Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негіздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.ТАРАУ. САУАТ АШУ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін оқу.тәрбие жұмысының түрлері ... ... .8
ІІ.тарау.
2.1 Сауат ашу кезеңіндегі жұмыстар...10
2.2 Сауат ашу кезеңіндегі міндеттер, олардың мән мағынасы ... .18
2.3 Сауат ашу кезеңінде баланың тілі мен ойын дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.4 Сауат ашу кезеңінде пайдаланылатын көрнекті құралдар ... 29
2.5 Дайындықтары әр түрлі оқушылармен жүргізілетін сауат ашу жұмысының ерекшеліктері ... ... ... ...33
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ..35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ...37
І.ТАРАУ. САУАТ АШУ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін оқу.тәрбие жұмысының түрлері ... ... .8
ІІ.тарау.
2.1 Сауат ашу кезеңіндегі жұмыстар...10
2.2 Сауат ашу кезеңіндегі міндеттер, олардың мән мағынасы ... .18
2.3 Сауат ашу кезеңінде баланың тілі мен ойын дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.4 Сауат ашу кезеңінде пайдаланылатын көрнекті құралдар ... 29
2.5 Дайындықтары әр түрлі оқушылармен жүргізілетін сауат ашу жұмысының ерекшеліктері ... ... ... ...33
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ..35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ...37
Кез-келген елдің білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік – экономикалық және мәдени дамуына ықпал етуге бағытталған. Өйткені мектеп, жоғарғы оқу орындары болашақта қоғамның экономика, мәдениет, саяси өмірі салаларында белсенді қызмет ететін адамдарды дайындайды.
Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына мүлдем жаңа міндеттер қойып отыр. Қоғам мен техниканың ғарыштап дамуына байланысты адамның да сана – сезімі өзгеруінен «Жаңа оқушылар» пайда болды. Олардың мақсаттары да, құндылықтары да, табылатын идеялары да бұрынғыдан әлдеқайда өзгерген.
Сондықтан болашақ ұрпақ ғылым мен білімнің тұтқасын ұстап отырған ғалымдар мен ұстаздарға ерекше жауапкершілік артады. «Ел боламын десең, бесігіңді түзе,» - ғұлама ғалым М.Әуезов айтқандай, жаңа қоғамның болашақ маманы ғылымның қазіргі өзекті мәселелерге сай зерттелуіне, білімнің сапасы мен тиімділігіне, практикалық тәжірибелік, нәтижелігіне байланысты
қалыптасады және тәрбиеленеді. Осы бағыттағы келесі мәселелерді шешуде басшылыққа алынатын маңызды құжат – «2011-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында Білім беруді дамыту тұжырымдамасы» баспа бетінде жарияланды. Білім беру жүйесінің қай сатысын алсақ та, ұлттық болмыс пен құндылықтарды игеруге бағытталғанын көруге болады. Осы деңгейлердің жиынтығы жас ұрпақтың үздіксіз білім алуын толық қамтамасыз етеді.[1]
Мектептегi оқыту процесi сауат ашудан басталатыны белгiлi. Сондықтан оның балаға ана тiлiн оқытып үйретуде алатын орны да ерекше.
Қазіргі Қазақстан бастауыш мектебіндегі жаңа өзгерістер әлемдік білім беру тәжірибелерін пайдалана отырып, баланың жеке дара күшінің дамуын қамтамасыз ететін жаңа технологияларды іздестіру және оларды қолдануға бағытталған. Мұнда, негізінен оқытуды ізгілендіруге сүйеніледі: ол оқытудың жеке тұлғаға бағдарлануын, жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының үрдісі мен нәтижесін, оның тұрақтылығы мен әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етеді. Бұл оқытудың мақсаттары, мазмұны, түрлері мен әдістерін анықтап, оларға жаңа мазмұн-мағына береді.
Соңғы онжылдықта көптеген шет елдердегі білім беру жүйесінде өзгерістер жүріп жатқаны байқалады. Білім беру пәлсапасында дәстүрлі жалпыға бірдей сауаттылықтан жоғары қызметі бар білім парадигмасының жетекші бағытына айналуда. Білім берудің бастауыш сатысы сол білімнің тәуелді негізі болуға бағдар алып, оқытуды ақпараттандыруға, соған сәйкес жаңа технологияларға баса көңіл бөлінуде.
Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына мүлдем жаңа міндеттер қойып отыр. Қоғам мен техниканың ғарыштап дамуына байланысты адамның да сана – сезімі өзгеруінен «Жаңа оқушылар» пайда болды. Олардың мақсаттары да, құндылықтары да, табылатын идеялары да бұрынғыдан әлдеқайда өзгерген.
Сондықтан болашақ ұрпақ ғылым мен білімнің тұтқасын ұстап отырған ғалымдар мен ұстаздарға ерекше жауапкершілік артады. «Ел боламын десең, бесігіңді түзе,» - ғұлама ғалым М.Әуезов айтқандай, жаңа қоғамның болашақ маманы ғылымның қазіргі өзекті мәселелерге сай зерттелуіне, білімнің сапасы мен тиімділігіне, практикалық тәжірибелік, нәтижелігіне байланысты
қалыптасады және тәрбиеленеді. Осы бағыттағы келесі мәселелерді шешуде басшылыққа алынатын маңызды құжат – «2011-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында Білім беруді дамыту тұжырымдамасы» баспа бетінде жарияланды. Білім беру жүйесінің қай сатысын алсақ та, ұлттық болмыс пен құндылықтарды игеруге бағытталғанын көруге болады. Осы деңгейлердің жиынтығы жас ұрпақтың үздіксіз білім алуын толық қамтамасыз етеді.[1]
Мектептегi оқыту процесi сауат ашудан басталатыны белгiлi. Сондықтан оның балаға ана тiлiн оқытып үйретуде алатын орны да ерекше.
Қазіргі Қазақстан бастауыш мектебіндегі жаңа өзгерістер әлемдік білім беру тәжірибелерін пайдалана отырып, баланың жеке дара күшінің дамуын қамтамасыз ететін жаңа технологияларды іздестіру және оларды қолдануға бағытталған. Мұнда, негізінен оқытуды ізгілендіруге сүйеніледі: ол оқытудың жеке тұлғаға бағдарлануын, жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының үрдісі мен нәтижесін, оның тұрақтылығы мен әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етеді. Бұл оқытудың мақсаттары, мазмұны, түрлері мен әдістерін анықтап, оларға жаңа мазмұн-мағына береді.
Соңғы онжылдықта көптеген шет елдердегі білім беру жүйесінде өзгерістер жүріп жатқаны байқалады. Білім беру пәлсапасында дәстүрлі жалпыға бірдей сауаттылықтан жоғары қызметі бар білім парадигмасының жетекші бағытына айналуда. Білім берудің бастауыш сатысы сол білімнің тәуелді негізі болуға бағдар алып, оқытуды ақпараттандыруға, соған сәйкес жаңа технологияларға баса көңіл бөлінуде.
1. ҚР «2011-2020 жылдарға арналған Білім беруді дамыту тұжырымдамасы». Мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 2010.
2. «Қазақстан-2050» стратегиясында латын тіліне 2025 жылы көшу туралы. 11 қаңтар- Астана, 2013.
3. Ысқақ Б. Сауаттылыққа үйрету әдістемесі. А., 1997.
4. Ысқақ Б. Мазмұндама жаздыру әдістемесі. А., 1992.
5. Сарманов Е., Сапаров С. Оқытудың жаңа технологиялары, Ш., 2005.
6. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары, А., 2000.
7. Мектептің даярлық класы мен балабақшаның даярлық тобына арналған бағдарламалар. – Алматы, 1992.
8. Жиенбаев С. Сауат мектебінде ауыз бен жазба сөзге үйрету.//Ауыл мұғалімі, 1935. - №6.
9. Бейсембаева З. Қазак тілін оқыту әдістемесі.Алматы, 2002.
10. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001.
11. Оразбаева Ф.Ш., Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2005.
12. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Алматы, 1992.
13. Бейсенбиева Ұ. Сауатты жазуға үйрету.// Бастауыш мектеп, 2005, №2 .
14. Абашыкова Ғ. Сауат ашу. // Бастауыш мектеп, 2004, № 11.
15. Бірімжанова Д. Сауат ашу. // Бастауыш мектеп, 2004, №5.
16. Кенжебекова Н. Оқушылардың көркем жазу дағдыларын қалыптастыру. // Бастауыш мектеп, 2005, №8.
2. «Қазақстан-2050» стратегиясында латын тіліне 2025 жылы көшу туралы. 11 қаңтар- Астана, 2013.
3. Ысқақ Б. Сауаттылыққа үйрету әдістемесі. А., 1997.
4. Ысқақ Б. Мазмұндама жаздыру әдістемесі. А., 1992.
5. Сарманов Е., Сапаров С. Оқытудың жаңа технологиялары, Ш., 2005.
6. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары, А., 2000.
7. Мектептің даярлық класы мен балабақшаның даярлық тобына арналған бағдарламалар. – Алматы, 1992.
8. Жиенбаев С. Сауат мектебінде ауыз бен жазба сөзге үйрету.//Ауыл мұғалімі, 1935. - №6.
9. Бейсембаева З. Қазак тілін оқыту әдістемесі.Алматы, 2002.
10. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001.
11. Оразбаева Ф.Ш., Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2005.
12. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Алматы, 1992.
13. Бейсенбиева Ұ. Сауатты жазуға үйрету.// Бастауыш мектеп, 2005, №2 .
14. Абашыкова Ғ. Сауат ашу. // Бастауыш мектеп, 2004, № 11.
15. Бірімжанова Д. Сауат ашу. // Бастауыш мектеп, 2004, №5.
16. Кенжебекова Н. Оқушылардың көркем жазу дағдыларын қалыптастыру. // Бастауыш мектеп, 2005, №8.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І-ТАРАУ. САУАТ АШУ ӘДІСТЕМЕСІ
1. Сауат ашу әдістемесінің ғылыми
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .5
2. Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін оқу-тәрбие жұмысының
түрлері ... ... .8
ІІ-тарау.
2.1 Сауат ашу кезеңіндегі
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
0
2.2 Сауат ашу кезеңіндегі міндеттер, олардың мән
мағынасы ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Сауат ашу кезеңінде баланың тілі мен ойын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... .26
2.4 Сауат ашу кезеңінде пайдаланылатын көрнекті
құралдар ... ... ... ... ... ... ..2 9
2.5 Дайындықтары әр түрлі оқушылармен жүргізілетін сауат ашу жұмысының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 33
ІІІ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 35
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..37
Кіріспе
Кез-келген елдің білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік – экономикалық
және мәдени дамуына ықпал етуге бағытталған. Өйткені мектеп, жоғарғы оқу
орындары болашақта қоғамның экономика, мәдениет, саяси өмірі салаларында
белсенді қызмет ететін адамдарды дайындайды.
Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің
алдына мүлдем жаңа міндеттер қойып отыр. Қоғам мен техниканың ғарыштап
дамуына байланысты адамның да сана – сезімі өзгеруінен Жаңа оқушылар
пайда болды. Олардың мақсаттары да, құндылықтары да, табылатын идеялары да
бұрынғыдан әлдеқайда өзгерген.
Сондықтан болашақ ұрпақ ғылым мен білімнің тұтқасын ұстап отырған
ғалымдар мен ұстаздарға ерекше жауапкершілік артады. Ел боламын десең,
бесігіңді түзе, - ғұлама ғалым М.Әуезов айтқандай, жаңа қоғамның болашақ
маманы ғылымның қазіргі өзекті мәселелерге сай зерттелуіне, білімнің сапасы
мен тиімділігіне, практикалық тәжірибелік, нәтижелігіне байланысты
қалыптасады және тәрбиеленеді. Осы бағыттағы келесі мәселелерді шешуде
басшылыққа алынатын маңызды құжат – 2011-2020 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасында Білім беруді дамыту тұжырымдамасы баспа бетінде
жарияланды. Білім беру жүйесінің қай сатысын алсақ та, ұлттық болмыс пен
құндылықтарды игеруге бағытталғанын көруге болады. Осы деңгейлердің
жиынтығы жас ұрпақтың үздіксіз білім алуын толық қамтамасыз етеді.[1]
Мектептегi оқыту процесi сауат ашудан басталатыны белгiлi. Сондықтан
оның балаға ана тiлiн оқытып үйретуде алатын орны да ерекше.
Қазіргі Қазақстан бастауыш мектебіндегі жаңа өзгерістер әлемдік білім
беру тәжірибелерін пайдалана отырып, баланың жеке дара күшінің дамуын
қамтамасыз ететін жаңа технологияларды іздестіру және оларды қолдануға
бағытталған. Мұнда, негізінен оқытуды ізгілендіруге сүйеніледі: ол оқытудың
жеке тұлғаға бағдарлануын, жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының үрдісі мен
нәтижесін, оның тұрақтылығы мен әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етеді. Бұл
оқытудың мақсаттары, мазмұны, түрлері мен әдістерін анықтап, оларға жаңа
мазмұн-мағына береді.
Соңғы онжылдықта көптеген шет елдердегі білім беру жүйесінде өзгерістер
жүріп жатқаны байқалады. Білім беру пәлсапасында дәстүрлі жалпыға бірдей
сауаттылықтан жоғары қызметі бар білім парадигмасының жетекші бағытына
айналуда. Білім берудің бастауыш сатысы сол білімнің тәуелді негізі болуға
бағдар алып, оқытуды ақпараттандыруға, соған сәйкес жаңа технологияларға
баса көңіл бөлінуде.
Сауаттылықтың өрісін кеңейтіп, білім берудің үзіксіздігі мен
сабақтастығын қамтамасыз ету. Барлық бұл қағидалар Білім беру туралы ҚР
Заңында орын алған. [2]
Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсеткендей,
Бәсекеге қабілетті ұлтты оның білімнің денгейі анықтап береді және білім
берудің негізгі бағыттарын реформалап, бекітті: мектеп
қабырғасындағы білім берудің 12 жылдыққа ауысуы; жаңа формациядағы
оқытушылардың келуі, қатан отандық жоғары оқу орындары мен шетелдік
оқу орындарының филиалының көбеюі әлсіз білім беруді тудырады, сондықтан
жоғарғы талаптардың негізінде қысқартушылық; еліміздегі элиталы жоғары оқу
орындарын топтарын анықтап оларды мамандық дайындаудың эталонына
айналдыру, яғни мемлекеттік қызметтер үшін; болашаққа жол тартатын білім
берудің Мемлекеттік жаңа бағдарламасын
өндеп шығару.[3] Осындай жағдайдағы білім берудің болашақ гуманизациялануы
оқып үйретудің қазіргі методы мен формаларына айтарлықтай ықпалын тигізеді.
ЮНЕСКО тұжырымдамаларында көрсетілгендей тәуелді сауатсыздық өркениет
көшінде жалпы адамзаттық қатер болып отырғаны барған сайын айқындала
түсуде. Ол ғылыми-практикалық ілгерілеудің жедел қарқынмен дамуымен
түсіндіріледі.
Халықаралық білім беру жүйесіне кірігу проблемасы өзгермелі (жылжымалы)
білім беруді күшейте отырып, тәуелді білім парадигмасына ауысуда жаңа
педагогикалық технологиялармен, инновациялық оқумен байытылу арқылы
іліктестірілген құрылымда жүзеге асады.
Қазақстандық қоғамдағы түбірлі өзгерістерге сай үздіксіз білім берудің
бастауыш білім беру жүйелерінде елеулі жаңарулар туындауда.
Әлемдік білім кеңістігіне енуді қолға алып, өркениет елдері қатарына
кіруге талпыныс жасап отырғанда, мемлекеттік тілді орнықтыру, болашақ
ұрпақтың әлемдік деңгейде соңғы ақпараттық технологияларды пайдалана
отырып, ешбір қиындықсыз білім алуына жағдай жасау үшін білім беру жүйесін
компьютерлік технологияны кеңінен қолданысқа енгізу латын әліпбиіне көшуді
қажет етіп отыр.
Осындай ауқымды мақсатты көздеген Елбасы Н.Назарбаев 2006 жылы
Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында: Қазақ әліпбиін латынға
көшіру жөніндегі мәселеге қайта оралу керек. Бір кездері біз оны кейінге
қалдырған едік. Әйтсе де латын қарпі коммуникациялық кеңістікте басымдыққа
ие және көптеген елдер, соның ішінде посткеңестік елдердің латын қарпіне
көшуі кездейсоқтық емес. Мамандар жарты жылдың ішінде мәселені зерттеп,
нақты ұсыныстармен шығуы тиіс. Әлбетте, біз бұл жерде асығыстыққа бой
алдырмай, оның артықшылықтары мен кемшіліктерін зерделеп алуымыз керек, —
деген еді. Қазақстан-2050 стратегиясында латын тіліне 2025 жылы толық
көшетініміз туралы кесімді сөз айтылды. [4]
Бұл ақпаратты қоғамда, мәдениет технологиясы мен адам денсаулығын,
қоршаған ортаны қорғау кезеңінде әлемдік кеңістікке бет бұруымыздың көрнісі
болып табылады. Өйткені қазіргі кезең Қазақстан Республикасында мемлекеттік
білім беру саясаты әлемдік білім кеңістігімен үйлесімде дамуын көздейді.
Біздің зерттеуіміздің өзектілігі балалардың сауат ашуына, оқу-жазу
дағдыларына, ойлау дәрежесі мен тілінің дамуына жан-жақты жағдай жасап, ана
тілінің дыбыстық құрамының ұлттық тіліміздің ерекшелігіне сай таза болмауы
және оның тарихы мен оқыту әдістемесі берілетін ғылыми білімнің қазіргі
заман талабына сәйкес зерттелмей келуінде.
Оқытудың алғашқы саласы сауат ашу жұмысы болғанымен, бұл мәселенің
тарихы мен қазіргі жағдайына әлі күнге дейін жеткілікті көңіл бөлінбей келе
жатқаны, әсіресе тіліміздің дыбыстық жүйесін дәл ғылыми негізде бере алмай
отырғаны белгілі. Қазіргі кезде тіл мамандары, педагогтар мен психологтар,
лингвистер осы орыс әрпінен латын әліпбиіне көшу мәселесін қолға алып, тек
қазақ дыбыстарынан ғана тұратын әліпби жобаларын ұсынуда.
Сауат ашу жұмысының негiзгi мiндетi – балаға хат таныту, яғни оған оқу
мен жазуды үйрету. Сонымен қатар, сауат ашу барысында оқушылардың тiлi мен
ой – өрiсiн жетiлдiруге де баса назар аударылады.Соның нәтижесiнде жас
ұрпаққа тиiсiнше жалпы бiлiм негiздерiн меңгертiп, адамгершiлiк, патриоттық
тәрбие беруге негiз қаланады. Демек, сауат ашу бiлiм мен тәрбие алудың
кiлтi iспеттес.[5]
І-ТАРАУ. САУАТ АШУ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негіздері
Сауат ашу әдістемесі тілдің жазба түрі мен ауызша түрінің арасындағы
айырмашылықтар мен күрделі байланыстарды бірдей ескерген жағдайда ғана
нәтижелі болмақ. Тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты алуан түрлі
мәселелерді оқып меңгеру - ең алдымен тілдің дыбыстық жүйесін, ондағы жеке
дыбыстардың табиғаты мен фонетикалық заңдарып жете білуді қажет етеді.
Табиғи жағынан дыбыс қандай да болмасын бір дененің белгілі бір ортада
теңселіп, қозғалуының нәтижесінде пайда болады да, құлаққа естіледі. Дыбыс
өтетін орта — ауа кеңістігі. Ауа кеңістігінсіз ешбір дыбыстың жасалып,
пайда болуы мүмкін емес.
Дыбыстың жасалуында: оның ырғағы, күші, созылыңқылығы, әуені
ажыратылады,
Дыбыстың ырғағы белгілі бір уақыт мөлшері (әдетте 1 сек.) ішіндегі
дірілдің саны; ол неғұрлым көп, жиі болса, ырғақ солғұрлым күшті болады.
Ал, керісінше, дірілдің саны аз болса, ырғақ та солғындап, әлсірей береді.
Адамның құлағы 1 сек. ішінде 16-дан 20000-ға дейінгі дірілдің нәтижесінде
пайда болатын дыбысты қабылдап, ести алады. Дауыс құбылысы осы ырғаққа,
яғни сөйлеу барысында ырғақтың өзгеруіне байланысты болады.
Дыбыс күші дірілдің қарқынынан шығады. Егер дірілдің кеңдік (амплитуда
— лат. amplitugo) қарқыны көбейе түссе, дыбыс күші де ұлғайып, күшейе
береді. Сөйлеуде дыбыс күші екпінмен қарым-қатынасқа түседі.
Дыбыс әуені дыбыс дірілінің түрлерімен ұштасады. Дірілдің ритмикалы
және ритмикалы емес деп аталатын түрлері болады.
Тіліміздегі дыбыстар өкпедегі ауаның сөйлеу аппараты (өкпе, көмей,
дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз, мұрын қуысы, тіл, таңдай тіс, ерін
т.б.) арқылы шығуынан жасалады.
Дыбыстарды айтуда әсіресе дауыс шымылдығы мен тіл айрықша қызмет
атқарады: дауыс шымылдығының керіліп тұруынан діріл пайда болады да, үн
шығады; ал тілдің бірде көтеріліп, бірде төмен түсуінен, сондай-ақ оның
артқы шені мен орта шенінің немеcе ұшының қимылынан әртүрлі дыбыстар
жасалады.
Тіл дыбыстарының артикуляциясына айрықша қатысы бар дыбыстау
мүшелерінің бірі - ерін. Қазақ тілінде 38 дыбыс бар. Олар дауысты,
дауыссыз болып екіге бөлінеді. Бұлайша бөлу дыбыстардың буын құрау
қызметіне негізделеді. Қазақ тілінде 13 дауысты дыбыс буын құрайды да, 25
дауыссыз буын құрамайды. Дауыстылар: а, ә, о, ө, е, ы, і, ұ, ү, е, э, и, у.
Дауыссыздар: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, һ,
ц, ч, ш, щ. У дыбысы дауыстыдан кейін келсе, буын құрай алмай, үнді дыбыс
болады. Ендеше ол бірде дауысты, бірде дауыссыз қызметін атқарады. Бұлай
топтау балаларға әсіресе олардың акустикалық жақтары мен физиологиялық
жақтары баса үйретілуі қажет.
Дауыстылар мен дауыссыздардың жасалуын Бодуэн де Куртенэ: дауыссыз
дыбыста қысым – дыбыстау аппаратының бір ғана мүшесіне түссе, дауыстыда
дыбыстау аппаратына жайылады да, жалпылама өтеді – деп, айқындаған болатын.
Мұғалім тілдің артқы таңдайға қарай жылжуы мен бүктеліңкіреп айтылуынан
жуан дауыстылар, тілдің таңдайдың алдыңғы жағына жуықтауынан жіңішке
дауыстылар шығатынымен таныстырды. Әсіресе айтылуы қиындық келтіретін
дыбыстар – дауыссыздар. Тіпті кейбір балалар дыбыстарды мектепке келгенде
айта да алмайды. Осыған орай, кейбір дауыссызды айтқанда тілдің ұшы күрек
тіспен жымдасып, бірден кілт ажырап кететінін, кейбіреулері астыңғы еріннің
үстіңгі ерінге немесе тіске тиюінен , енді біреулері тіл ұшының астыңғы
тіске жуысуынан, ал тілдің артқы шенінің жұмсақ таңдайға жуықтасуынан,
жұтқыншақтың тарылуынан дыбысының пайда болатын байқатып айтқызып балаларды
дағдыландырды.
Сауат ашу кезеңінде балалар дыбыстарды айтуға дағдылануымен бірге
олардың қалай таңбалатынымен де танысады. Дыбыстардың таңбасын білу,
әріптерді үйрену – сауатты болудың алғашқы баспалдағы. Әріптерді білу
арқылы жазуды меңгереді.
Мектепте осы сауат ашу ең бір шешуші кезең болып есептеледі. Өйткені
қазақ тілін үйрену жоғарыда көрсеткеніміздей, басқа пәндерді де үйрену
барысындағы жетістіктер мен кемшіліктердің негізі болып табылады.
Сауат ашу кезінде балалар сөздің дыбыс, буын құрамын меңгереді,
сөйлеммен танысады. Буындардан қалайша сөз құрауға болатыннын біледі, жаңа
сөздер үйреніп, сөздік қорларын байытады, практикалық түрде қазақ тілінің
нормасына сай сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып беруге дағдылана
бастайды.
Мұғалім бөбектерге айтылатын дыбыстарды қағаз бетіне түсіру үшін және
оларды оқу үшін бұл дыбыстардың белгілі бір графикалық таңбалармен
белгіленетін айтады.
Бірінен кейін бірі рет-ретімен орналасқан әріптердің жиынтығы алфавит
деп аталады. Қазақ тілінде орыс графикасы арқылы белгіленетін 42 әріп бар.
Олар: а, ә, б, в, г, ғ, д, е, е, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, і, ы, ұ, ү,
о, ө, п, р, с, т, у, ф, һ, ц, ч, ш, щ, э, ю, я, ь (жіңішкелік белгі), ъ
(жуандық белгі). Қазақ тілінде бір таңба екі дыбысты белгілейтін жағдайлар
да бар: е, я, ю, у, ц, ч, щ.
Дыбыс тіркестерінің, сөздердің дұрыс айтылу ережелері орфоэпия( гр.
Сөзі orthos – тура, дұрыс, epos – сөйлеу ) деп аталады.
Сөз құрамындағы дыбыстар немесе сөздердің аралықтарындағы дыбыстар бір-
бірімен өзара үндесіп, үйлесе айтылады. Сөйлеу олардың үндестігін сақтап,
нақышына келтіре айту үшін тілдің дыбыстық жүйесінің табиғатын, дыбыстардың
бір біріне әсер ету заңдылықтарын жете білу керек.
Қазақ тіліндегі сөздердін, айтылуы мен жазылуында аса көп айырмашылық
жоқ. Дегенмен сөз ішіндегі және сөз аралығындағы дыбыстардың барлығы бірдей
айтылуынша жазылмайды. Үндестік заңына сай, қатар келген екі дыбыс бір-
біріне ықпал жасап, өзгеріліп естіледі (түңгі-түнгі, Амангелді-Аманкелді,
Жампейіс-Жанпейіс, башшы-басшы, баралмай-бара алмай т.б.).
Оқу-жазуға үйретудің алғашқы кезеңдерінде анық, естілетін, созып айтуға
келетін және дыбысталуы мен таңбалануы бірдей дыбыстардан құралған сөздер
іріктеліп алынады. Балалар сауат ашу кезінде өздері көріп тұрған не жазған
әріптерінен буын құрай алады. Олар талдау арқылы сөздің қандай буындардан,
дыбыстардан құралып тұрғанын ажыратса, жинақтау арқылы дыбыстардан буын,
буындардан сөз құрап үйренеді.
Дара айтуға және басқа дыбыстармен қосып айтуға ең, қолайлы келетін
дыбыстар дауыстылар болады, сонан кейін үнді дауыссыздар мен ұяң
дауыссыздар. Ең қиындары — қатаң дауыссыздар. Сондықтан да оқу-жазуға
үйреткенде ең алдымен дауыстылар, сонан соң; дауыссыздарды оқытқан орынды
болады. Өйткені сауат ашудың ең, алғашқы кезінде балалар бірден екі әріпті
біріктіріп оқи алмайды. Алғашқы кезде бала бір-екі әріпті қабылдай алады.
Үйрене келе, бірте-бірте жалғас тұрған әріпті де қабылдайды. Бірінші
әріптен екінші әріпке көшіп, екі әріпті қосып оқи алатын кезде, созып
айтуға болатын дыбыстардың берілгені жөн. Сондай-ақ алғашқы кезде оқуға
ұсынылған сөздер буын жағынан да жеңіл (ашық буын) көбінесе жуан дауыстылар
мен созып айтылатын дауыссыздардан құралғаны қолайлы.
Балалар жуан буынды оқып үйрене бастаған кезде, жіңішке буындарды оқуға
онша қиналмайды.
Сауат ашу кезінде дыбыстар және буын түрлерімен қатар сөздің
құрамындағы дыбыстардың аз-көптігінің де әсері болады. Яғни, алғашқы
сабақтарда екі-үш дыбысты сөздер үйретілгені дұрыс. Бірақ қазақ тілінде екі-
үш дыбысты ашық буыннан құрылған сөздер өте аз. Сондықтан бір-екі сабақтан
кейін-ақ бірнеше дыбыстан (өткен әріптердің қайталанып келуі арқылы)
құрылған сөздер мен тұйық буын қатар өтіледі. Екі дыбысты ашық және тұйық
буыннан үдету амалымен үш немесе төрт дыбысты сөздер құрастырылып
үйретіледі (Шо-ра, ша-на, ал, ал-ма, ар-ша, Са-ра т.б.).
Балаларға сөздерді, біріншіден, мағынасы жағынан, екіншіден, қолданылу
аясы мен шеңбері жағынан үйретудің олардың ойы мен тілін дамыту үшін маңызы
зор.
Сөздің ауыспалы, келтірінді мағынада қолданылуын бірде метафора арқылы,
бірде метонимия арқылы, кейде синекдоха тәсілдері арқылы беріліп отырады.
Метафора (гр. — mеtорога ауысу) — белгілерінің ұқсастығына қарай, сөз
мағынасының ауысуы. Мысалы, орыстың ғылымы, өнері - дүниенің кілті (Абай).
Метонимия (гр. mеtоnuymіа атын өзгерту) заттың не құбылыстың атауы екінші
затқа не құбылысқа белгіленетіні (өзара іргелес, шектес болуына қарай
ауысуы). Мысалы, Жүрегім менің қырық жамау (Абай). Синекдоха (гр.synekdohe)
—бірге жобалап түсіну. Мысалы, басың нешеу?
Сөзді үйрену барысында балалар мынадай амалдарға дағдыланулары тиіс:
1) сөздің мағынасын айту;
2) сөзді тағы қандай мағынада қолдануға болатынын айту;
3) осы мағынаны тағы қандай сөздермен білдіруге болатынын айту;
4) сөйлеуде лексикалық құралдарды дұрыс пайдалану;
5) мағына жағынан ұқсас немесе қарама-қарсы сөздерді қолданылуын
аңғару. [6]
1.2 Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін оқу-тәрбие жұмысының түрлері
1. Оқу сабақтарында, экскурсияларда табиғат құбылыстарын бақылап
үйренеді (маусымдық өзгерістерді). Жылдың әр маусымындағы өзгерістерді
салыстырады, жалпылайды және көктемнің, жаздың, күздің, қыстың белгілері
жөнінде қорытынды шығарады. Маусымдық, өзгерістердің себептерін түсіндіреді
(күннің сәулесі мен жылуына байланысты). Табиғат календарын жасайды. Жыл
маусымдарына қарай, адамдардың бау-бақша-дағы, егістіктегі, мал
шаруасындағы қызметінің өзгерістерін байқайды.
2. Адамдардың тұрмысы мен қызметінде білімнің ролі туралы қарапайым
елес қалыптасады. Оқу әрекетінің негізгі ережелерімен танысады, танымдық
ойындар ойнайды, жұмбақтар шешеді, тату болу, сәтсіздіктерге күлмеу,
оқудағы өздерінің және жолдастарының табыстарына қуану т.б.с.с. үйренеді.
3. Оқушы режимінің негізгі бөлімдерімен танысады. Оқулықтарды, оқу
жабдықтарын ұқыпты үстауға дағдыланады, ертеңгіліктерге қатысады (Кітап
мерекесі, Әліппемен кездесу, Әліппемен қоштасу т.б.).
4. Қоғам өмірімен танысады. Отаны туралы, туған жері, елі, халқы
туралы, оның басынан өткен уақиғалар мен бүгінгі жайы және болашағы, салт,
дәстүрі туралы, түрлі мейрамдар және оларды неге мейрамдайтынымызды т.б.
біледі.
5. Адамдардың еңбектерін бағалауға үйренеді, мектеп мүлкін сақтау,
киімдерін күту, нан, басқа да тағамдарды төгіп-шашпау, ағаштардың
бұтақтарын сындырмау, жер бетінде шыққан көгалды таптамау т.б.с.с. біледі
және сондай әрекеттерге дағдыланады.
6. Мектептегі және қоғамдық орындардағы мінезқұлық нормаларымен
танысады. Жақсы деген немене, жаман деген немене екенін айырады.
Кішіпейілділік, мейірімділік, адалдық, қарапайымдылық т.б.с.с.
қасиеттерінің не екенін, олардың мәнін түсінеді.
7. Көшеде жүру тәртібімен, жол ережесімен танысады.
8. Санитарлық-гигиеналық ережелерді орындауға үйренеді.
Бұл жұмыстар сабақ үстінде де, сабақтан тыс уақытта да жүргізіледі.
Сөздердің ұқсастықтары мен ерекшеліктерін, теріс жазылуынан мағына
бұзылатынын балаларға ережені түсіндіргенде де, жаттығулар жүргізгенде де,
олардың жазуларындағы қателерді түзеткенде де көрсетіп, түсіндіріп отырудың
пайдасы көп (тұзшы-тұщы, барма-бар ма т.б.).
Сауат ашу кезінде оқу мен жазу жұмыстары өзара тығыз байланыста болады.
Жақсы оқи алатын бала таза да сауатты жаза біледі, ал, жазуды жақсы
меңгерген оқушы оқуды жеңіл меңгереді. Бір сабақтың өзінде оқу қызметі мен
жазу жұмысы бірін-бірі алмастырып және бірін меңгеруге екіншісінің көмегі
тиіп отырады. Бұл байланыс баланың алғаш А дыбысын танып, оны оқумен бірге
А әрпін жазып үйренуден басталады да, ол бүкіл сауат ашу кезеңінде
бірлікте жүріп отырады. Демек, әліппені оқып үйрену кезеңінде ана тілі
пәнінен бір күнде жүретін екі сабақтың біреуі дыбыс пен әріпті тануға
арналады. Бұл, әлбетте, оқуға үйрету сабағы болады. Ал, екінші сабақта сол
күнгі үйренген дыбыстың әрпін және жаңа әріп қатысқан буын, сөз, сөйлем
жазу жұмысы жасалады.
Қандай да болмасын дағдыға бала басқалармен қарым-қатынас жасау
барысында үйренеді.
Бала үлкендердің істеген әрекетін көріп бақылап, оған еліктейді, кейін
оны өзі істей бастайды.
Дағды мен шеберлікті қалыптастыру ұзақтығы да оның нәтижесі де
(беріктігі, саналылығы, жинақтылығы т.б.) ақыл-ой әрекетін қалыптастыру
процесін ұйымдастыруға байланысты екені көрсетіледі. Ендеше мұнда да
жауапкершілік мұғалімге жүктеледі. Ақыл-ой әрекетін ұйымдастыруға қойылатын
негізгі талаптар:
Ақыл-ой әрекетін бағыттаудың толық болуы: яғни қандай да болмасын
дағдыны қалыптастырудың өзі балаларға бағыт беру, түсіндіруден басталады.
Оқушы осы бағытпен өздігінен орындауға кіріседі; әрекеттің материалдық
түрде қалыптасу кезеңі. Оқушы көргенін орындайды, бірақ бұл әлі сыртқы,
материалдық формада (мысалы: оқушының таяқша салуға кірісуі: басын
қисайтып, иығын бүкірейтіп, бүкіл кеудесін бір жағына қисайтып, шынтағымен
көтеріп, саусақтарының барлығын бүгіп, бар күшін жұмсауы); әрекеттің сыртқы
сөйлеу ретінде көрінуі (балалар дауыстап сөйлеп отырады) Бұл кезеңде
күрделі әркеттер бөліп-бөліп орындалады (мысалы: сауат ашу барысында бір
әріпті жазуға үйрену үшін бірнеше элементтерді бөліп-бөліп жазып
жаттығады); әрекетті ішінен сөйлеп отырып орындайды. Яғни дағды мен
шеберлікке сапалы түрде үйренеді; әрбір қимылды не үшін, не мақсатпен
орындайтынын біледі. Бұл сатыда бірқатар артық қимыл-қозғалыстар жойылып,
жинақталады; дағды мен шеберліктің толық қалыптасып бітуі.
Сауат ашу кезеңінде мұғалімдер балаларды жазу әрекетіне үретуде осы
көрсетілген сатылы қалыптастыру жүйесін сақтауға тиіс. Бұл процесті
психолог П.Я.Гальперин және оның шәкірттері зерттеді.
Қай заманда болмасын алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттердің ең бастысы-
өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, сауатты, білімді ұрпақ
тәрбиелеу. [7]
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Сауат ашу кезеңіндегі жұмыстар
XIX ғасырдың 60—70 жылдарындағы прогресшіл педагогтерге ортақ болған
өзекті мәселе — бастауыш халық мектебінің оқу мазмұны еді. Қазақ даласында
білім таратушы көрнекті педагог Ыбырай Алтынсарин К.Д.Ушинскийдің
еңбектеріне сүйеніп, қазақтың бастауыш мектептеріне оқулықтар жазды. [8]
XIX—XX ғасырларда сауат ашу жұмысы буын және тұтас сөз әдісі бойынша
жүргізілді. Бұл әдіс түптеп келгенде, жаттауға негізделген, яғни бұл
әдіспен оқыту барысында мағынасыз сөздер мен буындар құрғақ жат-татылатын.
Осының салдарынан балаларды оқуға бірсыпыра дағдыландыра тұрғанымен,
оқушылардың ақыл-ойын дамытып, дүние танымын қалыптастыру мардымды іске
асырылмады.
Кеңес мектебінің негізгі әдісі талдау-жинақтау болып есептеледі. Бұл
әдіс әсіресе 30-жылдардан бері кеңес әдіскерлерінің зерттеу еңбектерімен
бірте-бірте толықтырылып, жетіліп келеді.
Сауат ашу кезеңі негізінен үшке бөлінеді:
1) әліппеге дейінге дайындық кезеңі;
2) әліппе кезеңі;
3) әліппеден кейінгі кезең.
Дайындық кезеңде бөбектерді бір ұжымға ұйымдастыру жұмысына баса назар
аударылады. Өйткені 6—7 жасар баланың мектепке оқуға түсуімен байланысты,
жаңа жағдайға, жаңа адамдарға (мұғалімге, балаларға) үйрену, олармен қарым-
қатынасқа түсу балаларға басында әжептәуір салмақ түсіреді. Мұнда
балалардың барлығы бірігіп, әсіресе бір-бірінен сұрап, анықтау арқылы
орындайтын тапсырмалар беру оларды жақындастырады. Сонымен қатар балаларды
біріктіруде ойын ерекше роль атқарады (мысалы, шеберхана ойыны).
Дайындық кезеңінде оқуға, жазуға әзірлік жасалады. Мұғалім балалардың,
білім дәрежесімен танысады, қалай сөйлей алатындары, қандай өлең, тақпақтар
білетіндері анықталады.
Бұл кезеңде мынандай жұмыстарға баса көңіл аударылады:
Балалардың сөздік қорын анықтау.
Балаларға ауызша қысқа-қысқа сөйлемдер құратып, өз ойларын айтып беруге
дағдыландыра бастау.
Балалардың, тіліне, сөйлеу мәнеріне көңіл аудару; тіл мүкістіктері,
кейбір дыбыстарды анық айта алмау жақтарын жою бағытында жұмыстар
ұйымдастыру.
Мұғалімнің және жолдастарының сөзін тыңдай білуге дағдыландыра бастау.
Сөйлем, сөз, буын, дыбыс туралы ауызша түсінік беріп, сөйлемді сөзге,
сөзді буынға, буынды дыбысқа жіктеуге дайындық.
Жазуға дайындық жұмыстары жасалады: партаға дұрыс отыру, қарындаш,
қаламды дұрыс ұстау, дәптерді партаға дұрыс қою, сия сорғыш, өшіргішті
пайдалану сияқты жұмыстармен қатар балалар дәптердің сызығымен
таныстырылады: өздері тік, көлбеу, ирек сызықтар сызып дағдыланады.
Оқушылардың қолын жазуға жаттықтыру үшін мұғалім әріп элементтеріне ұқсас
фигуралар жасап, оны оқушыларға сыздырады.
Дайындық кезеңінде балалардың зейін, ерік, қиял т.б. ерекшеліктеріне
баса назар аударылады; 1 класс оқушылары бір нәрсені зейін қойып, тыңдай
алмайтыны сияқты, өз қиялдарын да бақылай алмайды. Олардың қиялы мен
шындықтағы заттардың, құбылыстардың арасында айырмашылық көп болады
(мысалы, балалар суретте көрсетілген заттарды атап тұрып, онда жоқ
нәрселерді де қосып айтады).
Бұл кезеңде жүргізілетін жұмыстың ерекшелігінің бірі - балалардың
мектепке дайындық дәрежесінің әр түрлілігі. Осыған орай, жекелеген
балаларға қалай ықпал жасау жолдары мен жұмыс түрлері ойластырылады.
Партаға түзу отыр, Қаламды дұрыс ұста сияқты плакаттарды көрсетіп (егер
мектепте жоқ болса, ондай плакаттар алдын ала дайындалуға тиіс), соған сай
әңгімелер өткізіледі. Өйткені балалар отыру, жазу, қалам ұстау ережелерін
бұлжытпай орындауға жаттыққанда ғана саусақтарының бұлшық еттері дұрыс
дамып жетіледі.
Алғашқы сабақтарда балалардың тілі мен ойын дамыту жолында алуан түрлі
жұмыстар ұйымдастырылады: әңгімелесу, көркем шығармалар оқу, ауыз әдебиет
үлгілерін (жұмбақ, мақал, мәтел, жаңылтпаштар т.б.) жатқа, айту, өлеңдер
жаттау, сурет, экскурсия бойынша әңгіме барысында мұғалім өзі қоятын
сұрақтарын мұқият ойластырады.
Дайындық кезеңіндегі әңгіменің ерекшелігі оның қысқа (4—6 минут)
болуында, әсерлілігінде, мұғалімнің сөзінің логикалық жүйелілігінде,
мәнерлілігінде, тақырыбы жағынан балалардың күнделікті өміріне қабысып
келуінде.
Дайындық кезеңде мектеп тәртібі, оқу құралдары мен оқу жабдықтарын
пайдалану тәртібін үйретуге ерекше көңіл аударылады.
Осы айтылғандармен қатар дайындық кезеңінде кейбір әріп элементтерімен
таныстырып, таңбасын жасатып үйрету де пайдалы (мысалы, А үш таяқшадан
тұрады: екі таяқша төбелерін түйістіріп тұрады да, үшіншісі кесе көлденең
тұрады т.с.с.).
Кеспе әріптердің кассасын жасату және оны пайдалану жұмыстарына
жаттықтыру да осы кезеңде іске асырылғаны жөн. Өйткені әріп таныту
кезеңінде балаларға қойылатын талап тым көбейіп кетеді де, олар үлгіре
алмай қалады.
Дайындық кезеңіндегі сабақтардың жүйесін былайша көрсетуге болады:
Сөйлем және сөз тақырыбына арналған сабақ (ауызша).
Мұғалімнің ертегі айтып беруі (немесе әңгіме оқып беруі).
Айтылған ертегі (немесе оқылған әңгіме) бойынша сұрақ-жауап түрінде
әңгімелесу.
Тыңдағандарын оқушылардың өздеріне айтқызу.
Әңгімені сөйлемге ажырату.
Сөйлемдердегі сөздерді табу.
Ертегідегі (немесе әңгімедегі) ең қызық суреттелген жерлерді балаларға
айтқызу.
Ертегіні (немесе әңгімені) диалог түрінде рольге бөліп айтқызу.
Сөз және буын тақырыбы бойынша сабақ( ауызша).
Әліппенің алғашқы беттеріндегі суреттер бойынша әңгіме жүргізу.
Оқушылардың айтқандарын сөйлемге талдау.
Сөйлемдерді сөзге талдау.
Сөздерді буынға талдау.
Сөздің басқы немесе соңғы буындарын жауып қойып, оны оқушыларға
тапқызу.
Әңгімелеген заттардың суреттерін салу немесе ермексаздан жасату.
Дыбыспен таныстыру сабағы
Жұмбақ жасырып, оқушыларға шешкізу; осы жұмбақ пен оның шешуі бойынша
әңгімелесу.
Әңгімені сөйлемдерге, сөйлемдерді сөздерге, сөздерді буындарға
талдатқызу.
Дыбыспен таныстыру (а-ра, ал-ма, а-ғаш, а-па т.б. сөздерді талдай
отырып, а дыбысына көңіл аударылады).
Таныс дыбыстан басталатын сөздер ойлату.
Айтылған кейбір сөздердің суретін салғызу.
Әріп элементін жазуға үйрену сабағы.
Балалардың қарындаштарын, дәптерлерін дайындау.
Оқушыларды жазуға даярлау. Қарындашты қалай ұстау керектігін қөрсетіп,
саусақтарын бүгу, жазу, ауаға жазғызып жаттықтыру.
Бүгін дәптердің бір бетіне жалауша салатындарын айту.
Тақтаға жазып көрсету және оны қайта ауаға жазып көрсету.
Балаларға дәптерлеріне жазғызу.
Сөйлемді сөзге, сөзді буынға ажыратуға жаттығу сабағының үлгісі
Тақырыбы: сөйлемді сөзге, сөзді буынға ажыратуға жаттығу.
Көрнекі құрал: Әліппе кітабының алғашқы беттеріндегі жеке суреттер.
Сабақтың барысы: Жеке суреттерді қарап, оларды атау. Сұрақ- жауап арқылы
суретте көрсетілген заттардың әрқайсысына лайықты сөйлемдер құрату. Мысалы,
— Үйрек қайтеді? — Үйрек ұшады деген сөйлемде неше сөз бар? — Үйрек ұшады
деген екі сөз бар. Бірінші сөз қайсы? —• Бірінші сөз — үйрек. — Жақсылап
тыңдап отырыңдар, мен бірінші сөзді нешеге бөліп айтар екенмін. Үй-рек.
Нешеге бөліп айттым? — Екіге бөліп айттыңыз.—Бірінші бөлігі қалай? —
Бірінші бөлігі — үй. — Екінші бөлігі ше? — Екінші бөлігі — рек.
Осылайша екінші сөз (ұшады) де талданады. Енді бұл сөздерді балалардың
өздері айтады. Сонан кейін буынның мәнісі, әр буынды айтқан сайын ауыздың
ашылуымен бірге иектің ілгері қарай қозғалатындығы түсіндіріледі. Иектің
қозғалысын байқату үшін сөзді буынға бөліп айтқанда алақанды иектің астына
ұстау арқылы тәжірибе жасатып көруге болады. Иек екі буынды сөзде алақанға
екі рет, бір буынды сөзде бір рет тиетініне олардың көздері жетеді.
— Сонымен, бүгінгі сабақта не үйрендік? — Сөйлем құрастырдық,
сөйлемдегі сөздерді буынға бөліп үйрендік.
Енді суретке қарап, жақсылап тыңдап отырыңдар.
Мен сөздің бірінші буынын айтамын, сендер қалған буынды жалғастырып
айтып тұрыңдар: би-дай, үй-рек, та-уық, т.б.
Біз өткен сабақта не туралы әңгімелесіп едік?
Өткен сабақта біз Бақша өсімдіктері туралы әңгімелескенбіз.
— Бақшада не өсірілетін еді?
Бақшада қауын, қарбыз, сәбіз т.с.с. өсіріледі.
Бақшада қарбыз өседі деген сөйлемде неше сөз бар?
Бақшада қарбыз өседі деген сөйлемде үш сөз бар.
Олардың қандай сөздер екені қайталанып айтқызылады және сол сөздер
буынға талданады.
Үйге екі-үш буыннан құралған сөздер ойлап келу және бақшада істеген
жұмыстары туралы әңгіме айтуға дайындалу тапсырылады.
Дыбыспен таныстыру сабағының үлгісі
Көрнекі құрал: аттың, ағаштың, алманың суреті және Әліппедегі суреттер.
Сабақтың барысы: оқушылардың назарын сабаққа аудару үшін, балаларға
көздерін жұмып, аз уақыт не естілетініне құлақ салып отыру тапсырылады.
Балалар машинаның дүрілі, біреудің даусы т.б. дыбыстар естігенін айтады.
Біздің сөйлейтін сөздеріміз де осы сияқты дыбыстардан құралатыны
түсіндіріліп, Ажар, апа, Асыл т.б.с.с.өздер мысалға келтіріледі, буынға
бөлінеді (А-жар, а-па, А-сыл). Бұл сөздердің басында қандай дыбыс
естілетіні сұралады. Балалар а дыбысының естілетінін айтады. — Осы
дыбысты бәрің де айтып көріңдерші. Әлия, сен де. Асқар, сен де —
барлығымыз; айтайық.
Суреттерді қарау және олардың атын атау; атауларды буынға бөлу. Ішінде а
дыбысы бар сөздер ойлату. Л дыбысының таңбасымен таныстыру. Кеспе
әліппеден а әрпін алып, оның екі тік сызықтан және бір көлденең сызықтан
құралғанын ажыратып, қосып көрсету. Оқушылар бұл әріпті таяқшадан өздері
құрастырады және оқиды.
А әрпінің кіші таңбасымен таныстыру. Оны да талдау (сопақшалау келген
дөңгелек пен имек таяқшадан тұрады). Оны екі бөлімнен құрастырып көрсету
(картоннан жасалып әкелген). Балалар картоннан жасалып әкелінген үлгіні
айнала сызу арқылы а таңбасын шығарады. Әріп кассасынан бұл таңбаны
табады.
Өткен сабақта балалардың өздері атын айтып, буынға бөлген еді; бүгін сол
сөздерді тағы қайталайық, — деп, мұғалім оқушылар айтқан сөздерді талдау
арқылы оның құрамында а дыбысының бар-жоғына көңіл аудартады.
Үйге құрамында а дыбысы бар 3—4 сөз ойлап келу тапсырылады. [8]
Бұл — сауат ашудың басты, негізгі кезеңі. Әліппе кезеңінде дыбыстар
оқушыларға алфавит ретімен үйретілмейді, алғашқы кезде балаға естілуі,
айтылуы ең оңай дауысты және дауыссыз дыбыстар үйретіледі. Әр дыбыстың
тұсындағы суретке байланысты әңгіме өткізіледі.
Қазақ мектептері үшін әліппе жасаушы авторлар мен сауат ашу жұмысын
зерттеушілер әліппе кезеңін төртке бөледі.
Бірінші кезеңде жуан дауысты дыбыстар мен созылымды дауыссыздар және
олардың таңбалары таныстырылады. Грамматикадан: сөйлеу, сөйлем, сөз, буын,
дыбыс практикалық жолмен ұғындырылады.
Жалпы кеңес мектептеріндегі мұғалімдер мен әдіскерлер жазу оқудан кейін
қалмауға тиіс екенін, яғни балалар сауат ашу барысында дыбыстарды оқып,
олардың таңбаларын танып қана қоймай, әріптерді де жазып үйренулері қажет
екенін көрсетеді.
Ендеше алғашқы кезеңнен бастап-ақ оқушылар үлкен және кіші әріптерді
бірден жазып үйренеді. Екі дыбысты сөздерді оқи біледі, сондай-ақ көшіріп,
те, жатқа да жазып үйренеді.
Оқуда да, жазуда да сөзді буынға, буынды дыбысқа бөлу сияқты, талдау-
жинақтау әдісі, сонымен қатар үдету амалдарымен (ат, ат-а-ата т.б.)
жасалған сөздерді және бір ғана әрпі немесе дыбысы өзгеше сөздерді (ана,
ара, т.б.) оқу-жазу әдістері кең қолданылады.
Екінші кезеңде негізінен қысаң дауыстылардың жуаны және қалған үнді
(сонор), ұяң, қатаң дауыссыздар таныстырылады. Бұл кезеңдегі дыбыстармен
танысу жолдары да бірінші кезеңдегідей әдістер арқылы өтеді. Мұндағы
айырмашылық— ұқсас дыбыстар салыстырыла оқытылады. Танылатын әріп санының
көбейе түсуіне байланысты бұл кезеңнің жазу материалында қысқа-қысқа
сөйлемдер кездеседі.
Үшінші кезеңде жіңішке дауысты дыбыстар мен к, г, п, б, ж, з, ң сияқты
дауыссыздар танытылады. Бұл кезеңде оқушыларға үйретілетін буын саны да
арта түседі.
Әліппені оқытудың төртінші кезеңінде тілімізде сирек кездесетін һ
сияқты дыбыстар мен солардың таңбалары таныстырылады. Сонымен қатар бұл
кезеңнің мақсаты — орыс алфавитінен қосылған әріптерді және олардың
дыбыстарын саналы түрде таныту.
Жазу жұмыстары, сондай-ақ басқа жұмыс түрлері дс алдыңғы, дайындық
кезеңіндегі сияқты болып келеді.
Әліппе кезеңінде қолданылатын негізгі құрал (Әліппе жәнс Әліппе
серігімен қатар) —кеспе әліппе. Кеспе әліппеден балалар сөз құрастырады,
сөздерді буынға, дыбысқа талдайды, құрастырған сөздерін оқып жаттығады.
Балалар оқыған немесе жазған сөздерінің мағынасына жете түсінетіндей, қате
жібермейтіндей дәрежеге жеткенге дейін талданады.
Балалар әліппені өтудің бірінші кезеңінде алдын-ала буынға, дыбысқа
талдап, кеспе әліппеден құрастырған сөздерін оқитын болса, екінші кезеңде
үдету амалымен жасалған сөздерді және бір дыбысы өзгеше сөздерді оқиды. Бір
дыбысы өзгеше сөздер мен үдету амалы арқылы жасалған сөздерді оқыту жұмысы
кеспе әліппені пайдалану жұмысымен байланыстырыла жүргізілгенде ғана тиімді
және нәтижелі болып шығады.
Үшінші кезеңде оқушылардың оқу техникасы мен жазу дағдысын жетілдіре
түсу мақсатында Әліппе кітабының соңғы жағындағы материалдар
пайдаланылады. Бұл сабақтардың мақсаты оқушылардың әліппеден алған білімін
бекіту ғана емес, сонымен қатар балаларды оқу кітабы мен грамматикадағы
материалдарды үйренуге дайындау болғандықтан, әліппе кезеңіндегі
сабақтардан гөрі әліппеден кейінгі кезеңдегі сабақтар едәуір ерекшеленеді.
Әліппеден кейінгі кезеңде балалар көлемі шағын, қарапайым қысқа-қысқа
сөйлемдерден құрылған мәтіндер оқиды. Кеспе әліппемен жұмыс бұл кезеңде де
тоқтатылмайды. Әріптерден сөздер мен буындарды құрап жаттығу және оларды
оқу жұмысы әліппеден кейінгі кезеңде де ұштастырыла қатар жүргізіліп
отырады.
Жазуға берілетін мәтіндердегі сөздердің айтылуы мен жазылуы бірдей, бір-
біріне сай болуы әліппеден кейінгі кезеңде де қатты қадағаланады. Балалар
бұрын оқылған, талданған сөйлемдерді мұғалімнің айтуы бойынша жатқа жаза
алады. Аяқталмаған сөйлемдерді өздері аяқтай алады. Сөйлемдердегі
қалдырылып кеткен сөздерді өздері тауып, қосып жаза алады. Мұндай сөздерді
тауып, қосу немесе сөйлемді аяқтау жұмыстары, әрине оқушылар бұрыннан оқып
талдап, танысқан сөйлемдері бойынша жүргізіледі.
Әліппе кезеңінде жаңа дыбыс пен жаңа әріпті үйрету сабағының жүйесі
Оқу сабағы:
Оқылған ертегі немесе жұмбақ бойынша әңгіме.
Әңгіме барысында қолданылған сөйлемдердің ішінен үйретілгелі отырған
жаңа дыбыстан басталатын немесе аяқталатын сөзі бар сөйлемді бөліп алып,
оған оқушылардың назарын аудару.
Сөйлемді сөзге, сөзді буынға, дыбысқа талдау арқылы үйретілетін дыбысты
бөліп алу; осы дыбыстан басталатын немесе аяқталатын жаңа сөздер ойлап
табу.
Сол әріптің баспа түрін көрсету, оның суретін таяқшалардан, қағаз
қиындыларынан жасап көрсету, басқа әріптердің ішінен табу.
5. Кеспе әліппеден сөз құрастыру және оны оқу.
6. Бір буынын немесе әрпін ауыстыру арқылы жаңа сөз жасау; буынның
немесе сөздің басына, соңына әріптер қосып, жаңа сөз жасау, оларды оқу.
7. Әліппедегі бағанада берілген сөздерді оқу.
Жазу сабағы:
Жазуға дайындық (оқушылардың дұрыс отыруы, қаламдарын дұрыс ұстауы,
дәптерлерінің партада дұрыс қойылуы) тексеріледі.
Сөзді буынға, дыбысқа талдау арқылы жаңа әріп бөлінеді.
Жаңа әріптің элементтері бөлшектеліп көрсетіледі, мұғалім оны тақтаға жазып
тұрады, оқушылар дәптерлеріне жазады.
Мұғалім жаңа әріпті тақтаға жазады; оқушылар осы әріптен басталатын сөздер
ойлап табады, сонан соң;
олар әріпті дәптерлеріне жазып алады.
Оқушылар тапқан сөздерін буынға, дыбысқа талдайды, оқиды.
Талданған сөздердің ішінен барлық әрпі түгел өтілген сөздерді оқушылар
дәптерлеріне жазады.
Суретпен немесе ермексазбен жұмыс.
Әліппенің алғашқы кезеңдеріндегі сабақтар осындай жүйеде
ұйымдастырылады. Ал әліппенің екінші, үшінші кезеңдерінде жаңадан
үйретілетін әріпке (әсіресе баспа түріне) жаттығу жұмысы көбірек
жүргізіледі. Мұнда өтілген әріптерді қайталау, қиындау буындардан
құрастырылған сөздерді оқу, кеспе әліппеден сөз құрастыру және оларды оқу
жұмыстары басым болып отырады. Сонымен қатар әріптері, буындары ұқсас жұп
сөздер мен буындарды салыстырып оқу, жазу жұмыстары да молынан жүргізіледі.
Әліппеден кейінгі кезеңдегі сабақ жүйелері
Әңгіме немесе ертегі оқу сабағы
Оқылатын әңгіме немесе ертегі тақырыбы туралы кіріспе немесе дайындық
әңгіме жүргізіледі.
Әңгіме немесе ертегі қысқа-қысқа бөлімдерге бөлініп, оқушыларға
оқытылады.
Әр бөлім оқылып болған соң мұғалім онда не жөнінде әңгіме болғанын
қысқаша, ондағы басты-басты ойларға тоқталу арқылы оқушылар зейінін
жинақтауды іске асырады. Қажет болса, сұраулар қояды.
Әңгіме мәнерленіп қайта оқылады (пауза, нүктеге жақындағанда дауысты
бәсеңдету, басты ой айтылған жерлерде дауысты салмақтау т.б.).
Мәтіннің мазмұнындағы негізгі ойлар оқушыларға анықтатылады.
Мәтінмен жұмыс жасалады (мысалы, мәтіннен табиғатты суреттеген жерлерін
тауып оқыңдар немесе көңіл-күйді суреттеген жерді табыңдар т.б.).
Мәтіндегі негізгі ойларды оқушылар өздері табады.
Мәтін оқу дағдысы нашар оқушыларға оқытылады.
Өлең оқыту сабағы
Өлең тақырыбына кіріспе әңгіме.
Мұғалім өлең мәтінін өзі мәнерлеп, нақышына келтіре оқьш шығады.
Өлеңнің шумақтары бөлініп әр бөлігі әр балаға оқытылады. Мұнда бала ең
болмағанда бір жол оқыса да, мәнерлеп, анық оқуына баса назар аударған жөн.
Өлеңді мәнерлеп, іштен оқытады.
Өлең мәтінін тұтас, мәнерлеп, дауыстап оқиды, онда кездесетін кейбір
сөздердің мағынасы анықталады, егер мүмкіндік болса, жаттатылады.
Жазу сабағы
Оқушылардың жазуға дайындығын тексеру (дұрыс отыру, қалам ұстау, дәптер
қою т.б.).
Мұғалім бір сөйлем айтады, оқушылар оны қайталайды.
Сөйлем сөзге, буынға, дыбысқа талданады.
Сөйлемді мұғалім тақтаға жазады, оны оқушыларға оқытады, содан кейін
бұл сөйлемді жауып қояды.
Оқушылар сөйлемді дәптерлеріне жазады.
Тақтадағы сөйлем ашылады да, оқушылар өздері жазғандарын тақтадағымен
салыстырып, тексереді.
Осылайша екінші, үшінші сөйлемдер жазылады.
Оқушылар жазған үш сөйлемін тұтас оқиды.
Оқылған әңгіме бойынша жазу сабағы
1. Оқушылардың жазуға дайындығын тексеру.
2. Мұғалімнің тақтаға жазғанын оқушылар оқып шығады (2—3 сөйлем).
3. Мұғалімнің сұрағы бойынша әңгіменің мазмұны талданады. Мұнда мұғалім
сұрақтарды күні бұрын дайындап қояды. Сұрақтар балалардың жауап берулері
үшін оңай, сөйлемді дұрыс құруға жәрдемдесетіндей болу керек.
4. Әңгімедегі әр сөзге фонетикалық талдау жасалады, жазылуы қиындау
деген сөздер түсіндіріледі.
5. Мәтіндегі көп нүктенің орнында болған сөздерді естерінде сақтап
оқиды.
6. Мәтінді дәптерлеріне көшіреді; көшіру барысында көп нүктенің орнына
тиісті сөздерді тауып қояды.
7. Мұғалім көп нүктенің орнына тиісті сөздерді жазады.
8. Балалар өздері тауып жазған сөздерін тақтадағы жазылған сөздермен
салыстырып тексереді. [9]
2.2 Сауат ашу кезеңіндегі міндеттер, олардың мән мағынасы
Жалпы сауат ашу тарихында түрлі тәсілдер қолданылған.
Олар мыналар:
1) Әріп теріп оқыту.
2) Буынға бөліп оқыту.
3) Сөзді оқыту.
4) Дыбысты талдай оқыту.
5) Дыбыстық жинақтау
1) Талдау-жинақтау әдістері.
Дыбыстық талдау-жинақтау әдісінің негізін қалаған - орыстың ұлы
педагогі К.Д.Ушинский. [10] Бұл әдіс – сауат ашу жұмысының негізгі мақсатын
көздей жасалған. Дыбыстық талдау-жинақтау әдісін жетілдірудегі басшылыққа
алынған жағдайлар- педагогика, психология ғылымдарының, тіл ғылымының
жетістіктері мен уақыт талабы.
2) Дыбыстық талдау – жинақтау әдісі.
Бұл әдістің негізгі талдаудан және жинақтаудан тұрады. Талдау мен
жинақтау әдістерін жеке сөз етуге болғанымен, сауат ашу жұмысында екеуі де
қолданылады, бірін-бірі ауыстырып, бірін-бірі толықтырып отырады. Көбіне
алдымен талдау, содан кейін жинақтау әдісі қолданылады. Бірақ "Әліппе"
кезеңіне байланысты жинақтау әдісі бұрын, талдау әдісі аралығында ғана
қолданылуы мүмкін. Тек осы екі әдісті ұштастыру арқылы ғана сауат ашу
жұмысын ойдағыдай жүргізуге болатынын мектептер тәжірибесі көрсетуде.
3) Талдау әдісі.
Сауат ашу кезеңінде оқушыларға жеке дыбыстар таныстырылады да,
әріптер сол дыбыстардың шартты белгісі ретінде дыбыстан кейін көрсетіледі.
Дыбыстармен таныстыру үшін әуелі оларды сөз ішінен бөліп, жеке дыбыстау
қажет. Ал сөзді дыбысқа бөліп, тұтас дыбыстан машықтанған балалар алғашқы
кезде сөздің жекеленген дыбыстардан құралатынын тез меңгере қоймайды.
Сондықтан сөз ішінен жеке дыбыстарды ерекшелеп бөлудің түрлі жолын
іздестіру қажет. Әрбір сөздің өзіндік буындық және дыбыстық ерекшелігіне
байланысты талдау жолы да түрліше болады. Сол жолдардың барлығын сарқа
баяндап, мұғалімдерге дайын нұсқау береміз деген пікірден аулақпыз.
Мақсат – сол жолдардың кейбір негізгілеріне тоқталу арқылы
мұғалімдердің ізденуіне жол сілтеу. Мысалы, дауысты дыбыстарды бір буынды
сөздерден созып айту арқылы оңай бөліп алуға болады. Айталық, ал деген
сөздің бірінші дыбысын а-а-а-ал деп созу арқылы а дыбысы анық естіледі.
Дауысты дыбыстың жеке өзі буын құрап тұрған сөздерді теріп алып, оны буын
жігіне бөлдіріп, жеке дыбысты танытуға болады: а-ла, о-ра, ,а-ра.
Дауыссыз дыбыстардың бір қатарын тұйық және бітеу буынды
сөздерден оңай танытуға болады. Олар: м, н, р, ш, т дыбыстары. Бұл
дауыссыздардың да кейбіреуін созып айту арқылы бөлдіре аламыз. Сөзді
жартылай айтқызу арқылы т сияқты шұғыл дыбыстарды ажыратуға болады. Аттың
суретін көрсетіп, ат деген сөзді хормен айтқызғанда, оқушылар а-а-а-а деп
айта бастағанда сөзді аяқтатпай тоқтатып қойса оқушылар ат деген сөздің
соңғы т деген дыбысты айтып үлгере алмайды. Бұдан кейін мұғалім ат деген
сөздің қай дыбысы айтылмай қалғанын оқушылардан сұрайды. Бұлай еткенде
оқушылар ат деген сөзбен а деген дыбысты салыстыру арқылы т дыбысын сөзден
өздері ажыратады. Қысаң ы дыбысы мен і дыбысын қосымшадан немесе жалаң
буыннан ажыратуға болады. Жіңішке дауыстылар жуан сыңарларымен салыстыру
арқылы оңай танылады: ал --әл, ор --өр деген сөздерді салыстыру арқылы
оқушылар соңғы екі сөздігі ә, ө дыбыстарының а мен о дыбыстарынан
ерекшеленетінін білетін болады.
4) Жинақтау әдісі.
Жоғарыда біз сөз ішінен жеке дыбыстарды ажыратып алу жолдарына
тоқталдық. Бұл мақсат жүзеге асып, жеке дыбыс сөз ішінен бөлініп алынғаннан
кейін, сол дыбыстың таңбасы - әріп көрсетіледі. Қазақ тілінде оқушылар екі
әріпті танығаннан кейін-ақ, білімдерін тәжірибе жүзінде бекіту мүмкіндігі
туады. Яғни, екі әріптің өзінен-ақ сөз құрай алады. Бұл арада талдау
процесі жинақтау процессіне ауысады. Талдау әдісінің өзінше қиындығы болса,
жинақтаудың да өзіне тән қиындығы бар. Мұнда бұрын жеке дыбыстап оқып,
үйренген әріптерден сөз құрап, ол сөзді тұтас әріптерін бір-бірімен үзбей
оқу үшін арнаулы машықтану қажет. Түрлі әдістер арқылы, біртіндеп
машықтанатын болады.
Дауыстыдан басталып, дауыссызға аяқталған екі дыбысты, тұйық буынды
ал, ат, ас, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І-ТАРАУ. САУАТ АШУ ӘДІСТЕМЕСІ
1. Сауат ашу әдістемесінің ғылыми
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .5
2. Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін оқу-тәрбие жұмысының
түрлері ... ... .8
ІІ-тарау.
2.1 Сауат ашу кезеңіндегі
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
0
2.2 Сауат ашу кезеңіндегі міндеттер, олардың мән
мағынасы ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Сауат ашу кезеңінде баланың тілі мен ойын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... .26
2.4 Сауат ашу кезеңінде пайдаланылатын көрнекті
құралдар ... ... ... ... ... ... ..2 9
2.5 Дайындықтары әр түрлі оқушылармен жүргізілетін сауат ашу жұмысының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 33
ІІІ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 35
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..37
Кіріспе
Кез-келген елдің білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік – экономикалық
және мәдени дамуына ықпал етуге бағытталған. Өйткені мектеп, жоғарғы оқу
орындары болашақта қоғамның экономика, мәдениет, саяси өмірі салаларында
белсенді қызмет ететін адамдарды дайындайды.
Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің
алдына мүлдем жаңа міндеттер қойып отыр. Қоғам мен техниканың ғарыштап
дамуына байланысты адамның да сана – сезімі өзгеруінен Жаңа оқушылар
пайда болды. Олардың мақсаттары да, құндылықтары да, табылатын идеялары да
бұрынғыдан әлдеқайда өзгерген.
Сондықтан болашақ ұрпақ ғылым мен білімнің тұтқасын ұстап отырған
ғалымдар мен ұстаздарға ерекше жауапкершілік артады. Ел боламын десең,
бесігіңді түзе, - ғұлама ғалым М.Әуезов айтқандай, жаңа қоғамның болашақ
маманы ғылымның қазіргі өзекті мәселелерге сай зерттелуіне, білімнің сапасы
мен тиімділігіне, практикалық тәжірибелік, нәтижелігіне байланысты
қалыптасады және тәрбиеленеді. Осы бағыттағы келесі мәселелерді шешуде
басшылыққа алынатын маңызды құжат – 2011-2020 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасында Білім беруді дамыту тұжырымдамасы баспа бетінде
жарияланды. Білім беру жүйесінің қай сатысын алсақ та, ұлттық болмыс пен
құндылықтарды игеруге бағытталғанын көруге болады. Осы деңгейлердің
жиынтығы жас ұрпақтың үздіксіз білім алуын толық қамтамасыз етеді.[1]
Мектептегi оқыту процесi сауат ашудан басталатыны белгiлi. Сондықтан
оның балаға ана тiлiн оқытып үйретуде алатын орны да ерекше.
Қазіргі Қазақстан бастауыш мектебіндегі жаңа өзгерістер әлемдік білім
беру тәжірибелерін пайдалана отырып, баланың жеке дара күшінің дамуын
қамтамасыз ететін жаңа технологияларды іздестіру және оларды қолдануға
бағытталған. Мұнда, негізінен оқытуды ізгілендіруге сүйеніледі: ол оқытудың
жеке тұлғаға бағдарлануын, жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының үрдісі мен
нәтижесін, оның тұрақтылығы мен әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етеді. Бұл
оқытудың мақсаттары, мазмұны, түрлері мен әдістерін анықтап, оларға жаңа
мазмұн-мағына береді.
Соңғы онжылдықта көптеген шет елдердегі білім беру жүйесінде өзгерістер
жүріп жатқаны байқалады. Білім беру пәлсапасында дәстүрлі жалпыға бірдей
сауаттылықтан жоғары қызметі бар білім парадигмасының жетекші бағытына
айналуда. Білім берудің бастауыш сатысы сол білімнің тәуелді негізі болуға
бағдар алып, оқытуды ақпараттандыруға, соған сәйкес жаңа технологияларға
баса көңіл бөлінуде.
Сауаттылықтың өрісін кеңейтіп, білім берудің үзіксіздігі мен
сабақтастығын қамтамасыз ету. Барлық бұл қағидалар Білім беру туралы ҚР
Заңында орын алған. [2]
Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсеткендей,
Бәсекеге қабілетті ұлтты оның білімнің денгейі анықтап береді және білім
берудің негізгі бағыттарын реформалап, бекітті: мектеп
қабырғасындағы білім берудің 12 жылдыққа ауысуы; жаңа формациядағы
оқытушылардың келуі, қатан отандық жоғары оқу орындары мен шетелдік
оқу орындарының филиалының көбеюі әлсіз білім беруді тудырады, сондықтан
жоғарғы талаптардың негізінде қысқартушылық; еліміздегі элиталы жоғары оқу
орындарын топтарын анықтап оларды мамандық дайындаудың эталонына
айналдыру, яғни мемлекеттік қызметтер үшін; болашаққа жол тартатын білім
берудің Мемлекеттік жаңа бағдарламасын
өндеп шығару.[3] Осындай жағдайдағы білім берудің болашақ гуманизациялануы
оқып үйретудің қазіргі методы мен формаларына айтарлықтай ықпалын тигізеді.
ЮНЕСКО тұжырымдамаларында көрсетілгендей тәуелді сауатсыздық өркениет
көшінде жалпы адамзаттық қатер болып отырғаны барған сайын айқындала
түсуде. Ол ғылыми-практикалық ілгерілеудің жедел қарқынмен дамуымен
түсіндіріледі.
Халықаралық білім беру жүйесіне кірігу проблемасы өзгермелі (жылжымалы)
білім беруді күшейте отырып, тәуелді білім парадигмасына ауысуда жаңа
педагогикалық технологиялармен, инновациялық оқумен байытылу арқылы
іліктестірілген құрылымда жүзеге асады.
Қазақстандық қоғамдағы түбірлі өзгерістерге сай үздіксіз білім берудің
бастауыш білім беру жүйелерінде елеулі жаңарулар туындауда.
Әлемдік білім кеңістігіне енуді қолға алып, өркениет елдері қатарына
кіруге талпыныс жасап отырғанда, мемлекеттік тілді орнықтыру, болашақ
ұрпақтың әлемдік деңгейде соңғы ақпараттық технологияларды пайдалана
отырып, ешбір қиындықсыз білім алуына жағдай жасау үшін білім беру жүйесін
компьютерлік технологияны кеңінен қолданысқа енгізу латын әліпбиіне көшуді
қажет етіп отыр.
Осындай ауқымды мақсатты көздеген Елбасы Н.Назарбаев 2006 жылы
Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында: Қазақ әліпбиін латынға
көшіру жөніндегі мәселеге қайта оралу керек. Бір кездері біз оны кейінге
қалдырған едік. Әйтсе де латын қарпі коммуникациялық кеңістікте басымдыққа
ие және көптеген елдер, соның ішінде посткеңестік елдердің латын қарпіне
көшуі кездейсоқтық емес. Мамандар жарты жылдың ішінде мәселені зерттеп,
нақты ұсыныстармен шығуы тиіс. Әлбетте, біз бұл жерде асығыстыққа бой
алдырмай, оның артықшылықтары мен кемшіліктерін зерделеп алуымыз керек, —
деген еді. Қазақстан-2050 стратегиясында латын тіліне 2025 жылы толық
көшетініміз туралы кесімді сөз айтылды. [4]
Бұл ақпаратты қоғамда, мәдениет технологиясы мен адам денсаулығын,
қоршаған ортаны қорғау кезеңінде әлемдік кеңістікке бет бұруымыздың көрнісі
болып табылады. Өйткені қазіргі кезең Қазақстан Республикасында мемлекеттік
білім беру саясаты әлемдік білім кеңістігімен үйлесімде дамуын көздейді.
Біздің зерттеуіміздің өзектілігі балалардың сауат ашуына, оқу-жазу
дағдыларына, ойлау дәрежесі мен тілінің дамуына жан-жақты жағдай жасап, ана
тілінің дыбыстық құрамының ұлттық тіліміздің ерекшелігіне сай таза болмауы
және оның тарихы мен оқыту әдістемесі берілетін ғылыми білімнің қазіргі
заман талабына сәйкес зерттелмей келуінде.
Оқытудың алғашқы саласы сауат ашу жұмысы болғанымен, бұл мәселенің
тарихы мен қазіргі жағдайына әлі күнге дейін жеткілікті көңіл бөлінбей келе
жатқаны, әсіресе тіліміздің дыбыстық жүйесін дәл ғылыми негізде бере алмай
отырғаны белгілі. Қазіргі кезде тіл мамандары, педагогтар мен психологтар,
лингвистер осы орыс әрпінен латын әліпбиіне көшу мәселесін қолға алып, тек
қазақ дыбыстарынан ғана тұратын әліпби жобаларын ұсынуда.
Сауат ашу жұмысының негiзгi мiндетi – балаға хат таныту, яғни оған оқу
мен жазуды үйрету. Сонымен қатар, сауат ашу барысында оқушылардың тiлi мен
ой – өрiсiн жетiлдiруге де баса назар аударылады.Соның нәтижесiнде жас
ұрпаққа тиiсiнше жалпы бiлiм негiздерiн меңгертiп, адамгершiлiк, патриоттық
тәрбие беруге негiз қаланады. Демек, сауат ашу бiлiм мен тәрбие алудың
кiлтi iспеттес.[5]
І-ТАРАУ. САУАТ АШУ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негіздері
Сауат ашу әдістемесі тілдің жазба түрі мен ауызша түрінің арасындағы
айырмашылықтар мен күрделі байланыстарды бірдей ескерген жағдайда ғана
нәтижелі болмақ. Тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты алуан түрлі
мәселелерді оқып меңгеру - ең алдымен тілдің дыбыстық жүйесін, ондағы жеке
дыбыстардың табиғаты мен фонетикалық заңдарып жете білуді қажет етеді.
Табиғи жағынан дыбыс қандай да болмасын бір дененің белгілі бір ортада
теңселіп, қозғалуының нәтижесінде пайда болады да, құлаққа естіледі. Дыбыс
өтетін орта — ауа кеңістігі. Ауа кеңістігінсіз ешбір дыбыстың жасалып,
пайда болуы мүмкін емес.
Дыбыстың жасалуында: оның ырғағы, күші, созылыңқылығы, әуені
ажыратылады,
Дыбыстың ырғағы белгілі бір уақыт мөлшері (әдетте 1 сек.) ішіндегі
дірілдің саны; ол неғұрлым көп, жиі болса, ырғақ солғұрлым күшті болады.
Ал, керісінше, дірілдің саны аз болса, ырғақ та солғындап, әлсірей береді.
Адамның құлағы 1 сек. ішінде 16-дан 20000-ға дейінгі дірілдің нәтижесінде
пайда болатын дыбысты қабылдап, ести алады. Дауыс құбылысы осы ырғаққа,
яғни сөйлеу барысында ырғақтың өзгеруіне байланысты болады.
Дыбыс күші дірілдің қарқынынан шығады. Егер дірілдің кеңдік (амплитуда
— лат. amplitugo) қарқыны көбейе түссе, дыбыс күші де ұлғайып, күшейе
береді. Сөйлеуде дыбыс күші екпінмен қарым-қатынасқа түседі.
Дыбыс әуені дыбыс дірілінің түрлерімен ұштасады. Дірілдің ритмикалы
және ритмикалы емес деп аталатын түрлері болады.
Тіліміздегі дыбыстар өкпедегі ауаның сөйлеу аппараты (өкпе, көмей,
дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз, мұрын қуысы, тіл, таңдай тіс, ерін
т.б.) арқылы шығуынан жасалады.
Дыбыстарды айтуда әсіресе дауыс шымылдығы мен тіл айрықша қызмет
атқарады: дауыс шымылдығының керіліп тұруынан діріл пайда болады да, үн
шығады; ал тілдің бірде көтеріліп, бірде төмен түсуінен, сондай-ақ оның
артқы шені мен орта шенінің немеcе ұшының қимылынан әртүрлі дыбыстар
жасалады.
Тіл дыбыстарының артикуляциясына айрықша қатысы бар дыбыстау
мүшелерінің бірі - ерін. Қазақ тілінде 38 дыбыс бар. Олар дауысты,
дауыссыз болып екіге бөлінеді. Бұлайша бөлу дыбыстардың буын құрау
қызметіне негізделеді. Қазақ тілінде 13 дауысты дыбыс буын құрайды да, 25
дауыссыз буын құрамайды. Дауыстылар: а, ә, о, ө, е, ы, і, ұ, ү, е, э, и, у.
Дауыссыздар: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, һ,
ц, ч, ш, щ. У дыбысы дауыстыдан кейін келсе, буын құрай алмай, үнді дыбыс
болады. Ендеше ол бірде дауысты, бірде дауыссыз қызметін атқарады. Бұлай
топтау балаларға әсіресе олардың акустикалық жақтары мен физиологиялық
жақтары баса үйретілуі қажет.
Дауыстылар мен дауыссыздардың жасалуын Бодуэн де Куртенэ: дауыссыз
дыбыста қысым – дыбыстау аппаратының бір ғана мүшесіне түссе, дауыстыда
дыбыстау аппаратына жайылады да, жалпылама өтеді – деп, айқындаған болатын.
Мұғалім тілдің артқы таңдайға қарай жылжуы мен бүктеліңкіреп айтылуынан
жуан дауыстылар, тілдің таңдайдың алдыңғы жағына жуықтауынан жіңішке
дауыстылар шығатынымен таныстырды. Әсіресе айтылуы қиындық келтіретін
дыбыстар – дауыссыздар. Тіпті кейбір балалар дыбыстарды мектепке келгенде
айта да алмайды. Осыған орай, кейбір дауыссызды айтқанда тілдің ұшы күрек
тіспен жымдасып, бірден кілт ажырап кететінін, кейбіреулері астыңғы еріннің
үстіңгі ерінге немесе тіске тиюінен , енді біреулері тіл ұшының астыңғы
тіске жуысуынан, ал тілдің артқы шенінің жұмсақ таңдайға жуықтасуынан,
жұтқыншақтың тарылуынан дыбысының пайда болатын байқатып айтқызып балаларды
дағдыландырды.
Сауат ашу кезеңінде балалар дыбыстарды айтуға дағдылануымен бірге
олардың қалай таңбалатынымен де танысады. Дыбыстардың таңбасын білу,
әріптерді үйрену – сауатты болудың алғашқы баспалдағы. Әріптерді білу
арқылы жазуды меңгереді.
Мектепте осы сауат ашу ең бір шешуші кезең болып есептеледі. Өйткені
қазақ тілін үйрену жоғарыда көрсеткеніміздей, басқа пәндерді де үйрену
барысындағы жетістіктер мен кемшіліктердің негізі болып табылады.
Сауат ашу кезінде балалар сөздің дыбыс, буын құрамын меңгереді,
сөйлеммен танысады. Буындардан қалайша сөз құрауға болатыннын біледі, жаңа
сөздер үйреніп, сөздік қорларын байытады, практикалық түрде қазақ тілінің
нормасына сай сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып беруге дағдылана
бастайды.
Мұғалім бөбектерге айтылатын дыбыстарды қағаз бетіне түсіру үшін және
оларды оқу үшін бұл дыбыстардың белгілі бір графикалық таңбалармен
белгіленетін айтады.
Бірінен кейін бірі рет-ретімен орналасқан әріптердің жиынтығы алфавит
деп аталады. Қазақ тілінде орыс графикасы арқылы белгіленетін 42 әріп бар.
Олар: а, ә, б, в, г, ғ, д, е, е, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, і, ы, ұ, ү,
о, ө, п, р, с, т, у, ф, һ, ц, ч, ш, щ, э, ю, я, ь (жіңішкелік белгі), ъ
(жуандық белгі). Қазақ тілінде бір таңба екі дыбысты белгілейтін жағдайлар
да бар: е, я, ю, у, ц, ч, щ.
Дыбыс тіркестерінің, сөздердің дұрыс айтылу ережелері орфоэпия( гр.
Сөзі orthos – тура, дұрыс, epos – сөйлеу ) деп аталады.
Сөз құрамындағы дыбыстар немесе сөздердің аралықтарындағы дыбыстар бір-
бірімен өзара үндесіп, үйлесе айтылады. Сөйлеу олардың үндестігін сақтап,
нақышына келтіре айту үшін тілдің дыбыстық жүйесінің табиғатын, дыбыстардың
бір біріне әсер ету заңдылықтарын жете білу керек.
Қазақ тіліндегі сөздердін, айтылуы мен жазылуында аса көп айырмашылық
жоқ. Дегенмен сөз ішіндегі және сөз аралығындағы дыбыстардың барлығы бірдей
айтылуынша жазылмайды. Үндестік заңына сай, қатар келген екі дыбыс бір-
біріне ықпал жасап, өзгеріліп естіледі (түңгі-түнгі, Амангелді-Аманкелді,
Жампейіс-Жанпейіс, башшы-басшы, баралмай-бара алмай т.б.).
Оқу-жазуға үйретудің алғашқы кезеңдерінде анық, естілетін, созып айтуға
келетін және дыбысталуы мен таңбалануы бірдей дыбыстардан құралған сөздер
іріктеліп алынады. Балалар сауат ашу кезінде өздері көріп тұрған не жазған
әріптерінен буын құрай алады. Олар талдау арқылы сөздің қандай буындардан,
дыбыстардан құралып тұрғанын ажыратса, жинақтау арқылы дыбыстардан буын,
буындардан сөз құрап үйренеді.
Дара айтуға және басқа дыбыстармен қосып айтуға ең, қолайлы келетін
дыбыстар дауыстылар болады, сонан кейін үнді дауыссыздар мен ұяң
дауыссыздар. Ең қиындары — қатаң дауыссыздар. Сондықтан да оқу-жазуға
үйреткенде ең алдымен дауыстылар, сонан соң; дауыссыздарды оқытқан орынды
болады. Өйткені сауат ашудың ең, алғашқы кезінде балалар бірден екі әріпті
біріктіріп оқи алмайды. Алғашқы кезде бала бір-екі әріпті қабылдай алады.
Үйрене келе, бірте-бірте жалғас тұрған әріпті де қабылдайды. Бірінші
әріптен екінші әріпке көшіп, екі әріпті қосып оқи алатын кезде, созып
айтуға болатын дыбыстардың берілгені жөн. Сондай-ақ алғашқы кезде оқуға
ұсынылған сөздер буын жағынан да жеңіл (ашық буын) көбінесе жуан дауыстылар
мен созып айтылатын дауыссыздардан құралғаны қолайлы.
Балалар жуан буынды оқып үйрене бастаған кезде, жіңішке буындарды оқуға
онша қиналмайды.
Сауат ашу кезінде дыбыстар және буын түрлерімен қатар сөздің
құрамындағы дыбыстардың аз-көптігінің де әсері болады. Яғни, алғашқы
сабақтарда екі-үш дыбысты сөздер үйретілгені дұрыс. Бірақ қазақ тілінде екі-
үш дыбысты ашық буыннан құрылған сөздер өте аз. Сондықтан бір-екі сабақтан
кейін-ақ бірнеше дыбыстан (өткен әріптердің қайталанып келуі арқылы)
құрылған сөздер мен тұйық буын қатар өтіледі. Екі дыбысты ашық және тұйық
буыннан үдету амалымен үш немесе төрт дыбысты сөздер құрастырылып
үйретіледі (Шо-ра, ша-на, ал, ал-ма, ар-ша, Са-ра т.б.).
Балаларға сөздерді, біріншіден, мағынасы жағынан, екіншіден, қолданылу
аясы мен шеңбері жағынан үйретудің олардың ойы мен тілін дамыту үшін маңызы
зор.
Сөздің ауыспалы, келтірінді мағынада қолданылуын бірде метафора арқылы,
бірде метонимия арқылы, кейде синекдоха тәсілдері арқылы беріліп отырады.
Метафора (гр. — mеtорога ауысу) — белгілерінің ұқсастығына қарай, сөз
мағынасының ауысуы. Мысалы, орыстың ғылымы, өнері - дүниенің кілті (Абай).
Метонимия (гр. mеtоnuymіа атын өзгерту) заттың не құбылыстың атауы екінші
затқа не құбылысқа белгіленетіні (өзара іргелес, шектес болуына қарай
ауысуы). Мысалы, Жүрегім менің қырық жамау (Абай). Синекдоха (гр.synekdohe)
—бірге жобалап түсіну. Мысалы, басың нешеу?
Сөзді үйрену барысында балалар мынадай амалдарға дағдыланулары тиіс:
1) сөздің мағынасын айту;
2) сөзді тағы қандай мағынада қолдануға болатынын айту;
3) осы мағынаны тағы қандай сөздермен білдіруге болатынын айту;
4) сөйлеуде лексикалық құралдарды дұрыс пайдалану;
5) мағына жағынан ұқсас немесе қарама-қарсы сөздерді қолданылуын
аңғару. [6]
1.2 Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін оқу-тәрбие жұмысының түрлері
1. Оқу сабақтарында, экскурсияларда табиғат құбылыстарын бақылап
үйренеді (маусымдық өзгерістерді). Жылдың әр маусымындағы өзгерістерді
салыстырады, жалпылайды және көктемнің, жаздың, күздің, қыстың белгілері
жөнінде қорытынды шығарады. Маусымдық, өзгерістердің себептерін түсіндіреді
(күннің сәулесі мен жылуына байланысты). Табиғат календарын жасайды. Жыл
маусымдарына қарай, адамдардың бау-бақша-дағы, егістіктегі, мал
шаруасындағы қызметінің өзгерістерін байқайды.
2. Адамдардың тұрмысы мен қызметінде білімнің ролі туралы қарапайым
елес қалыптасады. Оқу әрекетінің негізгі ережелерімен танысады, танымдық
ойындар ойнайды, жұмбақтар шешеді, тату болу, сәтсіздіктерге күлмеу,
оқудағы өздерінің және жолдастарының табыстарына қуану т.б.с.с. үйренеді.
3. Оқушы режимінің негізгі бөлімдерімен танысады. Оқулықтарды, оқу
жабдықтарын ұқыпты үстауға дағдыланады, ертеңгіліктерге қатысады (Кітап
мерекесі, Әліппемен кездесу, Әліппемен қоштасу т.б.).
4. Қоғам өмірімен танысады. Отаны туралы, туған жері, елі, халқы
туралы, оның басынан өткен уақиғалар мен бүгінгі жайы және болашағы, салт,
дәстүрі туралы, түрлі мейрамдар және оларды неге мейрамдайтынымызды т.б.
біледі.
5. Адамдардың еңбектерін бағалауға үйренеді, мектеп мүлкін сақтау,
киімдерін күту, нан, басқа да тағамдарды төгіп-шашпау, ағаштардың
бұтақтарын сындырмау, жер бетінде шыққан көгалды таптамау т.б.с.с. біледі
және сондай әрекеттерге дағдыланады.
6. Мектептегі және қоғамдық орындардағы мінезқұлық нормаларымен
танысады. Жақсы деген немене, жаман деген немене екенін айырады.
Кішіпейілділік, мейірімділік, адалдық, қарапайымдылық т.б.с.с.
қасиеттерінің не екенін, олардың мәнін түсінеді.
7. Көшеде жүру тәртібімен, жол ережесімен танысады.
8. Санитарлық-гигиеналық ережелерді орындауға үйренеді.
Бұл жұмыстар сабақ үстінде де, сабақтан тыс уақытта да жүргізіледі.
Сөздердің ұқсастықтары мен ерекшеліктерін, теріс жазылуынан мағына
бұзылатынын балаларға ережені түсіндіргенде де, жаттығулар жүргізгенде де,
олардың жазуларындағы қателерді түзеткенде де көрсетіп, түсіндіріп отырудың
пайдасы көп (тұзшы-тұщы, барма-бар ма т.б.).
Сауат ашу кезінде оқу мен жазу жұмыстары өзара тығыз байланыста болады.
Жақсы оқи алатын бала таза да сауатты жаза біледі, ал, жазуды жақсы
меңгерген оқушы оқуды жеңіл меңгереді. Бір сабақтың өзінде оқу қызметі мен
жазу жұмысы бірін-бірі алмастырып және бірін меңгеруге екіншісінің көмегі
тиіп отырады. Бұл байланыс баланың алғаш А дыбысын танып, оны оқумен бірге
А әрпін жазып үйренуден басталады да, ол бүкіл сауат ашу кезеңінде
бірлікте жүріп отырады. Демек, әліппені оқып үйрену кезеңінде ана тілі
пәнінен бір күнде жүретін екі сабақтың біреуі дыбыс пен әріпті тануға
арналады. Бұл, әлбетте, оқуға үйрету сабағы болады. Ал, екінші сабақта сол
күнгі үйренген дыбыстың әрпін және жаңа әріп қатысқан буын, сөз, сөйлем
жазу жұмысы жасалады.
Қандай да болмасын дағдыға бала басқалармен қарым-қатынас жасау
барысында үйренеді.
Бала үлкендердің істеген әрекетін көріп бақылап, оған еліктейді, кейін
оны өзі істей бастайды.
Дағды мен шеберлікті қалыптастыру ұзақтығы да оның нәтижесі де
(беріктігі, саналылығы, жинақтылығы т.б.) ақыл-ой әрекетін қалыптастыру
процесін ұйымдастыруға байланысты екені көрсетіледі. Ендеше мұнда да
жауапкершілік мұғалімге жүктеледі. Ақыл-ой әрекетін ұйымдастыруға қойылатын
негізгі талаптар:
Ақыл-ой әрекетін бағыттаудың толық болуы: яғни қандай да болмасын
дағдыны қалыптастырудың өзі балаларға бағыт беру, түсіндіруден басталады.
Оқушы осы бағытпен өздігінен орындауға кіріседі; әрекеттің материалдық
түрде қалыптасу кезеңі. Оқушы көргенін орындайды, бірақ бұл әлі сыртқы,
материалдық формада (мысалы: оқушының таяқша салуға кірісуі: басын
қисайтып, иығын бүкірейтіп, бүкіл кеудесін бір жағына қисайтып, шынтағымен
көтеріп, саусақтарының барлығын бүгіп, бар күшін жұмсауы); әрекеттің сыртқы
сөйлеу ретінде көрінуі (балалар дауыстап сөйлеп отырады) Бұл кезеңде
күрделі әркеттер бөліп-бөліп орындалады (мысалы: сауат ашу барысында бір
әріпті жазуға үйрену үшін бірнеше элементтерді бөліп-бөліп жазып
жаттығады); әрекетті ішінен сөйлеп отырып орындайды. Яғни дағды мен
шеберлікке сапалы түрде үйренеді; әрбір қимылды не үшін, не мақсатпен
орындайтынын біледі. Бұл сатыда бірқатар артық қимыл-қозғалыстар жойылып,
жинақталады; дағды мен шеберліктің толық қалыптасып бітуі.
Сауат ашу кезеңінде мұғалімдер балаларды жазу әрекетіне үретуде осы
көрсетілген сатылы қалыптастыру жүйесін сақтауға тиіс. Бұл процесті
психолог П.Я.Гальперин және оның шәкірттері зерттеді.
Қай заманда болмасын алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттердің ең бастысы-
өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, сауатты, білімді ұрпақ
тәрбиелеу. [7]
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Сауат ашу кезеңіндегі жұмыстар
XIX ғасырдың 60—70 жылдарындағы прогресшіл педагогтерге ортақ болған
өзекті мәселе — бастауыш халық мектебінің оқу мазмұны еді. Қазақ даласында
білім таратушы көрнекті педагог Ыбырай Алтынсарин К.Д.Ушинскийдің
еңбектеріне сүйеніп, қазақтың бастауыш мектептеріне оқулықтар жазды. [8]
XIX—XX ғасырларда сауат ашу жұмысы буын және тұтас сөз әдісі бойынша
жүргізілді. Бұл әдіс түптеп келгенде, жаттауға негізделген, яғни бұл
әдіспен оқыту барысында мағынасыз сөздер мен буындар құрғақ жат-татылатын.
Осының салдарынан балаларды оқуға бірсыпыра дағдыландыра тұрғанымен,
оқушылардың ақыл-ойын дамытып, дүние танымын қалыптастыру мардымды іске
асырылмады.
Кеңес мектебінің негізгі әдісі талдау-жинақтау болып есептеледі. Бұл
әдіс әсіресе 30-жылдардан бері кеңес әдіскерлерінің зерттеу еңбектерімен
бірте-бірте толықтырылып, жетіліп келеді.
Сауат ашу кезеңі негізінен үшке бөлінеді:
1) әліппеге дейінге дайындық кезеңі;
2) әліппе кезеңі;
3) әліппеден кейінгі кезең.
Дайындық кезеңде бөбектерді бір ұжымға ұйымдастыру жұмысына баса назар
аударылады. Өйткені 6—7 жасар баланың мектепке оқуға түсуімен байланысты,
жаңа жағдайға, жаңа адамдарға (мұғалімге, балаларға) үйрену, олармен қарым-
қатынасқа түсу балаларға басында әжептәуір салмақ түсіреді. Мұнда
балалардың барлығы бірігіп, әсіресе бір-бірінен сұрап, анықтау арқылы
орындайтын тапсырмалар беру оларды жақындастырады. Сонымен қатар балаларды
біріктіруде ойын ерекше роль атқарады (мысалы, шеберхана ойыны).
Дайындық кезеңінде оқуға, жазуға әзірлік жасалады. Мұғалім балалардың,
білім дәрежесімен танысады, қалай сөйлей алатындары, қандай өлең, тақпақтар
білетіндері анықталады.
Бұл кезеңде мынандай жұмыстарға баса көңіл аударылады:
Балалардың сөздік қорын анықтау.
Балаларға ауызша қысқа-қысқа сөйлемдер құратып, өз ойларын айтып беруге
дағдыландыра бастау.
Балалардың, тіліне, сөйлеу мәнеріне көңіл аудару; тіл мүкістіктері,
кейбір дыбыстарды анық айта алмау жақтарын жою бағытында жұмыстар
ұйымдастыру.
Мұғалімнің және жолдастарының сөзін тыңдай білуге дағдыландыра бастау.
Сөйлем, сөз, буын, дыбыс туралы ауызша түсінік беріп, сөйлемді сөзге,
сөзді буынға, буынды дыбысқа жіктеуге дайындық.
Жазуға дайындық жұмыстары жасалады: партаға дұрыс отыру, қарындаш,
қаламды дұрыс ұстау, дәптерді партаға дұрыс қою, сия сорғыш, өшіргішті
пайдалану сияқты жұмыстармен қатар балалар дәптердің сызығымен
таныстырылады: өздері тік, көлбеу, ирек сызықтар сызып дағдыланады.
Оқушылардың қолын жазуға жаттықтыру үшін мұғалім әріп элементтеріне ұқсас
фигуралар жасап, оны оқушыларға сыздырады.
Дайындық кезеңінде балалардың зейін, ерік, қиял т.б. ерекшеліктеріне
баса назар аударылады; 1 класс оқушылары бір нәрсені зейін қойып, тыңдай
алмайтыны сияқты, өз қиялдарын да бақылай алмайды. Олардың қиялы мен
шындықтағы заттардың, құбылыстардың арасында айырмашылық көп болады
(мысалы, балалар суретте көрсетілген заттарды атап тұрып, онда жоқ
нәрселерді де қосып айтады).
Бұл кезеңде жүргізілетін жұмыстың ерекшелігінің бірі - балалардың
мектепке дайындық дәрежесінің әр түрлілігі. Осыған орай, жекелеген
балаларға қалай ықпал жасау жолдары мен жұмыс түрлері ойластырылады.
Партаға түзу отыр, Қаламды дұрыс ұста сияқты плакаттарды көрсетіп (егер
мектепте жоқ болса, ондай плакаттар алдын ала дайындалуға тиіс), соған сай
әңгімелер өткізіледі. Өйткені балалар отыру, жазу, қалам ұстау ережелерін
бұлжытпай орындауға жаттыққанда ғана саусақтарының бұлшық еттері дұрыс
дамып жетіледі.
Алғашқы сабақтарда балалардың тілі мен ойын дамыту жолында алуан түрлі
жұмыстар ұйымдастырылады: әңгімелесу, көркем шығармалар оқу, ауыз әдебиет
үлгілерін (жұмбақ, мақал, мәтел, жаңылтпаштар т.б.) жатқа, айту, өлеңдер
жаттау, сурет, экскурсия бойынша әңгіме барысында мұғалім өзі қоятын
сұрақтарын мұқият ойластырады.
Дайындық кезеңіндегі әңгіменің ерекшелігі оның қысқа (4—6 минут)
болуында, әсерлілігінде, мұғалімнің сөзінің логикалық жүйелілігінде,
мәнерлілігінде, тақырыбы жағынан балалардың күнделікті өміріне қабысып
келуінде.
Дайындық кезеңде мектеп тәртібі, оқу құралдары мен оқу жабдықтарын
пайдалану тәртібін үйретуге ерекше көңіл аударылады.
Осы айтылғандармен қатар дайындық кезеңінде кейбір әріп элементтерімен
таныстырып, таңбасын жасатып үйрету де пайдалы (мысалы, А үш таяқшадан
тұрады: екі таяқша төбелерін түйістіріп тұрады да, үшіншісі кесе көлденең
тұрады т.с.с.).
Кеспе әріптердің кассасын жасату және оны пайдалану жұмыстарына
жаттықтыру да осы кезеңде іске асырылғаны жөн. Өйткені әріп таныту
кезеңінде балаларға қойылатын талап тым көбейіп кетеді де, олар үлгіре
алмай қалады.
Дайындық кезеңіндегі сабақтардың жүйесін былайша көрсетуге болады:
Сөйлем және сөз тақырыбына арналған сабақ (ауызша).
Мұғалімнің ертегі айтып беруі (немесе әңгіме оқып беруі).
Айтылған ертегі (немесе оқылған әңгіме) бойынша сұрақ-жауап түрінде
әңгімелесу.
Тыңдағандарын оқушылардың өздеріне айтқызу.
Әңгімені сөйлемге ажырату.
Сөйлемдердегі сөздерді табу.
Ертегідегі (немесе әңгімедегі) ең қызық суреттелген жерлерді балаларға
айтқызу.
Ертегіні (немесе әңгімені) диалог түрінде рольге бөліп айтқызу.
Сөз және буын тақырыбы бойынша сабақ( ауызша).
Әліппенің алғашқы беттеріндегі суреттер бойынша әңгіме жүргізу.
Оқушылардың айтқандарын сөйлемге талдау.
Сөйлемдерді сөзге талдау.
Сөздерді буынға талдау.
Сөздің басқы немесе соңғы буындарын жауып қойып, оны оқушыларға
тапқызу.
Әңгімелеген заттардың суреттерін салу немесе ермексаздан жасату.
Дыбыспен таныстыру сабағы
Жұмбақ жасырып, оқушыларға шешкізу; осы жұмбақ пен оның шешуі бойынша
әңгімелесу.
Әңгімені сөйлемдерге, сөйлемдерді сөздерге, сөздерді буындарға
талдатқызу.
Дыбыспен таныстыру (а-ра, ал-ма, а-ғаш, а-па т.б. сөздерді талдай
отырып, а дыбысына көңіл аударылады).
Таныс дыбыстан басталатын сөздер ойлату.
Айтылған кейбір сөздердің суретін салғызу.
Әріп элементін жазуға үйрену сабағы.
Балалардың қарындаштарын, дәптерлерін дайындау.
Оқушыларды жазуға даярлау. Қарындашты қалай ұстау керектігін қөрсетіп,
саусақтарын бүгу, жазу, ауаға жазғызып жаттықтыру.
Бүгін дәптердің бір бетіне жалауша салатындарын айту.
Тақтаға жазып көрсету және оны қайта ауаға жазып көрсету.
Балаларға дәптерлеріне жазғызу.
Сөйлемді сөзге, сөзді буынға ажыратуға жаттығу сабағының үлгісі
Тақырыбы: сөйлемді сөзге, сөзді буынға ажыратуға жаттығу.
Көрнекі құрал: Әліппе кітабының алғашқы беттеріндегі жеке суреттер.
Сабақтың барысы: Жеке суреттерді қарап, оларды атау. Сұрақ- жауап арқылы
суретте көрсетілген заттардың әрқайсысына лайықты сөйлемдер құрату. Мысалы,
— Үйрек қайтеді? — Үйрек ұшады деген сөйлемде неше сөз бар? — Үйрек ұшады
деген екі сөз бар. Бірінші сөз қайсы? —• Бірінші сөз — үйрек. — Жақсылап
тыңдап отырыңдар, мен бірінші сөзді нешеге бөліп айтар екенмін. Үй-рек.
Нешеге бөліп айттым? — Екіге бөліп айттыңыз.—Бірінші бөлігі қалай? —
Бірінші бөлігі — үй. — Екінші бөлігі ше? — Екінші бөлігі — рек.
Осылайша екінші сөз (ұшады) де талданады. Енді бұл сөздерді балалардың
өздері айтады. Сонан кейін буынның мәнісі, әр буынды айтқан сайын ауыздың
ашылуымен бірге иектің ілгері қарай қозғалатындығы түсіндіріледі. Иектің
қозғалысын байқату үшін сөзді буынға бөліп айтқанда алақанды иектің астына
ұстау арқылы тәжірибе жасатып көруге болады. Иек екі буынды сөзде алақанға
екі рет, бір буынды сөзде бір рет тиетініне олардың көздері жетеді.
— Сонымен, бүгінгі сабақта не үйрендік? — Сөйлем құрастырдық,
сөйлемдегі сөздерді буынға бөліп үйрендік.
Енді суретке қарап, жақсылап тыңдап отырыңдар.
Мен сөздің бірінші буынын айтамын, сендер қалған буынды жалғастырып
айтып тұрыңдар: би-дай, үй-рек, та-уық, т.б.
Біз өткен сабақта не туралы әңгімелесіп едік?
Өткен сабақта біз Бақша өсімдіктері туралы әңгімелескенбіз.
— Бақшада не өсірілетін еді?
Бақшада қауын, қарбыз, сәбіз т.с.с. өсіріледі.
Бақшада қарбыз өседі деген сөйлемде неше сөз бар?
Бақшада қарбыз өседі деген сөйлемде үш сөз бар.
Олардың қандай сөздер екені қайталанып айтқызылады және сол сөздер
буынға талданады.
Үйге екі-үш буыннан құралған сөздер ойлап келу және бақшада істеген
жұмыстары туралы әңгіме айтуға дайындалу тапсырылады.
Дыбыспен таныстыру сабағының үлгісі
Көрнекі құрал: аттың, ағаштың, алманың суреті және Әліппедегі суреттер.
Сабақтың барысы: оқушылардың назарын сабаққа аудару үшін, балаларға
көздерін жұмып, аз уақыт не естілетініне құлақ салып отыру тапсырылады.
Балалар машинаның дүрілі, біреудің даусы т.б. дыбыстар естігенін айтады.
Біздің сөйлейтін сөздеріміз де осы сияқты дыбыстардан құралатыны
түсіндіріліп, Ажар, апа, Асыл т.б.с.с.өздер мысалға келтіріледі, буынға
бөлінеді (А-жар, а-па, А-сыл). Бұл сөздердің басында қандай дыбыс
естілетіні сұралады. Балалар а дыбысының естілетінін айтады. — Осы
дыбысты бәрің де айтып көріңдерші. Әлия, сен де. Асқар, сен де —
барлығымыз; айтайық.
Суреттерді қарау және олардың атын атау; атауларды буынға бөлу. Ішінде а
дыбысы бар сөздер ойлату. Л дыбысының таңбасымен таныстыру. Кеспе
әліппеден а әрпін алып, оның екі тік сызықтан және бір көлденең сызықтан
құралғанын ажыратып, қосып көрсету. Оқушылар бұл әріпті таяқшадан өздері
құрастырады және оқиды.
А әрпінің кіші таңбасымен таныстыру. Оны да талдау (сопақшалау келген
дөңгелек пен имек таяқшадан тұрады). Оны екі бөлімнен құрастырып көрсету
(картоннан жасалып әкелген). Балалар картоннан жасалып әкелінген үлгіні
айнала сызу арқылы а таңбасын шығарады. Әріп кассасынан бұл таңбаны
табады.
Өткен сабақта балалардың өздері атын айтып, буынға бөлген еді; бүгін сол
сөздерді тағы қайталайық, — деп, мұғалім оқушылар айтқан сөздерді талдау
арқылы оның құрамында а дыбысының бар-жоғына көңіл аудартады.
Үйге құрамында а дыбысы бар 3—4 сөз ойлап келу тапсырылады. [8]
Бұл — сауат ашудың басты, негізгі кезеңі. Әліппе кезеңінде дыбыстар
оқушыларға алфавит ретімен үйретілмейді, алғашқы кезде балаға естілуі,
айтылуы ең оңай дауысты және дауыссыз дыбыстар үйретіледі. Әр дыбыстың
тұсындағы суретке байланысты әңгіме өткізіледі.
Қазақ мектептері үшін әліппе жасаушы авторлар мен сауат ашу жұмысын
зерттеушілер әліппе кезеңін төртке бөледі.
Бірінші кезеңде жуан дауысты дыбыстар мен созылымды дауыссыздар және
олардың таңбалары таныстырылады. Грамматикадан: сөйлеу, сөйлем, сөз, буын,
дыбыс практикалық жолмен ұғындырылады.
Жалпы кеңес мектептеріндегі мұғалімдер мен әдіскерлер жазу оқудан кейін
қалмауға тиіс екенін, яғни балалар сауат ашу барысында дыбыстарды оқып,
олардың таңбаларын танып қана қоймай, әріптерді де жазып үйренулері қажет
екенін көрсетеді.
Ендеше алғашқы кезеңнен бастап-ақ оқушылар үлкен және кіші әріптерді
бірден жазып үйренеді. Екі дыбысты сөздерді оқи біледі, сондай-ақ көшіріп,
те, жатқа да жазып үйренеді.
Оқуда да, жазуда да сөзді буынға, буынды дыбысқа бөлу сияқты, талдау-
жинақтау әдісі, сонымен қатар үдету амалдарымен (ат, ат-а-ата т.б.)
жасалған сөздерді және бір ғана әрпі немесе дыбысы өзгеше сөздерді (ана,
ара, т.б.) оқу-жазу әдістері кең қолданылады.
Екінші кезеңде негізінен қысаң дауыстылардың жуаны және қалған үнді
(сонор), ұяң, қатаң дауыссыздар таныстырылады. Бұл кезеңдегі дыбыстармен
танысу жолдары да бірінші кезеңдегідей әдістер арқылы өтеді. Мұндағы
айырмашылық— ұқсас дыбыстар салыстырыла оқытылады. Танылатын әріп санының
көбейе түсуіне байланысты бұл кезеңнің жазу материалында қысқа-қысқа
сөйлемдер кездеседі.
Үшінші кезеңде жіңішке дауысты дыбыстар мен к, г, п, б, ж, з, ң сияқты
дауыссыздар танытылады. Бұл кезеңде оқушыларға үйретілетін буын саны да
арта түседі.
Әліппені оқытудың төртінші кезеңінде тілімізде сирек кездесетін һ
сияқты дыбыстар мен солардың таңбалары таныстырылады. Сонымен қатар бұл
кезеңнің мақсаты — орыс алфавитінен қосылған әріптерді және олардың
дыбыстарын саналы түрде таныту.
Жазу жұмыстары, сондай-ақ басқа жұмыс түрлері дс алдыңғы, дайындық
кезеңіндегі сияқты болып келеді.
Әліппе кезеңінде қолданылатын негізгі құрал (Әліппе жәнс Әліппе
серігімен қатар) —кеспе әліппе. Кеспе әліппеден балалар сөз құрастырады,
сөздерді буынға, дыбысқа талдайды, құрастырған сөздерін оқып жаттығады.
Балалар оқыған немесе жазған сөздерінің мағынасына жете түсінетіндей, қате
жібермейтіндей дәрежеге жеткенге дейін талданады.
Балалар әліппені өтудің бірінші кезеңінде алдын-ала буынға, дыбысқа
талдап, кеспе әліппеден құрастырған сөздерін оқитын болса, екінші кезеңде
үдету амалымен жасалған сөздерді және бір дыбысы өзгеше сөздерді оқиды. Бір
дыбысы өзгеше сөздер мен үдету амалы арқылы жасалған сөздерді оқыту жұмысы
кеспе әліппені пайдалану жұмысымен байланыстырыла жүргізілгенде ғана тиімді
және нәтижелі болып шығады.
Үшінші кезеңде оқушылардың оқу техникасы мен жазу дағдысын жетілдіре
түсу мақсатында Әліппе кітабының соңғы жағындағы материалдар
пайдаланылады. Бұл сабақтардың мақсаты оқушылардың әліппеден алған білімін
бекіту ғана емес, сонымен қатар балаларды оқу кітабы мен грамматикадағы
материалдарды үйренуге дайындау болғандықтан, әліппе кезеңіндегі
сабақтардан гөрі әліппеден кейінгі кезеңдегі сабақтар едәуір ерекшеленеді.
Әліппеден кейінгі кезеңде балалар көлемі шағын, қарапайым қысқа-қысқа
сөйлемдерден құрылған мәтіндер оқиды. Кеспе әліппемен жұмыс бұл кезеңде де
тоқтатылмайды. Әріптерден сөздер мен буындарды құрап жаттығу және оларды
оқу жұмысы әліппеден кейінгі кезеңде де ұштастырыла қатар жүргізіліп
отырады.
Жазуға берілетін мәтіндердегі сөздердің айтылуы мен жазылуы бірдей, бір-
біріне сай болуы әліппеден кейінгі кезеңде де қатты қадағаланады. Балалар
бұрын оқылған, талданған сөйлемдерді мұғалімнің айтуы бойынша жатқа жаза
алады. Аяқталмаған сөйлемдерді өздері аяқтай алады. Сөйлемдердегі
қалдырылып кеткен сөздерді өздері тауып, қосып жаза алады. Мұндай сөздерді
тауып, қосу немесе сөйлемді аяқтау жұмыстары, әрине оқушылар бұрыннан оқып
талдап, танысқан сөйлемдері бойынша жүргізіледі.
Әліппе кезеңінде жаңа дыбыс пен жаңа әріпті үйрету сабағының жүйесі
Оқу сабағы:
Оқылған ертегі немесе жұмбақ бойынша әңгіме.
Әңгіме барысында қолданылған сөйлемдердің ішінен үйретілгелі отырған
жаңа дыбыстан басталатын немесе аяқталатын сөзі бар сөйлемді бөліп алып,
оған оқушылардың назарын аудару.
Сөйлемді сөзге, сөзді буынға, дыбысқа талдау арқылы үйретілетін дыбысты
бөліп алу; осы дыбыстан басталатын немесе аяқталатын жаңа сөздер ойлап
табу.
Сол әріптің баспа түрін көрсету, оның суретін таяқшалардан, қағаз
қиындыларынан жасап көрсету, басқа әріптердің ішінен табу.
5. Кеспе әліппеден сөз құрастыру және оны оқу.
6. Бір буынын немесе әрпін ауыстыру арқылы жаңа сөз жасау; буынның
немесе сөздің басына, соңына әріптер қосып, жаңа сөз жасау, оларды оқу.
7. Әліппедегі бағанада берілген сөздерді оқу.
Жазу сабағы:
Жазуға дайындық (оқушылардың дұрыс отыруы, қаламдарын дұрыс ұстауы,
дәптерлерінің партада дұрыс қойылуы) тексеріледі.
Сөзді буынға, дыбысқа талдау арқылы жаңа әріп бөлінеді.
Жаңа әріптің элементтері бөлшектеліп көрсетіледі, мұғалім оны тақтаға жазып
тұрады, оқушылар дәптерлеріне жазады.
Мұғалім жаңа әріпті тақтаға жазады; оқушылар осы әріптен басталатын сөздер
ойлап табады, сонан соң;
олар әріпті дәптерлеріне жазып алады.
Оқушылар тапқан сөздерін буынға, дыбысқа талдайды, оқиды.
Талданған сөздердің ішінен барлық әрпі түгел өтілген сөздерді оқушылар
дәптерлеріне жазады.
Суретпен немесе ермексазбен жұмыс.
Әліппенің алғашқы кезеңдеріндегі сабақтар осындай жүйеде
ұйымдастырылады. Ал әліппенің екінші, үшінші кезеңдерінде жаңадан
үйретілетін әріпке (әсіресе баспа түріне) жаттығу жұмысы көбірек
жүргізіледі. Мұнда өтілген әріптерді қайталау, қиындау буындардан
құрастырылған сөздерді оқу, кеспе әліппеден сөз құрастыру және оларды оқу
жұмыстары басым болып отырады. Сонымен қатар әріптері, буындары ұқсас жұп
сөздер мен буындарды салыстырып оқу, жазу жұмыстары да молынан жүргізіледі.
Әліппеден кейінгі кезеңдегі сабақ жүйелері
Әңгіме немесе ертегі оқу сабағы
Оқылатын әңгіме немесе ертегі тақырыбы туралы кіріспе немесе дайындық
әңгіме жүргізіледі.
Әңгіме немесе ертегі қысқа-қысқа бөлімдерге бөлініп, оқушыларға
оқытылады.
Әр бөлім оқылып болған соң мұғалім онда не жөнінде әңгіме болғанын
қысқаша, ондағы басты-басты ойларға тоқталу арқылы оқушылар зейінін
жинақтауды іске асырады. Қажет болса, сұраулар қояды.
Әңгіме мәнерленіп қайта оқылады (пауза, нүктеге жақындағанда дауысты
бәсеңдету, басты ой айтылған жерлерде дауысты салмақтау т.б.).
Мәтіннің мазмұнындағы негізгі ойлар оқушыларға анықтатылады.
Мәтінмен жұмыс жасалады (мысалы, мәтіннен табиғатты суреттеген жерлерін
тауып оқыңдар немесе көңіл-күйді суреттеген жерді табыңдар т.б.).
Мәтіндегі негізгі ойларды оқушылар өздері табады.
Мәтін оқу дағдысы нашар оқушыларға оқытылады.
Өлең оқыту сабағы
Өлең тақырыбына кіріспе әңгіме.
Мұғалім өлең мәтінін өзі мәнерлеп, нақышына келтіре оқьш шығады.
Өлеңнің шумақтары бөлініп әр бөлігі әр балаға оқытылады. Мұнда бала ең
болмағанда бір жол оқыса да, мәнерлеп, анық оқуына баса назар аударған жөн.
Өлеңді мәнерлеп, іштен оқытады.
Өлең мәтінін тұтас, мәнерлеп, дауыстап оқиды, онда кездесетін кейбір
сөздердің мағынасы анықталады, егер мүмкіндік болса, жаттатылады.
Жазу сабағы
Оқушылардың жазуға дайындығын тексеру (дұрыс отыру, қалам ұстау, дәптер
қою т.б.).
Мұғалім бір сөйлем айтады, оқушылар оны қайталайды.
Сөйлем сөзге, буынға, дыбысқа талданады.
Сөйлемді мұғалім тақтаға жазады, оны оқушыларға оқытады, содан кейін
бұл сөйлемді жауып қояды.
Оқушылар сөйлемді дәптерлеріне жазады.
Тақтадағы сөйлем ашылады да, оқушылар өздері жазғандарын тақтадағымен
салыстырып, тексереді.
Осылайша екінші, үшінші сөйлемдер жазылады.
Оқушылар жазған үш сөйлемін тұтас оқиды.
Оқылған әңгіме бойынша жазу сабағы
1. Оқушылардың жазуға дайындығын тексеру.
2. Мұғалімнің тақтаға жазғанын оқушылар оқып шығады (2—3 сөйлем).
3. Мұғалімнің сұрағы бойынша әңгіменің мазмұны талданады. Мұнда мұғалім
сұрақтарды күні бұрын дайындап қояды. Сұрақтар балалардың жауап берулері
үшін оңай, сөйлемді дұрыс құруға жәрдемдесетіндей болу керек.
4. Әңгімедегі әр сөзге фонетикалық талдау жасалады, жазылуы қиындау
деген сөздер түсіндіріледі.
5. Мәтіндегі көп нүктенің орнында болған сөздерді естерінде сақтап
оқиды.
6. Мәтінді дәптерлеріне көшіреді; көшіру барысында көп нүктенің орнына
тиісті сөздерді тауып қояды.
7. Мұғалім көп нүктенің орнына тиісті сөздерді жазады.
8. Балалар өздері тауып жазған сөздерін тақтадағы жазылған сөздермен
салыстырып тексереді. [9]
2.2 Сауат ашу кезеңіндегі міндеттер, олардың мән мағынасы
Жалпы сауат ашу тарихында түрлі тәсілдер қолданылған.
Олар мыналар:
1) Әріп теріп оқыту.
2) Буынға бөліп оқыту.
3) Сөзді оқыту.
4) Дыбысты талдай оқыту.
5) Дыбыстық жинақтау
1) Талдау-жинақтау әдістері.
Дыбыстық талдау-жинақтау әдісінің негізін қалаған - орыстың ұлы
педагогі К.Д.Ушинский. [10] Бұл әдіс – сауат ашу жұмысының негізгі мақсатын
көздей жасалған. Дыбыстық талдау-жинақтау әдісін жетілдірудегі басшылыққа
алынған жағдайлар- педагогика, психология ғылымдарының, тіл ғылымының
жетістіктері мен уақыт талабы.
2) Дыбыстық талдау – жинақтау әдісі.
Бұл әдістің негізгі талдаудан және жинақтаудан тұрады. Талдау мен
жинақтау әдістерін жеке сөз етуге болғанымен, сауат ашу жұмысында екеуі де
қолданылады, бірін-бірі ауыстырып, бірін-бірі толықтырып отырады. Көбіне
алдымен талдау, содан кейін жинақтау әдісі қолданылады. Бірақ "Әліппе"
кезеңіне байланысты жинақтау әдісі бұрын, талдау әдісі аралығында ғана
қолданылуы мүмкін. Тек осы екі әдісті ұштастыру арқылы ғана сауат ашу
жұмысын ойдағыдай жүргізуге болатынын мектептер тәжірибесі көрсетуде.
3) Талдау әдісі.
Сауат ашу кезеңінде оқушыларға жеке дыбыстар таныстырылады да,
әріптер сол дыбыстардың шартты белгісі ретінде дыбыстан кейін көрсетіледі.
Дыбыстармен таныстыру үшін әуелі оларды сөз ішінен бөліп, жеке дыбыстау
қажет. Ал сөзді дыбысқа бөліп, тұтас дыбыстан машықтанған балалар алғашқы
кезде сөздің жекеленген дыбыстардан құралатынын тез меңгере қоймайды.
Сондықтан сөз ішінен жеке дыбыстарды ерекшелеп бөлудің түрлі жолын
іздестіру қажет. Әрбір сөздің өзіндік буындық және дыбыстық ерекшелігіне
байланысты талдау жолы да түрліше болады. Сол жолдардың барлығын сарқа
баяндап, мұғалімдерге дайын нұсқау береміз деген пікірден аулақпыз.
Мақсат – сол жолдардың кейбір негізгілеріне тоқталу арқылы
мұғалімдердің ізденуіне жол сілтеу. Мысалы, дауысты дыбыстарды бір буынды
сөздерден созып айту арқылы оңай бөліп алуға болады. Айталық, ал деген
сөздің бірінші дыбысын а-а-а-ал деп созу арқылы а дыбысы анық естіледі.
Дауысты дыбыстың жеке өзі буын құрап тұрған сөздерді теріп алып, оны буын
жігіне бөлдіріп, жеке дыбысты танытуға болады: а-ла, о-ра, ,а-ра.
Дауыссыз дыбыстардың бір қатарын тұйық және бітеу буынды
сөздерден оңай танытуға болады. Олар: м, н, р, ш, т дыбыстары. Бұл
дауыссыздардың да кейбіреуін созып айту арқылы бөлдіре аламыз. Сөзді
жартылай айтқызу арқылы т сияқты шұғыл дыбыстарды ажыратуға болады. Аттың
суретін көрсетіп, ат деген сөзді хормен айтқызғанда, оқушылар а-а-а-а деп
айта бастағанда сөзді аяқтатпай тоқтатып қойса оқушылар ат деген сөздің
соңғы т деген дыбысты айтып үлгере алмайды. Бұдан кейін мұғалім ат деген
сөздің қай дыбысы айтылмай қалғанын оқушылардан сұрайды. Бұлай еткенде
оқушылар ат деген сөзбен а деген дыбысты салыстыру арқылы т дыбысын сөзден
өздері ажыратады. Қысаң ы дыбысы мен і дыбысын қосымшадан немесе жалаң
буыннан ажыратуға болады. Жіңішке дауыстылар жуан сыңарларымен салыстыру
арқылы оңай танылады: ал --әл, ор --өр деген сөздерді салыстыру арқылы
оқушылар соңғы екі сөздігі ә, ө дыбыстарының а мен о дыбыстарынан
ерекшеленетінін білетін болады.
4) Жинақтау әдісі.
Жоғарыда біз сөз ішінен жеке дыбыстарды ажыратып алу жолдарына
тоқталдық. Бұл мақсат жүзеге асып, жеке дыбыс сөз ішінен бөлініп алынғаннан
кейін, сол дыбыстың таңбасы - әріп көрсетіледі. Қазақ тілінде оқушылар екі
әріпті танығаннан кейін-ақ, білімдерін тәжірибе жүзінде бекіту мүмкіндігі
туады. Яғни, екі әріптің өзінен-ақ сөз құрай алады. Бұл арада талдау
процесі жинақтау процессіне ауысады. Талдау әдісінің өзінше қиындығы болса,
жинақтаудың да өзіне тән қиындығы бар. Мұнда бұрын жеке дыбыстап оқып,
үйренген әріптерден сөз құрап, ол сөзді тұтас әріптерін бір-бірімен үзбей
оқу үшін арнаулы машықтану қажет. Түрлі әдістер арқылы, біртіндеп
машықтанатын болады.
Дауыстыдан басталып, дауыссызға аяқталған екі дыбысты, тұйық буынды
ал, ат, ас, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz