Шоқанның Петербургқа сапары

Жоспар
Кіріспе

1 Петербург сапары
2 Азия департаментіне қызметке ауысуы
3 Шоқанның достары
4 Шоқанның қолжазбалары «География қоғамының жазбасы»
5 Шоқанның сырқатқа шалдыққан жайынан хабар алған Шыңғыс атасының қамқоры

Көптен құмартқан аса бір жауапты жорығын аяқтаған Шоқан Петербург қаласына жетті. Шоқанның қолжазбаларын алып танысып, өзін құмарта күтіп отырған Петербург жұртшылығы, ғалымдар, шетелдер ісінің министрлігі құрметпен қарсы алды. Әсіресе Семенов-Тяньшанский өзінің құмарта ізденіп, аяғы жетпеген жеріне барып, барлық жай-күйді жан-жақты зерттеп қайтқан жас досын сүйсіне көтермеледі.
Шоқанды сырттан естіп, өзін көруге құмартқан Игорь Ковалевский Петербургқа келісімен өзі шақырып мәжілістесті. Шоқанның алдын ала жіберген қолжазбасымен таныса салып, құрметтей өте жоғары бағалап, бұрыштама жазған Горчаков министр де жүздесіп өте жақсы әңгімелесті. Шоқанның еңбектерін талдай отырып, әрбір салаға лайықтап қолжазба күйінде қолдануға ұсынылды. Әсіресе Қашғариямен мәдениет байланысын күшейтіп, сауда факториясын ашу жайлы ұсыныстарға жетекші жазба етіп, сонымен қатар Батыс Қытай елінің мәдениет байланысын тәртіптеуге де соны қолданатын етті.
Шоқанның алып қайтқан дәлелдемелерін өте жоғары бағалаған әскери министрлік оған әскери атағын үлкейтіп, штабс-ротмистер атағын берді, сонымегі қатар еңбегін ерекше бағалап (св. Владимир) әулие Владимир атындағы 4-дәрежелі орденмен наградталды. Оған қоса ақшадай бес жүз сом сыйлық айрықша берілді.
Шоқан үкімет тарапынан өзіне көрсетілген үлкен сыйлықтарды ала, алғысын да айта, өз тұсынан өзімен бірге осы жолда еңбектес болған достарына да награда беруді өтінді. Шоқанның ұсынуымен керуен басы Мұсабай, Семейдің көпесі Боқаш Тоқтыбайұлы, полковник Гутковский бар, жиырма үш кісі үкімет наградаларын алды.
Осы сияқты алыс жолдан аса құнды еңбектер әкеліп, сыйлыққа, атаққа ие болған Шоқанның аты бір ғана Петербург емес, бүкіл Россия мәдениет жұртшылығына кең тарады. Ол өзінің көкіректе жүрген кеп арманының бірі, жоғары оқуға түсуге бой ұрды. Петр Петрович Семенов-Тяньшанский досы оның денсаулығына жаны аши отырып, оқуға түсуіне басшылық етті. Шоқан бір жағынан оқуға ынталы, екінші жағынан әскери жұмыстан көрі ғылымға арналған ерекше талант. Осыны анық ажырата таныған шетелдер ісінің министрі Горчаков әскери министрлікке өзінің пікірін және Шоқан жайлы мінездеме жазды. «Өткен жылы Қашғарияға барып, сол бір әлемге жұмбақ болып ала-көлеңке күйінде тұрған Азия өлкесінің бір саласын көріп, ғылымға жаңалық ашып, танысып қайтты. Түрік нәсілді, тілі де тектес елдің бәрінің дерлік тіліне жетік әрі халкының әдет-ғұрпынан толық мағлұматы бар жас ғалым штабс-ротмистр Шоқан Уәлиханов Азия департаментіне өте пайдалы қызмет көрсетер еді. Мен бұдан бұрын да әскери министрлікпен осы кісінің қызметі жайлы сейлесіп келіскен едім. Сол келісім бойынша осы кісіні Азия департаментіне қызметке ауыстыруды ұйғарам»,— деп жазды.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Петербург сапары

Көптен құмартқан аса бір жауапты жорығын аяқтаған Шоқан Петербург
қаласына жетті. Шоқанның қолжазбаларын алып танысып, өзін құмарта күтіп
отырған Петербург жұртшылығы, ғалымдар, шетелдер ісінің министрлігі
құрметпен қарсы алды. Әсіресе Семенов-Тяньшанский өзінің құмарта ізденіп,
аяғы жетпеген жеріне барып, барлық жай-күйді жан-жақты зерттеп қайтқан жас
досын сүйсіне көтермеледі.
Шоқанды сырттан естіп, өзін көруге құмартқан Игорь Ковалевский
Петербургқа келісімен өзі шақырып мәжілістесті. Шоқанның алдын ала жіберген
қолжазбасымен таныса салып, құрметтей өте жоғары бағалап, бұрыштама жазған
Горчаков министр де жүздесіп өте жақсы әңгімелесті. Шоқанның еңбектерін
талдай отырып, әрбір салаға лайықтап қолжазба күйінде қолдануға ұсынылды.
Әсіресе Қашғариямен мәдениет байланысын күшейтіп, сауда факториясын ашу
жайлы ұсыныстарға жетекші жазба етіп, сонымен қатар Батыс Қытай елінің
мәдениет байланысын тәртіптеуге де соны қолданатын етті.
Шоқанның алып қайтқан дәлелдемелерін өте жоғары бағалаған әскери
министрлік оған әскери атағын үлкейтіп, штабс-ротмистер атағын берді,
сонымегі қатар еңбегін ерекше бағалап (св. Владимир) әулие Владимир
атындағы 4-дәрежелі орденмен наградталды. Оған қоса ақшадай бес жүз сом
сыйлық айрықша берілді.
Шоқан үкімет тарапынан өзіне көрсетілген үлкен сыйлықтарды ала, алғысын
да айта, өз тұсынан өзімен бірге осы жолда еңбектес болған достарына да
награда беруді өтінді. Шоқанның ұсынуымен керуен басы Мұсабай, Семейдің
көпесі Боқаш Тоқтыбайұлы, полковник Гутковский бар, жиырма үш кісі үкімет
наградаларын алды.
Осы сияқты алыс жолдан аса құнды еңбектер әкеліп, сыйлыққа, атаққа ие
болған Шоқанның аты бір ғана Петербург емес, бүкіл Россия мәдениет
жұртшылығына кең тарады. Ол өзінің көкіректе жүрген кеп арманының бірі,
жоғары оқуға түсуге бой ұрды. Петр Петрович Семенов-Тяньшанский досы оның
денсаулығына жаны аши отырып, оқуға түсуіне басшылық етті. Шоқан бір
жағынан оқуға ынталы, екінші жағынан әскери жұмыстан көрі ғылымға арналған
ерекше талант. Осыны анық ажырата таныған шетелдер ісінің министрі Горчаков
әскери министрлікке өзінің пікірін және Шоқан жайлы мінездеме жазды. Өткен
жылы Қашғарияға барып, сол бір әлемге жұмбақ болып ала-көлеңке күйінде
тұрған Азия өлкесінің бір саласын көріп, ғылымға жаңалық ашып, танысып
қайтты. Түрік нәсілді, тілі де тектес елдің бәрінің дерлік тіліне жетік әрі
халкының әдет-ғұрпынан толық мағлұматы бар жас ғалым штабс-ротмистр Шоқан
Уәлиханов Азия департаментіне өте пайдалы қызмет көрсетер еді. Мен бұдан
бұрын да әскери министрлікпен осы кісінің қызметі жайлы сейлесіп келіскен
едім. Сол келісім бойынша осы кісіні Азия департаментіне қызметке
ауыстыруды ұйғарам,— деп жазды.
Горчаков пен Азия департаментінің директоры Ковалевскийдің ұсынысы
бірлесіп, Александр II патшаның бекітуіне барды. Шоқанның Қашғариядан алып
қайтқан ғылыми да халықаралық жағдайға байланысты еңбегінің құндылығына
құлағы қанығып, біразына танысып та үлгерген патша ағзам ұсынысты бекітіп,
1860 жылы, июль айы деп қол қойды. Сонымен қатар Александр II патша
өзінің бас көмекшісіне: Сірә, маған сол бір Азияның баласын
жолықтырарсың,— деп ескертті.
Шоқанның өз талабы орындалып, Азия департаментіне қызметке ауысып,
ғылыми да, халықаралық жағдайдағы жұмысқа бірыңғай кірісті. Әсіресе Азия
елінің жағдайына байланысты жұмыспен шұғылдануды қиялдаған мақсаты
орындалды. Алдымен сол Азия елінің бір үлкен саласында, өзінің туған елі
жатыр. Ол әлі ешбір мәдениетке бірыңғай беті бұрылған жоқ. Әсіресе өзі
көзімен көріп қайтқан ана дін тұманына булыққан елдің ауыр халі көз алдына
елестейді. Шоқан үкімет орындарына саяси да ғылымдық мән бере жазып берген
Қашғария сапарынан атты суреттемелерін әлі де толықтыра түсетін көп
қолжазбасын тәртіпке салуға кірісті. Шоқанның бір бұл жолғы ғана емес,
сонау Жетісу, Ыстықкөл жорығы, Құлжа сапары сияқты жүрістерін де
жинастырған қолжазбаларының бір тәртіпке келтірілетін күні туды.
Кейінгі екі-үш жылдан бергі үздіксіз жүрісте, ылғи қыспақты қауіп-
қатерде болғаны Шоқанның діңкесіне тигенді. Ол туралы генерал-губернатор
Гасфорттың Петербург басшыларына жазған хаттарында Шоқан денсаулығын ерекше
ескерте жазуы тегін емес еді. Ол тез шаршағыш және өте жүдеген болатын.
Оның үстіне Петербургтың үнемі түнеріп тұратын дымқыл ауасы, күн көзі
шықпайтын ақ түні мүлде иықтан баса түсті. Анау Сарыарқаның құрғақ та,
самал ауасында туып-өскен, Сібірдің жазғы ыстығы, жайдары қысқы суығы,
шымыр да ширақ, құрғақ қоңыр желіне жаны бөленіп шыныққан адам, мына
түнерген түманды әуе райына бойы үйрене алмады. Жалынды, өр көкірек Шоқан
елегісі келмегенімен бойы ауырлай берді. Бірақ мына еңбегіне патша ағзамға
дейін құлақтанып құрмет тұтып отырғанда, оны қоймаға бүркей беруге жігері
көтермей, жұмыс істей берді.
Қашғариядан алып қайтқан Сұлтан Сүтек Богдаханның Тазкирайі деп
аталатын шежіренамасы, Тоғұлық Темірханның Тазкирайі шежіренамасы,
қожалар тарихнамасы Әбу Мүслим Маурузи атты өте қымбатты қолжазба
кітаптарды бірыңғай тәртіптеп, өзі ұқыптай оқып танысуға кірісті. Сонымен
бірге Алтышәр атырабынан жинастырған тау, дала өсімдіктерінің түрлерін де
арнаулы ыдыстарға салып, түсіндірмелер жазды. Әсіресе Азия тауларынан,
далаларынан, қазбалардан табылған минералдық яки асыл тас тектес заттарды
тәртіпке келтірді. Елеусіз жағдайларды тауып, қарындашпен түсіріп алған өзі
салған суреттерін бір бөлек жинастырып қойды. Оның ішінде Азия елінің,
әсіресе Қашғария әйелдерінің киім-кешек, сән-салтанатын бейнелейтін бір
суретті өзі ерекше өңдей түсті. Бұл — Шоқанның өзі уақытша үйленген
шәукеннің суреті еді. Ашаң да ақ құба, сұрғылт көзі күлімдеген, қара қас,
қыр мұрынды, қолаң шашын шұбырта талдап өрген келіншектің көркі сүйкімді
еді. Шоқан осы бір өзі уақытша үйленген келіншекті ұмытпас үшін ынтыға
қимастықтан суретін салып еді. Алыстағы Еуропа халқына киім-кешек мәнері
таныс емес елдің әйелінің киім түрлерін, сәнділік әдеттерін жеткізу еді.
Оны түсіріп алуға бейтаныс әйелдер суретке салуына келісім де бермес еді.
Және мұсылман қауымында суретті күнә деп санайды. Сондықтан ол сезікті де
болар еді. Ал өзінің уақытша үйленген жары Шоқан тілегіне қарсы болмай,
бірнеше уақыт Шоқан айтуымен суретін салғызды. Бұл сурет Шоқанға ғана
ескерткіш емес, Азия елінің киім киісі, әйелдерінің салт бейнесіне таңдана
қарайтын ұйымға үлкен бір жаңалық болды. Шоқанның Қашғариядан алып қайтқан
шығыс шеберлері әсемдеген мүліктерінің ішінде осы бір суретті салып әкелген
қол-қобди бөлекше еді. Бамбук ағашынан қиюластырып, піл сүйегімен безеп
жасаған қол-қобди бірінің ішінен бірі алынатын бірнешеу еді. Соның ең
кішірегінің ішіне ақ торғынға орап салған сол сурет өте құрметпен салынған.
Осы қобдиды да, ана ақ торғын орамалды Шоқанға сыйлаған өзінің шәукені еді.
— Енді сіз бұл жаққа ораласыз ба, жоқ па, ол мәлімсіз. Аз күн жолдас
болдық. Шариғат шартымен некелі болып, енді сол шартпен ажырастық. Таңла —
махшарда қосылуға нәсіп болсын,— деп ғазиз әйел майысып келіп Шоқанды ұзақ
құшып еді. Шоқанның шариғат жолымен ұсынған уазифасын (еншісі деген сез)
алып түрып, осы қол-қоюдиды беріп еді. Енді қобди, мына сурет ғылым мүлкіне
айналды.
Шоқанның бұл қаладағы ең дос та үйір адамы Петр Петрович Семенов-
Тяньшанский ғана. Әзірше жадырай кеңесер достардың тобына араласа қойған
жоқты.
Осындай біраз демалыстан кейін Петр Петрович өзі келіп:
Шоқан Шыңғысович, мен сені біраз дем алсын деп қыстамадым. Қалай, бойыңды
жинадың ба? Бүгінгі келуімдегі бір басты тапсырмама, сіз мына Қашғариядан
алып қайтқан мәліметтеріңізді бір ретке келтіріп, осыдан
жинақтап Жол дәптерінен дейтін очерк жазыңыз. Және тез жазыңыз. Оны мына
география қоғамының шығармалары ретімен бастыру қажет. Ал сіздің мына бөлек-
бөлек әрбір мекемеге берген қысқа хабарларыңыз
бытыранды болып біразда аяқсып қалады. Бұл өте құнды ғылыми мәлімет.
Мүмкін, сенің өзіңе жай бір жеңіл-желпі көрген-білген болып көрінер. Ал
үкіметімізге, ғылымға тамаша жаңалық,— деп Шоқанға ағалық әрі
ғылымдық кеңесін айтты.
Петр Петрович, мен әлі ойымды жинақтап, тұтас бір шығарма яки жол әсерін
жазармын деп ойлаған жоқ едім. Сіз маған жаңа ой туғыздыңыз. Алғыс айтам.
Бастыруды сіз басқарасыз, мен жазуға отырам. Сізге
менің әлі айтпаған бір жаңалығым бар,— деп Шоқан Семенов-Тяньшанскийге
жымия қарады.
Шоқан Шыңғысович, сенен мен әрдайым жаңалық күтем. Алдыңғы жылы Ыстықкөл
жақта Диқанбай деген кісі мені бастап жүрді. Сол кісі бір жерде мынадай бір
қазақ мақалын айтты. Мен тілмаш аркылы жазып алдым.
Қой асығы демеңіз, қолайыңа жақса сақа ғой, жасы кіші демеңіз, ақылы асса
аға ғой деген. Мен сіздің халықтың тілін білмеймін ғой, ақылды айтылған
сөз бен білімді сіздің халқыңыз жоғары бағалайды екен. Сондай-ақ
біздер география ғалымдары мына біз сізді жассынбаймыз. Сізді үлкен болашақ
ғалым деп бағалаймыз. Біздің халқымыздың да мынадай мақалы бар ғой. Кімге
көп берілсе, содан көп дәметеді— деген. Сізге талантта, ақыл да мол
берілген. Сондықтан сізден анау халқыңыздың дәметері көп. Ол халық былай
тұрсын, ғылым қоғамы мен біздің сізден әлі дәметеріміздің ұшы-қиыры жоқ,—
деп тоқтады. Шоқанның бір ауыз Менің тағы бір жаңалығым бар,— деген
сөздерінен Семенов-Тяньшанский ақ көңіл, әділ ойынан Шоқанға деген мейірбан
ықыласын төге салғандай болды.
Ал енді, Шоқан Шыңғысович, мен тыңдауға әзірмін,— деп Семенов трубкасын
тартып, салмақтана отырды.
Сіз анада маған неміс ғалымы жиһанкез Гумбольд деген кісінің жайын
әңгімелеп, ол кісінің шығармаларын маған танысуға берген едіңіз. Сол
кісінің шәкірті Адольф Шлагинтвейттің Қашғарияда қатерге ұшыраған
уақиғасын анықтап естіп қайттым,— деп аяқтағанша Семенов-Тяньшанский
Шоқанды тура құшақтап, жүйесі босап сүйді де:
Шоқан Шыңғысович, тәңірім саған ұзақ ғұмыр, қажымас қайрат берсін. Бұл бір
бүкіл Еуропа ғалымдарына, тіпті барлық Еуропа мемлекетіне жұмбақ та, арман
болған жайт еді. Ол бір өр талант, асқан келешегі мол ғалым еді. Оның
тағдыры жөнінде әкелген хабарың бүкіл Еуропаны күңірентеді,— деп өзін-өзі
әрең басты. Шоқан Адольф Шлагинтвейттің тағдыры жайында өзінің шәукенінен
естіген және сол хабардың ізімен өзі анықтап жазып алған жайтты айтып
шықты. Шлагинтвейт жайындағы Шоқан айтқан уақиғаны тындап болып, Семенов-
Тяньшанский:
Шоқан Шыңғысович, сіз осы Шлагинтвейт жөнінен анықтап қайтқан хабарыңызды
бүгіннен бастап отырып жазыңыз. Мен оны газетке бастырамын. Бұған Германия,
Англия ғалымдары жылап көріседі. Оның
тағдырынан олар ешбір хабар ала алмай қапалықта,— деп Семенов-Тяньшанский
Шоқанға әрі шұғыл, әрі жауапты міндет тапсырды.
Петр Петрович, сіз тапсырған нәрсе міндетті түрде орындалады. Сондықтан да
жазып, өзім қолыңызға берем,— деген уәдені Шоқан күлімдей айтты.
Шоқан, мен сіздің басыңызға бүгін біраз міндеттер
арттым. Бұлар менен гөрі өзіңіз үшін керек. Бірақ істеледі, оған сенем. Тек
кешіктіре көрме. Тағы бір ұсынысым бар, менің осы Петербургтағы біраз
әдебиетші достарым маған бір қолқа салып жүр. Олар ақын да, халықшыл
зиялылар. Сізбен таныстыр деп өтінеді. Мына бір аддыңғы хабарды жазсаң, ол
газетке шығысымен олар мені тағы мазалайды. Мен оларға өзіңмен келіспей,
уәде бере алмадым. Олармен кездесуді қалай қарайсыз?— деп тоқтады.
* Петр Петрович, сізге дос кісі, маған да жат емес. Мен Петербургтың зиялы
қауымымен қалай танысам, солардың ортасына қалай кірем деп келген адаммын.
Мен қуанышпен танысам,— деп Шоқан қуанып кетті.
Семенов-Тяньшанский көп отырған жоқ:
* Шоқан Шыңғысович, мен сізді үйден күтем. Кешіктіре көрме. Және бір
ескертерім — аузың мен айналаңа сақ бол, сонау Омбыдағы Фридрихс сияқты
достарыңның мұнда да үндестері аз емес,— деп қош айтысты.
Шоқан жазып берген Шлагинтвейт жайындағы хабар Петербург газетіне
шыққан күні Шоқанды шетелдер департаментіне бірнеше шетел журналистері,
ғалымдары іздеп келді. Олар Шоқанның қабылдауын сұрап, Петр Петрович
Семеновтың мазасын алды. Бәрімен болмаса да Семенов-Тяньшанский өзіне
сенімді бірлі-жарымына жолықтырды. Әрине Шлагинтвейттің басынан кешкен
қайғылы хал бір ғана Шоқан біліп қайтқан хабармен тынбады. Бірақ бұл хабар
жүмбақ болып үні өшіп жатқан бір зор уақиғаның жүлгесін тапты. Оның
қымбаттылығы да сонда. Әрине Шлагинтвейттің күнделігі де ізделер, ғылымға
қосқан жаңалығы да мүмкін табылар. Бірақ соны іздестірер жол осы Шоқан алып
қайтқан хабар ғана. Семенов-Тяньшанскийдің тапсыруымен Шоқан өзінің Жол
дәптерінен деген очеркін жинақтауға шұғыл кірісті. Соны жазып жүрген
кезінде Петр Петрович анадағы ескертуін қайталап:
— Шоқан Шыңғысович, сен ертең демалыс ет. Біздің үйге кел. Достармен
таныс,— деп арнайы шақырды.
Шоқанның Петербургқа келгелі құмарта куткені Петербург зиялыларымен
кездесіп, пікір алысу. Сол мақсатының бастамасы болар деген сәтті ынталана
қарсы алды. Шоқан Семенов-Тяньшанскийдің үйінде бұрын тек атын еститін екі
ақын — Аполлон Николаевич Майков, Я. П. Полонскийлермен танысты. Бұлар
халықшыл, өте мәдениетті, сол кездегі Петербург жұртшылығының сүйіп оқитын
ақындары еді. Петр Петрович Семенов-Тяньшанский Шоқанды ақын достарына
таныстырып:
Қымбатты ақын достар, таныс болыңыздар, сұлтан Шоқан Шыңғысович
Уәлиханов. Біздің Россия ғылымының Шығыс Азиядағы жас та, талантты да
қайраткері,— деп бір тоқтап.— Шоқан Шыңғысович, танысыңыз, анада өзіңе
айтып едім, біздің Россия халқының көкейіндегі көрікті сырын шертер
ақындары — Аполлон Николаевич Майков, Яков Петрович Полонский,— деп
екеуінің аты-жөнін айтып ұғындырды. Бұдан кейін сөзді Майков бастап:
Сіздің әріптесіңіз өте талантты ғалымды сыртынан естіп ынтызар едік. Сізге
рақмет, таныстырдыңыз. Біздің Россия халқына күңгірт жатқан Шығыс Азияның
шалғай өлкесінің шымылдығын ашып келгені ерекше
батылдық. Ол біздің Россия ғана емес, бүкіл Еуропа үшін зор жаңалық,— деп
тоқтады. Ақындар ағытыла, әсіресе Шлагинтвейт жайында әңгіме қозғап,
ынталана тыңдасты. Шығыс Түркістанның Алтышәрі жайынан,
әсіресе мемлекеттік тәртіптерінен сұрап танысты. Шоқаннан Қашғарияда
Жаркент өзенінің бойындағы құм аймақтарда өсетін өсімдіктер мен онда
мекендейтін жәндіктер жайынан сұрап танысты.
Егер рұқсат етсеңіз, тұрған үйіңізге біраз уақытқа кіріп шығар едім. Мен
сіздің асқар Алатаудың мүзды қырқасынан, Жаркент алқабындағы құба құмнан
жинап ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.