Талап қою туралы ілім
1 Жәбірленген адам құқын бұзған адамнан қарымтасын қайтару
2 Рим мемлекетінде талап қою ілімнің дамуы
3 Легисакциялық іс жүргізу
4 Эксраординарлық іс жүргізу
5 Талаптан қорғану
2 Рим мемлекетінде талап қою ілімнің дамуы
3 Легисакциялық іс жүргізу
4 Эксраординарлық іс жүргізу
5 Талаптан қорғану
Бұл тақырыпты баяндамас бұрын, ең алғашқы жеке құқықты қорғаудың жолы, мүдделі адамның құқық бұзушыдан өз әлінше билік етуі арқылы іске асырылатынын атап өткеніміз жөн. Жәбірленген адам құқын бұзған адамнан қарымтасын қайтаруды ұру, соғу, азаптау немесе өзі қанағат алатындай етіп жәбірлеу арқылы қайтаратын. Бірте-бірте мемлекеттің, үстем таптың ұйымдасқан аппаратының, пайда болуы ғана, қоғам өмірін құқықтық реттеудің нәтижесінде, жеке құқықты қорғау іске асырыла бастайды. Римнің жеке құқығының тарихы «күш қолдануды күшпен тойтаруға болады және ол әр адамның табиғи құқынан пайда болатыны» - жайлы Кассидің жазып кеткенін Ульпиан қайталанғанын да біледі. ХІІ-кесте заңдары да ұрлық үстінде қолға түскен ұрыны, егер қажетті қорғанудың шегінен шықпаса, өлтіруге болатынын қарастырған. Ал мүлікті тартып алған адамнан қорғалып қана қоймай, өз бетінше күшпен болса да, абайлап қорғану шегінде, қайтаруға-да болатыны жайлы айтылған.
Мемлекеттің тарих сахнасына шығуы, өмірге Рим жеке құқығын, оның қорғау, реттеу, шешу сияқты қоғамға қажетті қызметтерді атқаратынын ескере отырып дүниеге келтірді. Ал қоғам өмірін құқықтық реттеу, ондағы шиеленістерді шешу қажеттігі, алғашқыда әскери басқару әкімшілігі ретінде пайда болған органның институтын нығайтып, мыңдаған жылдар бойы мықты ұйымдастыру мен басқаруды қамтып, өз билігін жүргізіп келе жатқан үстем тап өкілдерінің қолына, билікті іске асырудың құралын «мемлекет» - деген айдарлы атпен – дүниеге келтірді.
Адамзат баласының даму тарихына үңілсек, қоғам өмірінің дамуының эволюциясы айқын көрінетін, мемлекетпен құқықтың қалыптасуының тығыз байланысын анық көрсететін, тарихта өшпес деректер мен жәдігерлер қалдырған, бүгінгі күнге дейін өзінің маңыздылығын жоғалтпаған, әлем қауымдастығының құқықтық дамуына зор ықпалын тигізген Римнің жеке құқығы - өз замандағы әділ сот төрелігін іске асырудың озық үлгісі болғаны тарихи шындық.
Сондықтан Рим мемлекетінде талап қою ілімнің дамуы жайлы сөз етпес бұрын, ол кездегі азаматтық іс жүргізудің тарихи қалыптасқан түрлері туралы аздап болсада мәлімет беруді дұрыс көрдік.
Рим мемлекетінде азаматтық іс жүргізу бірін-бірі тарих сахнасында алмастырған «легисакциялық», «формулярлық» және «когнациялық» сот ісін жүргізудің турлері болғаны тарихтан белгілі. «Легисакциялық» іс жүргізу ерте дәуірде орын алса, «формулярлық» іс жүргізу преторлық қуқық кезеңіне сәйкес келді. Ал Рим империясының кезеңінде «когнациялық» іс жүргізу орын алады.
Мемлекеттің тарих сахнасына шығуы, өмірге Рим жеке құқығын, оның қорғау, реттеу, шешу сияқты қоғамға қажетті қызметтерді атқаратынын ескере отырып дүниеге келтірді. Ал қоғам өмірін құқықтық реттеу, ондағы шиеленістерді шешу қажеттігі, алғашқыда әскери басқару әкімшілігі ретінде пайда болған органның институтын нығайтып, мыңдаған жылдар бойы мықты ұйымдастыру мен басқаруды қамтып, өз билігін жүргізіп келе жатқан үстем тап өкілдерінің қолына, билікті іске асырудың құралын «мемлекет» - деген айдарлы атпен – дүниеге келтірді.
Адамзат баласының даму тарихына үңілсек, қоғам өмірінің дамуының эволюциясы айқын көрінетін, мемлекетпен құқықтың қалыптасуының тығыз байланысын анық көрсететін, тарихта өшпес деректер мен жәдігерлер қалдырған, бүгінгі күнге дейін өзінің маңыздылығын жоғалтпаған, әлем қауымдастығының құқықтық дамуына зор ықпалын тигізген Римнің жеке құқығы - өз замандағы әділ сот төрелігін іске асырудың озық үлгісі болғаны тарихи шындық.
Сондықтан Рим мемлекетінде талап қою ілімнің дамуы жайлы сөз етпес бұрын, ол кездегі азаматтық іс жүргізудің тарихи қалыптасқан түрлері туралы аздап болсада мәлімет беруді дұрыс көрдік.
Рим мемлекетінде азаматтық іс жүргізу бірін-бірі тарих сахнасында алмастырған «легисакциялық», «формулярлық» және «когнациялық» сот ісін жүргізудің турлері болғаны тарихтан белгілі. «Легисакциялық» іс жүргізу ерте дәуірде орын алса, «формулярлық» іс жүргізу преторлық қуқық кезеңіне сәйкес келді. Ал Рим империясының кезеңінде «когнациялық» іс жүргізу орын алады.
Талап қою туралы ілім.
Бұл тақырыпты баяндамас бұрын, ең алғашқы жеке құқықты қорғаудың жолы,
мүдделі адамның құқық бұзушыдан өз әлінше билік етуі арқылы іске
асырылатынын атап өткеніміз жөн. Жәбірленген адам құқын бұзған адамнан
қарымтасын қайтаруды ұру, соғу, азаптау немесе өзі қанағат алатындай етіп
жәбірлеу арқылы қайтаратын. Бірте-бірте мемлекеттің, үстем таптың
ұйымдасқан аппаратының, пайда болуы ғана, қоғам өмірін құқықтық реттеудің
нәтижесінде, жеке құқықты қорғау іске асырыла бастайды. Римнің жеке
құқығының тарихы күш қолдануды күшпен тойтаруға болады және ол әр адамның
табиғи құқынан пайда болатыны - жайлы Кассидің жазып кеткенін Ульпиан
қайталанғанын да біледі. ХІІ-кесте заңдары да ұрлық үстінде қолға түскен
ұрыны, егер қажетті қорғанудың шегінен шықпаса, өлтіруге болатынын
қарастырған. Ал мүлікті тартып алған адамнан қорғалып қана қоймай, өз
бетінше күшпен болса да, абайлап қорғану шегінде, қайтаруға-да болатыны
жайлы айтылған.
Мемлекеттің тарих сахнасына шығуы, өмірге Рим жеке құқығын, оның
қорғау, реттеу, шешу сияқты қоғамға қажетті қызметтерді атқаратынын ескере
отырып дүниеге келтірді. Ал қоғам өмірін құқықтық реттеу, ондағы
шиеленістерді шешу қажеттігі, алғашқыда әскери басқару әкімшілігі ретінде
пайда болған органның институтын нығайтып, мыңдаған жылдар бойы мықты
ұйымдастыру мен басқаруды қамтып, өз билігін жүргізіп келе жатқан үстем тап
өкілдерінің қолына, билікті іске асырудың құралын мемлекет - деген
айдарлы атпен – дүниеге келтірді.
Адамзат баласының даму тарихына үңілсек, қоғам өмірінің дамуының
эволюциясы айқын көрінетін, мемлекетпен құқықтың қалыптасуының тығыз
байланысын анық көрсететін, тарихта өшпес деректер мен жәдігерлер
қалдырған, бүгінгі күнге дейін өзінің маңыздылығын жоғалтпаған, әлем
қауымдастығының құқықтық дамуына зор ықпалын тигізген Римнің жеке құқығы -
өз замандағы әділ сот төрелігін іске асырудың озық үлгісі болғаны тарихи
шындық.
Сондықтан Рим мемлекетінде талап қою ілімнің дамуы жайлы сөз етпес
бұрын, ол кездегі азаматтық іс жүргізудің тарихи қалыптасқан түрлері туралы
аздап болсада мәлімет беруді дұрыс көрдік.
Рим мемлекетінде азаматтық іс жүргізу бірін-бірі тарих сахнасында
алмастырған легисакциялық, формулярлық және когнациялық сот ісін
жүргізудің турлері болғаны тарихтан белгілі. Легисакциялық іс жүргізу
ерте дәуірде орын алса, формулярлық іс жүргізу преторлық қуқық кезеңіне
сәйкес келді. Ал Рим империясының кезеңінде когнациялық іс жүргізу орын
алады.
Тек Рим азаматтарына қана қатысты ертедегi құқықтың iс-жүргiзушiлiк
құқықтық актiсi. Iс жүргiзудiң бұл түрi б.д.д 509 жылдан б.д. 120
жылдарында эбуция заңы қабылданғанға дейiн қолданылып келген.
Рим заңгерлерiне азаматтық iс жүргiзу ғылымы таныс болмаған. Ол
заманның көрнектi заңгерлерi Гай, Юстинианның еңбектерiнде азаматтық құқық
және азаматтық сот iсiн жүргiзу мәселелерi бiр арнаға тоғысқан. А.Х.
Гольмстен өз еңбегiнде бұл жағдай жайлы римдiктер құқық жайлы жеке
ғылымның, ал сот iciн жүргiзу туралы жеке ғылымның бар екендiгi туралы
ойламаған – деген тұжырымға келген. Легисакциялық iс жүргiзудiң түрi мына
төмендегiдей болған; - ic қарау тағайындалған күнi талапкер мен жауапкер
преторға форумға келетiн. Осы жерде процесстің алғашқы сатысын қарайтын іс-
әрекеттер орындалатын. Тараптар салтанатты түрде қалыптасқан өз талаптарын
заң сөзімен баяандап шығуға тиіс болатын.
Іс басталарда претордың алдында талас тудырған зат немесе сол заттың
жобасы (үлгісі) қойылатын. Пртеордың белгісінен кейін талапкер затқа өзінің
таяқшасын (прутик-виндикту), немесе найза сакілді затты, талас тудырып
отырған затқа тигізіп тұрып, сақтаушы-понтификтер, немесе өзгеде адамдар
үйреткен іске сай келетін заң мәтіндерін қатесіз айтып шығатын. Содан соң
жауапкерге сөз беріліп ол да өзіне тиісті сөздерді айтып шығатын. Осыдан
соң претор сот болатын күнді, істі қарайтын судьясы талапкердің кепілге
қойған суммасын анықтайтын.
Алғашқыда судья ретінде патрицийлер, ал негізінде патерфамилиастар
қатысқан. Судьялар тізімін жыл сайын сенат бекіткен. Легисакциялық соттың
екінші сатысы қарапайым және тез аяқталатын. Сотқа жүгінген тараптардың
дәлелдемелерін тыңдап, бағалап судья шешім қабылдайтын. Шағымдануға жол
берілмейтін. Сот шешімінің құқықтық негізі ХІІ-кесте заңдары, қатал заң
ата-баба дәстүрлі құқығы, халық жиналысы (плебисцисттің) қаулылары және
сенатконсульттар болатын.
Легисакциялық іс жүргізу біраз уақыт одан кейін өмірге келген
формулярлық іс жүргізумен қатар колданылып, тек Юлий Цезардің кезінде ғана
күшін жоғалтады. Оның алдында Легисакциялық іс жүргізу тәртібі біраз
кепілге қатысты жеңілдетіледі:
• кепілді іс жүргізудің алғашқы сатысынан талап етпей (ин юре – in iure)
сотта іс бойынша жеңілгеннен кейін талап етеді;
• претор жауапкерге сақтауға беретін даулы зат іс жүргізу пайдасына
шешілген талапкерге тез берілуі сияқты және басқа да мәселелерді шешу
жеңілдейді.
Негізінде Легисакциялық іс жүргізу ауызша өтетін соттық талқылаудан
тұратын. Бұл жағынан қарағанда қазақ халқының тарихында орын алған билердің
дауларды шешуіне ұқсатуға болатыны даусыз. Тарих сахнасында қатар даму
кезеңінде өмір сүрген халықтардың бір бірімен байланысы болғаны, бір-
бірінен тәжірибе алмасуы да орын алуы мүмкін. Рим құқының тарихы жазбаша
жеткендіктен құнды болса, қазақ құқығы тарихындағы ақтаңдақтар әлі де болса
жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Легисакциялық іс жүргізу жайлы ресей
ғалымы Е.В.Сологубованың еңбегінен оқып білуге болады.
Легисакциялық шіс жүргізудің орнына б.д.д. 120 жылдан – б.д. ІІІ-ғасырдың
аяғына дейін орын алған іс жүргізудің жетілдірілген (алдыңғымен
салыстырғанда) түрі болып табылады. Бұл кезеңде Легисакциялық іс жүргізу
кезінде пайда болған кейбір институттар жоғалып, ал кейбіреулері аздаған
өзгерістерге ұшырап дамып жатты. Формулярлық іс жүргізудің мазмұны
претордың сот мәжілісін жүргізуші судьяға дауды қалай шешу жайлы жазбаша
нұсқауынан тұратын. Келе келе преторлар талаптың түрлерін (формулаларын)
заңда және салтөдәстүрде көзделген негіздерде емес, өздері қажет – деп
тапса да жазбаша беруге мүмкіндік алады. Преторлар заңдарда, салт-дәстүр
құқығы бойынша көзделген талаптарды, егер өздері әділетсіз – деп тапса ол
талаптарды қарамай қайтаратын болды.
Формула – деп магистрат ин юре бойынша іс жүргізу үшін дайындайтын
қорытындыда, істі қарау үшінтағайындалған присяжный судьяға, дауды қалай
шешу керектігі жайлы берілетін нұсқауды айтады.
Формула негізгі төрт бөліктен тұратын (демонстрация, интенция,
кондемнация және адъюдикция).
Демонстрация – талап арыздың негізгі мазмұны айтылатын іс жүргізідің
арнайы бөлігі.
Интенция – іс жүргізудің формуласының негізгі бөлігі. Бұл бөлікте
талаптың негізі, мәні, заты судья тиянақтау үшін келтіріледі. Интенция
бірде-бір формуладан түсіп қалмайтын, өйткені онда талапкердің соттың
қарауына қоятын өтініші келтірілетін. Гай-дың айтуынша интенция формуланың
талапкер өз талабын қоятын бөлігі.
Интенция – латын тілінен аударғанда айыптау немесе ойын білдіру-
деп түсініледі. Сондықтан бұл талап қою бөлімі болып саналады. Ол талаптың
затын анықтап оның құқықтық негізін көрсететін.
Прескрипция – формуллада, судьяны тағайындаған соң, интенцияның
алдында орын алатын бөлігі. Прескрипция – бұл интенцияның алдында келетін
формулланың, талаптың мәнін талапкердің пайдасына шектейтін, ал егер де рас
болса жауапкердің пайдасына литисконтентацияны жоятын шарттар болып
табылады.
Эксцепция – бұл судьяны жауапкер көрсеткен қосымша мән – жайларды ескеруге
міндеттейтін, формуллаға қосымша болып табылады. Егер жауапкер көрсеткен
мән – жайлар дәлелденсе, интенцияның дұрыстығына қарамастан жауапкерді
судья талапқа жауап беруден босатуға тиіс болатын. Эксепция – қарсылық
жасау, ерекше шарттар қою, ұғымдарын береді.
Кондемнация – (үкім еттім, шештім деген ұғымға келеді) – бұл
претордың судьяға арналған өкімі, іс жүргізудегі формуланың қорытынды
бөлімі болып табылған. Егер жауапкер талаппен келіссе (инстенциядағы)
талаптың көлемі анық болып, шешу қиын болмайды. Ал егер талаптың мөлшері
жанама түрде айтылса, онда талаптың мөлшерін істің мән – жайына байланысты
шешу керек болады. Претор оны анықтауда судьяға еркіндік береді.
Литисконтестация – судьяны тағайындау алдында, куәләрдің, тараптардың
көзінше претор талаптың мәнін анықтап болған соң, талапты іске асыру жайлы
қорытындыға келгендегі, формуланы жазып, салтанатты жағдайда талаптың
талапкерге тапсырылып, оның жауапкерге беретін кезі аталған.
Литисконтестация аяқталған соң бұл іс бойынша ешкімнің талап қоюға құқы
болмаған. Рим құқығын зерттеуші чех заңгері М. Бартотен претор формуласын
рим заңгерлерінің теңдессіз тапқырлығы, олардың шығармашылығын күші
құқықтық тәртіптің жоғары деңгейінің көрсеткіші – деп бағалаған.
Эксраординарлық іс жүргізу – Римдегі азаматтың іс жүргізудің заңды
құбылысы болып саналады. Экстраординарлық іс жүргізудегі өзгерістер, істі
қарауды одан әрі жетілдіру Рим заңгерлерін бүгінгі күнгі азаматтық іс
жүргізудің негіздерін қарауға алып келеді.
294 жылғы Диоклетинның конституциясы формулярлық іс жүргізуден
экстраординарлық іс жүргізуге өткенін жариялайды. Император
конституциясында провинцияны басқарушылардың барлық сот ісін қорғауды төмен
тұрған чиновниктерге беруде өз құзыреттерін асыра пайдаланғаны айтылып,
олардың істерді, егер өте тығыз жағдайда уақыты болмай қалмаса, өздері
шешуі керек екені тапсырылған. Экстраординарлық іс жүргізуді істі кезексіз
(вне очереди) жүргізу деп түсіну керек. Легисакциялық іс жүргізу кезінде,
егер адам цивильдік құқықтан азаматтық шс жүргізудің өзге де түрлерінен
өзіне қорғау таппаса, ол магитрға өзін әкімшілік биліктің шаралары арқылы
қорғау жайлы өтініш жасай алған. Егер магистрат шешім қабылдап, орындауды
қамтамасыз ете алған. Істі қарау барысында магистрат тараптарға қатысты
барлық шараны қолдана алған: мәжбурлеп келтіру, күштеп орындатуға, уақытпен
санаспау, орнын таңдау т.б.
Істі осылайша жүргізу когнициондық іс жүргізу деп табылған.
Когнициондық іс жүргізу әр деңгейде магистраттар тарапынан, өздеріне
қатысты істерді қарағанда орын алып отырған. Республика кезеңінде
когнициондық іс жүргізу өте сирек қолданылған.
Ал экстраординарлық іс жүргізу ерекшелігі – сот билігі мен әкімшілік
қызмет атқарудың бір қолға, магистратқа өтуінде еді. Іс жургізудің бұл түрі
сот ісінің жазбаша жүргізіліп, сот отырысы хаттамасының пайда болуына алып
келеді. Сонымен қатар, өмірге атқару өндірісі келіп, іс жүргізу жазбаша
және ақылы негізде жүргізілетін болады. Талап, талапкердің арызы арқылы сот
хаттамасына енгізіледі, сондай-ақ шешімдер жазбаша қабылданып, сот
отырысында жарияланып тараптарға көшірмесі берілетін болады. Ал Юстиниан
аппеляциялық шағымдар бойынша істі үш рет қарауға рұқсат етеді.
Аппеляция институты рецепция нәтижесінде Батыс Европа елдері
заңдарына еніп, алуан түрге еге болады. Қазақстан Республикасы заңдарында
да аппеляцияның орын алғаны бәрімізге аян.
Рим құқығында талап қою жауапкердің тұлғасына сәйкес мүліктік
талаптар және жеке талаптар болып екі топқа бөлінген. Жеке талаптар (in
persona) және мүліктік (in rem) талаптар Рим құқығының маңызды институттары
болып танылған. Рим құқығы жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл тақырыпты баяндамас бұрын, ең алғашқы жеке құқықты қорғаудың жолы,
мүдделі адамның құқық бұзушыдан өз әлінше билік етуі арқылы іске
асырылатынын атап өткеніміз жөн. Жәбірленген адам құқын бұзған адамнан
қарымтасын қайтаруды ұру, соғу, азаптау немесе өзі қанағат алатындай етіп
жәбірлеу арқылы қайтаратын. Бірте-бірте мемлекеттің, үстем таптың
ұйымдасқан аппаратының, пайда болуы ғана, қоғам өмірін құқықтық реттеудің
нәтижесінде, жеке құқықты қорғау іске асырыла бастайды. Римнің жеке
құқығының тарихы күш қолдануды күшпен тойтаруға болады және ол әр адамның
табиғи құқынан пайда болатыны - жайлы Кассидің жазып кеткенін Ульпиан
қайталанғанын да біледі. ХІІ-кесте заңдары да ұрлық үстінде қолға түскен
ұрыны, егер қажетті қорғанудың шегінен шықпаса, өлтіруге болатынын
қарастырған. Ал мүлікті тартып алған адамнан қорғалып қана қоймай, өз
бетінше күшпен болса да, абайлап қорғану шегінде, қайтаруға-да болатыны
жайлы айтылған.
Мемлекеттің тарих сахнасына шығуы, өмірге Рим жеке құқығын, оның
қорғау, реттеу, шешу сияқты қоғамға қажетті қызметтерді атқаратынын ескере
отырып дүниеге келтірді. Ал қоғам өмірін құқықтық реттеу, ондағы
шиеленістерді шешу қажеттігі, алғашқыда әскери басқару әкімшілігі ретінде
пайда болған органның институтын нығайтып, мыңдаған жылдар бойы мықты
ұйымдастыру мен басқаруды қамтып, өз билігін жүргізіп келе жатқан үстем тап
өкілдерінің қолына, билікті іске асырудың құралын мемлекет - деген
айдарлы атпен – дүниеге келтірді.
Адамзат баласының даму тарихына үңілсек, қоғам өмірінің дамуының
эволюциясы айқын көрінетін, мемлекетпен құқықтың қалыптасуының тығыз
байланысын анық көрсететін, тарихта өшпес деректер мен жәдігерлер
қалдырған, бүгінгі күнге дейін өзінің маңыздылығын жоғалтпаған, әлем
қауымдастығының құқықтық дамуына зор ықпалын тигізген Римнің жеке құқығы -
өз замандағы әділ сот төрелігін іске асырудың озық үлгісі болғаны тарихи
шындық.
Сондықтан Рим мемлекетінде талап қою ілімнің дамуы жайлы сөз етпес
бұрын, ол кездегі азаматтық іс жүргізудің тарихи қалыптасқан түрлері туралы
аздап болсада мәлімет беруді дұрыс көрдік.
Рим мемлекетінде азаматтық іс жүргізу бірін-бірі тарих сахнасында
алмастырған легисакциялық, формулярлық және когнациялық сот ісін
жүргізудің турлері болғаны тарихтан белгілі. Легисакциялық іс жүргізу
ерте дәуірде орын алса, формулярлық іс жүргізу преторлық қуқық кезеңіне
сәйкес келді. Ал Рим империясының кезеңінде когнациялық іс жүргізу орын
алады.
Тек Рим азаматтарына қана қатысты ертедегi құқықтың iс-жүргiзушiлiк
құқықтық актiсi. Iс жүргiзудiң бұл түрi б.д.д 509 жылдан б.д. 120
жылдарында эбуция заңы қабылданғанға дейiн қолданылып келген.
Рим заңгерлерiне азаматтық iс жүргiзу ғылымы таныс болмаған. Ол
заманның көрнектi заңгерлерi Гай, Юстинианның еңбектерiнде азаматтық құқық
және азаматтық сот iсiн жүргiзу мәселелерi бiр арнаға тоғысқан. А.Х.
Гольмстен өз еңбегiнде бұл жағдай жайлы римдiктер құқық жайлы жеке
ғылымның, ал сот iciн жүргiзу туралы жеке ғылымның бар екендiгi туралы
ойламаған – деген тұжырымға келген. Легисакциялық iс жүргiзудiң түрi мына
төмендегiдей болған; - ic қарау тағайындалған күнi талапкер мен жауапкер
преторға форумға келетiн. Осы жерде процесстің алғашқы сатысын қарайтын іс-
әрекеттер орындалатын. Тараптар салтанатты түрде қалыптасқан өз талаптарын
заң сөзімен баяандап шығуға тиіс болатын.
Іс басталарда претордың алдында талас тудырған зат немесе сол заттың
жобасы (үлгісі) қойылатын. Пртеордың белгісінен кейін талапкер затқа өзінің
таяқшасын (прутик-виндикту), немесе найза сакілді затты, талас тудырып
отырған затқа тигізіп тұрып, сақтаушы-понтификтер, немесе өзгеде адамдар
үйреткен іске сай келетін заң мәтіндерін қатесіз айтып шығатын. Содан соң
жауапкерге сөз беріліп ол да өзіне тиісті сөздерді айтып шығатын. Осыдан
соң претор сот болатын күнді, істі қарайтын судьясы талапкердің кепілге
қойған суммасын анықтайтын.
Алғашқыда судья ретінде патрицийлер, ал негізінде патерфамилиастар
қатысқан. Судьялар тізімін жыл сайын сенат бекіткен. Легисакциялық соттың
екінші сатысы қарапайым және тез аяқталатын. Сотқа жүгінген тараптардың
дәлелдемелерін тыңдап, бағалап судья шешім қабылдайтын. Шағымдануға жол
берілмейтін. Сот шешімінің құқықтық негізі ХІІ-кесте заңдары, қатал заң
ата-баба дәстүрлі құқығы, халық жиналысы (плебисцисттің) қаулылары және
сенатконсульттар болатын.
Легисакциялық іс жүргізу біраз уақыт одан кейін өмірге келген
формулярлық іс жүргізумен қатар колданылып, тек Юлий Цезардің кезінде ғана
күшін жоғалтады. Оның алдында Легисакциялық іс жүргізу тәртібі біраз
кепілге қатысты жеңілдетіледі:
• кепілді іс жүргізудің алғашқы сатысынан талап етпей (ин юре – in iure)
сотта іс бойынша жеңілгеннен кейін талап етеді;
• претор жауапкерге сақтауға беретін даулы зат іс жүргізу пайдасына
шешілген талапкерге тез берілуі сияқты және басқа да мәселелерді шешу
жеңілдейді.
Негізінде Легисакциялық іс жүргізу ауызша өтетін соттық талқылаудан
тұратын. Бұл жағынан қарағанда қазақ халқының тарихында орын алған билердің
дауларды шешуіне ұқсатуға болатыны даусыз. Тарих сахнасында қатар даму
кезеңінде өмір сүрген халықтардың бір бірімен байланысы болғаны, бір-
бірінен тәжірибе алмасуы да орын алуы мүмкін. Рим құқының тарихы жазбаша
жеткендіктен құнды болса, қазақ құқығы тарихындағы ақтаңдақтар әлі де болса
жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Легисакциялық іс жүргізу жайлы ресей
ғалымы Е.В.Сологубованың еңбегінен оқып білуге болады.
Легисакциялық шіс жүргізудің орнына б.д.д. 120 жылдан – б.д. ІІІ-ғасырдың
аяғына дейін орын алған іс жүргізудің жетілдірілген (алдыңғымен
салыстырғанда) түрі болып табылады. Бұл кезеңде Легисакциялық іс жүргізу
кезінде пайда болған кейбір институттар жоғалып, ал кейбіреулері аздаған
өзгерістерге ұшырап дамып жатты. Формулярлық іс жүргізудің мазмұны
претордың сот мәжілісін жүргізуші судьяға дауды қалай шешу жайлы жазбаша
нұсқауынан тұратын. Келе келе преторлар талаптың түрлерін (формулаларын)
заңда және салтөдәстүрде көзделген негіздерде емес, өздері қажет – деп
тапса да жазбаша беруге мүмкіндік алады. Преторлар заңдарда, салт-дәстүр
құқығы бойынша көзделген талаптарды, егер өздері әділетсіз – деп тапса ол
талаптарды қарамай қайтаратын болды.
Формула – деп магистрат ин юре бойынша іс жүргізу үшін дайындайтын
қорытындыда, істі қарау үшінтағайындалған присяжный судьяға, дауды қалай
шешу керектігі жайлы берілетін нұсқауды айтады.
Формула негізгі төрт бөліктен тұратын (демонстрация, интенция,
кондемнация және адъюдикция).
Демонстрация – талап арыздың негізгі мазмұны айтылатын іс жүргізідің
арнайы бөлігі.
Интенция – іс жүргізудің формуласының негізгі бөлігі. Бұл бөлікте
талаптың негізі, мәні, заты судья тиянақтау үшін келтіріледі. Интенция
бірде-бір формуладан түсіп қалмайтын, өйткені онда талапкердің соттың
қарауына қоятын өтініші келтірілетін. Гай-дың айтуынша интенция формуланың
талапкер өз талабын қоятын бөлігі.
Интенция – латын тілінен аударғанда айыптау немесе ойын білдіру-
деп түсініледі. Сондықтан бұл талап қою бөлімі болып саналады. Ол талаптың
затын анықтап оның құқықтық негізін көрсететін.
Прескрипция – формуллада, судьяны тағайындаған соң, интенцияның
алдында орын алатын бөлігі. Прескрипция – бұл интенцияның алдында келетін
формулланың, талаптың мәнін талапкердің пайдасына шектейтін, ал егер де рас
болса жауапкердің пайдасына литисконтентацияны жоятын шарттар болып
табылады.
Эксцепция – бұл судьяны жауапкер көрсеткен қосымша мән – жайларды ескеруге
міндеттейтін, формуллаға қосымша болып табылады. Егер жауапкер көрсеткен
мән – жайлар дәлелденсе, интенцияның дұрыстығына қарамастан жауапкерді
судья талапқа жауап беруден босатуға тиіс болатын. Эксепция – қарсылық
жасау, ерекше шарттар қою, ұғымдарын береді.
Кондемнация – (үкім еттім, шештім деген ұғымға келеді) – бұл
претордың судьяға арналған өкімі, іс жүргізудегі формуланың қорытынды
бөлімі болып табылған. Егер жауапкер талаппен келіссе (инстенциядағы)
талаптың көлемі анық болып, шешу қиын болмайды. Ал егер талаптың мөлшері
жанама түрде айтылса, онда талаптың мөлшерін істің мән – жайына байланысты
шешу керек болады. Претор оны анықтауда судьяға еркіндік береді.
Литисконтестация – судьяны тағайындау алдында, куәләрдің, тараптардың
көзінше претор талаптың мәнін анықтап болған соң, талапты іске асыру жайлы
қорытындыға келгендегі, формуланы жазып, салтанатты жағдайда талаптың
талапкерге тапсырылып, оның жауапкерге беретін кезі аталған.
Литисконтестация аяқталған соң бұл іс бойынша ешкімнің талап қоюға құқы
болмаған. Рим құқығын зерттеуші чех заңгері М. Бартотен претор формуласын
рим заңгерлерінің теңдессіз тапқырлығы, олардың шығармашылығын күші
құқықтық тәртіптің жоғары деңгейінің көрсеткіші – деп бағалаған.
Эксраординарлық іс жүргізу – Римдегі азаматтың іс жүргізудің заңды
құбылысы болып саналады. Экстраординарлық іс жүргізудегі өзгерістер, істі
қарауды одан әрі жетілдіру Рим заңгерлерін бүгінгі күнгі азаматтық іс
жүргізудің негіздерін қарауға алып келеді.
294 жылғы Диоклетинның конституциясы формулярлық іс жүргізуден
экстраординарлық іс жүргізуге өткенін жариялайды. Император
конституциясында провинцияны басқарушылардың барлық сот ісін қорғауды төмен
тұрған чиновниктерге беруде өз құзыреттерін асыра пайдаланғаны айтылып,
олардың істерді, егер өте тығыз жағдайда уақыты болмай қалмаса, өздері
шешуі керек екені тапсырылған. Экстраординарлық іс жүргізуді істі кезексіз
(вне очереди) жүргізу деп түсіну керек. Легисакциялық іс жүргізу кезінде,
егер адам цивильдік құқықтан азаматтық шс жүргізудің өзге де түрлерінен
өзіне қорғау таппаса, ол магитрға өзін әкімшілік биліктің шаралары арқылы
қорғау жайлы өтініш жасай алған. Егер магистрат шешім қабылдап, орындауды
қамтамасыз ете алған. Істі қарау барысында магистрат тараптарға қатысты
барлық шараны қолдана алған: мәжбурлеп келтіру, күштеп орындатуға, уақытпен
санаспау, орнын таңдау т.б.
Істі осылайша жүргізу когнициондық іс жүргізу деп табылған.
Когнициондық іс жүргізу әр деңгейде магистраттар тарапынан, өздеріне
қатысты істерді қарағанда орын алып отырған. Республика кезеңінде
когнициондық іс жүргізу өте сирек қолданылған.
Ал экстраординарлық іс жүргізу ерекшелігі – сот билігі мен әкімшілік
қызмет атқарудың бір қолға, магистратқа өтуінде еді. Іс жургізудің бұл түрі
сот ісінің жазбаша жүргізіліп, сот отырысы хаттамасының пайда болуына алып
келеді. Сонымен қатар, өмірге атқару өндірісі келіп, іс жүргізу жазбаша
және ақылы негізде жүргізілетін болады. Талап, талапкердің арызы арқылы сот
хаттамасына енгізіледі, сондай-ақ шешімдер жазбаша қабылданып, сот
отырысында жарияланып тараптарға көшірмесі берілетін болады. Ал Юстиниан
аппеляциялық шағымдар бойынша істі үш рет қарауға рұқсат етеді.
Аппеляция институты рецепция нәтижесінде Батыс Европа елдері
заңдарына еніп, алуан түрге еге болады. Қазақстан Республикасы заңдарында
да аппеляцияның орын алғаны бәрімізге аян.
Рим құқығында талап қою жауапкердің тұлғасына сәйкес мүліктік
талаптар және жеке талаптар болып екі топқа бөлінген. Жеке талаптар (in
persona) және мүліктік (in rem) талаптар Рим құқығының маңызды институттары
болып танылған. Рим құқығы жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz