің
рөлін аса дәріптеп, тұқым қуалау мен әлеуметтік ортаның баланың
қалыптасуындағы рөлін онша бағаламады.
Революционер-демократ В. Г. Белинский (1811-1848) баланың жаны таза
тақтай емес, тақта да сапалы, жазу да әдемі болу керек деді. Белинский
тәрбиенің рөлін жоғары бағалап, адам дамуындағы тұқым қуалаушылық пен
ортаның әсерін де ескерген жөн деді.
Д.Локк, т.б. көзқарастар бойынша тәрбие арқылы адамды түрлі
дәрменсіздіктен, кемістіктен құтқаруға болады. Демек, олар тәрбие арқылы
адам баласының тұрмысын жақсартуға және санасын өзгертуге болады деген
жорамал ойға келді.
Тәрбие арқылы халықтың тұрмысын жақсарту үшін материалистік педагогика
таптық қоғамды жойып, демократиялық қоғам құруды ұсынды.
Тәрбиеші тәрбие арқылы баланың түрлі іс-әрекеттерін тиімді етіп, оның
жақсы дамуына қажетті материалдарды іріктеп алады, айналадағы табиғи және
әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие жұмыстарының сара жолдарын
табу нәтижесінде баланың ой-өрісі кеңейеді, эстетикалық сезімі мен талғамы
артып, адамгершілік сапасы қалыптасады.
Мектеп мемлекет қолындағы ақпарат құралдардық (баспа-сөз, радио,
теледидар) көмегімен оқушыларға тәрбие береді, сондай-ақ, мемлекеттің
саясатын жүргізеді. Баланың жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал
ететін үш фактордық ішінен тәрбие адамның дамуына орасан күшті ықпал етіп,
тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалына белсенді әсер етіп, баланың дамуын
қоғам талаптарына сәйкес бағыттап, белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-
әрекеттерін ұйымдастырады, ортадағы жағдайлардан тұлға дамуына қажетті
материалдарды іріктейді, жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын
жағымсыз ықпалдардан аластайды. Осы тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың
жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге,
еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін
процесс.
Сонымен, тәрбие бала дамуын бағыттайды, басқарады, сондықтан да ол —
баланы қалыптастырудағы негізгі күш. Тәрбие негізгі күш болғандықтан, оның
жетімсіздігі, әлсіздігі баланың қалыптасуына кері әсер етеді.
3. Отандық және шет елдердегі зерттеулерде мектепке дейінгі балалардың
әлеуметтенуі мен оларды даралау мәселесі.
Білім берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - оқушы
тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды. Бұл сұраққа жауап
педагогикалық психология үшін өте маңызды.
Отандық психологияда Л.С. Выготский тұжырымдаған және зерттеушілердің
көпшілігі кұптайтын көзқарасты ұстанады. Бұл көзқарасқа сәйкес, окыту мен
тәрбиелеу баланың психикалық дамуында жетекші рөл ойнайды. Оқыту дамуда
тек қана жуық арада болатын салдар ғана емес, алыс болашақта болатын
салдарға ие болады, оқыту тек қана дамудың соңынан ғана, онымен қатарласа
жүріп отыра алады, ол дамудың алдына түсіп, оны ары қарай итермелеп, онда
жаңа қасиеттер туғызып жүре алады. Тәрбиеленушілердің жас ерекшеліктеріне
қарамай, міндет әртүрлі әдістермен шешіледі. Тәрбие процесінің барлық
кезеңінде белгілі бір сапалар қалыптасады, бірақ әр жеке сыныпта тәрбие
әдісі өзгеріп отыруы тиіс. Бірінші сыныпқа дәл келетіні, үшінші
сыныптағыларға сәйкес келмейді, ал бесінші сыныптағылар оны қабылдамауы
мүмкін. Тәрбиеленушілердің жекелік және түлғалық ерекшеліктері. Жалпы
әдістер, жалпы бағдарламалар тәрбиелік өзара әрекеттегі тек бастама ғана.
Жекелік және тұлғалық түзетулер (корректировка) қажет. Инабатты тәрбиеші өз
әдістерінше әр тұлғаның өзіне тән қабілетгерін дамытуға, оның өзіндік
қасиеттерінің сақталуына, "мендік" белгілерін қалыптастыруға мүмкіндік
беретін әрекеттерді жасайды.
Адамды оқыту мен тәрбиелеу арасындағы байланыс -педагогикалық
психологияның ең бір маңызды проблемасының бірі Оны қарастыру барысында:
а) дамытудың өзі күрделі инволюциялық-эволюциялық алға жылжушы
қозғалыс болып табылады, оның жүру барысында адамның өзінде - кейінді
интеллектуалдық, тұлғалық, мінез-кұлықтық, әрекеттік өзгерістер жүреді
(Л.С. Выготский, Б.Г. Ананьев);
б) дамыту, әсіресе тұлғалық өмірдің өзі тоқтаған сәтіне дейін
тоқтамайды ол тек бағыты, қарқындылығы, сипаты мен сапасы бойынша ғана
өзгеріп отырады. Дамытудың ортақ сипаттамалары: қайтымсыздық, прогресс-
регресс, бірқалыпсыздық, алдыңғының жаңада сақталынуы, өзгеру мен
сақталудың бірлігі болып табылады. Психикалық дамуды аныктаушы факторлар
ретінде В.С. Мухина оның алғышарттарын, дамудың шарттары мен байланыстарын
және баланың ішкі позициясын қарастырады.
Білім берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы
(оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды. Бұл сұраққа жауап
педагогикалық психология үшін өте маңызды.
Бұл сұрақты шешуде әр түрлі көзқарастар бар. Мысалы, олардың бірі
бойынша, оқыту дегеніміз дамытудың өзі (У. Джемс, Э. Торндайк, Дж. Уотсон,
К. Коффқа), алайда, оқыту табиғатын (оқу, үйрету) барлығы өздерінше
түсінеді. Басқаларға сәйкес, оқыту - бұл тек қана жетілудің, дамудың
сыртқы шарттары. Даму - мүмкіндік туғызады, оқыту - оны жүзеге асырады
немесе, басқа сөзбен айтканда, оқыту дамытудың ең аяғында келе жатыр. Ж.
Пиажеге сәйкес, баланың ойы белгілі фазалар мен кезеңдерден қажеттілік
болғандықган өтеді, ол баланың оқытылуы, оқытылмауына тәуелсіз.
Отандық психологияда Л.С. Выготский тұжырымдаған және зерттеушілердің
көпшілігі кұптайтын көзқарасты ұстанады. Бұл көзқарасқа сәйкес, окыту мен
тәрбиелеу баланың психикалық дамуында жетекші рөл ойнайды. Оқыту дамуда
тек қана жуық арада болатын салдар ғана емес, алыс болашақта болатын
салдарға ие болады, оқыту тек қана дамудың соңынан ғана, онымен қатарласа
жүріп отыра алады, ол дамудың алдына түсіп, оны ары қарай итермелеп, онда
жаңа қасиеттер туғызып жүре алады. Бұл ереже тек қана отандық психологияда
ғана үлкен бетбұрыс емес, сонымен бірге оны АҚШ-та қабылдаған Дж. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz