«Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі» пәнінен лекция тезистері
1. Тақырып. Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәніне кіріспе
2 Лекция. Халықтың әлеуметтік экономикалық жағдайын жақсартуда, елдегі экономиканы тиімді басқару әдісін таңдаудың маңызы
3 Лекция . Қазіргі таңдағы нарықтық экономика
4 Лекция. Экономикадағы мемлекеттің ролі: АҚШ тәжірибесі
5 лекция Ғажайып Қытай экономикасы және оның ерекшеліктері
6 Лекция. Қытай экономикасының әлем экономикасына әсерінің артуы
7 Лекция. Экономиканы басқарудың Жапондық тәжірибесі.
8 Лекция. Экономиканы мемлекеттік реттеудің Оңтүстік Корея тәжірибесі
9 Лекция. Мемлекеттік қызметтер сапасын жоғарлату: Ұлыбритания тәжірибесі
10 тақырып. Экономиканы дамытудағы инновацияның ролі: Батыс европа елдерінің тәжірибесі
11 Лекция. Швецияның әлеуметтік бағытталған экономикасы.
12 Тақырып. Экономика бойынша нобель силығының иегерлерінің болашақтағы экономикалық көшбасшы мемлекет (АҚШ, ЕБ, Қытай) туралы пікірлері
13 Тақырып. Мемлекет және экономика: мүмкіндіктер мен қайшылықтар Германия тәжірибесі
14 Тақырып. ҚР экономикасының даму мәселелері
15 Тақырып. Экономиканы дамыту бойынша ұсыныстар
2 Лекция. Халықтың әлеуметтік экономикалық жағдайын жақсартуда, елдегі экономиканы тиімді басқару әдісін таңдаудың маңызы
3 Лекция . Қазіргі таңдағы нарықтық экономика
4 Лекция. Экономикадағы мемлекеттің ролі: АҚШ тәжірибесі
5 лекция Ғажайып Қытай экономикасы және оның ерекшеліктері
6 Лекция. Қытай экономикасының әлем экономикасына әсерінің артуы
7 Лекция. Экономиканы басқарудың Жапондық тәжірибесі.
8 Лекция. Экономиканы мемлекеттік реттеудің Оңтүстік Корея тәжірибесі
9 Лекция. Мемлекеттік қызметтер сапасын жоғарлату: Ұлыбритания тәжірибесі
10 тақырып. Экономиканы дамытудағы инновацияның ролі: Батыс европа елдерінің тәжірибесі
11 Лекция. Швецияның әлеуметтік бағытталған экономикасы.
12 Тақырып. Экономика бойынша нобель силығының иегерлерінің болашақтағы экономикалық көшбасшы мемлекет (АҚШ, ЕБ, Қытай) туралы пікірлері
13 Тақырып. Мемлекет және экономика: мүмкіндіктер мен қайшылықтар Германия тәжірибесі
14 Тақырып. ҚР экономикасының даму мәселелері
15 Тақырып. Экономиканы дамыту бойынша ұсыныстар
«Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі» пәні - дүниедегі дамыған озық елдердің экономиканы басқару саласындағы тәжірибелерін ел экономикасын көркейту үшін сараптау, таңдау және ұлттық экономика талаптарына қарай адаптациялауды оқып үйрететін ғылым.
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәнінің мақсаты: шетелдік экономиканы басқарудың үздік үлгілерін оқып білу. Студенттерді шет ел мемлекеттерінің географиялық, саяси, жер қойнауы және басқа да ерекшеліктерін ескере отырып экономиканы басқарудың тиімді әдістерін ұлттық экономикаға адаптациялауды үйретуге негізделеді.
Қазіргі таңдағы алдыңғы қатарлы дамыған Швеция, АҚШ, Жапония, Корея, Қытай сияқты тағы басқа мемлекеттердің экономиканы басқару тәжірибелерін оқып үйрену, ҚР Президенті жолдауындағы «50 бәскеге қабілетті елдер қатарына» ену үшін атсалысу, экономиканы тиімді басқарудың тетіктерін оқып үйрету және т.б.
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәнін оқып меңгеру үшін студенттердің экономикалық теория, халықаралық экономика, экономиканы мемлекеттік реттеу пәндерінен түсініктері болуы керек. Бұл курсты меңгеру үшін студенттердің Микроэкономика, Макроэкономика, Экономикалық ілімдер тарихы және менеджмент сияқты пәндерден алған білімдері өте қажет.
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәнін толық меңгерген студент Қазақстан экономикасын басқару, экономиканы мемлекет тарапынан реттеу және тағы басқа экономикалық пәндерді меңгере алады.
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәнінің мақсаты: шетелдік экономиканы басқарудың үздік үлгілерін оқып білу. Студенттерді шет ел мемлекеттерінің географиялық, саяси, жер қойнауы және басқа да ерекшеліктерін ескере отырып экономиканы басқарудың тиімді әдістерін ұлттық экономикаға адаптациялауды үйретуге негізделеді.
Қазіргі таңдағы алдыңғы қатарлы дамыған Швеция, АҚШ, Жапония, Корея, Қытай сияқты тағы басқа мемлекеттердің экономиканы басқару тәжірибелерін оқып үйрену, ҚР Президенті жолдауындағы «50 бәскеге қабілетті елдер қатарына» ену үшін атсалысу, экономиканы тиімді басқарудың тетіктерін оқып үйрету және т.б.
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәнін оқып меңгеру үшін студенттердің экономикалық теория, халықаралық экономика, экономиканы мемлекеттік реттеу пәндерінен түсініктері болуы керек. Бұл курсты меңгеру үшін студенттердің Микроэкономика, Макроэкономика, Экономикалық ілімдер тарихы және менеджмент сияқты пәндерден алған білімдері өте қажет.
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәнін толық меңгерген студент Қазақстан экономикасын басқару, экономиканы мемлекет тарапынан реттеу және тағы басқа экономикалық пәндерді меңгере алады.
ІРІСПЕ
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәні - дүниедегі
дамыған озық елдердің экономиканы басқару саласындағы тәжірибелерін ел
экономикасын көркейту үшін сараптау, таңдау және ұлттық экономика
талаптарына қарай адаптациялауды оқып үйрететін ғылым.
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәнінің мақсаты: шетелдік
экономиканы басқарудың үздік үлгілерін оқып білу. Студенттерді шет ел
мемлекеттерінің географиялық, саяси, жер қойнауы және басқа да
ерекшеліктерін ескере отырып экономиканы басқарудың тиімді әдістерін ұлттық
экономикаға адаптациялауды үйретуге негізделеді.
Қазіргі таңдағы алдыңғы қатарлы дамыған Швеция, АҚШ, Жапония, Корея, Қытай
сияқты тағы басқа мемлекеттердің экономиканы басқару тәжірибелерін оқып
үйрену, ҚР Президенті жолдауындағы 50 бәскеге қабілетті елдер қатарына
ену үшін атсалысу, экономиканы тиімді басқарудың тетіктерін оқып үйрету
және т.б.
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәнін оқып меңгеру үшін
студенттердің экономикалық теория, халықаралық экономика, экономиканы
мемлекеттік реттеу пәндерінен түсініктері болуы керек. Бұл курсты меңгеру
үшін студенттердің Микроэкономика, Макроэкономика, Экономикалық ілімдер
тарихы және менеджмент сияқты пәндерден алған білімдері өте қажет.
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәнін толық меңгерген
студент Қазақстан экономикасын басқару, экономиканы мемлекет тарапынан
реттеу және тағы басқа экономикалық пәндерді меңгере алады.
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1. Тақырып. Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәніне кіріспе
1. Экономиканы басқаруда шетелдік тәжірибені қолданудың мақсаты және
күтілетін нәтижелер
2. Экономиканы басқарудың теориялары және олардың ерекшеліктері
3. Мемлекеттің нарықтық экономикаға араласудың 5 түр себебі
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәні - дүниедегі дамыған
озық елдердің экономиканы басқару саласындағы тәжірибелерін ел экономикасын
көркейту үшін сараптау, таңдау және ұлттық экономика талаптарына қарай
адаптациялауды оқып үйрететін ғылым.
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәнінің мақсаты: шетелдік
экономиканы басқарудың үздік үлгілерін оқып білу. Студенттерді шет ел
мемлекеттерінің географиялық, саяси, жер қойнауы және басқа да
ерекшеліктерін ескере отырып экономиканы басқарудың тиімді әдістерін ұлттық
экономикаға адаптациялауды үйретуге негізделеді.
Қазіргі таңдағы алдыңғы қатарлы дамыған Швеция, АҚШ, Жапония, Корея,
Қытай сияқты тағы басқа мемлекеттердің экономиканы басқару тәжірибелерін
оқып үйрену арқылы, ҚР Президенті жолдауындағы 50 бәскеге қабілетті елдер
қатарына ену үшін атсалысу, экономиканы тиімді басқарудың тетіктерін оқып
үйрену басты міндеттердің бірі.
Қазақстан экономикасын дамытудағы басты мақсат ретінде Қазақстанның
халықаралық бәсекеге қабілеттілігін және ел азаматтарының өмір сүру сапасын
арттыру үшін қолайлы институционалдық және экономикалық шарттар құруды
айқындайды. Бұл таяудағы он жылда Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елдің қатарына кіруі жөніндегі стратегиялық міндетті шешуді
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Экономиканы басқаруда шетел тәжірибесін үйрену арқылы, дамыған елдердің
экономикасының даму барысын сараптап, басынан өткен түрлі экономикалық
дағдарыстар себептерін талдау, бұл дағдарыстардың ұлттық экономикаға әсерін
жою немесе азайту болып табылады.
2000 жылдағы АҚШ-тың көптеген технологиялық компаниялары акцияларының
құлдырауымен басталған Америка экономикасындағы проблемалар, дүние
жүзіндегі экономиканы басқарудың американдық моделіне деген тұрақтылық
сенімін жоғалта бастады. Түрлі газет-журналдарда ұмытыла бастаған Кейнс
ілімі және классикалық теория сияқты теориялар жайында, олардың
түрлендірілген формалары жайында пікір-таластар жүргізіле бастады. Мысалы:
Пол Кругман сияқты Нью-Йорк таймс газетінің атақты экономисті, өз
сұхбатында экономикалық моделдердің ішінде ең идеалдысын Швецияның 1980-
1990 жылдарындағы моделінің үлгісін көрсетті.
Экономиканы тиімді басқару арқылы келесі нәтижелерге қол жеткізуге
болады:
- экономиканың серпінді дамуын қамтамасыз ету (жалпы ішкі өнімнің
орташа жылдық нақты өсімі, Экономиканың жалпы өсімі, Тұрақты
макроэкономикалық шарттарды қамтамасыз ету мақсатында орташа жылдық
инфляция деңгейі 5 – 7 % дәлізінде ұстау);
- жылдамдатылған экономикалық дамуға қол жеткізу (еңбек өнімділігін
арттыру, өнеркәсіп өндірісінің орташа жылдық өсімін қамтамасыз ету,
негізгі капиталға инвестициялардың өсімі);
- Қазақстан халқының өмір сүру сапасы мен стандарттарын жақсарту
(халықтың жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімді тұрақты арттыру);
- экономикасы дамыған елдердің алғышқы қатарында болу.
2. Экономиканы басқарудың теориялары және олардың ерекшеліктері.
ХХ ғасырдың басында әлемдік экономикалық қоғамдастықтың кейбір елдерге
тән жекелеген экономикалық мектептер, экономикалық ойлардың бөлініп шығуы
байқалады.
Маржинализм (француз тіліндегі "Marginal") шекті деген ұғымды
білдіреді, яғни процестер мен құбылыстарды шектерді пайдалану арқылы
түсіндіреді, Ол шекті пайдалылық, шекті өнімділік, шекті шығындар
түсінігіне сүйенеді, Шекті пайдалылық теориясы бірінші маржиналистік теория
болып саналады. Бұл теорияның авторы ағылшын экономисті Ульян Стэнли
Джевонс (1835-1882). Австриялық мектептің экономистері Карл Менгер (1840-
1921), Фридрих Визер (1851-1926), Эйтен Бем-Баверктерді (1851-1914) шекті
пайдалылық теориясының классиктері деп атаймыз.
Экономикалық тепе -теңдік тсориясы. Тепе-теңдік тұрақтылықпен
сипатталғандықтан, жүйені тепе-теңдікке ұстап тұруға ұмтылу табиғи нәрсе.
Сэйдің өзі нарықта сұраныс пен ұсыныс әрқашан теңестіріледі деп болжам
жасаған. Бірақ, тепе-теңдік теориясының пайда болуы негізінен Швейцария
экономисті Леон Вальрастың (1834-1910) атымен байланысты. Экономикалық
процестердің математикалық бейнесін іздеуде Вальрас тепе-тендік жағдайға
бағытталған жүйені математикалық формада сипаттап, тепе-теңдік жүйесін
жасады. Ол өзінің "Таза саяси экономия элементтері" кітабында, тепе-теңдік
жүйесін пайдалану арқылы бір экономикалық жүйедегі түрлі нарықтардың
байланысын сипаттайды.
Неоклассицизм бұл классикалық мектептің калыптасқан дәстүрін нарық және
нарық механизімімен байланыстырып дамытатын бағыт. Неоклассикалық бағыттың
көрнекті өкілі, баға теориясының негізін салушы Англияның атақты
экономисті, Кембридж университетінің профессоры Альфред Маршалл (1842-1924)
еді. "Саяси экономика принциптері" (1890), "Өнеркәсіп және сауда" (1922)
еңбектерінде ол Рихардоның ілімін жалғастырушы ретінде көрінеді. Маршалл
нарықтық бағаның калыптасуын зерттеп, сұраныстың да, ұсыныстың да бағасын
анықтауда басты роль орындамайтынын анықтады, Экономикалық процестерді
талдағанда математикалық тәсілдерді кеңінен қолдауға шақырды.
Неолиберализім ағымы өндірушілер, кәсіпкерлер мен сатушыларға барынша
еркіндік беріп, мемлекеттің экономикаға араласуын барынша төмендетуді
қолдады. Бұл бағыттың өкілдеріне Фридрих Фон Хайек (1894-1984) пен талантты
экономист-социолог Йозеф Шумпетерді (1883-1950) жатқыза аламыз. Хайек
өзінің еңбектерінің аралас, орталықтандырылған, әміршілдік экономика мен
нарықтық жүйені салыстырып, оның артықшылықтарын көрсетіп дәлелдеуге
арнады.
Монетаризм баға мен инфляцияға, экономикалық процестердің барысын ақша
массасының әдісі шешуші роль атқарады деп есептейтін теория. Бұл мектептің
көрнекті өкілі-Фридмен. Ол А.Шварц пен жазған 1867-1960 жылы АҚШ-тың
монетарлы тарихы кітабында шаруашылык өмірдегі ірі өзгерістер ең алдымен
ақша массасымен, оның қозғалысына байланысты дейді. Монетаристік мектеп
экономикалық еркіндіктік ролін ерекше маңызды, мемлекеттің нарықтық
катынастарға араласуы мүмкіндігінше аз, саналы болуы керек деп есептейді.
Кейнсиандық бағыт ағылшын экономисті Джон-Мейнард Кейнс атымен тікелей
байланысты. Оның теориясы "Индекстік тәсіл", "Жұмыспен қамту, процент жөне
ақша айналысының жалпы теориясы" (1936) және көптеген мақалаларында
тұжырымдалған.
Дж. Кейнстің экономикалық ілімге қосқан жаңалығы жинақтап айтсақ
төмендегідей:
Біріншіден, нарықтық механизімнің экономикалық дағдарыстан шығарудағы
әлсіздігін көрсетті. "Таза" нарықтық экономикалық тепе-теңдікке жету
мүмкін болмайды, себебі жалақы мен баға икемді емес.
Екіншіден, экономикалык дағдарыс жағдайында мемлекеттік реттеу қажет.
Үшіншіден, Дж Кейнс макро-микро экономикалық проблемаларды қатар қарап,
әсіресе микроэкономикаға баса көңіл бөлді.
Төртіншіден, нарықтық қатынастарға да оң көзбен қарады, түрлі
агрегаттық модельдер жасауға жол ашты, экономикалық зерттеу тәсілдерін
жақтады.
Кейнс мемлекет сұраныстың жалпы көлеміне әсер етуі керек. Сұранысты
өсіре отырып, бағаның асуымен инфляцияға жол берілмейді, сонымен сатып алу
қабілетінің жоғарлауы жұмыссыздықты төмендетеді, ал оның азайуы инфляцияның
әсерін азайтады. Экономиканы мемлекеттік реттеу теориясынан басқа, Кейнс
нақты валюта жүйесін құруға атсалысты.
А.Смит XVIII ғасырдың, К.Маркс XIX ғасырдың, Кейнс XX ғасырдың ұлы
экономисті деп есептеледі.
3. Мемлекеттің нарықтық экономикаға араласудың 5 түр себебі
Үкімет және басқа да қоғамдық институттар нарықтық экономиканың тиімді
жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін бес түрлі қызмет атқарады:
Біріншіден, үкімет экономикалық қызмет үшін жағдай жасайды: адамдарды
оқытады, олардың моральдық және этикалық іс әрекетін қалыптастырады,
өндіріс технологиясының ғылыми негізін жасайды, халықтың өзін өзі
қамтамасыз ете алады деген келешекке сенімділік оятады.
Екіншіден, экономикалық жүйені дұрыстап, оның оперативтілігін
арттырады: жекеменшік құқығын анықтайды, тауарлар туралы ақпарат береді,
бизнес операцияларды жүргізуді реттеу.
Үшіншіден, ресурстардың бөлінуін реттейді: инфрақұрылымды қамтамасыз
етеді, сыртқы ортаны ластаудан қорғайды, монополияларды бақылайды, шексіз
қауіп қатерлерден сақтандырады.
Төртіншіден, тікелей тарнсферттер арқылы немесе әлеуметтік
бағдарламаларды субсидиялау арқылы табысты қайта бөледі.
Бесіншіден, макроэкономиканы тұрақтандырады: жұмыссыздық пен инфляцияны
төмендетеді, ұзақ мерзімді дамуды қамтамасыз етеді.
Экономиканы мемлекеттік реттеу және оның әдістері:
Мемлекет белгілі бір таптардың мүдделерін қорғай отырып, бір жағынан,
қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз ету мүмкіндігін анықтайды, ал екінші
жағынан, осы қажеттілікті камтамасыз ету жолдарын іздестіріп, жүзеге
асырады.
Мемлекеттің нарықтық экономикада атқаратын қызметтерін мына топтарға
бөлуге болады:
тиімділікті қамтамасыз ете отырып, монополияға жол бермеу;
нарықтық жүйеде еңбекке жарамсыз топтар мен балалар, қарттарға
мемлекет әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз етуге тырысады;
бағаның өзгеруі мен бағалық мехзанизмді ретке келтіреді;
* прогрессивті салық салу;
* зейнеткерлер, еңбекке жарамсыз көп балалы, жұмыссыздар, әлеуметтік
мұқтаж азаматтардың табыстарын қорғау шараларын қарастыру.
* экономикалық тұрақтылықты сақтау;
* шаруашылық жүргізу туралы бекітілген шешімдерді заңдылық- құқықтық
жағынан қамтамасыз ету;
* несие саясатын жүргізу, ақша айналымын тұрақтандыру.
Жалпы мемлекеттің саладағы саясаты екі бағытта жүргізіледі:
- білім беру, денсаулық сақтау, экология сферасында күрделі мемлекеттік
әлеуметтік бағдарлама бекітіліп жүзеге асырылуда;
- нарыққа көшуге байланысты халықты әлеуметтік жағынан қорғау.
Экономиканы реттеуде мемлекет әртүрлі тәсілдер қолданады: әкімшілік-
құқыктық, ақпарат хабарлармен, қаржы бөлу, экономикалық тетіктер (салық,
несие, баға т.б.) мемлекеттік тапсырыс, лимиттер мен квоталар т.б.
2 Лекция. Халықтың әлеуметтік экономикалық жағдайын жақсартуда, елдегі
экономиканы тиімді басқару әдісін таңдаудың маңызы
1. Аймақтың әлеуметтік – экономикалық дамудың негізгі бағыттары
2. Экономиканы дамытудың мақсаттары және міндеттері
Аймақ белгілі бір территорияда қалыптасып, нарықта өндіруші, тұтынушы
және қайта өндіріс үрдісін ұйымдастырушы болып табылатын, сонымен қатар
халық шаруашылығы жүйесінде дамитын — әлеуметтік-экономикалық құрылым болып
табылады. Аймақтың даму жағдайы – бұл әр түрлі әлеуметтік және экономикалық
үрдістердің жиынтығы, даму тұрғысында анықталатын көп өлшемді және күрделі
аспектілі үрдіс..
Егер тек аймақтың экономикалық даму жағдайын қарастырғанның өзінде, оның
өзі қоғамның әлеуметтік жағдайының дамуымен байланысты бағаланады.
Теориялық және тәжірибелік тұрғыда әлеуметтік – экономикалық дамудың
негізгі бағыттарына келесілер жатады:
◆ өндіріс пен табыстардың өсімі;
◆ қоғамның әлеуметтік, институционалдық және әкімшілдік
құрылымындағы өзгерістердің болуы;
◆ қоғамдық танымдағы өзгерістері;
◆ дәстүр мен дағдыдағы өзгерістер
Бүгінгі таңда әлемнің көптеген елдеріндегі және оның аймақтарындағы
экономикалық дамудың негізгі мақсатына халықтың өмір сүру деңгейі және
сапасын арттыру болып табылады. Сонымен қатар аймақтың әлеуметтік
–экономикалық жағдайын дамытудың негізгі мақсаттарына халықтың ақшалай
табыстарын арттыру, білім сапасын жақсарту, азық – түлікпен қамтамасыз ету,
денсаулық саласы, кедейшілікпен күрес жүргізу, айналадағы табиғи ортаны
жақсарту, халықтардың тең мүмкіндіктерін қалыптастыру және аймақ
экономикасын тиімді басқару жүйесін жүзеге асыру жатады.
Аталған мақсаттардың ішіндегі- аймақтық экономиканы тиімді басқару
жүйесі бүгінгі таңда аса көңіл бөлетін бағыттардың бірі. Елімізде аймақтық
экономиканы тиімді басқару сол аймақтың территориялық, климаттық,
экономикалық және әлеуметтік ерекшеліктеріне байланысты қалыптасып, арнайы
мемлекеттік билік органдары (мемлекеттік орталықтандырылған және жергілікті
билік) арқылы реттеліп, жүзеге асырылады. Қәзіргі уақытта аймақтардың
экономикасын басқарудың түрлері өте көп, бірақ олардың ішінде негізгі
үшеуін: жалпы саяси, құқықтық және экономикалық басқару түрін бөліп
көрсетуге болады. Мемлекеттің аймақтық және ұлттық саясатының жалпы
қағидаларына негізделген басқарудың жалпы саяси түрінің негізгі бағыттарына
келесілер жатады:
• аймақтардың жеке шекараларын айқындау;
• аймақ пен мемлекет арасында өзара іс-әрекет аясын қалыптастыру мен
дамыту;
• республиканың билік органдарының аймақ экономикасын дамытуға қатысты
жауапкершіліктері мен құзыреттерін бекіту;
• ҚР-ндағы әкімшілдік-аймақтық құрылымдардың құқықтары мен
міндеттерін анықтау және т.б.
Аймақтың экономикасын басқарудың экономикалық- құқықтық түрі келесі
бағыттардан тұрады:
• аймақтық табиғи ресурстарды бөлістіруде жалпы қағидалардың
орындалуын қадағалау;
• мемлекеттік қаржылардың аймақ аралық бөлістіру көздерін анықтау;
• жергілікті қаржылардың бөлістірілу қағидаларын тиімді жүзеге
асыру;
• мемлекеттік және жергілікті билік органдарының өз міндеттемелерін
дұрыс орындауын қадағалау және реттеу;
• аймақ экономикасының мамандандырылған салаларының әлсіз және басым
бағыттарын анықтау және т.б.
Аталған бағыттардың әр қайсысы да аймақтың саяси және әлеуметтік-
экономикалық статусын жоғарылатуға бағытталатын мемлекеттік саясаттың
көптеген кешенді іс – шараларынан тұрады.
Экономист ғалымдардың тұжырымдамасында экономиканы басқару тиімділігін
бағалауда мемлекеттің немесе белгілі бір аймақтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайын және басқару қызметінің нәтижелерін сипаттайтын негізгі
параметрлермен өлшенеді.Олардың негізгілеріне келесілер жатады:
- аймақ экономикасын басқару әдісі;
- аймақтық жиынтық өнім көлемінің деңгейі;
Облыстық экономикасын басқару мемлекетімізде жүзеге асырылып отырған
орталықтандырылған-республикалық және жергілікті билік органдары арқылы үш
дегейде (республикалық→аймақтық→салалық) жүзеге асырылады. Елімізде аймақ
экономикасын басқаруда аймақтық -мақсатты бағдарламалардың ролі ерекше. Бұл
бағдарламалар экономиканы басқарудың бағдарламалы-мақсатты нысанына
негізделіп, пайдаланылады яғни мемлекет пен аймақтық экономикасының әлсіз
және басым тұстарын анықтап, экономиканың дамуын жоспарлау негізінде
құрылады. Мақсатты бағдарламалар мемлекеттік және жергілікті бюджет
есебінен қаржыландырып, белгілі бір саланы дамытуға бағытталады.
Аймақ экономикасы салыстырмалы түрде алғанда дамуы жағынан біршама
тұрақтанғанымен әлі күнге дейін қолдауды қажет ететін, даму жағынан біршама
баяулап отырған салалар баршылық. Атап айтсақ: аймақтық экономикасының
барлық салалары бойынша өңдеуші кәсіпорындардың саны кемде-кем , сондай-ақ
таранспорт және байланыс саласында, сауда, әртүрлі қызмет түрлері бойынша
өндірілген өнім көлемі 7 жыл ішінде айтарлықтай нәтижеге қол жеткізбеген.
Аймақ экономикасын басқарудың тиімділігін арттыратын негізгі бағыттарға
келесілер ұсынылады:
• аймақ экономикасын басқаруда қалыптасып отырған үш деңгейлік басқару
жүйесін жетілдіру; Атап айтсақ басқару жүйесі төрт деңгей арасында:
кәсіпорын (ұйым) ↔ сала ↔аймақ↔ республикалық деңгейде жүзеге
асырылуы қажет. Кәсіпорын өзінің қызметінің даму жоспарын аймақтық
билік органдарына ұсынады. Осының нәтижесінде аймақ экономикасының
даму бағыттары анықталып, арнайы мақсатты бағдарламалар
дайындалады. Экономиканың тұрақтылығы мен өсуін қамтамасыз ететін
кәсіпорын (шағын және орта бизнес) деңгейін басқару жүйесіне қосу
келешекте аймақ экономикасын дамытудың негізгі бағытының бірі
болмақ.;
• Аймақтағы өнім өндірісін дамыту;
• Экономиканың барлық салаларында шикізат базасын өндіруді дамыта
отырып, экологиялық таза өнімді өңдеу бойынша прогрессивті
технологияны ендіру мен дамыту;
• Аймақтық мақсатты бағдарламалардың жүзеге асырылу нәтижелерін
қадағалау (Аумақтық ауылды мекендерді дамытуға бағытталған
“Ауыл”бағдарламасы, Қазақстаннның 2003-2015 жылдарға арналған
индустаралды-инновациялық даму бағдарламасы және т.б.);
• Аймақтағы бәсекелестіктің дамуына және шағын және орта бизнестің
өркендеуіне жол ашу;
• өңдеуші салалардың қосалқы ресурстарын максималды пайдалану;
• аймақтық өнім өндірісінде кластерлік жүйені дамыту;
Аталған бағыттармен қоса тағы да ескере кететін жайт, аймақтың
әлеуметтік – экономикалық жағдайын дамытуды ең алдымен тиімді басқару
жүйесі арқылы қол жеткізуге болады. Себебі осы тиімді басқару жүйесін
жүзеге асыра отырып, аймақтың өндірістік –шаруашылық даму деңгейіне қол
жеткіземіз. Ал бұл көрсеткіш өз кезегінде аймақтың әлеуметтік –экономикалық
дамуының мүмкіндіктерін айқын көрсетеді.
3 Лекция . Қазіргі таңдағы нарықтық экономика
1. Экономиканы басқарудың тиімді жүйесін таңдау
2. Нарық туралы дамыған елдердегі экономиканы басқару саласындағы
ғалымдардың пікірлері
3. Экономиканы басқарудың Ресей тәжірибесі
1. Экономикалық жүйе типтері мен моделдері. Күнделікті экономикалық
өмірде адамдар арасындағы қатынаста әрқашанда белгілі экономикалық жүйе
ретінде қызмет жасайды. Экономикалық жүйе - бұл экономикалық процестер
жиынтығы. Ол қалыптасқан мүліктік катынастар мен ұйымдық түрлер негізінде
қоғамда жүзеге асады.
Әлемдік экономикалық әдебиеттерде экономикалық жүйені
топтаудың кең таралған екі фактор негізінде жүргізіледі:
Меншік типтері бойынша;
Экономиканы ұйымдастыру типтері бойынша. Осындай әдістер
негізінде экономикалық жүйені шешуді төмендегідей типтер арқылы
бөледі:
а)дәстүрлі экономика;
ә)әкімшілдік-әміршілдік экономика;
б)еркін бәсекелестік (таза капитализм) нарықтық экокомика;
в)қазіргі нарықтық экономика (қазіргі капитализм) немесе аралас
экономика.
Енді осы типтерге толығырақ тоқталайық.
а) дәстүрлі экономика тұйықталған, оқшауланған шаруашылыққа
негізделеді. Ұрпақтан ұрпақка беріліп отырған дәстүр мен салт, кандай
тауарды қалай, кім үшін өндіру арқылы анықтайды. Экономиканың осы түрі
бұрынғыға қарағанда Азия, Латын Америкасы мен Африка елдерінде қазір өте
сирек кездеседі.
ә) еркін бәсекенің нарықтық экономикасы ресурстарға жеке меншіктік және
тауар өндірушінің еркін бәсекелік механизмімен сипатталады. "Тұлға өзінің
барлық материалдық және рухани мүмкіндіктерін өз пайдалылығы үшін колдануға
тырысады. Ол күнделікті өмірде қоғам үшін пайда келтіруді ойламайды. Адам
тек өзінің мүддесін көздейді, бірақ бұл жағдайда көптеген басқа кездегідей,
ол көрінбейтін қолмен мақсатқа қарай бағыттайды және оның ойында бұл
болғанда емес. Өзінің ойлаған мүддесін тіпті саналы түрде көздегенмен де,
ол қоғам мүддесіне батымды-ақ жиі қызмет жасайды".
Мұндай экономика ең идеалды экономика ретінде қарастырылады. Еркін
(либералды) нарықтық экономиканың негізін қалаушы А.Смит болды. Ол нарықтык
экономикаға барынша еркіндік беру қажет деп есептеді. Алайда еркін нарықтық
экономиканың нақты қызмет атқаруы көрсеткеніндей, оның бөлінбес серігі -
артық өндіру экономикалық дағдарысының үнемі туындауы болып табылады.
Экономикалык дағдарыстар тарихын зерттеу көрсеткендей, олар 1825 -ші жылдан
бастап үнемі әрбір 8-10 жылда кайталанып отырады. Саудада тоқырау
басталады, нарықтар өтпейтін өнімдер мөлшеріне толтырып жібереді, қолма-қол
ақшалар айналымнан жойылады, зауыт пен фабрикалар тоқталып, жұмысшылар
жұмыссыз қалады. Тоқырау жылдарға созылып, экономика бүлінеді.
б) әкімшілдік-әміршілдік экономика. Нарықтық экономикадағы еркін бәсеке
және оны тереңірек талдау құбылысы әкімшілік-әміршілдік экономика
теориясының пайда болуына ықпал етеді. Әміршілдік экономика теориясының
ұраны: "Қазіргі өндіргіш күштермен олардың ұғыну бейнесінде, тіпті
табиғатымен қарау байқалады. Өндірістегі қоғамдық -анархия, енді өндірісті
коғамдық-жоспарлы реттеумен алмастырылады.
Әкімшілдік-әміршілдік экономиканың нарыктық экономикаға карағанда
артықтығы мынада: ол ашық түрде жұмыссыздықты, өндірістің тым кұлдырауын
болдырмайды. Ал қиын шешуші кезеңде елдің материалдық, еңбектік және ақша
қорларын ірі халық шаруашылығының міндеттері мен бағдарламасын жүзеге
асыруға шоғырландырады және (Энгельс Ф. "Анти-Дюринг" - М; 1973. 254 С)
жұмылдырады. Сондықтанда жоспарлау жүйесін қоғамдық меншікке негізделген
социалистік елдер ғана емес, жеке меншікке негізделген кейбір капиталистік
елдерде қолданады. Айталық, екінші дүние жүзілік соғыс кезеңінде бұл
гитлерлік Германияда байқалды. Экономиканың ауқымды, салалары мен барлық
салалары орталық жоспарлау және соғыс ұйымдарының тікелей бакылауында
болды. Осы кезеңдерде Англия ме АҚШ-та дәл солай жүзеге асты.
Әміршілдік-әкімшілдік экономиканың кемшіліктері мынада: Біріншіден,
барлық шаруашылық сауалдарын көп сатылы бюрократтық инстанция арқылы шешу
кажет болды. Олардың келісімін алуға көп уақыттың кетуі - барынша кедергі
болып табылады. Мұндағы басты мақсат — жаңа өнімді шығару кажеттілігі, жаңа
техника мен технологияны өндіру болмақ . Ал келісімге кеткен уакыт бұған
кедергі жасайды.
Екіншіден, кәсіпорын жоспарының орындалуы туралы тұтынушылық алдында
емес, жоғары жақтағы орталық ұйымдар алдында есеп береді. Кәсіпорын есебі
бұрыстау, боямалы ақпараттан құрылады. Сондықтанда орталық ұйымдар
экономика және тұтынушылардың кажеттілігі туралы көбіне нақты көзқараста
бола алмайды.
Осының барлығы әкімшілдік-әміршілдік экономиканы тиімсіз етеді, оны
әртүрлі тапшылыққа алып келеді.
в) қазіргі нарықты экономика аралас экономика ретінде болуда. Аралас
нарықтық экономика дегеніміз не? Американ экономисі Пол Самуэльсон былай
деген: "Аралас экономика - экономикалық өмірдің нашарлауын жалпы
сауықтырудың нақтыланған алып жүйесі болып табылады", әрі қарай ол: "Аралас
экономика — бұл нарықпен, команда, дәстүр элементімен болатын экономика" -
дейді.
Аралас нарықтық экономика теориясының түп тұлғасы болып "конвергенция"
теориясы (авторы — Нидерланд экономикалық мектебінің профессор-экономисі Ян
Тинберген) және "жаңа индустриалды коғам" теориясы (авторы — Гарвард
институтының профессор-экономисі Джон Кечнет Гэлбрейт) жатады. Дж.Гэлбрейт
"жаңа индустриалды коғамды" аралас экономиканың ерекше бір типі ретінде
қарастырып оның нарықтық және жоспарлы жүйеден тұратынын айтқан.
Аралас экономикада "нарықтық механизм баға мен көптеген саладағы
өндірісті анықтайды, олай болса мемлекет нарықты салық салумен, шығынмен,
реттеумен тікелей реттеп отырады"- деп жазған болатын Пол Самуэльсон.
Әлеуметтік аралас нарықтық экономика теориясының негізін қалаушы батыс
герман экономисі, Фрайбург университетінің профессоры Вальтер Ойкен (1891-
1950 жж.) болып табылады. Оның тұжырымдамасының құрамдас бөлігі: әлеуметтік
қорғаудың толығырақ жүйесін мүмкіндігі келгенше нарықтық экономикаға қол
жеткізу негізінде жасау болмақ. Бұл тұжырымдаманың ұраны мынау: "... адамды
экономикалық саясатқа емес экономикалық саясатты адамға бейімдеу".
Аралас әлеуметтік бағытталған экономикалық саясатқа емес экономикаға
мысал ретінде "Швед моделі" жатады. Мұнда барлық негізгі қордың 4%-ті
мемлекеттің колдауында болады, ал барлық мемлекеттік шығындардың жартысы
әлеуметтік мақсатқа бағытталады.
Үргелі әлеуметтендіру мынаған саяды: "өндірістік қызметі көбінесе жеке
кәсіпорындарға жүктеледі, себебі бәсекелестік негізде іс-әрекет жасайды, ал
жоғарғы деңгейде өмір сүру қызметін қамтамасыз ету (барлық әлеуметтік
инфрақұрылымның, оның ішінде мынадай саланы — жұмыссыздық, әлеуметтік
сақтандыру, білім, көлік, байланыс, ғылымды қосқанда) - МЕМЛЕКЕТКЕ
ЖҮКТЕЛЕДІ".
Казақстан Республикасы қалыптасуы мен дамуының стратегиялық мақсаты
аралас әлеуметтік бағытталған нарықтық экономика болып табылады. Ол
бәсекелестік бастауға, меншіктің негізгі түрлерін араластыра - өзара іс-
әрекетке негізделеді. Олардың әрқайсысы жалпы экономикалық және әлеуметтік
өзара байланыс жүйесінде өз қызметтерін аткарады.
2. АҚШ-тың Массачусетск университет профессоры Дэвид Котц: Нарықтық
экономикаға көшудің басты алғы шарты – экономиканы мелекеттік реттеу болып
табылады. Мысалы: АҚШ–та 80 жылдардың басында мемлекеттің нарықтық
экономикаға еш араласпайтын идеяны енгізбекші болған. Нәтижеде АҚШ–та 30 –
шы жылдан бері ең үлкен дағдарысты бастан кешірді.
Қазірдің өзінде АҚШ әкімшілігі тұрғын үй дағдарысынан шығу үшін 700
млрд. доллар ақшаны компаниялардың тұрғын үй зайымдарын сатып алуға және
құнды қағаздарды қолдауға жұмсамақшы.
Әсіресе мемлекеттің экономикаға араласуы экономиканың өтпелі кезеңінде
өте маңызды.
Алғашықы рет нарықтық экономика жүйесі Ұлыбританияда 18 ғасырда пайда
болған. Ол кезде мемлекет экономикада маңызды роль ойнады бірақ сонымен
қатар біраз шектеулерде болды. 19 ғасырдың ортасына қарай нарықтық
экономика жүйесіне Германия және АҚШ қосылды. Ал Жапония нарықтық
экономикаға 19 ғасырдың аяғында мемлекеттің экономикаға белсенді араласуы
негізінде өте бастады. Жапониядағы ірі өнеркісіптің дамуына себепкер дәл
осы мемлекеттік араласу арқылы жүзеге асты.
20 ғасырдағы нарықтық экономикаға көшу де мемлекеттің экономикаға
араласуы қалыпты көрініс алды. Мысалы: Оңт. Кореяда мемлекет қаржы
ресурстардың және өндіріске инвестицияны бағыттау арқылы жеке кәсіпкерлікті
ұйымдастырады және ұлттық экономиканы сыртқы бәсекелестіктен қорғайды.
Дамыған экономикада таза нарықтық экономикаға жаңа агенттердің немесе
мүшелердің кіруне мүмкіндік аз немесе нашар позицияда болады. Яғни нарықтық
экономика нарыққа әлсіздерді кіргізбейді. Ғаламдану кезінде бұл өте
маңызды.
Егерде АҚШ 19 ғасырда еркін нарық саясатын жүргізген болса онда қазіргі
уақытқа дейін АҚШ шикізат экспортына байланысты елі болатын еді.
Жапония да өзінің өнеркәсіптік саясатына мемлекетті араластырмаса онда,
қазірге дейін Жапония тек ойншық жасаушы ретінде танымалы болар еді. Таза
нарықтық күштер арқылы Жапония бұндай нәтижеге жете алмайтын еді.
Нарықтық экономика өзінен-өзі әлемдік шарушылықты қажетті жаққа қарай
жүргізбейді, ол үшін саналы түрде процеске араласу қажет. Бұған белгілі бір
дәрежеде жеке институттар да әсер ете алады, мысалы: Германия және Жапония
өнеркәсіптік қаржы топтары дәл осындай қызмет атқарған.
Ресей тәжірибесі
Ресей Федерациясының экономикалық мүмкіндіктері мен жағдайы Қазақстан
экономикасына жақын келеді.
Ресей нарықтық экономикаға шикізат ресуртарына бай мемлекет ретінде
кірді. Бұл елдегі нарықтық экономика әсері әлі де Ресейді табиғи
ресурстардың экспортаушысы ретінде дамытуда және өңдеу саласының
өнімдерінің импортына тәуелді етіп жатыр.
Нарықтық экономикада әлсіз мемлекет әлемдік бәсекелестерге төтеп беруі
қиын. Сондықтан Ресей өзінің қай салада мүмкіндіктері мол болса соны
дамытуға тырысуда. Оларға әсіресе әскери сала, космосты және атомдық
энергия көздерін игеруді жатқызса болады.
Қазақстанда бұл бағытта да бұл бағытта кластерлік даму жүйесі қолға
алынуда. Яғни белглі бір бәсекеге қабілетті сала немесе кластерде іс әрекет
жүргізу.
Саяси зерттеулер институтының профессоры Роберт Макинтайрдың
(Вашингтон) ойынша Ресейде және Қазақстанда келесідей макроэкономикалық
саясат жүргізу керек:
- өмір сүрудің минимумын қамтамасыз ету үшін базалық азық-түлік
тауарларын жүйелі түрде субсидиялау және бағаға бақылау жасау;
- ұлттық нарықты ұзақ мерзімді және селективті(таңдаулы) қорғау;
- монетаризм, яғни отандық тауарларға нарықтық сұранысты шектеуді
тоқтату;
- өнеркәсіпті субсидиялаудың Оңтүстік Корея тәжірибесін пайдалану;
- жалпы ақша капиталының қозғалысын бақылау.
4 Лекция. Экономикадағы мемлекеттің ролі: АҚШ тәжірибесі
Конституция. АҚШ ең ескі конституцияға ие, ол өзінің пайда болу
сәтінен бастап көптеген елдердің саясаткерлері үшін еліктеу затына және
ғалымдардың зерттеу объектісіне айналды. АҚШ конституциясы қатаң болып
саналады. Оның күрделі тәртібін қайта қарау қарастырылды, бұл осы құжаттың
тұрақтылық себептерінің біріне айналды. Конституцияны дамыту оның негізгі
тақырыбын қайта қарау жолымен жүрмеді және де оның жаңа варианттарын
синтездеумен жүрмеді, оның жеке бөлігін құрайтын, түзетулер енгізу есебінен
жүргізілді. Бүкіл 200 жыл бойына 27 түзету енгізілді және ең алғашқы 10 –
1791 жылы-ақ енгізілді (Құқықтар туралы Билль).
АҚШ Конституциясында президенттік республика деп аталатын үлгі
бекітілген. Британдық парламентаризмнен өзгеше америкалық үлгінің мәні
атқарушы және заң шығаратын өкіметтердің қатаң бөлінуінен тұрады, олар бір-
бірінен тәуелсіз қалыптасады. Соттық өкімет те тәуелсіз әрекет етеді.
АҚШ – қазіргі заманғы федеративтік мемлекеттің бірінші үлгісі болды.
Ірі елдерге де, кішкентай елдерге де пайда келтіретін, оны құрушылардың
пікірінше, саяси ұйымның осы формасы нақ осы жерде жасалған. Алғашқыда нақ
штаттар өкіметі өзін бірінші кезекте өз штатының азаматы деп, сонан кейін
екінші кезекте – АҚШ-ң азаматымын деп сезінген американдықтың өміріне
шешуші әсер ететін. Одан кейін жағдай біршама өзгерді, алайда қазіргі кезде
де штаттар көп уәкілдіктерге ие.
Сонымен қатар
АҚШ-ң мемлекеттік-саяси құрылысының ерекшелігі тиым қою мен қарама-
қарсының қатаң жүйесінің барлығы болып табылады. Оның мәні мынада,
біріншіден, заң шығарушы, атқарушы және сот өкіметтерінің қатаң
вертикальды бөлінуінде, конституция авторлары олардың уәкілдіктерін
барынша толығырақ бейнелеуге тырысты. Бұдан басқа, тегіс қамти алатын және
сондықтан потенциалды өте қауіпті деп саналған заң шығарушы өкімет екі
палатаға бөлінді. Ағылшын парламенттік жүйесінен ерекшелігі атқарушы өкімет
бұл жерде конгресті мерзімінен бұрын сайлауды жариялау құқығын ала алмады,
ал соңғысы – президентке сенімсіздігін және оны отставкаға жіберуді
қарапайым дауыс беру мүмкіндігін ала алмады. Екіншіден, өкіметтер саналы
шексіз ажыратылмады: олардың бірлескен қызметтер ортасы пайда болды, соттар
көбінесе прецендтер арқылы құқықтар нормалар жасайды және заңды оның
конституциялығы жағынан бақылайды. Президент ветоны кейінге қалдыру
құқығына ие. Сонымен бір мезгілде атқарушы өкімет те президент монополиясы
болып табылмайды, ол бюджет арқылы тек конгреспен ғана бақыланбайды,
сонымен қатар атқарушы өкіметтің көптеген актілері заң шығарушылардың
санкциясын талап етеді. Олардың конституциялығын соттар да бағалай алады.
Өкіметтердің бұл дау-дамайы саналы істелді. Шектелген басқаруға ұмтылу
мемлекеттік өкімет субъектілерінің уәкілдіктерінің әр түрлі мерзімдерін
белгілеуде көрсетілді. Тиым қою мен қарама-қарсылық жүйесінде федерация
мен штаттар өкіметтері арасындағы уәкілдіктерді горизонтальды бөлу маңызды
рөл атқарады.
Мемлекеттік қызмет. Мемлекеттік қызмет жүйесінің үлгісіне келетін
болсақ, онда АҚШ-та ол 1883 жылы қабылданған Азаматтық қызмет туралы
Заңнан бастама алады. Бұл актімен бұрын қолданылып келген олжа жүйесі
жойылды, оған сәйкес сайлауда жеңіп шыққан президент барлық лауазымды
адамдарды толық ауыстыра алатын еді. Қызметке алу үшін және қызметтердің
көпшілігіне тағайындау үшін заң жаңа жүйені (қызмет жүйесі) мен конкурстық
емтихандарды әрекет етуге енгізді. Партиялық тиістілігінің белгісі бойынша
дискриминацияға тиым салынды, ал азаматтық қызмет саяси бейтарап деп
жарияланды. Заң ерекше ұйым құрды – азаматтық қызмет комиссиясын, ақырында
атқарушы өкімет жүйесінде тәуелсіз ведомство болып қалады.
Тұтас алғанда АҚШ-тағы мемлекеттік қызметтің қазіргі заманғы
жүйесінің дамуының бұрынғы тарихы тәуелсіздік үшін күрестен кейін
басталады, ол кезде елге мемлекеттік толық билікті басшы керек болды, оған
бағынатын атқару аппаратының көмегімен тиімді басқаруға қабілетті басшы
керек болды. Атқарушы өкіметтің энергиясы (басшысы) – деп жазды жеңген
буржуазия идеологтарының бірі А. Гамильтон, - жақсы мемлекеттік аппаратты
белгілейтін негізгі ерекше белгі болып табылады. Бұл талаптар 1787 жылғы
конституцияға бекітілген еді, ол президенттің жағдайын атқарушы өкіметтің
басшысы ретінде белгіледі, оған жеткілікті мол құқықтар берді.
Конституцияны жасаушылар мемлекетті аппаратты құру негіздері туралы
және мемлекеттік қызметті ұйымдастыру принциптері туралы тіпті ешнәрсе
айтпады. Президенттің атқаратын қызметін атқарушы федералдық аппарат
басшысы ретінде бекіте отырып, АҚШ конституциясы тек оның сенат пен
кеңестің келісімімен елшілерді және бақа уәкілдік уәкілдер мен консулдарды,
және сонымен қатар Құрама Штаттардың барлық басқа лауазымды адамдарын
тағайындауға құқығы туралы ғана айтады және президенттің сенат сессиялары
арасы кездерінде ашылатын барлық бос орындарды баса алатыны туралы айтады.
(11 бап, 2 бөлім АҚШ конституциясы).
ХІХ ғасырдың ортасына дейін АҚШ-та федералдық мекемелердің
қызметкерін іріктеу тәртібін, қызметтің шенеуніктермен тиісті өтуін орнын
басуды белгілейтін және т.т. бірде-бір заң шықпады. Әрбір министрлік
органикалық заңдар (нормативтік актілер – берілген мекемені құрушы) деп
аталатындардың негізінде белгіленген өздерінің жеке ережелерін басшылыққа
алды.
АҚШ-ң мемлекеттік қызметінің саяси әдет-ғұрып негізінде дамуына
көбінесе америкалық федерализм ерекшеліктері мүмкіндік қызметті құру туралы
сұрақты үндемей қоя салғандықтан, штаттардың басқару аппаратындағы және
жергілікті ұйымдардағы шенеуліктің қызметтік іс-әрекетін ұйымдастыру
штаттар өкіметі мен жергілікті өзін-өзі басқарудың шексіз құқығы болды.
Федералдық мекемелердің жеке құрамының қызметтік іс-әрекетін
ұйымдастыруға АҚШ-ң бірінші президенттерінің және бәрінен бұрын Дж.
Вашингтонның іс-әрекеті ерекше әсерін тигізді, оның өз әкімшілігін басынан
бастап юристік негіздерсіз және алдыңғы президенттердің тәжірибесінсіз
құруға мүмкіндігі болды. Ол мемлекеттік қызметке тағайындау тәртібін
белгіледі және ол қандай-да бір аса маңызды өзгеріссіз америкалық
республиканың қалыптасуының алғашқы төрт он жылдығы бойына сақталуы және
оның ең маңызды элементтері осы кезге дейін күшінде. Алғашқы
президенттердің шығармашылық ережесі штаттар мен жергілікті өкімет
ұйымдарында мемлекеттік қызметті ұйымдастыруға да әсерін тигізді.
Дж. Вашингтон өз әкімшілігін қалыптастыруда іс жүзінде отарлық
дәуірде жұмыс істеген мемлекеттік басқаруды ұйымдастырудың жалпы жүйесін
өзгерткен жоқ. Мемлекеттік аппараттың іс-әрекеттерінің әдістері,
мемлекеттік қызметтерге шенеуніктерді іріктеу принциптері, сонымен қатар
қоғам өміріндегі бюрократия орны формасы бойынша да, мәні бойынша да
ағылшындық болып қалды. Мемлекеттік басқаруды ұйымдастырудың формасы да,
оның іс-әрекетінің бағыттанушылығы да өзгерген жоқ.
Федералдық мекемелердің басқарушы құрамын іріктеуде алғашқы
президенттерге тек өздерінің ұнатқандарымен ғана санасуға тура келмеді,
сонымен қатар жеке сенаторлармен, саяси қайраткерлермен, бүтіндей маңдай
алдылармен санасуға тура келді. Мемлекеттік жоғары қызметке қандай-да бір
беделді адамдардың сенімді адамдарын қоя отырып, АҚШ президенттері саяси
ептілік жасауға мүмкіндіктер алды. Мемлекеттік аппаратты іріктеп сайлау
саяси қарсыластармен күресудің және уостарды марапаттау тәсілдерінің тиімді
қаруына айналды. Президентті қолдау тобының адамдары мынаған сенді, олар
өз патрондарын қолдай отырып, олар орталық аппаратта немесе өз штаттары
мен муниципалитеттерінде қызметке тура аламыз деп санады. Мемлекеттік
қызметтер орнын толтырудың бұл түрі америкалық практикада патронаж жүйесі
атағын ала бастады. Патронажды штаттардың губернаторлары, мэрлері және
басқа сайланған қызмет адамдары кеңінен қолдана бастады.
Әсіресе патронаж жүйесін федералдық мекемелердің жеке
бөлімшелерінің қызметкер құрамын іріктеудегі конгресс рөлі елеулі көтерді.
Сенатта бұл қызметтерге кандидатуралар талқылауда шеңбер кепілдігінің
өзіндік әдет-ғұрып қалыптасты. Сенаторлық әдептілік ережесі деп атақ
алған бұл әдет-ғұрып, партиялық тиесілілігіне қарамастан барлық
сенаторлардың президент ұсынған кандидатқа қарсы дауыс берулерін талап
етті, егер сол штаттың сенаторы басқа кандидатураны ұсынған болса. Мұндай
ережелер, сенатордың – жеңген партияны жақтаушының - өз штатындағы барлық
федералдық қызметтерді өзінің жеке патронажы деп санауына алып келді, мұнда
ол толық сенаттың қолдауын тапты. Сенаторлық әдептілік ережесі өз күшін
осы уақытқа дейін сақтап отыр.
Қызметке тағайындаудың бұл әдісі президенттің қолында мемлекеттік
қызмет үстінен үлкен бақылаудың шоғырлануына әкелді. ХІХ ғасырдың 20-шы
және 30-шы жылдарындағы америкалық қоғамның экономикалық және әлеуметтік-
саяси өміріндегі өзгерістер ғана мемлекеттік қызметтерге тек саяси қызметі
үшін ғана тағайындау жүйесіне әкелді.
Сайлаушылардың көбеюші сапы және жалпыға бірдей сайлау құқығы
партиялық іс-әрекеттің қайта құрылуын талап етті. Конгрестің партиялық
фракция (кокус деп аталатын) жиналыстарының орнына, бұрын осы партияның
саяси бағытын анықтайтын негізгі орталық болған, тұлғалырақ институттар –
партиялық съездер келді. Съезге кандидаттарды жылжытуды бақылай отырып,
жергілікті партиялық басшылық елдің әлеуметтік-саяси өмірінің дамуына
өзінің әсер етуін елеулі күшейтті.
Бұрын біршама кішкентай шеңбер адамдардың айрықша құқығы болған,
Джозефсонның бейнелі сипаттамасы бойынша, өздерінің жеке меншік мүдделері
үшін, осы үшін меншіктің арқасында бос уақыттары бола отырып бірлесе әрекет
еткен адамдар, жаңа саяси іс-әрекет жағдайларында, халықтың орташа тобы
үшін қол жетерліктей болды. Сайлаушылар санының өсуімен бірге мемлекеттік
қызметкерлер саны да үздіксіз өсті.
1938 жылдан бастап жасала бастаған, 1946 жылдың 11-ші маусымында
шыққан әкімшілік процедурасы туралы заң америкалық әкімшілік құқығының өте
кішкентай кодексі болды. Бұл акт жеке адамдардың құқықтық статусын
нормативтік актілер немесе бұйрықтар шығару арқылы анықтау құқығына ие
болған атқарушы өкімет жүйесінің әрбір ұйымына бірыңғай атақ әкімшілік
мекемесі дегенді берді.
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін атқарушы өкімет аппараты ұлғаюын
жалғастырды. Соңғы қайта құру бумы президент Р. Никсонның кезінде өтті,
атап айтқанда, атқарушы департаменттер жүйесінің түбірлі реформасының
жоспарына шыдап шыққан. Бұл елеулі дәрежеде елдің 60-шы жылдың соңында және
70-ші жылдардың басында басына түскен маңызды экономикалық қиындықтармен
байланысты болды.
1974 жылдан бастап 1975 жылға дейінгі кезеңде президент Дж. Форденің
кезінде тәуелсіз агенттіктер ретінде Федералдық энергетикалық әкімшілік
және энергетикалық зерттеу мен даму Әкімшілігі (энергетикалық дағдарыстың
күшеюіне байланысты), транспорттағы қауіпсіздік бойынша Ұлттық басқару,
сайлау бойынша Федералдық комиссия, қауымдық қызметтердің жұмыстары бойынша
комиссия және бірқатар басқалары құрылды.
Атқарушы өкімет аппаратының шұғыл өсуіне байланысты соғыстан кейінгі
жылдары – ең алдымен, штаттық және жергілікті деңгейде – орасан зор көлемде
мемлекеттік қызметкерлер саны өсті.
Жалпы жұмыс бастылар санына қызметкерлер санының арақатысы 1900 жылы
4,1( құрады, ал 1990 жылы ол 17(-дан асып түсті.
Экономикалық, әлеуметтік-саяси, сыртқы-саяси және идеологиялық
орталардағы мемлекет функциясының үлкен көлемі, олардың үздіксіз қиындауы
және диверсификациясы қазір мемлекеттік аппаратты және шындығында АҚШ-тағы
мемлекеттік секторды ұлғайтудың негізі болып табылады, бұл мемлекеттік
жұмыскерлер санын абсолюттік және салыстырмалы ұлғайтуда үйлесімді
көрсетіледі.
Мемлекеттік қызметкерлердің үдемелі сандық өсуі барлық кезде АҚШ-ғы
тарихи дамуды жеткілікті айқын көрсетті. Еркін бәсекелестік кезеңінде
мемлекеттік іс-әрекет негізінен бар құрылысты саяси күзетумен, сыртқы саяси
іс-әрекетпен және әскери сұрақтармен шектелді. Ел дамуының осы кезеңінде
мемлекет функциясының салыстырмалы аз көлеміне сандық бейнедегі кішкентай
мемлекеттік аппарат сәйкес келді. АҚШ-ң дамыған индустриалдық державаға
айналуы, жаппай жұмысшы қозғалысының пайда болуы мемлекеттік аппараттың тез
өсуін қамтамасыз етті. Осылайша, егер ХІХ ғасырдың басында федералдық
үкімет ұйымдарында шенеуніктер саны 10 мың адамға жетпесе, 1851 жылы ол 33
мыңдай адамдарды құрады, бұл азаматтық соғыстан және қайта құрудан кейінгі
бір он жылдық ішінде ғана 1871 жылдан 1881 жылға дейін екі есеге 51 мыңнан
100 мың адамға дейін, ал 1891 жылдан дүние жүзілілік соғыс басталғанға
дейін үш есе – 166 мыңнан 482,7 мың адамға дейін өсті.
АҚШ-тағы мемлекеттік жұмыскерлердің тез сандық өсуі 30-шы жылдары
мемлекеттік-монополистік реттеу әдістеріне өтумен байқалды, ол кезде ұлы
депрессияның экономикалық күйзелісі және халықтың көтерілісі монополиялық
буржуазияның мемлекетті экономикаға кеңінен араласуға рұқсат беруіне және
әлеуметтік айлакерлік саясатына жүгінуіне түрткі болды.
Ф. Рузвельттің жаңа курсының бағдарламасын жүзеге асыру ондаған
жаңа және ескі федералдық ведомстволар мен агенттіктерді құруды қажет етті.
Статистикалық мәліметтер бұл кезде мемлекеттік аппараттың жұмыс бастылық
тоқтаусыз өскен жалғыз облыс екенін көрсетеді. Мысалы, 1929 жылдан 1939
жылға дейінгі кезеңдерде өнеркәсіптегі жұмысшылар мен қызметкерлер саны 11
млн.-нан 10,5 млн. адамға дейін, құрылыс саласында – 3,3 млн. адамнан 1,6
млн. адамға дейін, транспортта – 2,46 млн. адамнан 1,8 млн. адамға дейін
азайды. Жұмыс бастылықтың төмендеуі немесе стагнация ел экономикасының
басқа салаларында да байқалды. Сонымен бір мезгілде сол кезеңдерде
федералдық үкімет қызметкерлерінің саны екі еседей өсті – 559 мыңнан 920
мың адамға дейін, ал штаттар мен жергілікті басқару ұйымдарының
жұмыскерлері – 2,5 млн.-нан 3 млн. адамға дейін өсті.
Әсіресе мемлекеттік жұмыскерлер санының шұғыл өсуі соңғы он
жылдықтарда жүреді.
1950-1990 жылдар ішінде мемлекеттік қызметкерлер саны үш есе дерлік
өсті, ал жекеше кәсіпорындар мен мекемелердегі жалдама жұмысшылар мен
қызметкерлердің саны – екі еседен аз өсті. Бұл кезеңде елдегі жасалған
әрбір төртінші орын мемлекеттік секторға тура келді. Еңбек министрлігінің
болжалына сәйкес, мемлекеттік сектордағы жұмыс бастылық алдағы уақытта
ұлғаятын болады.
Соңғы үш он жылдықта мемлекеттік қызметкерлердің санының өсуі
әкімшілік-басқару аппаратында да, мемлекеттік секторда да (недәуір көп
дәрежеде) жүреді: білім беру және денсаулық сақтаудың мемлекеттік
жүйелерінде, тұрмыстық қызмет көрсетулерінде және басқаларда.
1960 жылдан 1990 жылға дейінгі кезеңде федералдық аппараттың ұлғаю
қарқыны оншалықты үлкен емес, ал соңғы жылдары федералдық қызметкерлер
санының бірқатар төмендеуі де көрсетілді. Бұл үкіметтің мемлекеттік
аппаратты ұстауға кеткен шығындарын біршама қысқартуға ұмтылуына байланысты
болды. Штаттар мен жергілікті басқару ұйымдарының жұмыскерлеріне келетін
болсақ, онда олардың саны өте тез қарқынмен ұлғаяды және нақ штаттар мен
жергілікті жерлердегі жұмысбастылықтың басып озушы өсуі есебінен тұтас АҚШ-
ң мемлекеттік секторының көлемі мен сыбағалы салмағы ұлғаяды.
Бұл процестің себебі орталық және жергілікті өкімет ұйымдары
арасындағы белгілі еңбектің бөлінуі болып табылады. Осылайша, федералдық
үкімет АҚШ-ң үстемдік етуші класы үшін тіршілікке қажетті мүдде болып
табылатын мемлекеттік басқарудың маңызды функцияларын жүзеге асырады: ел
экономикасын реттеу, оның қорғанысын қамтамасыз ету, сыртқы саясатты
жүргізу. Ал штаттар мен жергілікті басқару ұйымдары жоғары өкімет
элелондары соңында бірінші дәрежелі функцияларды қалдыра отырып және оларды
ескішілдікке негізделген операциялардың орасан зор көлемінен босата отырып,
ең алдымен, ішкі әлеуметтік-экономикалық бағдарламалар саласында
маманданады. Оларға білім беру және денсаулық сақтау, полициялық және өрт
күзеті, тұрмыстық және басқа қалалық қызметтер және басқалар сияқты елдің
қоғамдық және әлеуметтік-экономикалық өмірінің салаларын дамыту мен қолдау
міндеттері жүктелген. Бұл мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру тек қана
жұмысшылардың көп санын қажет етпейді, сонымен қатар олардың санының
үздіксіз ұлғаюын қамтамасыз етеді (халықтың өсуімен және урбанизациямен).
Соңғы жылдары азаматтық қызметті реттеуші заң бірнеше рет
толықтырылды және өзгертілді. Азаматтық қызмет реформасы туралы 1978 жылы
Заң соңғы ең маңызды актілердің бірі болды. Бұл Заңмен комиссия орнына
тәуелсіз ведомстволар ретінде үш жаңа ұйым құрылды (Қызметкерлерге басшылық
ету бойынша Басқарума, ерекше кеңесші Басқармасы және қызмет жүйелерін
қорғау бойынша Кеңес), оларға бұрын комиссияға тапсырылған үш әр түрлі
функцияларды орындау тапсырылды: 1) қызметкерлерді іріктеумен, оқытумен
және алға жылжытуды басқару; 2) құқықтық нормаларды бұзу жағдайларын
тексеру; 3) осындай бұзулар бойынша шешімдер шығару. Бұдан басқа, 1978
жылғы Заң қызметкерлердің жұмысын әр жыл сайын бағалауды жүргізуді
қарастырды, оларды сыйлықтарды кеңінен қолдану арқылы марапаттауды күшейтті
және қызметкерлердің жаңа тобын – аға жетекшілердің Қызметін құрды.
Азаматтық қызмет сұрақтары бойынша көптеген және өте толық құқықтық
нормалар негізінен АҚШ заңдарының кодификацияланған Заңдар жинағының
бесінші бөлімінде тұрады.
Мемлекеттік қызметті басқару негіздері қызмет жүйесі ұғымына
енгізіледі, ол келесі белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттік қызметке алу маманданған адамдар ішінен жүргізілуі тиіс
және мүмкіндігінше әр түрлі қоғам топтарынан; кандидаттарды іріктеу
және қызметін жоғары көтеру тек қана олардың қабілеттіктерін,
тапсырмаларын және кәсіпшілік дайындығын әділ және ашық конкурс
негізінде есепке алумен жүзеге асырылуы тиіс, конкурс барлығына бірдей
мүмкіндіктер ұсынады;
2) барлық қызметкерлер мен үміткерлерге қызмет алуға олардың саяси
тиістілігіне байланыссыз, дінге сенуіне, ұлттық тегіне, жынысына,
отбасылық жағдайына, жасына немесе физикалық кемшіліктеріне
қарамастан, кадрларды басқарудың кез-келген сұрақтарын қарастыруда,
олардың жеке өмірін толық құрметтеуде және конституциялық құқықтарда
әділ және бейтарап қатынас көрсетілуі тиіс;
3) бірдей жұмысқа бірдей еңбек ақы қамтамасыз етілуі керек, жеке сектор
қызметкерлері үшін еңбек ақы төлеу мөлшерінің федералдық түрін де,
жергілікті түрін де ескеру керек, ал жоғары сапалы жұмыс үшін тиісті
жағдай жасаулар мен марапаттаулар қарастырылуы керек;
4) барлық қызметкерлер кәсіпшілік және қызметтік мінез-құлықтың жоғары
талаптарына жауап берулері тиіс және қоғамдық мүдделер туралы
қамқорлық істеулері керек;
5) федералдық жұмысшы күші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәні - дүниедегі
дамыған озық елдердің экономиканы басқару саласындағы тәжірибелерін ел
экономикасын көркейту үшін сараптау, таңдау және ұлттық экономика
талаптарына қарай адаптациялауды оқып үйрететін ғылым.
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәнінің мақсаты: шетелдік
экономиканы басқарудың үздік үлгілерін оқып білу. Студенттерді шет ел
мемлекеттерінің географиялық, саяси, жер қойнауы және басқа да
ерекшеліктерін ескере отырып экономиканы басқарудың тиімді әдістерін ұлттық
экономикаға адаптациялауды үйретуге негізделеді.
Қазіргі таңдағы алдыңғы қатарлы дамыған Швеция, АҚШ, Жапония, Корея, Қытай
сияқты тағы басқа мемлекеттердің экономиканы басқару тәжірибелерін оқып
үйрену, ҚР Президенті жолдауындағы 50 бәскеге қабілетті елдер қатарына
ену үшін атсалысу, экономиканы тиімді басқарудың тетіктерін оқып үйрету
және т.б.
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәнін оқып меңгеру үшін
студенттердің экономикалық теория, халықаралық экономика, экономиканы
мемлекеттік реттеу пәндерінен түсініктері болуы керек. Бұл курсты меңгеру
үшін студенттердің Микроэкономика, Макроэкономика, Экономикалық ілімдер
тарихы және менеджмент сияқты пәндерден алған білімдері өте қажет.
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәнін толық меңгерген
студент Қазақстан экономикасын басқару, экономиканы мемлекет тарапынан
реттеу және тағы басқа экономикалық пәндерді меңгере алады.
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1. Тақырып. Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәніне кіріспе
1. Экономиканы басқаруда шетелдік тәжірибені қолданудың мақсаты және
күтілетін нәтижелер
2. Экономиканы басқарудың теориялары және олардың ерекшеліктері
3. Мемлекеттің нарықтық экономикаға араласудың 5 түр себебі
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәні - дүниедегі дамыған
озық елдердің экономиканы басқару саласындағы тәжірибелерін ел экономикасын
көркейту үшін сараптау, таңдау және ұлттық экономика талаптарына қарай
адаптациялауды оқып үйрететін ғылым.
Экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі пәнінің мақсаты: шетелдік
экономиканы басқарудың үздік үлгілерін оқып білу. Студенттерді шет ел
мемлекеттерінің географиялық, саяси, жер қойнауы және басқа да
ерекшеліктерін ескере отырып экономиканы басқарудың тиімді әдістерін ұлттық
экономикаға адаптациялауды үйретуге негізделеді.
Қазіргі таңдағы алдыңғы қатарлы дамыған Швеция, АҚШ, Жапония, Корея,
Қытай сияқты тағы басқа мемлекеттердің экономиканы басқару тәжірибелерін
оқып үйрену арқылы, ҚР Президенті жолдауындағы 50 бәскеге қабілетті елдер
қатарына ену үшін атсалысу, экономиканы тиімді басқарудың тетіктерін оқып
үйрену басты міндеттердің бірі.
Қазақстан экономикасын дамытудағы басты мақсат ретінде Қазақстанның
халықаралық бәсекеге қабілеттілігін және ел азаматтарының өмір сүру сапасын
арттыру үшін қолайлы институционалдық және экономикалық шарттар құруды
айқындайды. Бұл таяудағы он жылда Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елдің қатарына кіруі жөніндегі стратегиялық міндетті шешуді
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Экономиканы басқаруда шетел тәжірибесін үйрену арқылы, дамыған елдердің
экономикасының даму барысын сараптап, басынан өткен түрлі экономикалық
дағдарыстар себептерін талдау, бұл дағдарыстардың ұлттық экономикаға әсерін
жою немесе азайту болып табылады.
2000 жылдағы АҚШ-тың көптеген технологиялық компаниялары акцияларының
құлдырауымен басталған Америка экономикасындағы проблемалар, дүние
жүзіндегі экономиканы басқарудың американдық моделіне деген тұрақтылық
сенімін жоғалта бастады. Түрлі газет-журналдарда ұмытыла бастаған Кейнс
ілімі және классикалық теория сияқты теориялар жайында, олардың
түрлендірілген формалары жайында пікір-таластар жүргізіле бастады. Мысалы:
Пол Кругман сияқты Нью-Йорк таймс газетінің атақты экономисті, өз
сұхбатында экономикалық моделдердің ішінде ең идеалдысын Швецияның 1980-
1990 жылдарындағы моделінің үлгісін көрсетті.
Экономиканы тиімді басқару арқылы келесі нәтижелерге қол жеткізуге
болады:
- экономиканың серпінді дамуын қамтамасыз ету (жалпы ішкі өнімнің
орташа жылдық нақты өсімі, Экономиканың жалпы өсімі, Тұрақты
макроэкономикалық шарттарды қамтамасыз ету мақсатында орташа жылдық
инфляция деңгейі 5 – 7 % дәлізінде ұстау);
- жылдамдатылған экономикалық дамуға қол жеткізу (еңбек өнімділігін
арттыру, өнеркәсіп өндірісінің орташа жылдық өсімін қамтамасыз ету,
негізгі капиталға инвестициялардың өсімі);
- Қазақстан халқының өмір сүру сапасы мен стандарттарын жақсарту
(халықтың жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімді тұрақты арттыру);
- экономикасы дамыған елдердің алғышқы қатарында болу.
2. Экономиканы басқарудың теориялары және олардың ерекшеліктері.
ХХ ғасырдың басында әлемдік экономикалық қоғамдастықтың кейбір елдерге
тән жекелеген экономикалық мектептер, экономикалық ойлардың бөлініп шығуы
байқалады.
Маржинализм (француз тіліндегі "Marginal") шекті деген ұғымды
білдіреді, яғни процестер мен құбылыстарды шектерді пайдалану арқылы
түсіндіреді, Ол шекті пайдалылық, шекті өнімділік, шекті шығындар
түсінігіне сүйенеді, Шекті пайдалылық теориясы бірінші маржиналистік теория
болып саналады. Бұл теорияның авторы ағылшын экономисті Ульян Стэнли
Джевонс (1835-1882). Австриялық мектептің экономистері Карл Менгер (1840-
1921), Фридрих Визер (1851-1926), Эйтен Бем-Баверктерді (1851-1914) шекті
пайдалылық теориясының классиктері деп атаймыз.
Экономикалық тепе -теңдік тсориясы. Тепе-теңдік тұрақтылықпен
сипатталғандықтан, жүйені тепе-теңдікке ұстап тұруға ұмтылу табиғи нәрсе.
Сэйдің өзі нарықта сұраныс пен ұсыныс әрқашан теңестіріледі деп болжам
жасаған. Бірақ, тепе-теңдік теориясының пайда болуы негізінен Швейцария
экономисті Леон Вальрастың (1834-1910) атымен байланысты. Экономикалық
процестердің математикалық бейнесін іздеуде Вальрас тепе-тендік жағдайға
бағытталған жүйені математикалық формада сипаттап, тепе-теңдік жүйесін
жасады. Ол өзінің "Таза саяси экономия элементтері" кітабында, тепе-теңдік
жүйесін пайдалану арқылы бір экономикалық жүйедегі түрлі нарықтардың
байланысын сипаттайды.
Неоклассицизм бұл классикалық мектептің калыптасқан дәстүрін нарық және
нарық механизімімен байланыстырып дамытатын бағыт. Неоклассикалық бағыттың
көрнекті өкілі, баға теориясының негізін салушы Англияның атақты
экономисті, Кембридж университетінің профессоры Альфред Маршалл (1842-1924)
еді. "Саяси экономика принциптері" (1890), "Өнеркәсіп және сауда" (1922)
еңбектерінде ол Рихардоның ілімін жалғастырушы ретінде көрінеді. Маршалл
нарықтық бағаның калыптасуын зерттеп, сұраныстың да, ұсыныстың да бағасын
анықтауда басты роль орындамайтынын анықтады, Экономикалық процестерді
талдағанда математикалық тәсілдерді кеңінен қолдауға шақырды.
Неолиберализім ағымы өндірушілер, кәсіпкерлер мен сатушыларға барынша
еркіндік беріп, мемлекеттің экономикаға араласуын барынша төмендетуді
қолдады. Бұл бағыттың өкілдеріне Фридрих Фон Хайек (1894-1984) пен талантты
экономист-социолог Йозеф Шумпетерді (1883-1950) жатқыза аламыз. Хайек
өзінің еңбектерінің аралас, орталықтандырылған, әміршілдік экономика мен
нарықтық жүйені салыстырып, оның артықшылықтарын көрсетіп дәлелдеуге
арнады.
Монетаризм баға мен инфляцияға, экономикалық процестердің барысын ақша
массасының әдісі шешуші роль атқарады деп есептейтін теория. Бұл мектептің
көрнекті өкілі-Фридмен. Ол А.Шварц пен жазған 1867-1960 жылы АҚШ-тың
монетарлы тарихы кітабында шаруашылык өмірдегі ірі өзгерістер ең алдымен
ақша массасымен, оның қозғалысына байланысты дейді. Монетаристік мектеп
экономикалық еркіндіктік ролін ерекше маңызды, мемлекеттің нарықтық
катынастарға араласуы мүмкіндігінше аз, саналы болуы керек деп есептейді.
Кейнсиандық бағыт ағылшын экономисті Джон-Мейнард Кейнс атымен тікелей
байланысты. Оның теориясы "Индекстік тәсіл", "Жұмыспен қамту, процент жөне
ақша айналысының жалпы теориясы" (1936) және көптеген мақалаларында
тұжырымдалған.
Дж. Кейнстің экономикалық ілімге қосқан жаңалығы жинақтап айтсақ
төмендегідей:
Біріншіден, нарықтық механизімнің экономикалық дағдарыстан шығарудағы
әлсіздігін көрсетті. "Таза" нарықтық экономикалық тепе-теңдікке жету
мүмкін болмайды, себебі жалақы мен баға икемді емес.
Екіншіден, экономикалык дағдарыс жағдайында мемлекеттік реттеу қажет.
Үшіншіден, Дж Кейнс макро-микро экономикалық проблемаларды қатар қарап,
әсіресе микроэкономикаға баса көңіл бөлді.
Төртіншіден, нарықтық қатынастарға да оң көзбен қарады, түрлі
агрегаттық модельдер жасауға жол ашты, экономикалық зерттеу тәсілдерін
жақтады.
Кейнс мемлекет сұраныстың жалпы көлеміне әсер етуі керек. Сұранысты
өсіре отырып, бағаның асуымен инфляцияға жол берілмейді, сонымен сатып алу
қабілетінің жоғарлауы жұмыссыздықты төмендетеді, ал оның азайуы инфляцияның
әсерін азайтады. Экономиканы мемлекеттік реттеу теориясынан басқа, Кейнс
нақты валюта жүйесін құруға атсалысты.
А.Смит XVIII ғасырдың, К.Маркс XIX ғасырдың, Кейнс XX ғасырдың ұлы
экономисті деп есептеледі.
3. Мемлекеттің нарықтық экономикаға араласудың 5 түр себебі
Үкімет және басқа да қоғамдық институттар нарықтық экономиканың тиімді
жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін бес түрлі қызмет атқарады:
Біріншіден, үкімет экономикалық қызмет үшін жағдай жасайды: адамдарды
оқытады, олардың моральдық және этикалық іс әрекетін қалыптастырады,
өндіріс технологиясының ғылыми негізін жасайды, халықтың өзін өзі
қамтамасыз ете алады деген келешекке сенімділік оятады.
Екіншіден, экономикалық жүйені дұрыстап, оның оперативтілігін
арттырады: жекеменшік құқығын анықтайды, тауарлар туралы ақпарат береді,
бизнес операцияларды жүргізуді реттеу.
Үшіншіден, ресурстардың бөлінуін реттейді: инфрақұрылымды қамтамасыз
етеді, сыртқы ортаны ластаудан қорғайды, монополияларды бақылайды, шексіз
қауіп қатерлерден сақтандырады.
Төртіншіден, тікелей тарнсферттер арқылы немесе әлеуметтік
бағдарламаларды субсидиялау арқылы табысты қайта бөледі.
Бесіншіден, макроэкономиканы тұрақтандырады: жұмыссыздық пен инфляцияны
төмендетеді, ұзақ мерзімді дамуды қамтамасыз етеді.
Экономиканы мемлекеттік реттеу және оның әдістері:
Мемлекет белгілі бір таптардың мүдделерін қорғай отырып, бір жағынан,
қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз ету мүмкіндігін анықтайды, ал екінші
жағынан, осы қажеттілікті камтамасыз ету жолдарын іздестіріп, жүзеге
асырады.
Мемлекеттің нарықтық экономикада атқаратын қызметтерін мына топтарға
бөлуге болады:
тиімділікті қамтамасыз ете отырып, монополияға жол бермеу;
нарықтық жүйеде еңбекке жарамсыз топтар мен балалар, қарттарға
мемлекет әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз етуге тырысады;
бағаның өзгеруі мен бағалық мехзанизмді ретке келтіреді;
* прогрессивті салық салу;
* зейнеткерлер, еңбекке жарамсыз көп балалы, жұмыссыздар, әлеуметтік
мұқтаж азаматтардың табыстарын қорғау шараларын қарастыру.
* экономикалық тұрақтылықты сақтау;
* шаруашылық жүргізу туралы бекітілген шешімдерді заңдылық- құқықтық
жағынан қамтамасыз ету;
* несие саясатын жүргізу, ақша айналымын тұрақтандыру.
Жалпы мемлекеттің саладағы саясаты екі бағытта жүргізіледі:
- білім беру, денсаулық сақтау, экология сферасында күрделі мемлекеттік
әлеуметтік бағдарлама бекітіліп жүзеге асырылуда;
- нарыққа көшуге байланысты халықты әлеуметтік жағынан қорғау.
Экономиканы реттеуде мемлекет әртүрлі тәсілдер қолданады: әкімшілік-
құқыктық, ақпарат хабарлармен, қаржы бөлу, экономикалық тетіктер (салық,
несие, баға т.б.) мемлекеттік тапсырыс, лимиттер мен квоталар т.б.
2 Лекция. Халықтың әлеуметтік экономикалық жағдайын жақсартуда, елдегі
экономиканы тиімді басқару әдісін таңдаудың маңызы
1. Аймақтың әлеуметтік – экономикалық дамудың негізгі бағыттары
2. Экономиканы дамытудың мақсаттары және міндеттері
Аймақ белгілі бір территорияда қалыптасып, нарықта өндіруші, тұтынушы
және қайта өндіріс үрдісін ұйымдастырушы болып табылатын, сонымен қатар
халық шаруашылығы жүйесінде дамитын — әлеуметтік-экономикалық құрылым болып
табылады. Аймақтың даму жағдайы – бұл әр түрлі әлеуметтік және экономикалық
үрдістердің жиынтығы, даму тұрғысында анықталатын көп өлшемді және күрделі
аспектілі үрдіс..
Егер тек аймақтың экономикалық даму жағдайын қарастырғанның өзінде, оның
өзі қоғамның әлеуметтік жағдайының дамуымен байланысты бағаланады.
Теориялық және тәжірибелік тұрғыда әлеуметтік – экономикалық дамудың
негізгі бағыттарына келесілер жатады:
◆ өндіріс пен табыстардың өсімі;
◆ қоғамның әлеуметтік, институционалдық және әкімшілдік
құрылымындағы өзгерістердің болуы;
◆ қоғамдық танымдағы өзгерістері;
◆ дәстүр мен дағдыдағы өзгерістер
Бүгінгі таңда әлемнің көптеген елдеріндегі және оның аймақтарындағы
экономикалық дамудың негізгі мақсатына халықтың өмір сүру деңгейі және
сапасын арттыру болып табылады. Сонымен қатар аймақтың әлеуметтік
–экономикалық жағдайын дамытудың негізгі мақсаттарына халықтың ақшалай
табыстарын арттыру, білім сапасын жақсарту, азық – түлікпен қамтамасыз ету,
денсаулық саласы, кедейшілікпен күрес жүргізу, айналадағы табиғи ортаны
жақсарту, халықтардың тең мүмкіндіктерін қалыптастыру және аймақ
экономикасын тиімді басқару жүйесін жүзеге асыру жатады.
Аталған мақсаттардың ішіндегі- аймақтық экономиканы тиімді басқару
жүйесі бүгінгі таңда аса көңіл бөлетін бағыттардың бірі. Елімізде аймақтық
экономиканы тиімді басқару сол аймақтың территориялық, климаттық,
экономикалық және әлеуметтік ерекшеліктеріне байланысты қалыптасып, арнайы
мемлекеттік билік органдары (мемлекеттік орталықтандырылған және жергілікті
билік) арқылы реттеліп, жүзеге асырылады. Қәзіргі уақытта аймақтардың
экономикасын басқарудың түрлері өте көп, бірақ олардың ішінде негізгі
үшеуін: жалпы саяси, құқықтық және экономикалық басқару түрін бөліп
көрсетуге болады. Мемлекеттің аймақтық және ұлттық саясатының жалпы
қағидаларына негізделген басқарудың жалпы саяси түрінің негізгі бағыттарына
келесілер жатады:
• аймақтардың жеке шекараларын айқындау;
• аймақ пен мемлекет арасында өзара іс-әрекет аясын қалыптастыру мен
дамыту;
• республиканың билік органдарының аймақ экономикасын дамытуға қатысты
жауапкершіліктері мен құзыреттерін бекіту;
• ҚР-ндағы әкімшілдік-аймақтық құрылымдардың құқықтары мен
міндеттерін анықтау және т.б.
Аймақтың экономикасын басқарудың экономикалық- құқықтық түрі келесі
бағыттардан тұрады:
• аймақтық табиғи ресурстарды бөлістіруде жалпы қағидалардың
орындалуын қадағалау;
• мемлекеттік қаржылардың аймақ аралық бөлістіру көздерін анықтау;
• жергілікті қаржылардың бөлістірілу қағидаларын тиімді жүзеге
асыру;
• мемлекеттік және жергілікті билік органдарының өз міндеттемелерін
дұрыс орындауын қадағалау және реттеу;
• аймақ экономикасының мамандандырылған салаларының әлсіз және басым
бағыттарын анықтау және т.б.
Аталған бағыттардың әр қайсысы да аймақтың саяси және әлеуметтік-
экономикалық статусын жоғарылатуға бағытталатын мемлекеттік саясаттың
көптеген кешенді іс – шараларынан тұрады.
Экономист ғалымдардың тұжырымдамасында экономиканы басқару тиімділігін
бағалауда мемлекеттің немесе белгілі бір аймақтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайын және басқару қызметінің нәтижелерін сипаттайтын негізгі
параметрлермен өлшенеді.Олардың негізгілеріне келесілер жатады:
- аймақ экономикасын басқару әдісі;
- аймақтық жиынтық өнім көлемінің деңгейі;
Облыстық экономикасын басқару мемлекетімізде жүзеге асырылып отырған
орталықтандырылған-республикалық және жергілікті билік органдары арқылы үш
дегейде (республикалық→аймақтық→салалық) жүзеге асырылады. Елімізде аймақ
экономикасын басқаруда аймақтық -мақсатты бағдарламалардың ролі ерекше. Бұл
бағдарламалар экономиканы басқарудың бағдарламалы-мақсатты нысанына
негізделіп, пайдаланылады яғни мемлекет пен аймақтық экономикасының әлсіз
және басым тұстарын анықтап, экономиканың дамуын жоспарлау негізінде
құрылады. Мақсатты бағдарламалар мемлекеттік және жергілікті бюджет
есебінен қаржыландырып, белгілі бір саланы дамытуға бағытталады.
Аймақ экономикасы салыстырмалы түрде алғанда дамуы жағынан біршама
тұрақтанғанымен әлі күнге дейін қолдауды қажет ететін, даму жағынан біршама
баяулап отырған салалар баршылық. Атап айтсақ: аймақтық экономикасының
барлық салалары бойынша өңдеуші кәсіпорындардың саны кемде-кем , сондай-ақ
таранспорт және байланыс саласында, сауда, әртүрлі қызмет түрлері бойынша
өндірілген өнім көлемі 7 жыл ішінде айтарлықтай нәтижеге қол жеткізбеген.
Аймақ экономикасын басқарудың тиімділігін арттыратын негізгі бағыттарға
келесілер ұсынылады:
• аймақ экономикасын басқаруда қалыптасып отырған үш деңгейлік басқару
жүйесін жетілдіру; Атап айтсақ басқару жүйесі төрт деңгей арасында:
кәсіпорын (ұйым) ↔ сала ↔аймақ↔ республикалық деңгейде жүзеге
асырылуы қажет. Кәсіпорын өзінің қызметінің даму жоспарын аймақтық
билік органдарына ұсынады. Осының нәтижесінде аймақ экономикасының
даму бағыттары анықталып, арнайы мақсатты бағдарламалар
дайындалады. Экономиканың тұрақтылығы мен өсуін қамтамасыз ететін
кәсіпорын (шағын және орта бизнес) деңгейін басқару жүйесіне қосу
келешекте аймақ экономикасын дамытудың негізгі бағытының бірі
болмақ.;
• Аймақтағы өнім өндірісін дамыту;
• Экономиканың барлық салаларында шикізат базасын өндіруді дамыта
отырып, экологиялық таза өнімді өңдеу бойынша прогрессивті
технологияны ендіру мен дамыту;
• Аймақтық мақсатты бағдарламалардың жүзеге асырылу нәтижелерін
қадағалау (Аумақтық ауылды мекендерді дамытуға бағытталған
“Ауыл”бағдарламасы, Қазақстаннның 2003-2015 жылдарға арналған
индустаралды-инновациялық даму бағдарламасы және т.б.);
• Аймақтағы бәсекелестіктің дамуына және шағын және орта бизнестің
өркендеуіне жол ашу;
• өңдеуші салалардың қосалқы ресурстарын максималды пайдалану;
• аймақтық өнім өндірісінде кластерлік жүйені дамыту;
Аталған бағыттармен қоса тағы да ескере кететін жайт, аймақтың
әлеуметтік – экономикалық жағдайын дамытуды ең алдымен тиімді басқару
жүйесі арқылы қол жеткізуге болады. Себебі осы тиімді басқару жүйесін
жүзеге асыра отырып, аймақтың өндірістік –шаруашылық даму деңгейіне қол
жеткіземіз. Ал бұл көрсеткіш өз кезегінде аймақтың әлеуметтік –экономикалық
дамуының мүмкіндіктерін айқын көрсетеді.
3 Лекция . Қазіргі таңдағы нарықтық экономика
1. Экономиканы басқарудың тиімді жүйесін таңдау
2. Нарық туралы дамыған елдердегі экономиканы басқару саласындағы
ғалымдардың пікірлері
3. Экономиканы басқарудың Ресей тәжірибесі
1. Экономикалық жүйе типтері мен моделдері. Күнделікті экономикалық
өмірде адамдар арасындағы қатынаста әрқашанда белгілі экономикалық жүйе
ретінде қызмет жасайды. Экономикалық жүйе - бұл экономикалық процестер
жиынтығы. Ол қалыптасқан мүліктік катынастар мен ұйымдық түрлер негізінде
қоғамда жүзеге асады.
Әлемдік экономикалық әдебиеттерде экономикалық жүйені
топтаудың кең таралған екі фактор негізінде жүргізіледі:
Меншік типтері бойынша;
Экономиканы ұйымдастыру типтері бойынша. Осындай әдістер
негізінде экономикалық жүйені шешуді төмендегідей типтер арқылы
бөледі:
а)дәстүрлі экономика;
ә)әкімшілдік-әміршілдік экономика;
б)еркін бәсекелестік (таза капитализм) нарықтық экокомика;
в)қазіргі нарықтық экономика (қазіргі капитализм) немесе аралас
экономика.
Енді осы типтерге толығырақ тоқталайық.
а) дәстүрлі экономика тұйықталған, оқшауланған шаруашылыққа
негізделеді. Ұрпақтан ұрпақка беріліп отырған дәстүр мен салт, кандай
тауарды қалай, кім үшін өндіру арқылы анықтайды. Экономиканың осы түрі
бұрынғыға қарағанда Азия, Латын Америкасы мен Африка елдерінде қазір өте
сирек кездеседі.
ә) еркін бәсекенің нарықтық экономикасы ресурстарға жеке меншіктік және
тауар өндірушінің еркін бәсекелік механизмімен сипатталады. "Тұлға өзінің
барлық материалдық және рухани мүмкіндіктерін өз пайдалылығы үшін колдануға
тырысады. Ол күнделікті өмірде қоғам үшін пайда келтіруді ойламайды. Адам
тек өзінің мүддесін көздейді, бірақ бұл жағдайда көптеген басқа кездегідей,
ол көрінбейтін қолмен мақсатқа қарай бағыттайды және оның ойында бұл
болғанда емес. Өзінің ойлаған мүддесін тіпті саналы түрде көздегенмен де,
ол қоғам мүддесіне батымды-ақ жиі қызмет жасайды".
Мұндай экономика ең идеалды экономика ретінде қарастырылады. Еркін
(либералды) нарықтық экономиканың негізін қалаушы А.Смит болды. Ол нарықтык
экономикаға барынша еркіндік беру қажет деп есептеді. Алайда еркін нарықтық
экономиканың нақты қызмет атқаруы көрсеткеніндей, оның бөлінбес серігі -
артық өндіру экономикалық дағдарысының үнемі туындауы болып табылады.
Экономикалык дағдарыстар тарихын зерттеу көрсеткендей, олар 1825 -ші жылдан
бастап үнемі әрбір 8-10 жылда кайталанып отырады. Саудада тоқырау
басталады, нарықтар өтпейтін өнімдер мөлшеріне толтырып жібереді, қолма-қол
ақшалар айналымнан жойылады, зауыт пен фабрикалар тоқталып, жұмысшылар
жұмыссыз қалады. Тоқырау жылдарға созылып, экономика бүлінеді.
б) әкімшілдік-әміршілдік экономика. Нарықтық экономикадағы еркін бәсеке
және оны тереңірек талдау құбылысы әкімшілік-әміршілдік экономика
теориясының пайда болуына ықпал етеді. Әміршілдік экономика теориясының
ұраны: "Қазіргі өндіргіш күштермен олардың ұғыну бейнесінде, тіпті
табиғатымен қарау байқалады. Өндірістегі қоғамдық -анархия, енді өндірісті
коғамдық-жоспарлы реттеумен алмастырылады.
Әкімшілдік-әміршілдік экономиканың нарыктық экономикаға карағанда
артықтығы мынада: ол ашық түрде жұмыссыздықты, өндірістің тым кұлдырауын
болдырмайды. Ал қиын шешуші кезеңде елдің материалдық, еңбектік және ақша
қорларын ірі халық шаруашылығының міндеттері мен бағдарламасын жүзеге
асыруға шоғырландырады және (Энгельс Ф. "Анти-Дюринг" - М; 1973. 254 С)
жұмылдырады. Сондықтанда жоспарлау жүйесін қоғамдық меншікке негізделген
социалистік елдер ғана емес, жеке меншікке негізделген кейбір капиталистік
елдерде қолданады. Айталық, екінші дүние жүзілік соғыс кезеңінде бұл
гитлерлік Германияда байқалды. Экономиканың ауқымды, салалары мен барлық
салалары орталық жоспарлау және соғыс ұйымдарының тікелей бакылауында
болды. Осы кезеңдерде Англия ме АҚШ-та дәл солай жүзеге асты.
Әміршілдік-әкімшілдік экономиканың кемшіліктері мынада: Біріншіден,
барлық шаруашылық сауалдарын көп сатылы бюрократтық инстанция арқылы шешу
кажет болды. Олардың келісімін алуға көп уақыттың кетуі - барынша кедергі
болып табылады. Мұндағы басты мақсат — жаңа өнімді шығару кажеттілігі, жаңа
техника мен технологияны өндіру болмақ . Ал келісімге кеткен уакыт бұған
кедергі жасайды.
Екіншіден, кәсіпорын жоспарының орындалуы туралы тұтынушылық алдында
емес, жоғары жақтағы орталық ұйымдар алдында есеп береді. Кәсіпорын есебі
бұрыстау, боямалы ақпараттан құрылады. Сондықтанда орталық ұйымдар
экономика және тұтынушылардың кажеттілігі туралы көбіне нақты көзқараста
бола алмайды.
Осының барлығы әкімшілдік-әміршілдік экономиканы тиімсіз етеді, оны
әртүрлі тапшылыққа алып келеді.
в) қазіргі нарықты экономика аралас экономика ретінде болуда. Аралас
нарықтық экономика дегеніміз не? Американ экономисі Пол Самуэльсон былай
деген: "Аралас экономика - экономикалық өмірдің нашарлауын жалпы
сауықтырудың нақтыланған алып жүйесі болып табылады", әрі қарай ол: "Аралас
экономика — бұл нарықпен, команда, дәстүр элементімен болатын экономика" -
дейді.
Аралас нарықтық экономика теориясының түп тұлғасы болып "конвергенция"
теориясы (авторы — Нидерланд экономикалық мектебінің профессор-экономисі Ян
Тинберген) және "жаңа индустриалды коғам" теориясы (авторы — Гарвард
институтының профессор-экономисі Джон Кечнет Гэлбрейт) жатады. Дж.Гэлбрейт
"жаңа индустриалды коғамды" аралас экономиканың ерекше бір типі ретінде
қарастырып оның нарықтық және жоспарлы жүйеден тұратынын айтқан.
Аралас экономикада "нарықтық механизм баға мен көптеген саладағы
өндірісті анықтайды, олай болса мемлекет нарықты салық салумен, шығынмен,
реттеумен тікелей реттеп отырады"- деп жазған болатын Пол Самуэльсон.
Әлеуметтік аралас нарықтық экономика теориясының негізін қалаушы батыс
герман экономисі, Фрайбург университетінің профессоры Вальтер Ойкен (1891-
1950 жж.) болып табылады. Оның тұжырымдамасының құрамдас бөлігі: әлеуметтік
қорғаудың толығырақ жүйесін мүмкіндігі келгенше нарықтық экономикаға қол
жеткізу негізінде жасау болмақ. Бұл тұжырымдаманың ұраны мынау: "... адамды
экономикалық саясатқа емес экономикалық саясатты адамға бейімдеу".
Аралас әлеуметтік бағытталған экономикалық саясатқа емес экономикаға
мысал ретінде "Швед моделі" жатады. Мұнда барлық негізгі қордың 4%-ті
мемлекеттің колдауында болады, ал барлық мемлекеттік шығындардың жартысы
әлеуметтік мақсатқа бағытталады.
Үргелі әлеуметтендіру мынаған саяды: "өндірістік қызметі көбінесе жеке
кәсіпорындарға жүктеледі, себебі бәсекелестік негізде іс-әрекет жасайды, ал
жоғарғы деңгейде өмір сүру қызметін қамтамасыз ету (барлық әлеуметтік
инфрақұрылымның, оның ішінде мынадай саланы — жұмыссыздық, әлеуметтік
сақтандыру, білім, көлік, байланыс, ғылымды қосқанда) - МЕМЛЕКЕТКЕ
ЖҮКТЕЛЕДІ".
Казақстан Республикасы қалыптасуы мен дамуының стратегиялық мақсаты
аралас әлеуметтік бағытталған нарықтық экономика болып табылады. Ол
бәсекелестік бастауға, меншіктің негізгі түрлерін араластыра - өзара іс-
әрекетке негізделеді. Олардың әрқайсысы жалпы экономикалық және әлеуметтік
өзара байланыс жүйесінде өз қызметтерін аткарады.
2. АҚШ-тың Массачусетск университет профессоры Дэвид Котц: Нарықтық
экономикаға көшудің басты алғы шарты – экономиканы мелекеттік реттеу болып
табылады. Мысалы: АҚШ–та 80 жылдардың басында мемлекеттің нарықтық
экономикаға еш араласпайтын идеяны енгізбекші болған. Нәтижеде АҚШ–та 30 –
шы жылдан бері ең үлкен дағдарысты бастан кешірді.
Қазірдің өзінде АҚШ әкімшілігі тұрғын үй дағдарысынан шығу үшін 700
млрд. доллар ақшаны компаниялардың тұрғын үй зайымдарын сатып алуға және
құнды қағаздарды қолдауға жұмсамақшы.
Әсіресе мемлекеттің экономикаға араласуы экономиканың өтпелі кезеңінде
өте маңызды.
Алғашықы рет нарықтық экономика жүйесі Ұлыбританияда 18 ғасырда пайда
болған. Ол кезде мемлекет экономикада маңызды роль ойнады бірақ сонымен
қатар біраз шектеулерде болды. 19 ғасырдың ортасына қарай нарықтық
экономика жүйесіне Германия және АҚШ қосылды. Ал Жапония нарықтық
экономикаға 19 ғасырдың аяғында мемлекеттің экономикаға белсенді араласуы
негізінде өте бастады. Жапониядағы ірі өнеркісіптің дамуына себепкер дәл
осы мемлекеттік араласу арқылы жүзеге асты.
20 ғасырдағы нарықтық экономикаға көшу де мемлекеттің экономикаға
араласуы қалыпты көрініс алды. Мысалы: Оңт. Кореяда мемлекет қаржы
ресурстардың және өндіріске инвестицияны бағыттау арқылы жеке кәсіпкерлікті
ұйымдастырады және ұлттық экономиканы сыртқы бәсекелестіктен қорғайды.
Дамыған экономикада таза нарықтық экономикаға жаңа агенттердің немесе
мүшелердің кіруне мүмкіндік аз немесе нашар позицияда болады. Яғни нарықтық
экономика нарыққа әлсіздерді кіргізбейді. Ғаламдану кезінде бұл өте
маңызды.
Егерде АҚШ 19 ғасырда еркін нарық саясатын жүргізген болса онда қазіргі
уақытқа дейін АҚШ шикізат экспортына байланысты елі болатын еді.
Жапония да өзінің өнеркәсіптік саясатына мемлекетті араластырмаса онда,
қазірге дейін Жапония тек ойншық жасаушы ретінде танымалы болар еді. Таза
нарықтық күштер арқылы Жапония бұндай нәтижеге жете алмайтын еді.
Нарықтық экономика өзінен-өзі әлемдік шарушылықты қажетті жаққа қарай
жүргізбейді, ол үшін саналы түрде процеске араласу қажет. Бұған белгілі бір
дәрежеде жеке институттар да әсер ете алады, мысалы: Германия және Жапония
өнеркәсіптік қаржы топтары дәл осындай қызмет атқарған.
Ресей тәжірибесі
Ресей Федерациясының экономикалық мүмкіндіктері мен жағдайы Қазақстан
экономикасына жақын келеді.
Ресей нарықтық экономикаға шикізат ресуртарына бай мемлекет ретінде
кірді. Бұл елдегі нарықтық экономика әсері әлі де Ресейді табиғи
ресурстардың экспортаушысы ретінде дамытуда және өңдеу саласының
өнімдерінің импортына тәуелді етіп жатыр.
Нарықтық экономикада әлсіз мемлекет әлемдік бәсекелестерге төтеп беруі
қиын. Сондықтан Ресей өзінің қай салада мүмкіндіктері мол болса соны
дамытуға тырысуда. Оларға әсіресе әскери сала, космосты және атомдық
энергия көздерін игеруді жатқызса болады.
Қазақстанда бұл бағытта да бұл бағытта кластерлік даму жүйесі қолға
алынуда. Яғни белглі бір бәсекеге қабілетті сала немесе кластерде іс әрекет
жүргізу.
Саяси зерттеулер институтының профессоры Роберт Макинтайрдың
(Вашингтон) ойынша Ресейде және Қазақстанда келесідей макроэкономикалық
саясат жүргізу керек:
- өмір сүрудің минимумын қамтамасыз ету үшін базалық азық-түлік
тауарларын жүйелі түрде субсидиялау және бағаға бақылау жасау;
- ұлттық нарықты ұзақ мерзімді және селективті(таңдаулы) қорғау;
- монетаризм, яғни отандық тауарларға нарықтық сұранысты шектеуді
тоқтату;
- өнеркәсіпті субсидиялаудың Оңтүстік Корея тәжірибесін пайдалану;
- жалпы ақша капиталының қозғалысын бақылау.
4 Лекция. Экономикадағы мемлекеттің ролі: АҚШ тәжірибесі
Конституция. АҚШ ең ескі конституцияға ие, ол өзінің пайда болу
сәтінен бастап көптеген елдердің саясаткерлері үшін еліктеу затына және
ғалымдардың зерттеу объектісіне айналды. АҚШ конституциясы қатаң болып
саналады. Оның күрделі тәртібін қайта қарау қарастырылды, бұл осы құжаттың
тұрақтылық себептерінің біріне айналды. Конституцияны дамыту оның негізгі
тақырыбын қайта қарау жолымен жүрмеді және де оның жаңа варианттарын
синтездеумен жүрмеді, оның жеке бөлігін құрайтын, түзетулер енгізу есебінен
жүргізілді. Бүкіл 200 жыл бойына 27 түзету енгізілді және ең алғашқы 10 –
1791 жылы-ақ енгізілді (Құқықтар туралы Билль).
АҚШ Конституциясында президенттік республика деп аталатын үлгі
бекітілген. Британдық парламентаризмнен өзгеше америкалық үлгінің мәні
атқарушы және заң шығаратын өкіметтердің қатаң бөлінуінен тұрады, олар бір-
бірінен тәуелсіз қалыптасады. Соттық өкімет те тәуелсіз әрекет етеді.
АҚШ – қазіргі заманғы федеративтік мемлекеттің бірінші үлгісі болды.
Ірі елдерге де, кішкентай елдерге де пайда келтіретін, оны құрушылардың
пікірінше, саяси ұйымның осы формасы нақ осы жерде жасалған. Алғашқыда нақ
штаттар өкіметі өзін бірінші кезекте өз штатының азаматы деп, сонан кейін
екінші кезекте – АҚШ-ң азаматымын деп сезінген американдықтың өміріне
шешуші әсер ететін. Одан кейін жағдай біршама өзгерді, алайда қазіргі кезде
де штаттар көп уәкілдіктерге ие.
Сонымен қатар
АҚШ-ң мемлекеттік-саяси құрылысының ерекшелігі тиым қою мен қарама-
қарсының қатаң жүйесінің барлығы болып табылады. Оның мәні мынада,
біріншіден, заң шығарушы, атқарушы және сот өкіметтерінің қатаң
вертикальды бөлінуінде, конституция авторлары олардың уәкілдіктерін
барынша толығырақ бейнелеуге тырысты. Бұдан басқа, тегіс қамти алатын және
сондықтан потенциалды өте қауіпті деп саналған заң шығарушы өкімет екі
палатаға бөлінді. Ағылшын парламенттік жүйесінен ерекшелігі атқарушы өкімет
бұл жерде конгресті мерзімінен бұрын сайлауды жариялау құқығын ала алмады,
ал соңғысы – президентке сенімсіздігін және оны отставкаға жіберуді
қарапайым дауыс беру мүмкіндігін ала алмады. Екіншіден, өкіметтер саналы
шексіз ажыратылмады: олардың бірлескен қызметтер ортасы пайда болды, соттар
көбінесе прецендтер арқылы құқықтар нормалар жасайды және заңды оның
конституциялығы жағынан бақылайды. Президент ветоны кейінге қалдыру
құқығына ие. Сонымен бір мезгілде атқарушы өкімет те президент монополиясы
болып табылмайды, ол бюджет арқылы тек конгреспен ғана бақыланбайды,
сонымен қатар атқарушы өкіметтің көптеген актілері заң шығарушылардың
санкциясын талап етеді. Олардың конституциялығын соттар да бағалай алады.
Өкіметтердің бұл дау-дамайы саналы істелді. Шектелген басқаруға ұмтылу
мемлекеттік өкімет субъектілерінің уәкілдіктерінің әр түрлі мерзімдерін
белгілеуде көрсетілді. Тиым қою мен қарама-қарсылық жүйесінде федерация
мен штаттар өкіметтері арасындағы уәкілдіктерді горизонтальды бөлу маңызды
рөл атқарады.
Мемлекеттік қызмет. Мемлекеттік қызмет жүйесінің үлгісіне келетін
болсақ, онда АҚШ-та ол 1883 жылы қабылданған Азаматтық қызмет туралы
Заңнан бастама алады. Бұл актімен бұрын қолданылып келген олжа жүйесі
жойылды, оған сәйкес сайлауда жеңіп шыққан президент барлық лауазымды
адамдарды толық ауыстыра алатын еді. Қызметке алу үшін және қызметтердің
көпшілігіне тағайындау үшін заң жаңа жүйені (қызмет жүйесі) мен конкурстық
емтихандарды әрекет етуге енгізді. Партиялық тиістілігінің белгісі бойынша
дискриминацияға тиым салынды, ал азаматтық қызмет саяси бейтарап деп
жарияланды. Заң ерекше ұйым құрды – азаматтық қызмет комиссиясын, ақырында
атқарушы өкімет жүйесінде тәуелсіз ведомство болып қалады.
Тұтас алғанда АҚШ-тағы мемлекеттік қызметтің қазіргі заманғы
жүйесінің дамуының бұрынғы тарихы тәуелсіздік үшін күрестен кейін
басталады, ол кезде елге мемлекеттік толық билікті басшы керек болды, оған
бағынатын атқару аппаратының көмегімен тиімді басқаруға қабілетті басшы
керек болды. Атқарушы өкіметтің энергиясы (басшысы) – деп жазды жеңген
буржуазия идеологтарының бірі А. Гамильтон, - жақсы мемлекеттік аппаратты
белгілейтін негізгі ерекше белгі болып табылады. Бұл талаптар 1787 жылғы
конституцияға бекітілген еді, ол президенттің жағдайын атқарушы өкіметтің
басшысы ретінде белгіледі, оған жеткілікті мол құқықтар берді.
Конституцияны жасаушылар мемлекетті аппаратты құру негіздері туралы
және мемлекеттік қызметті ұйымдастыру принциптері туралы тіпті ешнәрсе
айтпады. Президенттің атқаратын қызметін атқарушы федералдық аппарат
басшысы ретінде бекіте отырып, АҚШ конституциясы тек оның сенат пен
кеңестің келісімімен елшілерді және бақа уәкілдік уәкілдер мен консулдарды,
және сонымен қатар Құрама Штаттардың барлық басқа лауазымды адамдарын
тағайындауға құқығы туралы ғана айтады және президенттің сенат сессиялары
арасы кездерінде ашылатын барлық бос орындарды баса алатыны туралы айтады.
(11 бап, 2 бөлім АҚШ конституциясы).
ХІХ ғасырдың ортасына дейін АҚШ-та федералдық мекемелердің
қызметкерін іріктеу тәртібін, қызметтің шенеуніктермен тиісті өтуін орнын
басуды белгілейтін және т.т. бірде-бір заң шықпады. Әрбір министрлік
органикалық заңдар (нормативтік актілер – берілген мекемені құрушы) деп
аталатындардың негізінде белгіленген өздерінің жеке ережелерін басшылыққа
алды.
АҚШ-ң мемлекеттік қызметінің саяси әдет-ғұрып негізінде дамуына
көбінесе америкалық федерализм ерекшеліктері мүмкіндік қызметті құру туралы
сұрақты үндемей қоя салғандықтан, штаттардың басқару аппаратындағы және
жергілікті ұйымдардағы шенеуліктің қызметтік іс-әрекетін ұйымдастыру
штаттар өкіметі мен жергілікті өзін-өзі басқарудың шексіз құқығы болды.
Федералдық мекемелердің жеке құрамының қызметтік іс-әрекетін
ұйымдастыруға АҚШ-ң бірінші президенттерінің және бәрінен бұрын Дж.
Вашингтонның іс-әрекеті ерекше әсерін тигізді, оның өз әкімшілігін басынан
бастап юристік негіздерсіз және алдыңғы президенттердің тәжірибесінсіз
құруға мүмкіндігі болды. Ол мемлекеттік қызметке тағайындау тәртібін
белгіледі және ол қандай-да бір аса маңызды өзгеріссіз америкалық
республиканың қалыптасуының алғашқы төрт он жылдығы бойына сақталуы және
оның ең маңызды элементтері осы кезге дейін күшінде. Алғашқы
президенттердің шығармашылық ережесі штаттар мен жергілікті өкімет
ұйымдарында мемлекеттік қызметті ұйымдастыруға да әсерін тигізді.
Дж. Вашингтон өз әкімшілігін қалыптастыруда іс жүзінде отарлық
дәуірде жұмыс істеген мемлекеттік басқаруды ұйымдастырудың жалпы жүйесін
өзгерткен жоқ. Мемлекеттік аппараттың іс-әрекеттерінің әдістері,
мемлекеттік қызметтерге шенеуніктерді іріктеу принциптері, сонымен қатар
қоғам өміріндегі бюрократия орны формасы бойынша да, мәні бойынша да
ағылшындық болып қалды. Мемлекеттік басқаруды ұйымдастырудың формасы да,
оның іс-әрекетінің бағыттанушылығы да өзгерген жоқ.
Федералдық мекемелердің басқарушы құрамын іріктеуде алғашқы
президенттерге тек өздерінің ұнатқандарымен ғана санасуға тура келмеді,
сонымен қатар жеке сенаторлармен, саяси қайраткерлермен, бүтіндей маңдай
алдылармен санасуға тура келді. Мемлекеттік жоғары қызметке қандай-да бір
беделді адамдардың сенімді адамдарын қоя отырып, АҚШ президенттері саяси
ептілік жасауға мүмкіндіктер алды. Мемлекеттік аппаратты іріктеп сайлау
саяси қарсыластармен күресудің және уостарды марапаттау тәсілдерінің тиімді
қаруына айналды. Президентті қолдау тобының адамдары мынаған сенді, олар
өз патрондарын қолдай отырып, олар орталық аппаратта немесе өз штаттары
мен муниципалитеттерінде қызметке тура аламыз деп санады. Мемлекеттік
қызметтер орнын толтырудың бұл түрі америкалық практикада патронаж жүйесі
атағын ала бастады. Патронажды штаттардың губернаторлары, мэрлері және
басқа сайланған қызмет адамдары кеңінен қолдана бастады.
Әсіресе патронаж жүйесін федералдық мекемелердің жеке
бөлімшелерінің қызметкер құрамын іріктеудегі конгресс рөлі елеулі көтерді.
Сенатта бұл қызметтерге кандидатуралар талқылауда шеңбер кепілдігінің
өзіндік әдет-ғұрып қалыптасты. Сенаторлық әдептілік ережесі деп атақ
алған бұл әдет-ғұрып, партиялық тиесілілігіне қарамастан барлық
сенаторлардың президент ұсынған кандидатқа қарсы дауыс берулерін талап
етті, егер сол штаттың сенаторы басқа кандидатураны ұсынған болса. Мұндай
ережелер, сенатордың – жеңген партияны жақтаушының - өз штатындағы барлық
федералдық қызметтерді өзінің жеке патронажы деп санауына алып келді, мұнда
ол толық сенаттың қолдауын тапты. Сенаторлық әдептілік ережесі өз күшін
осы уақытқа дейін сақтап отыр.
Қызметке тағайындаудың бұл әдісі президенттің қолында мемлекеттік
қызмет үстінен үлкен бақылаудың шоғырлануына әкелді. ХІХ ғасырдың 20-шы
және 30-шы жылдарындағы америкалық қоғамның экономикалық және әлеуметтік-
саяси өміріндегі өзгерістер ғана мемлекеттік қызметтерге тек саяси қызметі
үшін ғана тағайындау жүйесіне әкелді.
Сайлаушылардың көбеюші сапы және жалпыға бірдей сайлау құқығы
партиялық іс-әрекеттің қайта құрылуын талап етті. Конгрестің партиялық
фракция (кокус деп аталатын) жиналыстарының орнына, бұрын осы партияның
саяси бағытын анықтайтын негізгі орталық болған, тұлғалырақ институттар –
партиялық съездер келді. Съезге кандидаттарды жылжытуды бақылай отырып,
жергілікті партиялық басшылық елдің әлеуметтік-саяси өмірінің дамуына
өзінің әсер етуін елеулі күшейтті.
Бұрын біршама кішкентай шеңбер адамдардың айрықша құқығы болған,
Джозефсонның бейнелі сипаттамасы бойынша, өздерінің жеке меншік мүдделері
үшін, осы үшін меншіктің арқасында бос уақыттары бола отырып бірлесе әрекет
еткен адамдар, жаңа саяси іс-әрекет жағдайларында, халықтың орташа тобы
үшін қол жетерліктей болды. Сайлаушылар санының өсуімен бірге мемлекеттік
қызметкерлер саны да үздіксіз өсті.
1938 жылдан бастап жасала бастаған, 1946 жылдың 11-ші маусымында
шыққан әкімшілік процедурасы туралы заң америкалық әкімшілік құқығының өте
кішкентай кодексі болды. Бұл акт жеке адамдардың құқықтық статусын
нормативтік актілер немесе бұйрықтар шығару арқылы анықтау құқығына ие
болған атқарушы өкімет жүйесінің әрбір ұйымына бірыңғай атақ әкімшілік
мекемесі дегенді берді.
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін атқарушы өкімет аппараты ұлғаюын
жалғастырды. Соңғы қайта құру бумы президент Р. Никсонның кезінде өтті,
атап айтқанда, атқарушы департаменттер жүйесінің түбірлі реформасының
жоспарына шыдап шыққан. Бұл елеулі дәрежеде елдің 60-шы жылдың соңында және
70-ші жылдардың басында басына түскен маңызды экономикалық қиындықтармен
байланысты болды.
1974 жылдан бастап 1975 жылға дейінгі кезеңде президент Дж. Форденің
кезінде тәуелсіз агенттіктер ретінде Федералдық энергетикалық әкімшілік
және энергетикалық зерттеу мен даму Әкімшілігі (энергетикалық дағдарыстың
күшеюіне байланысты), транспорттағы қауіпсіздік бойынша Ұлттық басқару,
сайлау бойынша Федералдық комиссия, қауымдық қызметтердің жұмыстары бойынша
комиссия және бірқатар басқалары құрылды.
Атқарушы өкімет аппаратының шұғыл өсуіне байланысты соғыстан кейінгі
жылдары – ең алдымен, штаттық және жергілікті деңгейде – орасан зор көлемде
мемлекеттік қызметкерлер саны өсті.
Жалпы жұмыс бастылар санына қызметкерлер санының арақатысы 1900 жылы
4,1( құрады, ал 1990 жылы ол 17(-дан асып түсті.
Экономикалық, әлеуметтік-саяси, сыртқы-саяси және идеологиялық
орталардағы мемлекет функциясының үлкен көлемі, олардың үздіксіз қиындауы
және диверсификациясы қазір мемлекеттік аппаратты және шындығында АҚШ-тағы
мемлекеттік секторды ұлғайтудың негізі болып табылады, бұл мемлекеттік
жұмыскерлер санын абсолюттік және салыстырмалы ұлғайтуда үйлесімді
көрсетіледі.
Мемлекеттік қызметкерлердің үдемелі сандық өсуі барлық кезде АҚШ-ғы
тарихи дамуды жеткілікті айқын көрсетті. Еркін бәсекелестік кезеңінде
мемлекеттік іс-әрекет негізінен бар құрылысты саяси күзетумен, сыртқы саяси
іс-әрекетпен және әскери сұрақтармен шектелді. Ел дамуының осы кезеңінде
мемлекет функциясының салыстырмалы аз көлеміне сандық бейнедегі кішкентай
мемлекеттік аппарат сәйкес келді. АҚШ-ң дамыған индустриалдық державаға
айналуы, жаппай жұмысшы қозғалысының пайда болуы мемлекеттік аппараттың тез
өсуін қамтамасыз етті. Осылайша, егер ХІХ ғасырдың басында федералдық
үкімет ұйымдарында шенеуніктер саны 10 мың адамға жетпесе, 1851 жылы ол 33
мыңдай адамдарды құрады, бұл азаматтық соғыстан және қайта құрудан кейінгі
бір он жылдық ішінде ғана 1871 жылдан 1881 жылға дейін екі есеге 51 мыңнан
100 мың адамға дейін, ал 1891 жылдан дүние жүзілілік соғыс басталғанға
дейін үш есе – 166 мыңнан 482,7 мың адамға дейін өсті.
АҚШ-тағы мемлекеттік жұмыскерлердің тез сандық өсуі 30-шы жылдары
мемлекеттік-монополистік реттеу әдістеріне өтумен байқалды, ол кезде ұлы
депрессияның экономикалық күйзелісі және халықтың көтерілісі монополиялық
буржуазияның мемлекетті экономикаға кеңінен араласуға рұқсат беруіне және
әлеуметтік айлакерлік саясатына жүгінуіне түрткі болды.
Ф. Рузвельттің жаңа курсының бағдарламасын жүзеге асыру ондаған
жаңа және ескі федералдық ведомстволар мен агенттіктерді құруды қажет етті.
Статистикалық мәліметтер бұл кезде мемлекеттік аппараттың жұмыс бастылық
тоқтаусыз өскен жалғыз облыс екенін көрсетеді. Мысалы, 1929 жылдан 1939
жылға дейінгі кезеңдерде өнеркәсіптегі жұмысшылар мен қызметкерлер саны 11
млн.-нан 10,5 млн. адамға дейін, құрылыс саласында – 3,3 млн. адамнан 1,6
млн. адамға дейін, транспортта – 2,46 млн. адамнан 1,8 млн. адамға дейін
азайды. Жұмыс бастылықтың төмендеуі немесе стагнация ел экономикасының
басқа салаларында да байқалды. Сонымен бір мезгілде сол кезеңдерде
федералдық үкімет қызметкерлерінің саны екі еседей өсті – 559 мыңнан 920
мың адамға дейін, ал штаттар мен жергілікті басқару ұйымдарының
жұмыскерлері – 2,5 млн.-нан 3 млн. адамға дейін өсті.
Әсіресе мемлекеттік жұмыскерлер санының шұғыл өсуі соңғы он
жылдықтарда жүреді.
1950-1990 жылдар ішінде мемлекеттік қызметкерлер саны үш есе дерлік
өсті, ал жекеше кәсіпорындар мен мекемелердегі жалдама жұмысшылар мен
қызметкерлердің саны – екі еседен аз өсті. Бұл кезеңде елдегі жасалған
әрбір төртінші орын мемлекеттік секторға тура келді. Еңбек министрлігінің
болжалына сәйкес, мемлекеттік сектордағы жұмыс бастылық алдағы уақытта
ұлғаятын болады.
Соңғы үш он жылдықта мемлекеттік қызметкерлердің санының өсуі
әкімшілік-басқару аппаратында да, мемлекеттік секторда да (недәуір көп
дәрежеде) жүреді: білім беру және денсаулық сақтаудың мемлекеттік
жүйелерінде, тұрмыстық қызмет көрсетулерінде және басқаларда.
1960 жылдан 1990 жылға дейінгі кезеңде федералдық аппараттың ұлғаю
қарқыны оншалықты үлкен емес, ал соңғы жылдары федералдық қызметкерлер
санының бірқатар төмендеуі де көрсетілді. Бұл үкіметтің мемлекеттік
аппаратты ұстауға кеткен шығындарын біршама қысқартуға ұмтылуына байланысты
болды. Штаттар мен жергілікті басқару ұйымдарының жұмыскерлеріне келетін
болсақ, онда олардың саны өте тез қарқынмен ұлғаяды және нақ штаттар мен
жергілікті жерлердегі жұмысбастылықтың басып озушы өсуі есебінен тұтас АҚШ-
ң мемлекеттік секторының көлемі мен сыбағалы салмағы ұлғаяды.
Бұл процестің себебі орталық және жергілікті өкімет ұйымдары
арасындағы белгілі еңбектің бөлінуі болып табылады. Осылайша, федералдық
үкімет АҚШ-ң үстемдік етуші класы үшін тіршілікке қажетті мүдде болып
табылатын мемлекеттік басқарудың маңызды функцияларын жүзеге асырады: ел
экономикасын реттеу, оның қорғанысын қамтамасыз ету, сыртқы саясатты
жүргізу. Ал штаттар мен жергілікті басқару ұйымдары жоғары өкімет
элелондары соңында бірінші дәрежелі функцияларды қалдыра отырып және оларды
ескішілдікке негізделген операциялардың орасан зор көлемінен босата отырып,
ең алдымен, ішкі әлеуметтік-экономикалық бағдарламалар саласында
маманданады. Оларға білім беру және денсаулық сақтау, полициялық және өрт
күзеті, тұрмыстық және басқа қалалық қызметтер және басқалар сияқты елдің
қоғамдық және әлеуметтік-экономикалық өмірінің салаларын дамыту мен қолдау
міндеттері жүктелген. Бұл мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру тек қана
жұмысшылардың көп санын қажет етпейді, сонымен қатар олардың санының
үздіксіз ұлғаюын қамтамасыз етеді (халықтың өсуімен және урбанизациямен).
Соңғы жылдары азаматтық қызметті реттеуші заң бірнеше рет
толықтырылды және өзгертілді. Азаматтық қызмет реформасы туралы 1978 жылы
Заң соңғы ең маңызды актілердің бірі болды. Бұл Заңмен комиссия орнына
тәуелсіз ведомстволар ретінде үш жаңа ұйым құрылды (Қызметкерлерге басшылық
ету бойынша Басқарума, ерекше кеңесші Басқармасы және қызмет жүйелерін
қорғау бойынша Кеңес), оларға бұрын комиссияға тапсырылған үш әр түрлі
функцияларды орындау тапсырылды: 1) қызметкерлерді іріктеумен, оқытумен
және алға жылжытуды басқару; 2) құқықтық нормаларды бұзу жағдайларын
тексеру; 3) осындай бұзулар бойынша шешімдер шығару. Бұдан басқа, 1978
жылғы Заң қызметкерлердің жұмысын әр жыл сайын бағалауды жүргізуді
қарастырды, оларды сыйлықтарды кеңінен қолдану арқылы марапаттауды күшейтті
және қызметкерлердің жаңа тобын – аға жетекшілердің Қызметін құрды.
Азаматтық қызмет сұрақтары бойынша көптеген және өте толық құқықтық
нормалар негізінен АҚШ заңдарының кодификацияланған Заңдар жинағының
бесінші бөлімінде тұрады.
Мемлекеттік қызметті басқару негіздері қызмет жүйесі ұғымына
енгізіледі, ол келесі белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттік қызметке алу маманданған адамдар ішінен жүргізілуі тиіс
және мүмкіндігінше әр түрлі қоғам топтарынан; кандидаттарды іріктеу
және қызметін жоғары көтеру тек қана олардың қабілеттіктерін,
тапсырмаларын және кәсіпшілік дайындығын әділ және ашық конкурс
негізінде есепке алумен жүзеге асырылуы тиіс, конкурс барлығына бірдей
мүмкіндіктер ұсынады;
2) барлық қызметкерлер мен үміткерлерге қызмет алуға олардың саяси
тиістілігіне байланыссыз, дінге сенуіне, ұлттық тегіне, жынысына,
отбасылық жағдайына, жасына немесе физикалық кемшіліктеріне
қарамастан, кадрларды басқарудың кез-келген сұрақтарын қарастыруда,
олардың жеке өмірін толық құрметтеуде және конституциялық құқықтарда
әділ және бейтарап қатынас көрсетілуі тиіс;
3) бірдей жұмысқа бірдей еңбек ақы қамтамасыз етілуі керек, жеке сектор
қызметкерлері үшін еңбек ақы төлеу мөлшерінің федералдық түрін де,
жергілікті түрін де ескеру керек, ал жоғары сапалы жұмыс үшін тиісті
жағдай жасаулар мен марапаттаулар қарастырылуы керек;
4) барлық қызметкерлер кәсіпшілік және қызметтік мінез-құлықтың жоғары
талаптарына жауап берулері тиіс және қоғамдық мүдделер туралы
қамқорлық істеулері керек;
5) федералдық жұмысшы күші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz