Лидерліктің танымдық бағыттылығын зерттеу және олармен жүргізілетін психологиялық жұмыс түрлерін анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ЛИДЕРДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТАНЫМДЫҚ ҒЫЛЫМИ . ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ...7
1.1 Лидер танымының психологиялықсипаттамасы ... ...7
1.2 Лидердің жеке қасиеттерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ..13
1.3 Тұлғаның лидерлік мотивациясын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 ЛИДЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... 31
2.1 Лидер дамуында танымның анықталуы ... ... ... ... .31
2.2 Лидердің танымдық қасиеттерін дамыту жолдары ... ... ...39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
1 ЛИДЕРДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТАНЫМДЫҚ ҒЫЛЫМИ . ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ...7
1.1 Лидер танымының психологиялықсипаттамасы ... ...7
1.2 Лидердің жеке қасиеттерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ..13
1.3 Тұлғаның лидерлік мотивациясын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 ЛИДЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... 31
2.1 Лидер дамуында танымның анықталуы ... ... ... ... .31
2.2 Лидердің танымдық қасиеттерін дамыту жолдары ... ... ...39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Біздің білім беруді, денсаулық сақтауды, ауыл шаруашылығын дамыту бағдарламаларымыз жалғаса береді. Бұл туралы алдағы жылы Үкіметтің алғашқы кеңейтілген отырысында нақты әңгіме қозғайтын боламыз. «Нұрлы Жол» Жаңа Экономикалық Саясат - әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына бару жолындағы біздің ауқымды қадамымыз [1].
Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасында психология ғылымы қоғамның өмірінде ерекше орынға ие. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа онжылдық жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауында: «Адам – елдің басты байлығы. Енді жаңғырту стратегиясын іске асырудың табыстылығын ең алдымен, қазақстандықтардың біліміне, әлеуметтік және дене болмысы, көңіл – күйлеріне байланысты» - делінген [2].
Бүгінгі күнде лидерлік мәселесі барлық ғылымдарда толыққанды зерттелуде. Мәселен, психология лидердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттейді. Әлеуметтану лидерлікті әлеуметтік жүйенің негізінде қарастырады. Әлеуметтік психология лидерлікті әлеуметтік және психологиялық факторлардың өзара қызметтік процесі ретінде зерттейді. Ал саясаттану саяси лидерлікті билік феномені ретінде қарастыра келе, оның табиғатын, қызмет ету механизмдерін, қоғамға ықпалын зерттейді. Сонымен бірге, тиімді басқарудың әдістері мен тәжірибелік ұсыныстары айқындала түседі.
Ғалымдардың пікірлерінше, өз бойында туа біткен қасиеттерді ұштастыратын адам ғана қайырымды халықтың басшысы бола алады: «бұл адамның мүшелері мүлдем мінсіз болуы тиіс, бұл мүшелердің күші өздері атқаруға тиісті қызметті аяқтап шығу үшін мейлінше жақсы бейімделген болуы керек; жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсінетін, айтылған сөзді сөйлеушісіне ойындағысын және істің жай-жағдайына сәйкес ұғып алатын болуы керек; өзі түсінген, көрген, есіткен және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, бұларды ешнәрсені ұмытпайтын болуы керек; әйтеуір, бір заттың кішкене ғана белгісін байқаған заматта сол белгінің ишаратын іліп әкетерліктей алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі болу шарт; өткір сөз иесі және ойына түйгеннің бәрін айдан-анық айтып бере алатын тілмар болу шарт; өнер-білімге құштар болу, оқып үйренуден шаршап шалдықпай, осыған жұмсалатын еңбектен қиналып азаптанбай, бұған оңай жететін болу керек; тағамның, ішімдік ішуге, сұқ-сұбқат құруға келгенде қанағатшыл болу керек. Жалпы лидерлік саяси салада саяси басқару негізінде түсініледі. Қайырымды халықтың басшысы болу үшін тек лидерлік қасиет қана емес, мемлекет те көшбасшылық қасиет танытуы тиіс. Мемлекет, ұлттың лидерлігі қазіргі теорияда жеке қарастыратын нысан болып табылмайды.
Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасында психология ғылымы қоғамның өмірінде ерекше орынға ие. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа онжылдық жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауында: «Адам – елдің басты байлығы. Енді жаңғырту стратегиясын іске асырудың табыстылығын ең алдымен, қазақстандықтардың біліміне, әлеуметтік және дене болмысы, көңіл – күйлеріне байланысты» - делінген [2].
Бүгінгі күнде лидерлік мәселесі барлық ғылымдарда толыққанды зерттелуде. Мәселен, психология лидердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттейді. Әлеуметтану лидерлікті әлеуметтік жүйенің негізінде қарастырады. Әлеуметтік психология лидерлікті әлеуметтік және психологиялық факторлардың өзара қызметтік процесі ретінде зерттейді. Ал саясаттану саяси лидерлікті билік феномені ретінде қарастыра келе, оның табиғатын, қызмет ету механизмдерін, қоғамға ықпалын зерттейді. Сонымен бірге, тиімді басқарудың әдістері мен тәжірибелік ұсыныстары айқындала түседі.
Ғалымдардың пікірлерінше, өз бойында туа біткен қасиеттерді ұштастыратын адам ғана қайырымды халықтың басшысы бола алады: «бұл адамның мүшелері мүлдем мінсіз болуы тиіс, бұл мүшелердің күші өздері атқаруға тиісті қызметті аяқтап шығу үшін мейлінше жақсы бейімделген болуы керек; жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсінетін, айтылған сөзді сөйлеушісіне ойындағысын және істің жай-жағдайына сәйкес ұғып алатын болуы керек; өзі түсінген, көрген, есіткен және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, бұларды ешнәрсені ұмытпайтын болуы керек; әйтеуір, бір заттың кішкене ғана белгісін байқаған заматта сол белгінің ишаратын іліп әкетерліктей алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі болу шарт; өткір сөз иесі және ойына түйгеннің бәрін айдан-анық айтып бере алатын тілмар болу шарт; өнер-білімге құштар болу, оқып үйренуден шаршап шалдықпай, осыған жұмсалатын еңбектен қиналып азаптанбай, бұған оңай жететін болу керек; тағамның, ішімдік ішуге, сұқ-сұбқат құруға келгенде қанағатшыл болу керек. Жалпы лидерлік саяси салада саяси басқару негізінде түсініледі. Қайырымды халықтың басшысы болу үшін тек лидерлік қасиет қана емес, мемлекет те көшбасшылық қасиет танытуы тиіс. Мемлекет, ұлттың лидерлігі қазіргі теорияда жеке қарастыратын нысан болып табылмайды.
1 Қ.Р. Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына «Нұрлы жол болашаққа бастар жол» Жолдауы 2014
2 Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа онжылдық жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа экономикалық мүмкіндіктері» атты жолдауы.
3 Порыгин Б.Д. Социольная психология – СПБ: 2010
4 Психология: Энциклопедиялық сөздік./ Басред. Б.Ө. Жақып, -Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011.–624б.
5 Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет.
6 Жалпы психология. Оқулық. Оқу құралының авторлары: Алдамұратов Ә., Рақымбеков Қ.,Іргебаева Н.,Бапаева М.,Түрікпенов Ж..–Алматы: «Эверо», 2011.-216б.
7 Честертон Г.К. Двенадцать человек – Москва
8 Б. Гейтс – Бизнес со скоростью мысли, Москва,2000
9 Джон Максвелл/ 21 неопровержмый закон лидерства, 2011 г.
10 Франкл В. Воспоминания, 2015 – 196с
11 Вебер М,. Хозяйство и общество/ пер. с нем. под науч. ред. А.Г. Ионино. – М.: Издательство, 2010г.
12 ТулегуловА.К. Политическая элита Казахстана: анализ биографий//Саясат, 1998, №1.
13 Әбсаттаров. Саясат негіздері. А. –2011.
14 Кадыржанов Р.К., Джунусова Ж.Х. и др. Политическое лидерство в современном Казахстане. А., 1998.
15 Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы/Сабралиева Ж.Т., Иманбай Ә.Г. –Тұлғадағы көшбасшылық жетістікке жету мотивациясын қалыптастыру ерекшеліктері/2014ж. №18
16 Фиельдер Ф.Е., Чемерс М.М. Тиімді басқару лидерлігі. - Нию Ерк: Джон Уиллей баспасы, 1976. - 59 p.
17 Дружинин В.Н. Психология. – Питер, 2002
18 Л.И.Бекеметова «Психологиялық тестер жеке тұлға мотивациялық сфера бағыттылық» Т.: -2008
19 Тоқсанбаева Н.Қ «Психологиялық тестер» алматы 2009
20 Батаршев А.В Диагностика способности к общению. –СПб.: Питер, 2006.- 176с.: ил. –(Серия «Практическая психология»).
21 Намазбаева Ж.И. Психология. Оқулық. А.: Print – S, 2005-296.
22 Айбль-Айбесфельд. «Этология человека». М.: Харвест, 2000 – Б. 639c.
23 Эллен Димитриус., Марк Мазарелла. Читать человека как книгу. – М.: 2002 – Б. 263с.
24 Парыгин Б. Д. П 18 Социальная психология. Проблемы методологии, истории и теории. — СПб.: ИГУП, 1999. — 592 с.
2 Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа онжылдық жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа экономикалық мүмкіндіктері» атты жолдауы.
3 Порыгин Б.Д. Социольная психология – СПБ: 2010
4 Психология: Энциклопедиялық сөздік./ Басред. Б.Ө. Жақып, -Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011.–624б.
5 Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет.
6 Жалпы психология. Оқулық. Оқу құралының авторлары: Алдамұратов Ә., Рақымбеков Қ.,Іргебаева Н.,Бапаева М.,Түрікпенов Ж..–Алматы: «Эверо», 2011.-216б.
7 Честертон Г.К. Двенадцать человек – Москва
8 Б. Гейтс – Бизнес со скоростью мысли, Москва,2000
9 Джон Максвелл/ 21 неопровержмый закон лидерства, 2011 г.
10 Франкл В. Воспоминания, 2015 – 196с
11 Вебер М,. Хозяйство и общество/ пер. с нем. под науч. ред. А.Г. Ионино. – М.: Издательство, 2010г.
12 ТулегуловА.К. Политическая элита Казахстана: анализ биографий//Саясат, 1998, №1.
13 Әбсаттаров. Саясат негіздері. А. –2011.
14 Кадыржанов Р.К., Джунусова Ж.Х. и др. Политическое лидерство в современном Казахстане. А., 1998.
15 Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы/Сабралиева Ж.Т., Иманбай Ә.Г. –Тұлғадағы көшбасшылық жетістікке жету мотивациясын қалыптастыру ерекшеліктері/2014ж. №18
16 Фиельдер Ф.Е., Чемерс М.М. Тиімді басқару лидерлігі. - Нию Ерк: Джон Уиллей баспасы, 1976. - 59 p.
17 Дружинин В.Н. Психология. – Питер, 2002
18 Л.И.Бекеметова «Психологиялық тестер жеке тұлға мотивациялық сфера бағыттылық» Т.: -2008
19 Тоқсанбаева Н.Қ «Психологиялық тестер» алматы 2009
20 Батаршев А.В Диагностика способности к общению. –СПб.: Питер, 2006.- 176с.: ил. –(Серия «Практическая психология»).
21 Намазбаева Ж.И. Психология. Оқулық. А.: Print – S, 2005-296.
22 Айбль-Айбесфельд. «Этология человека». М.: Харвест, 2000 – Б. 639c.
23 Эллен Димитриус., Марк Мазарелла. Читать человека как книгу. – М.: 2002 – Б. 263с.
24 Парыгин Б. Д. П 18 Социальная психология. Проблемы методологии, истории и теории. — СПб.: ИГУП, 1999. — 592 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ЛИДЕРДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТАНЫМДЫҚ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 7
1.1 Лидер танымының
психологиялықсипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Лидердің жеке қасиеттерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Тұлғаның лидерлік мотивациясын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2 ЛИДЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1 Лидер дамуында танымның
анықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .31
2.2 Лидердің танымдық қасиеттерін дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..44
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Біздің білім беруді, денсаулық сақтауды, ауыл
шаруашылығын дамыту бағдарламаларымыз жалғаса береді. Бұл туралы алдағы
жылы Үкіметтің алғашқы кеңейтілген отырысында нақты әңгіме қозғайтын
боламыз. Нұрлы Жол Жаңа Экономикалық Саясат - әлемнің ең дамыған 30
елінің қатарына бару жолындағы біздің ауқымды қадамымыз [1].
Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасында психология ғылымы қоғамның
өмірінде ерекше орынға ие. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Жаңа онжылдық жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына жолдауында: Адам – елдің басты
байлығы. Енді жаңғырту стратегиясын іске асырудың табыстылығын ең алдымен,
қазақстандықтардың біліміне, әлеуметтік және дене болмысы, көңіл –
күйлеріне байланысты - делінген [2].
Бүгінгі күнде лидерлік мәселесі барлық ғылымдарда толыққанды
зерттелуде. Мәселен, психология лидердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттейді.
Әлеуметтану лидерлікті әлеуметтік жүйенің негізінде қарастырады. Әлеуметтік
психология лидерлікті әлеуметтік және психологиялық факторлардың өзара
қызметтік процесі ретінде зерттейді. Ал саясаттану саяси лидерлікті билік
феномені ретінде қарастыра келе, оның табиғатын, қызмет ету механизмдерін,
қоғамға ықпалын зерттейді. Сонымен бірге, тиімді басқарудың әдістері мен
тәжірибелік ұсыныстары айқындала түседі.
Ғалымдардың пікірлерінше, өз бойында туа біткен қасиеттерді
ұштастыратын адам ғана қайырымды халықтың басшысы бола алады: бұл адамның
мүшелері мүлдем мінсіз болуы тиіс, бұл мүшелердің күші өздері атқаруға
тиісті қызметті аяқтап шығу үшін мейлінше жақсы бейімделген болуы керек;
жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсінетін, айтылған сөзді
сөйлеушісіне ойындағысын және істің жай-жағдайына сәйкес ұғып алатын болуы
керек; өзі түсінген, көрген, есіткен және аңғарған нәрселердің бәрін
жадында жақсы сақтайтын, бұларды ешнәрсені ұмытпайтын болуы керек; әйтеуір,
бір заттың кішкене ғана белгісін байқаған заматта сол белгінің ишаратын
іліп әкетерліктей алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі болу шарт; өткір сөз иесі
және ойына түйгеннің бәрін айдан-анық айтып бере алатын тілмар болу шарт;
өнер-білімге құштар болу, оқып үйренуден шаршап шалдықпай, осыған
жұмсалатын еңбектен қиналып азаптанбай, бұған оңай жететін болу керек;
тағамның, ішімдік ішуге, сұқ-сұбқат құруға келгенде қанағатшыл болу керек.
Жалпы лидерлік саяси салада саяси басқару негізінде түсініледі. Қайырымды
халықтың басшысы болу үшін тек лидерлік қасиет қана емес, мемлекет те
көшбасшылық қасиет танытуы тиіс. Мемлекет, ұлттың лидерлігі қазіргі
теорияда жеке қарастыратын нысан болып табылмайды.
Осы түсінікке сипаттама беруде лидерлікті ұстап қалу және иеленудегі
заңдылықтарды айқындаймыз. Ал жалпы мемлекет лидерлігін зерттеуде әлемдік
ұйымдастырушылық-қызмет құрылымын, оның тенденцияларын, әлемдік
қауымдастықтың тұрақты дамуына қатер туғызатын жағдайларын қарастырамыз.
Лидерлік проблема жүз жылдан бері көптеген ғалымдармен қарастырылып
келеді. Зерттеушілердің қызығушылығы заңды, яғни адам қоғамында әр түрлі
топтар бар, міндетті атрибуты болып дамудың белгілі бір деңгейінде
лидерлікке жылжуы болып табылады.Бұл проблема Кеңестік одақта, Ресей мен
шетелдің жақын елдерінде ерекше белсенді. Бұл елдердің демократизациялануы
өмірдің әлеуметтік – экономикалық шарттардың өзгеруі, жаңа лидерді қажет
ететін жаңа топ түрлері мен топшаларының пайда болуына әкеледі. Бұрынғы
дәстүрлі басшылық әліде жаңа шарттардың өзгерісін басынан кешіруде.
Шетелдік әдебиеттердің анализі көрсеткендей топ мүшелері және жұмысшылар
қатарының арасындағы гендерлік айырмашылықтар жиі азаяды немесе жоғалып
баратыны, әр түрлі жыныстағы лидерлердің салыстырғанда, американдық
зерттеушілер бекіткен заңдылықтар әрқашанда басқа мәдениеттермен
қолданбайды.
Лидерлік проблемасының көпжылғы құруына қарамастан жеткіліксіз
қарастырылмаған аспектілерді табуға болады. Бұны толықтыру негізгі жұмысқа
бағытталған. Лидер таңдау, студенттік лидер, үкіметтік емес қоғамдық
ұйымдар және жоғарғы оқу орындарының басшылар (кафедра меңгерушілерінен
бастап ректорға дейінгі). Қазіргі замандық Қазақстан жағдайында саяси
лидерлік түрлі деңгейде, яғни лидерлік белгілі бір жергілікті жерде немесе
топта, сондай-ақ саяси қозғалыс немесе партия шегінде жүзеге асатын жалпы
мемлекеттік, аймақтық және жергілікті жер деңгейінде болады.
Қазіргі заманда ұйымдастырушылық құрылымы күрделі корпорациялар өте
көп. Осыған байланысты лидерлерге байланысты қажеттілік туындайды. Белгілі
ресей ғалымы Б.Д.Парыгиннің анықтамасы бойынша, лидер – кенеттен ресми емес
басшы рөліне белгілі бір жағдайларда шығарылатын топ мүшесі. Ол ортақ
мақсаттарға тез және сәтті қол жеткізу үшін адамдардың бірігіп, ұжымның
ұйымдасуын қамтамасыз ететін тұлға [3].
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында Күшті ұлт болу үшін
алдымен ішкі бірлік, ұйымшылдық пен татулық қажет. Ал сондай ұлтты алға
жетелейтін білімді, патриот, еңбекшіл, өз салт-дәстүрін, мәдениетін, тілін,
дінін, ділін құрметтейтін азамат нағыз көшбасшы болуға лайық - деп,
аталған болатын. Көшбасшы ретінде адамдар көптеген кедергілер мен
қарсылықтарға тап болады. Сол кезде алдыға жылжытатын жалғыз ықпал ісіңізге
адал болу. Іске адалдық, жетістікке жетуге мүмкіндік береді.
Оқу-тәрбие процесінде бала үлкендерден үлкен жауапкершілікті қажет
етеді. Баланың өзін-өзі бағалауы үлкендердің бағалауына байланысты. Өз
еркін басқара алу, көшбасшы болып, жетістікке жетуге саналы түрде талпыну
баланың ең маңызды қасиеттерінің бірі. Егер бала белгілі бір затты
өздігімен орындап жетістікке жететін болса, бұл кезеңде жетістікке жету
мотивациясы қалыптасады. Ал, егер балаға беделі бар адамның жетістіктерін
аз мақтап, сәтсіздіктерін көп жазалап отырса, оларда сәтсіздіктердің алдын-
алу мотивациясы ертерек қалыптасады. Баланың көшбасшылық, жетістікке жету
сапасының қалыптасуына оның жеткен жетістіктерін мадақтаудағы саналы
ойластырылған үлкендер әрекеті, сонымен қатар баланың өз жетістігіне сенуі
жатады. Қазіргі уақытта жеке тұлғаның табыстылығы оның мінез-құлқына,
қабілетіне, әдеттеріне, жетістік деңгейіне, дүниетанымына, рухани
дәрежесіне, құзыреттілігіне, көшбасшы ретіндегі жеке қасиеттеріне тікелей
байланысты.
Ал бүгінгі таңда елімізде болып жатқан әлеуметтік, мәдени,
экономикалық, саяси өзгерістер қоғамның әрбір белсенді мүшесінің
қалыптасуына тереңінен зерттеу жүргізуді талап етіп отыр. Психологиядағы
лидерлік ғылыми-әдіснамалық еңбектерінің аздығы мен танымының дамуын жан-
жақты зерттеп, қалыптастыру арасында қарама-қайшылықтың бар екені анық
байқалып отыр. Осы мәселенің шешімін табу біздің зерттеу жұмысымыздың
тақырыбын Лидердің танымдық ерекшеліктерін зерттеу деп таңдауымызға негіз
болды.
Зерттеудің мақсаты – лидерліктің танымдық бағыттылығын зерттеу және
олармен жүргізілетін психологиялық жұмыс түрлерін анықтау.
Зерттеу нысаны – таным арқылы лидерді қалыптастыру процесі.
Зерттеу пәні – лидер танымының даму ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының болжамы: егер тұлғаның лидерлік мәселесін арнайы
теориялық зерттеулер негізінде қарастырып, оны дамыту мен жетілдіруге
бағытталған жұмыс жолдары нақтыланса, онда лидерлік таным ерекшеліктерінің
дамуына тиімді ықпал етуге болады.
Зерттеу міндеттері:
– тұлғаның лидерлік таным ұғымына сипаттама жасау.
– лидердің танымдық даму деңгейлерін, оның қалыптасу дағдыларын
жетілдіру;
– эксперименттік зерттеу нәтижелерін жинақтау және қорытындылау.
Зерттеу әдістері: ғылыми еңбектерге теориялық талдау жасау әдісі,
психодиагностикалық әдістемелер, бақылау, эксперимент, зерттеу нәтижелерін
өңдеу және талдау әдісі.
Зерттеудің теориялық – әдіснамалық негіздері: психология ғылымында
лидерлік ерекшеліктерді зерттеген Дж. Максвелл, Д.Мак-Грегор, Лао- Цзы, Г.
Мюррей, М.Г. Эванс, Ф.Е. Фидлер, тұлғадағы көшбасшылық жетістікке жету
мотивациялық мәселесінің әр түрлі аспектілерін қарастырған Ф.С. Бортт,
Дж.В. Гетуель, Р.Дж. Хилл, С.В. Миллз, Б.Д. Парыгин, Дж. Аткинсон, С.М.
Казе, А. Адлер, Джон Кэхо, Дональд-Трамп, Р.П. Хау, Б.Т.Басстың құнды
талдаулары зерттеу жұмысымыздың мәселесін шешуге мүмкіндік берді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы – зерттеудің ғылыми әдістерін
мақсатты түрде қолдану және теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы жүзеге
асырылды. Тәжірибе жүргізуге бағытталған теориялық деректер жинағы сапалық
жағынан талданып өңделді, ұсыныстар енгізілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы – лидердің танымдық ерекшеліктерін
тәжірибеде зерттеп оның дамуына тигізетін әсерін анықтауға арналған
әдістерді қолдану нәтижелері тиімділігін жоғарылатады.
Зерттеу базасы – ТарМПИ, Педагогика факультеті, Педагогика және
психология мамандығының білімгерлері.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең – ізденіс кезеңінде зерттеу мәселесін анықтау үшін
психологиялық – педагогикалық және арнайы әдебиеттерге талдау жасалынды
және жүйеге келтірілді, зерттеудің ғылыми аппараты анықталды.
Екінші кезеңінде жинақталған материалдарға қазіргі педагогика,
психология ғылымының теориялық негіздері тұрғысынан сараланып лидерлікті
зерттеуге арналған эксперименттік жұмыстар жүргізілді.
1 ЛИДЕРДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТАНЫМДЫҚ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1. Лидер танымының психологиялық сипаттамасы
Тұлға – біріншіден, дербес әрекетпен айналысатын субъект ретіндегі
нақты жеке адам. Ал оның өзіндік бағыт-бағдары, көзқарасы мен сенімі,
қызығу, қажеттерінен көрініс береді. Тұлға әлеуметтік тіршілік ету жағынан
дара болады, оның өзіндік дүниесі ерекше өмір жолын белгілейді және ол
мазмұны жағынан әлеуметтік жағдайлармен анықталады. Ал тегі, құрылымы және
нысаны жағынан даралық сипатта болады. Тұлғаның мәні нақты индивидтің
өзіндік ерекшелігінде, оның әлеуметтік жұйе шеңберіндегі өзімен-өзі болу
қабілетінде ашылады. Табиғи таланттардың, туа біткен ерекшеліктерінің
маңызды рөлін тұлға дамуында әлеуметтік факторлар жаңаша түрде көрсетеді.
Дара өмірдің тіршілік ету әдісі дегеніміз – адам өмірінің (неғұрлым ерекше
немесе неғұрлым жалпы) көрінісі, адамның бірегей және бесаспап
қасиеттерінің бірлігі, тұтас жүйе: екіншіден, адамдар арасындағы өзінің
ұстаным-орнын еркін және жауапкершілікпен анықтайтын, қоғамның өкілі
ретіндегі адам. Қоршаған ортамен, қоғамның және адами қарым-қатынастар
жүйесімен, мәдениетпен өзара әрекеттестікте қалыптасады [4].
Тұлғадағы көшбасшылық жетістікке жету мотивациялық мәселесінің әртүрлі
аспектілерін зерттегендер Дж. Максвелл, Д. Мак-Грегор, ЛаоЦзы, Г. Мюррей,
М.Г. Эванс, Ф.Е. Фидлер, Ф.С. Бортт, Дж.В. Гетуель, Р.Дж. Хилл, С.В. Миллз,
Б.Д.Парыгин, Дж.Аткинсон, С.М. Казе, А. Адлер, Джон Кэхо, Дональд Трамп,
Р.П. Хау, Б.Т. Басс т.б. ғалымдар зерттеген.
Лидер (ағылшынша leader — жетекші) — қоғамға, ұйымға немесе топқа
ықпал етуге қабілетті тұлға. Халықтың немесе белгілі бір әлеуметтік топтың
мақсат-мүддесін толық сезініп, қорғай білетін, бойына саяси қайраткерге
лайықты қасиеттерді жия білген адам Лидер ретінде танылады. Лидер алға
қойған мақсатқа жету үшін белгілі бір әлеуметтік ортада адамдардың күш-
жігерін біріктіріп, іс-әрекетін қоғам мүддесіне сай жүргізеді. Лидерге
алғырлық, ақылдылық, қажырлылық, ұйымдастырушылық, жұртқа жағымдылық,
сондай-ақ өзіне жауапкершілік ала білу және іскерлік таныта білушілік, т.б.
қасиеттер мен қабілеттер тән. Кез келген тарихи кезеңде, қоғамдық-саяси
өмірде Лилер аса беделді тұлға ретінде танылады;
Лидер – (жетекші) әлеуметтік топ мүшесі, оның психологиялық
ықпалындағы топ мүшелері оның беделі мен жетекшелік қасиетте сөзсіз
мойындайды және оның жолымен жүруге дайын болады. Лидер – топ мүшелері оған
топтың мүддесін қозғайтын және бүкіл топтың іс-әрекетінде бағыты мен
сипатын анықтайтын жағдаяттарда жауапты шешімдерді қабылдауға құқық
беретін, топтан өз ақылы, өжеттілігімен беделді топ мүшесі. Лидер –
бірлескен іс-әрекетті ұйымдастыруда және топтағы өзара қатынастарды
реттеуде шынайы орталық рөлді атқаратын тұлға. Психологияда лидер келесі
түрлерін бөліп, жіктейді: біріншіден, іс-әрекет мазмұны бойынша – шабыт
беруші лидер мен орындаушы лидер; екіншіден, іс-әрекет сипаты бойынша –
әмбебап лидер мен жағдаяттық лидер; үшіншіден, іс-әрекет бағыттылығы
бойынша – эмоциялық лидер және іскер лидер т.с.с. Бір адамның бір уақытта
лидер және басшы болуы міндетті емес. Егер бастық көбінесе сайланатын
болса, ал лидер кездейсоқ таңдалады. Ол топтан өзге ешқандай биліктік
күшке ие болмайды. Оған ешқандай ресми міндеттер жүктелмейді. Егерде лидер
мен басшы бір адам болмай, бірақ өзара тату болса, онда бұл көбінесе
топішілік конфликтіге әкеледі. Ал мұның өзі топтың даму деңгейімен тікелей
байланысты болады. Лидерлік (жетекшелік) – тұлғааралық қатынастардағы
доминанттылық.
Лидер – басшы, жетекші. Топта, ұжымда, әдетте жетекші міндетін
атқаратын бір адам. Әлеуметтік психологияда мұндай адамды лидер деп
атайды. Лидер топты ұйымдастыруға және басшылық етуге сайланады не
ұсынылады. Лидер әдетте топтың іс-әрекеті жайлы, оның құрамымен
мүмкіндіктері жайлы мейлінше хабардар болады. Ол топ мүшелерімен қатынаста
өзін еркін, сенімді ұстайды.
Психологиядағы зерттеулерде лидердің мынадай қызмет атқаратындығы
айқындалған:
- ол топ алға қойған мақсатқа жетудің жолдары мен құралдарын
жоспарлайды,
- топ мүшелері арасында атқарылатын іске жауапты адамдарды
белгілейді,
- егер топтың алдына маңызды іскерлік мүдде қойылған болса және
бұл топ өндірістік еңбек ұжымы болса, белгілі бір топтық шырай
орнатады,
- топ мүшелерінің әлеуметтік белсенділігін дамытады.
Британдық фельдмаршал Бернард Монтгомеридің айтуынша, көшбасшылық –
ерлер мен әйелдерді бір мақсатқа жетелейтін қасиет, сонымен қатар
сенімділік ұялататын мінез-құлық.
Көшбасшылық әлеуметтік-психологиялық зерттеу объектісі ретінде.
Лидерлікті әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде зерттеу өзектілігі ең
алдымен, соңғы, ең көп әсері бар топтық мақсаттарға қол жеткізуге ықпал
ететін, топтық интеграцияның ең маңызды факторларының бірі болып табылуымен
анықталады. Көшбасшылық қиындығы кеңестік психологиялық әдебиетте 20-30-шы
жылдар кезеңіндегі С. О. Лозинский, Е. А. Аркин, А. С. Залужный, П. Л.
Применительнодің басты балалар (ағыл Загоровского және басқа да (
ұйымдастырылған және табиғи) топтарына зерттеулерде қойылған және
жетілдірілді [24].
Психологтар зерттеулерінде мектеп ұжымдарындағы лидерлердің бірнеше
типі болатынын көрсетті:
Бірінші типі. Лидер жағдайға байланысты өзін танытады. Мысалы, оқушы
сыныпта музыка викторинасын ұйымдастырып, өткізді делік. Ол көптеген
шығармаларды біледі, домбырада, гитарада, пионинода, аккордеонда ойнайды.
Бұл жерде ол өзінің дарыны мен шеберлігін көрсетті. Ол – лидер. Ал басқа
жағдайда ол ұжымның қатардағы мүшесі болып қала береді.
Екінші типі. Сан алуан істерді атқару кезінде ұжымның басқа
мүшелерінің жан-жақты ықпал алатын оқушы лидер болады. Мысалы, сынып сонда
түнейтін болып, тоғайға туристік жорыққа шықты делік. Лидер оқушы соны
әзірлеуге қатысады, топты қажеттіқұрал-жабдық, азық-түлікпен қамтамасыз
етуге басшылық етеді, автокөлік табуға әрекеттенеді, жорықта өтетін ойын-
сауықты әзірлейді т.б. ол сондай-ақ еңбек ардагерлері, Ұлы отан соғысына
қатысқандармен кездесу ұйымдастырады, көрші сынып немес мектеп оқушыларымен
спорттық ойындардан жарыс өткізуге келіседі. Алайда оның лидерлігі қысқа
мерзімдік дәрежеде ғана болады. Іс тәмамдалған соң оның лидерлігі де
шектеледі.
Үшінші тип. Оқушы өзінің лидердік қабілетін іс-әрекетінің көптеген
саласында ұзақ уақыт бойы сақтайды: бұл сынып старостасы, мектептегі жастар
ұйымының хатшысы т.б. Топ, ұжым лидерін аты әйгілі адамдар ұғымымен барабар
дейге болмайды. Зерттеулер бір адамның бойында лидерлік пен әйгілі болу
қабілеттерінің екеуі де болуы мүмкін екенін көрсетеді. Мұндай үйлесім
топтың, ұжымның атқаратын ісіне игі әсер етеді. Дегенмен бұл жерде алшақтық
та кездесіп, лидер бір адам, әйгілісі екінші адам болуы мүмкін. Мектеп
практикасында сынып старостасына, не болмаса жастар ұйымының басшылығына
әйгілі емес оқушыны сайлау жиі кездеседі. Демек, лидерлік әйгілі болудан
гөрі басқа себептерге негізделетін болса керек (арнайы зерттеулер
жүргізіледі).
Лидерлік – жекелеген адамның туа біткен қасиеті және мүлдем мәңілікке
берілген артықшылық емес. Лидерлік дегеніміз–әрқашанда қорғап қалуға
керекті белгілі бір мәртебе, позиция, адамдардың іс-әрекетіндегі, саяси
процестегі аяқ астынан болатын нәрселерді бастан өткере білу. Саяси қызмет
және саяси қатынас өзінің табиғаты жағынан әрқашанда мақсатты, ұйымдасқан
сипатта болады. Осыдан барыпқоғамдық идеяны жүргізуге қабілетті, қоғам
сезініп, білетін нәрсені білдіретін, ұжымдық сананың иесі және ұжымдық
әрекетті ұйымдастырушы болатын лидерге деген қажеттілік туындайды. Қоғам
ұжымдық ерік-жігер мен мақсатты бейнелейтін беделдің болуын объективті
түрде талап етеді. Лидерлік саясаттың шығармашылық мазмұнынан тура
туындайды. Лидер саясаттың және қоғамның бүкіл саяси жүйесінің ядросы болып
табылады. Лидерлік ғаламдықтан бастап жекелеген саяси топқа дейін саяси
жүйені ұйымдастырудың барлық деңгейінде пайда болады, қалыптасады және
қызмет етеді.
Басқару психологиясы – өндірістегі, корпорациялардағы, фирмалардағы,
іс-әрекетті басқарудың жалпы психологиялық жақтарын арнайы зерттейтін әрі
модельдейтін сала. Басқару психологиясы іс-әрекетті арнайы басқарудың және
психологиялық жағдайдың талдамалы модельдерін және еңбектің сапасын
көтеруге бағытталған. Басқару психологиясы – басқару жүйелеріндегі
(мемлекет басқару, ұйым, мекеме, топ, ұжым және т.б.) адамдардың
қатынастарына байланысты мәселелерді зерттейтін және білімдерді жинақтайтын
қолданбалы психологиялық саласы [5].
Ә. Алдамұратов зерттеулерінде жеке адамдар мен топтар күнделікті
өмірде басқа да әр түрлі топтпастырып, адамдармен істес болып, өзара тығыз
қарым-қатынас жасайды. Бұл адамның қызмет немесе оқу орнындағы, сондай-ақ,
өмір сүретін ортасындағы адамдардың топтары болуы да мүмкін [6].
Басқару – ұйымдастырушылық, жоспарлау, бақылау және лидерлік арасында
айырмашылық бар. Жақсы лидер осы заттардың барлығын орындай біледі, бірақ
олардың шеңберінен шығып кетеді, себебі ол қойылған тапсырманы орындауда
басқа адамдардың қолдауына толықтай энтузиазмды қалай жеңіп алу керек
құпиясын біледі. Он жылдық бағыт лидерліктің басқаша маңызды принципін
илюстрациялайды, ол адамдарды жігерлендіру, ынталандыру. Кім өзінің артына
ерітіп, жағдайын көтеретін болса, бастағанын аяқтауына батылдығын
күшейтеді. Ксенофонттың сөзі және ісі гректерге сенімділік пен табандылықты
тудырды.
Лидер ағылшын сөзінің түп негізі – жол, қатынас немесе кеменің
теңіздегі бағыты түсінігін береді. Бұл сөз жолға деген әрекетінің қатынасын
білдіреді. Егер сіздің ұйымыңыз бір орында тұрса онда сізге лидер
қажеттілігіне қарағанда бір басшы да жеткілікті болады.
Лидер сөзбе – сөз мағынада әрқашанда алда жүретін адам емес. Лидерлік
команданың бірлігі сақталатындай және бірлескен іс – әрекет кезінде әрбір
бағынушыға қамқор көрсететін жол көрсетуін күтеді.
Осы үш шеңбер кез – келген адам ұжымында болады, олар:
- адамдар өздерінің бірлескен тапсырмасын орындау кезінде олар қайда
жылжуын білу керек;
- олар біріккен командада болу керек;
- әрбір индивид қанағаттандыруды талап ететін адалдық және жеке
қызығушылықтарға ие болу керек;
Лидер бұйрық беру керек, бірақ олар дұрыс болуы қажет. Бұл туғаннан
немесе жағымды пайда болған және анық ойлаудың қабілетінен пайда болған
және дұрыс шешімдерді қабылдау үшін практикалық ойлаудың қабілетін талап
етеді. Бұл сөзді гректер Phronesis, яғни практикалық парасаттылықты немесе
дұрыс мағынаны білдіреді.
Лидерге қауіптілік бұл – өзіндік сенімділікке, жоғары шекке ұмтылу
болып табылады. Өзіндік артықшылық сезімнің шектен тыс болуы, сонымен қатар
жиі өзіндік дұрыстығын сөзсіз сендіруі, биліктік қылықтар және
деспотизмдегі бейімділік жатады. Жоғары ұстауға қарсы күш - ол келісу.
Лидерлік ол – сіздің ішкі дүниеңізде өмір сүреді. Оны көрсетілім үшін
емес, намыссыз, артық күмәнсіз көрсетіңіз. Бұндай лидердің айырықшаланатын
белгісі, ол тыңдай және үндемей білу керектігінде. Жақсы сөйлей алатын адам
ол үндемеуді жөн көрген адам. Жақсы басшы бола алмайды, егер де ол алдымен
бағынуды білмесе және лидер соңғы жоспарда қалып адамдар осы тапсырманы
өзіміз орындадық дейтін болса, онда ол әрқашанда алда деген сөз. Бірақ
дегенмен екеуміздің арамызда айырмашшылық бар деп толықтай айтуы мүмкін,
егер де олар осы жайлы ойлауға уақыты болса. Г.К.Честертон айтқандай
қарапайым адам әрқашанда сенімді болаттай болады [7].
Лидер түсінігінің жан-жақтылығы мен көпқырлылығына байланысты оның дәл
нақты, бірегей жауабын тауып айту қиын. Әйтседе, біз де өз зерттеу
объектіміз тұрғысынан жоғарыда аталған ұғымдарды талдап, нақтылай түсуді
жөн санадық.
Этимологиялық тұрғыдан лидер болу (lead), лидер (leader) және лидерлік
(leadership) сөздерінің англо-саксон тілінде негізі жол немесе бағыт
мағынасына келетін lead болып табылады. Лидер сөзінің скандинавия
тілдерінде (leadar), неміс тілінде (leither), голланд тіліндегі (leider)
жазылулары ағылшын тіліндегі жазылуына ұқсас келеді. Лидер сөзінің грек
тіліндегі баламасы hegemon сөзі. Римдіктерде лидер мағынасын беретін сөз
dux сөзі болып табылады. Бұл сөздер де жол немесе саяхат деген мағына
береді
Академиялық тұрғыда лидер сөзінің қолданылуы 1300 жылдарға саяды. Бұны
дәлелдейтін мәлімет 1933 жылы шыққан Oxford ағылшын сөздігінде беріледі.
Ал, лидер ұғымына алғаш рет анықтама Самуель Джонсон 1755 жылы
құрастырған ағылшын сөздігінде капитан, командир, алда жүретін адам
тұрғысынан берілген.
Біз зерттеу барысында ХХ-ХХІ ғасырларда энциклопедиялық, философиялық,
педагогикалық, түсіндірме сөздіктерде және ғалымдар еңбектерінде лидер
ұғымына берілген анықтамаларды саралап, талдауға талпындық, мәселен
лидер:
- бір топ адам арасында лидер болу, белгілі бір жағдайда басқаларға
әсер етуші
- әлеуметтік үдерістерде, жағдаяттарда жеке тұлғалық ықпалы басым
болатын ұйымның немесе топтың абыройлы мүшесі. Лидердің абыройы және
күнделікті әсерлі ықпалы формальды емес сипатта болады, стихиялық
жинақталады және ресми емес топтық бақылау құралдарымен сүйемелденеді.
- лидер – жетекші (Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме
сөздігі: педагогика және психология);
- топтың лидері болатын тұлға немесе топ ішінде ықпал етушілік
қабілетіне ие адам;
- ұжымның мақсаттарын сипаттайтын және олардың ауытқымаулары үшін
қажетті алдын алу шараларын қамтамасыз етуші;
- топтың өмір сүруін бағалап, ұйымдастыратын және осы өмір сүру
жолында топтың күшін пайдаланатын тұлға;
- үлкен өзгерістерді қолдайтын, жаңа мүмкіндіктерді қолдана алатын,
белгісіздік пен қауіптерге қарамастан қолда бар мүмкіндіктерді бағалай
отырып, ұйымға жаңалықтар әкелетін тұлға;
- топ мүшелері мен жақсы адамдарға басшылық жасайтын тұлға;
Лидердің екі психологиялық типі бар: ойыншылыр және ашықтық.
1. Біріншілерінің сыртқы бейнесі сенімді икемді, тиімді болып көрінеді.
Олар көзге шөп сала біледі, сондықтан да өздерінің жеке
қызығушылықтарына байланысты позитцияларын (көзқарастарын) тез
өзгертеді. Шынайы жағдайларда олар тоық беріліп, жұмыс жасай алмайды
және мәселелер шешімін қиын табады.
2. Ашық лидерлер айтарлықтай көрінбейді, бірақ олардың жауапкершіліктері
жоғары болады; олар әр түрлі ең қиын жұмыстарға кіріседі ар ұяттарына
негізделе кірісуге тырысады. Оларда икемді және іс әрекеттерін
жағдайға байланысты жасайды, бірақ бүгінгі күнмен өмір сүрмей
болашаққа тырысып өмір сүреді. Дәл осылар шынайы лидерлер болып
табылады, өз бағынушылырының арасында тіл тимейтін беделді тұлғалар.
Бағынушыларға өз қателіктерін шынайы мойындайтын, еркін шешім
қабылдайтын, жауапкершілікті өз мойнына алатын жетекші ұнайды.
Лидерлік және лидер ұғымдары – бұрынғы уақыттардан қазіргі таңға
дейінгі аралықта басқару ғылымы саласында көп тартысқа түскен түсініктердің
бірі. Сондықтан лидерлік ұғымына берілген анықтамалар аз емес. Олардың
бірқатарын 1-кестеде жинақтап көрсетуге болады.
Кесте 1- шет елдік ғалымдардың лидерлік ұғымына берген анықтамалары
Ғалымдар Лидерлік
Хой У.К., Мискель, ... кең мағынада бір топ мүшелердің ішкі және сыртқы
Ж.Г. оқиғаларды шешуде белсенділіктерінің артуына, жеке
тұлғаның талпыныстары мен қабілеттеріне, күш көрсету
байланыстары мен ортақ бағыттарына әсер ететін
әлеуметтік үрдіс
Ерен Е. ... бір топты белгілі бір мақсат төңірегінде жинай
алу мен осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін оларды
әрекетке көшірудегі білім мен қабілеттердің жиынтығы
Роббинс П.С. ... мақсаттарға жету үшін топқа ықпал ету қабілеті
Паксой М. ... әсер ету, бағыт көрсетуде жол сілтеу, белсенді
әрекеттерді жүзеге асыру
Челик В. ... екі немесе одан да көп адамды күштеу немесе әсер
ету жолымен бағыттау
Башаран И.Е. ... бар күштерін салу үшін мүмкіндік жасау,
кедергілерді жойып, дамуларын қамтамасыз ету және
оларға жол көрсету
Zel U. ... ортақ бір мақсатқа топтың қызметін дұрыс бағыттау
мақсатындағы жеке тұлғаның тұтас іс- әрекеті
Torlak N.G. бір мақсатқа жету үшін басқа тұлғалардың іс-
әрекеттерін басқару ... ..
Уманский Л.И. ... топтағы қоғамдық белсенділіктің бір формасы.
Жетекшілік жасайтын тұлға үнемі өмірлік белсенді
позицияны ұстайды, топтың мүшелері арасында беделді
Малиновский А.В. ...мақсатқа жету үшін әрекет жасауға талпындыратын,
жеке даралық пен топтағы адамдарға әсер ете алуға
қабілеттілік
Немов Р.С. ... адамның лидер рөліндегі іс-әрекетімен байланысты
әлеуметтік–психологиялық құбылыстар жүйесі
1.2 Лидердің жеке қасиеттерінің ерекшеліктері
Бірінші қасиет. Мінез-құлық: жартастай берік бол! Өмірлік қиын
жағдайларда көшбасшының қалай әрекет ететіндігі оның мінезі туралы көп
нәрсе айтады. Күйзеліс мінез-құлықты қалыптастырмайды, алайда оны айқындап
ашады. Үлкен қиыншылық – жолайрыққа апаратын, адамды таңдау үстіне қоятын,
өзгерісті сәт: не мінез-құлық көрсету не мәмілеге келу. Жағымсыз салдарға
апарса да адам мінез-құлықты таңдаса, өзін шыңдай түседі. Мінез-құлықты жан-
жақты дамыту мен нығайту – бұл көшбасшылықты қана емес, жеке қасиеттерді
дамытатын біздің негізгі шартымыз. Адам мінез-құлық жайлы не білу керек?
Кез-келген адам өз мінез-құлқымен өзін тұлғамын деп айта алады, бірақ оның
қаншалықты рас екенін ісі арқылы білуге болады. Дарын – сый болса, мінез-
құлық сіздің өз таңдауыңыз. Біз таңдау жасаған кезде, мінез-құлықты да
қалыптастырамыз – қиыншылықпен күресу не қуысқа тығылу, оңай ақша табу не
оның толық құнын төлеу. Мінез-құлық адамдармен қарым-қатынаста жетістікке
әкеледі. Әр кез көшбасшылық басқа адамдарды тартуды білдіреді. Егер сіз
босаң мінезді екеніңізді адамдар білетін болса, ешқашан сіздің артыңыздан
ермейді. Көшбасшылар мінез-құлықтың шегінен ары аса алмайды. Сіз жетістікке
жете салып, басын жоғалтқан дарынды адамдарды көріп пе едіңіздер? Оның
кілті – мінез-құлықта жатыр.
Екінші қасиет. Харизма: бірінші қалыптасқан әсер, бәрін шеше алады!
Мен ешқашан қай қызметте болмасын, сынауға қарағанда мақтаудың
әсерінен жақсы жұмыс істейтін, көбірек үлес қосатын адамды көрмеппін
-дейді көшбасшыларды дамыту жөніндегі вице-президент INJOY корпорациясы Дэн
Рэйланд [9].
Харизма – жеке тұлғада оған бас игізгендей және оның мүмкіндіктеріне
сөзсіз сенетіндей қасиеттер бар деп білу. Бұл феномен топтастыру процесінде
өз мұраттарын жеке бір адамға түгелдей дарыған деуге бейім шағын және
әсіресе үлкен топтарға тән. Харизма көбіне экстремальды тарихи жағлайларда
пайда болады. Харизмалық лидерге оның жақтастарының барлық жетістіктері
байланыстырады, тіпті оның көріну кемшіліктері дәріптеуге дейін барады.
Харизмалық лидердің діни немесе саяси аренадаға қабілеттері тылсым мәнде
ұғынылып құтқарушы деп табыну шығады.
Харизма оған сәйкес әлеуметтік-психологиялық қажетсіну болғанда
қалыптасады. Топтық спихологияның феномені ретінде харизма әдетте, өзінің
айналдырған түрінде қабылданады: барлық назар харизманы жасаушы
ізбасарларға аумайғ лидерде болады. Діни психологияда харизма құдайдың
рақымы деп бағамдалады. Харизмаға өтпелі сипат берушілік, оның
мұрагерлеріне тарату, иерархиялық тұрғыдан орнықтыру әрекеттері болады[4].
Үшінші қасиет. Ісіңізге жан-тәніңізбен берілу: іскерлердің ауызбен
орақ оратындардан басты айырмашылығы. Кімде-кім өзінің уақыты үшін бар
мүмкін істі жасаса, барлық уақытта өмір сүреді. Иоганн Фридрих Шиллер,
неміс драматургі және ақыны.
Іске жан-тәнмен берілудің шынайы табиғатын қарастырайық. Іске
адалдықтың басы жүректе жатады. Егерде сіз көшбасшылық әрекеттеріңізбен
басқалардың өмірін жақсы арнаға бұрғыңыз келсе, мақсатыңызға адал
екеніңізді көру үшін жүректің терең түбіне үңіліңіз. Іске адалдық нақты іс-
әрекеттермен айқындалады. Іске адалдықтың жалғыз өлшемі – іс-әрекет. Артур
Гордон айтқандай: Сөзді айтудан оңайы жоқ, ал сол айтылған сөз бойынша
өмір сүруден қиыны жоқ. Ал сіз өз алған міндеттерді орындау барысында,
іске адал боласыз ба? Іске адалдық – жетістікке жетуге мүмкіндік береді.
Көшбасшы ретінде сіз – көптеген кедергілер мен қарсылықтарға тап боласыз.
Алға жылжытатын жалғыз күш – сіздің ісіңізге деген адал болуыңыз. Өз
мақсаттарыңызға жете аласыз ба? Сіз жүзеге асыра алатын және оған
мүмкіндігіңіз жететін нәрсені орындадыңыз ба? Сізге адамдар сеніп, сіздің
артыңыздан ілеседі ме? Егер жауабыңыз оң болмаса, онда сіз ісіңізге адал
емессіз [9]!
Мақсаттылық – (психологияда) адамның өткендегі тәжірибесіне сүйеніп,
белгілі бір іс-әрекетті (қабылдау, ойлау, белгілі бір мақсатқа бағытталған
қимыл-әректі және т.б.) орындауға дайын болуы, көңіл-күйінің бір нәрсені
қабылдауға бейімделуі. Қабылдаудың, адамның қимыл-әрекеттердің
басымдылығына қарай ол сенсорлық және моторлық болып бөлінеді. Мақсаттылық
ұғымы алдымен эксперименттік спихологияда пайда болды. 1888 жылы орыс
психологі Н.Н.Ланге (1858-1921) реакция уақыты адамның бейімділігіне
байланысты екенін дәлелдеп берді. Мақсаттылық терминін неміс психологтары
Г. Мюллер мен Ф. Шуман енгізді. Мақсаттылық ерекшеліктері әр адамда әрқилы
болады. Мақсаттылықтың тұрақты болуы – оның маңызды ерекшелігі болып
саналады. Мақсаттылық адамның жас ерекшеліктеріне де байланысты [4].
Төртінші қасиет. Дұрыс қарым-қатынас жасай білу
Оқытушылар оңай нәрсені алып, оны қиындатады, ал қарым-қатынас
жөніндегі мамандар қиын нәрсені алып, оны оңайлатады - дейді Джон
Максвелл. Мына төрт негізгі ұстанымдарды орындасаңыз, тиімді коммуникатор
боласыз: 1.Ойыңызды ықшамдаңыз. Қарым-қатынас – сіздің айтатын сөзіңіз ғана
емес, оны қалай айту да маңызды. Ең тиімді қарым-қатынас – ол
қарапайымдылық. Адамды еліктіріп алу үшін қатты сөздер мен қиын
сөйлемдердің қажеті жоқ. Егер адамдармен дұрыс қарым-қатынас орнатқыңыз
келсе, қарапайымдылыққа ұмтылыңыз. Наполеон Бонопарт өзінің хатшыларына:
Ширақ болыңдар, ширақ болыңдыр, ширақ болыңдар! деп қайталай беретін. 2.
Нақты адамды көре біліңіз. Бір ғана адам болсын, топ болсын, адамдармен
араласу барысында өздеріңізге мына сұрақты қойыңыз: менің тыңдаушыларым
кімдер? Оларды қандай мәселе алаңдатады? Олардың қай мәселесін көтеру
керек? Менің қанша уақытым бар? Коммуникатор болам десеңіз,
тыңдаушыларыңызға қарай істі бағыттаңыз. 3. Адамдарға шындықты көрсетіңіз.
Әр бір шынайы қарым-қатынас шынайы сенімділікті ұялатады.
Тыңдаушыларыңыздың сеніміне кірудің екі жолы бар: бірінші – айтып
тұрғаныңызға өзіңіз сену, екінші – айтқаныңызды жүзеге асыру. 4. Қарсы
реакцияны күтіңіз. Тыңдаушыларыңызға көп мәлімет беру арқылы олармен қарым-
қатынастамын деген қате түсінік. Әрдайым олармен сөйлескенде, бірдеңе
сезінуіне, есте сақтауына, істеуіне мүмкіндік беріңіз.
Бесінші қасиет. Біліктілік: егер сіз өзіңізде оны ашсаңыз, адамдар
сізге келеді. Біз жоғарғы білікті адамдарға сүйсіне қараймыз, іскерліктің
ұсталары болсын, әлемдік деңгейдегі спортшылар болсын немесе іскер
бизнесмендер болсын. Алайда басқаларды біліктілік жағынан басып озу
міндетті түрде Майкл Джордан немесе Билл Гейтс болу қажет емес. Егер
шынымен біліктілік қасиетін дамытқыңыз келсе, мыналарды істеуіңіз керек: Әр
күн сайын біліктілігіңізді көрсету. Бірдеңені күткенде, жауапты адамдар қол
қусырып отырмайды, өздерін көрсете бастайды. Бірақ шынайы құзырлы адамдар
бір қадам алда жүреді. Олар өз ниеттерін көрсетіп қана қоймай, кез-келген
жағдайға дайын екенін көрсетеді; Әрқашан мінсіздікке ұмтылыңыз. Адам
әрқашан оқып, өсіп, өркендеуі керек. Мінсіздікке жету үшін Не себепті?
деген сұраққа жауап іздеп отыру керек. Соңында, нені және қалай істеу
керектігін білетін адамның әр кез жұмысы болады. Ал не себепті істеу керек
екендігін білетін адам әр кез бастық болады; Кез-келген шаруаны ойдағыдай
асыратын болыңыз. Бастаған ісін соңына дейін апармайтын адам білікті бола
алмайды. Көшбасшы ретінде біз адамдарымыздан істі аяғына дейін істейтінін
күтеміз. Ал өз кезегінде олар бізден дәл осыны және бұдан да жоғарғы
нәтижені күтеді; Сізден күтілетін нәрседен көбірек істеңіз. Шындығында,
білікті адамдар күтілуге тиіс нәтижеден асып түсетін істер жасайды.
Көшбасшылар өзінің жұмысын аяқтап, басқа қосымша жұмысты істеулері
міндетті. Тіпті сирек емес, күнделікті; Басқаларды жігерлендіріңіз.
Көшбасшылар артынан ергендерді жігерлендіріп, оларға мотиватор болады[8].
Алтыншы қасиет. Ерлік: ерлігі бар адам, көп адамға тең. Британдық
премьер-министр Уинстон Черчильдің айтуынша, ерлік – адамдық қасиеттердің
ең бастысы немесе қалған қасиеттердің бар болуына кепілдік беретін қасиет!
Істеріңіз қиын шешімдерді талап еткенде, шынайы ерлік туралы мынаны
білуіңіз керек: Ерлік сіздің ішіңіздегі күрестен басталады. Көшбасшы
ретінде кездесетін әрбір сынақ, өзіңізбен күресу арқылы жүреді. Ерлік
үрейдің жоқ болуын білдірмейді. Негізінде ол қорқыныш тудыратын нәрсемен
күресу болып табылады. Ерлік жай ептілікті ғана емес, дұрыс әрекет етуді де
білдіреді. Ерлік бір сәттегі шешім қабылдаумен немесе тамаша ойдың келе
қалуымен емес, қағидалармен жұмыс істейді. Егерде сіз өзіңіздің
мықтылығыңызды және оған себепші болатын сенімділігіңізді қашан көрсету
керектігін білетін қасиетке ие болмасаңыз, ешқашан білкті көшбасшы бола
алмайсыз! Көшбасшыға тән ерлік артынан ерушілеріне өз ісіне адал болуға дем
береді. Ерлік жұқпалы, — дейді Билли Грэм. Батыр адам өзінің мықтылығын
көрсеткен кезде, қасындағылардың да омыртқасына салмақ түсіп қатаяды. Кез-
келген адам ерлік көрсеткен сайын, басқаларды да мықты қыла бастайды. Ал
көшбасшының ерлік көрсетуі қоршағандарға дем беріп, рухын көтереді.
Жетінші қасиет. Қырағылық: шешілмеген жұмбақтарды шеше білу. Джон
Максвелл пікірінше ақылды адамдар естігендерінің жартысына сенеді, ал
қырағы адамдар қай жартысына сену керек екенін біледі [9].
Кез-келген кедергілердің түп-тамырын таба білу, қырағылықтың
сипаттамасына тән. Ол интуиция және тиімді ойлаумен негізделеді. Өзінің
тиімділігін жоғарлатқысы келетін әрбір көшбасшы қырағылық қасиетіне ие болу
керек. Оның көмегімен бірнеше маңызды мақсаттарға жетуге болады : Мәселенің
түп-тамырын таба білу. Қырағылық көшбасшыға жартылай суреттеуді ұсына
алады, яғни жоқ элементтерді интуиция арқылы толтырып, орныққан кедергінің
ядросын анықтауға мүмкіндік береді. Мәселені шеше алуды жетілдіру.
Мәселенің түп-тамырын көре алсаңыз, онда оны шеше де аласыз. Қырағылық
әлеуетіңізді жүзеге асырғыңыз келсе, қай жағынан мықтысыз, сол жақпен жұмыс
істеу керек. Ең тиімдісін таңдау үшін бар нұсқаларды бағалау. Қырағылық
интуицияға ғана немесе зияткерлікке ғана арқа сүйемейді. Адамдарыңыз және
ұйымыңыз үшін ең тиімді жолдарды табу үшін қырағылық сезімді де, ақыл-ойды
да қолдануға рұқсат береді.
Сегізінші қасиет. Жинақтылық: ол айқын болған сайын, сіз айқын
қимылдайсыз. Өзіңіздің уақытыңыз және қайраттылығыңызды жинақтау қандай
жолмен іске асу керек? Келесі ұстанымдармен жұмыс істеңіз: 70% қорыңызды
мықты жағыңызға шоғырландырыңыз. Өзінің әлеуетін жүзеге асыра алған тиімді
көшбасшылар жаман нәтиже әкелетін қасиеттеріне қарағанда, табысты
қасиеттеріне көп уақыт бөледі. Жетістікке жету үшін мықты жақтарыңызға
назар аударып, оны дамытыңыз. Өзіңіздің негізгі уақытыңызды,
қайраттылығыңызды және қорларыңызды осыған жұмсаңыз. 25% қорларыңызды жаңа
заттарға шоғырландырыңыз. Егер жақсырақ болам десеңіз, өміріңізге өзгеріс
енгізіп, жаңа нәрселерді үйренуге дағдыланыңыз. Бұл зерттелмеген жерлерді
бағындыруға деген дайындық. Ұмытпаңыздар: егер сіз көшбасшылық жоспарда
өсем десеңіз, онда өсу жоспарында көшбасшы болуларыңыз керек. 5%
қорларыңызды әлсіз жақтарыңызға шоғырландырыңыз. Сіз әлсіз болған жерлерде
жұмыс істеуіңізге тура келеді. Ондай жағдайларды қолдарыңыздан келгенше
қысқартуға тырысыңыздар. Көшбасшылар, әдетте, ол істі қол астындағыларына
тапсырады.
Тоғызыншы қасиет. Жомарттық: егер шамыңыздың жарығы қоршаған ортаға да
түссе, онда одан ешкім кетпейді. Жомарттық жайлы америкалық президент
Келвин Кулидж былай дейді: беру өмір сүрудің жоғарғы дәрежесі: Қоршаған
ортаны көшбасшының кең пейілділігі пен жомарттығына қарағанда, одан артық
ешнәрсе бұндай мықты сенім ұялатпайды. Ол жүректен шығатын кең пейілділік.
Артынан адамдарды ілестіре алатын тиімді көшбасшылар қоршаған ортаның
қамын ойлайтындар. Бойыңызда жомартттық қасиетін өсіріп, оны өміріңіздің
ажырамас бөлігіне айналдырыңыз. Ол үшін: Барыңыз үшін риза болу. Барын
қанағат тұтпаған адамға, жомарт болу қиынға түседі. Рокфеллер айтқандай:
Мен миллион тапсам да, ол маған бақыт әкелмеді. Азды қанағат тұтпасаңыз,
көпті де қанағат тұтпайтын боласыз. Бірінші орынға өзіңіздің адамдарыңызды
қою. Жомарттық бірінші орынға өзіңізді емес, басқа адамды қоя білуді талап
етеді. Солай істей білсеңіз, дәулетіңізді беру оңайға түседі.
Оныншы қасиет. Жігерлілік: Онсыз бір қадам баса алмас едіңіз. Джон
Максвелл көшбасшы үшін ең қорқынышты нәрсе – масаттанушылық деп
көрсеткен. Көшбасшылардың ықыласы және тілегі арқылы маңызды оқиғалардың
болуы үшін қандай қасиетке ие болу керек? Мынаны қарастырайық: Көшбасшылар
не қалайтынын біледі. Тиімді көшбасшы болам десеңіз, нені қалайтыныңызды
нақты білу керек. Бұл мүмкіндік туа қалған жағдайда, оны жіберіп алмаудың
жалғыз амалы. Көшбасшылар іске өзін құлшындырады. Мынандай сөз бар:
Қаласаң – істейсің!. Көшбасшылар үлкен тәуекелге дайын. Тіпті көшбасшылар
не қалайтындығын біліп, қимылға көшсе де, әлі де олардың алдында қиын
кедергілер тұр. Олардың тәуекелге деген дайын еместігі байқалады. Жақсы
көшбасшылар тәуекелге әркез дайын. Көшбасшылар көбірек қате жібереді.
Жігерлі тұлғалар үшін жақсы жаңалық – олардың жігерімен көп пайдалы
істердің жүруі. Жаман жаңалық – олардың көп қате жіберуінде. Уайымдамаңыз,
әлеуетіңіз жоғарлаған сайын, қате жасау мүмкіндігіңіз артады.
Он бірінші қасиет. Тыңдай білу: адамдардың жүрегіне жол табу үшін,
құлақтарыңызды қолданыңыздар. Америкалық президент Вудро Вильсонның
айтуынша, көшбасшының құлағы адамдар дауысымен сыңғырлау керек. Америкалық
менеджменттің атасы Питер Друкердің пайымдауы бойынша, менеджмент пен
басқарудағы жалпы кедергілердің 60 % – қарым-қатынастағы ақаулар нәтижесі
болып табылады екен. Қарым-қатынас кезіндегі туындайтын қиындықтар тыңдай
алмаудан туады. Жан – жақтағы көп дауыстар, сіздің назарыңызды өзіне
аударғысы келеді. Ал сіз оларды тыңдау барысында екі мақсат көздеңіз:
олармен байланыс орнату және уйрену. Алдарыңызда мына адамдар тұрғанда тек
көздеріңізді ғана емес, құлақтарыңызды да ашып ұстаңыздар: Сіздің
қолдаушыларыңыз. Жақсы көшбасшылар өзінің қолдаушыларымен өзара қарым-
қатынасты шаруа арқылы ғана қолдамайды. Әр қызметкерге жанашыр болу үшін
уақытын аямайды.Сіздің клиенттеріңіз. Microsoft компаниясының бас директоры
Билл Гейтс айтқандай: Наразы клиенттер – ол әр кез проблема. Бірақ дәл
солар үлкен мүмкіндік берушілер. Жақсы көшбасшылар қызмет көрсететін
клиенттерімен тығыз қарым-қатынас орнатады.Сіздің бәсекелестеріңіз. Болашақ
көшбасшы ретінде біреудің істегенін қайталамайсыз, әрине, бірақ өздеріңізді
әрқашан шыңдап отыру үшін тыңдай білу керек.
Он екінші қасиет. Құштарлық: осы өмірді қабылдап және оны сүйіңіздер.
Джон Максвелл көшбасшы тыңдармандарына құштарлықпен сөйлесе, онда олар
тарапынан көшбасшыға да жауапты құштарлық қайтады, - деп көрсетті.
Сарапшылар көп уақытып ысырап етіп, адамдардың өмірде табысты болуына не
әсер етеді деп зерттеген болатын. Әрине, ол құштарлық. Давид Сарноффтың
айтуы бойынша: Өзінің жұмысын жақсы көрмейтін адам, жетістікке жете
алмайды. Көшбасшыға құштарлық не бере алатынын қарастырайық: Құштарлық –
жетістікке жетудің бірінші қадамы. Сіздің тілегіңіздің күші – сіздің
тағдырыңызды анықтайды. Құштарлық – ерік-жігерді өсіртеді. Құштарлықтың
орынбасары жоқ. Ынта мен жігердің отынын қалыптастырады. Ең бастысы
құштарлықты тудыру үшін үлкен ынтаны ояту керек. Құштарық сізді өзгертеді.
Егер басқа жолдар емес, құштарлық ұсынатын жолмен жүрсеңіз, іске адалырақ
болып, еселі адамға айналасыз. Құштарлық жоқтан бар жасайды. Білетіні көп
емес, бірақ ерекше құштарлығы бар көшбасшы, көп білетін, бірақ құштарлығы
жоқ көшбасшыны әрқашан басып озады. Құштарлық сіздің өміріңізге тән қасиет
пе? Келер күнге деген ерекше ынтамен оянасыз ба? Бір ойды іске асыру
мақсатында ұйықтамаған кездеріңіз соңғы рет қашан болды? Егер құштарлық
сіздің өміріңізге тән емес қасиет болса, сізді алда қиындықтар күтіп тұр.
Он үшінші қасиет. Позитивті ұстаным:егер істей аламын деп сенсеңіз,
істей аласыз. Дэвид Бринкли, тележурналист айтуынша,табысты адам – өзіне
лақтырған кірпіштерден мықты іргетас қалай алатын адам.
Егер тиімді көшбасшы болам десеңіздер, сізге позитивті ұстаным қажет.
Позитивті орныққан адам болу үшін не істеу керектігін қарастырайық: Сіздің
ұстанымыңыз – сіздің таңдауыңыз.Орта адам, басқа адамнан ерлік жасауға
жігерлендіруді күтеді. Өткен өміріңізде не болғанына қарамастан, сіздің
өмірлік ұстанымыңыз – сіздің бүгінгі таңдауыңыз. Психолог Виктор Франклин
мынаған сенеді: Қандай жағдай болмасын, өзіңіздің өмірлік ұстанымыңызды
таңдай білу, адамдық ерікке негізделеді.Сіздің өмірлік ұстанымдарыңызды
сіздің іс-әрекетіңіз анықтайды [10].
Жанұялық өмір жөніндегі эксперт, кеңес беруші Деннис Уайтли:
Жеңімпаздың басымдығы туа біткен қабілетінде, интелектуалды
коэффициентінде, дарында емес. Ол жағдайда емес, ұстанымда жатыр. Ұстаным –
жетістіктің белгісі. Қалай қимылдау керектігін ұстаным анықтайды,
сондықтан ол бірінші орынға ие. Сіздің адамдарыңыз – сіздің
ұстанымдарыңыздың айнасы. Томас Эдисон өмір бойы позитивті ұстанымын және
ынтасын өзінің бойына ғана сіңіріп емес, басқа адамдардың да бойына дарыта
білген. Бір кездері ол: Егер біз баларымызға қалдыра алатын жалғыз мұра,
ынтагерлік болса, онда одан артық бағалы нәрсе болмас еді, – деген.
Он төртінші қасиет. Мәселені шешу: сіздің проблемаңыз, проблема болып
қала бермеуі керек. Көшбасшының калибрін ол қолға алатын проблемалары
арқылы өлшеуге болады. Көшбасшы әрқашан өзіне сай проблемаларды алады.
Көшбасшы қай салада жұмыс істемесін, проблемадан кұтыла алмайды. Оның үш
себебі бар. Бірінші, өспелі күрделілік мен алуан түрлілік. Екінші, біз әр
түрлі адамдармен қарым-қатынаста боламыз. Үшінші, бізге қатысты барлық
жағдайлармен күресе алмаймыз. Мәселені жақсы шешетін көшбасшылар мына 5
қасиетке ие болу керек: Пролеманы көре білу. Проблемадан құтыла
алмайтындығын білетін жақсы көшбасшы, оны күтіп және көре біледі. Алдағы
жолымыз тегіс болады деушілер, ылғи да сәтсіздікпен қауышып отырады. Егер
сіздің позитивті ұстанымыңыз жақсы болып және қиын жағдайға әр кез дайын
бола алсаңыз, жолыңыздағы барлық тұрған барлық мәселені толықтай шеше
аласыз. Шындықты қабылдай алу. Адамдар проблеманы әр түрлі қабылдайды:
біреуі одан бас тартады; біреуі оны қабылдап, шешімін іздеуге кіріседі;
үшіншісі оны қабылдап қана қоймай, оны жақсы жаққа өзгерте бастайды. Тиімді
көшбасшы проблеманы қарсы алуға әрқашан дайын. Толық суретін көре алады.
Көшбасшылар проблеманың толық суретін көре біледі. Эмоция оларды орап,
састыра алмайды. Олар ретімен істейді. Ричард Слома мына кеңесті береді:
Ешқашан проблемалардын барлығына кіріспеңіздер, оларды тізіп, ретімен
шешіңіздер.
Он бесінші қасиет. Өзара қатынас: егер сіз адамдармен тату болсаңыз,
олар да сізбен тату болады. Жетістіктің жеке алынған, ең маңызды
қосылыстарының бірі – адамдармен байланыс орната білу - дейді Теодор
Рузвельт. Адамдармен жұмыс істеп, олармен өзара қарым-қатынаста бола білу,
тиімді көшбасшының қасиеті болып табылады. Көшбасшы атанған тұлғаға
адамдармен өзара қатынасты қатайтып, оны әдетке айналдыру үшін не істеу
керек? Көшбасшының басына ие болу керек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ЛИДЕРДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТАНЫМДЫҚ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 7
1.1 Лидер танымының
психологиялықсипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Лидердің жеке қасиеттерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Тұлғаның лидерлік мотивациясын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2 ЛИДЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1 Лидер дамуында танымның
анықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .31
2.2 Лидердің танымдық қасиеттерін дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..44
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Біздің білім беруді, денсаулық сақтауды, ауыл
шаруашылығын дамыту бағдарламаларымыз жалғаса береді. Бұл туралы алдағы
жылы Үкіметтің алғашқы кеңейтілген отырысында нақты әңгіме қозғайтын
боламыз. Нұрлы Жол Жаңа Экономикалық Саясат - әлемнің ең дамыған 30
елінің қатарына бару жолындағы біздің ауқымды қадамымыз [1].
Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасында психология ғылымы қоғамның
өмірінде ерекше орынға ие. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Жаңа онжылдық жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына жолдауында: Адам – елдің басты
байлығы. Енді жаңғырту стратегиясын іске асырудың табыстылығын ең алдымен,
қазақстандықтардың біліміне, әлеуметтік және дене болмысы, көңіл –
күйлеріне байланысты - делінген [2].
Бүгінгі күнде лидерлік мәселесі барлық ғылымдарда толыққанды
зерттелуде. Мәселен, психология лидердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттейді.
Әлеуметтану лидерлікті әлеуметтік жүйенің негізінде қарастырады. Әлеуметтік
психология лидерлікті әлеуметтік және психологиялық факторлардың өзара
қызметтік процесі ретінде зерттейді. Ал саясаттану саяси лидерлікті билік
феномені ретінде қарастыра келе, оның табиғатын, қызмет ету механизмдерін,
қоғамға ықпалын зерттейді. Сонымен бірге, тиімді басқарудың әдістері мен
тәжірибелік ұсыныстары айқындала түседі.
Ғалымдардың пікірлерінше, өз бойында туа біткен қасиеттерді
ұштастыратын адам ғана қайырымды халықтың басшысы бола алады: бұл адамның
мүшелері мүлдем мінсіз болуы тиіс, бұл мүшелердің күші өздері атқаруға
тиісті қызметті аяқтап шығу үшін мейлінше жақсы бейімделген болуы керек;
жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсінетін, айтылған сөзді
сөйлеушісіне ойындағысын және істің жай-жағдайына сәйкес ұғып алатын болуы
керек; өзі түсінген, көрген, есіткен және аңғарған нәрселердің бәрін
жадында жақсы сақтайтын, бұларды ешнәрсені ұмытпайтын болуы керек; әйтеуір,
бір заттың кішкене ғана белгісін байқаған заматта сол белгінің ишаратын
іліп әкетерліктей алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі болу шарт; өткір сөз иесі
және ойына түйгеннің бәрін айдан-анық айтып бере алатын тілмар болу шарт;
өнер-білімге құштар болу, оқып үйренуден шаршап шалдықпай, осыған
жұмсалатын еңбектен қиналып азаптанбай, бұған оңай жететін болу керек;
тағамның, ішімдік ішуге, сұқ-сұбқат құруға келгенде қанағатшыл болу керек.
Жалпы лидерлік саяси салада саяси басқару негізінде түсініледі. Қайырымды
халықтың басшысы болу үшін тек лидерлік қасиет қана емес, мемлекет те
көшбасшылық қасиет танытуы тиіс. Мемлекет, ұлттың лидерлігі қазіргі
теорияда жеке қарастыратын нысан болып табылмайды.
Осы түсінікке сипаттама беруде лидерлікті ұстап қалу және иеленудегі
заңдылықтарды айқындаймыз. Ал жалпы мемлекет лидерлігін зерттеуде әлемдік
ұйымдастырушылық-қызмет құрылымын, оның тенденцияларын, әлемдік
қауымдастықтың тұрақты дамуына қатер туғызатын жағдайларын қарастырамыз.
Лидерлік проблема жүз жылдан бері көптеген ғалымдармен қарастырылып
келеді. Зерттеушілердің қызығушылығы заңды, яғни адам қоғамында әр түрлі
топтар бар, міндетті атрибуты болып дамудың белгілі бір деңгейінде
лидерлікке жылжуы болып табылады.Бұл проблема Кеңестік одақта, Ресей мен
шетелдің жақын елдерінде ерекше белсенді. Бұл елдердің демократизациялануы
өмірдің әлеуметтік – экономикалық шарттардың өзгеруі, жаңа лидерді қажет
ететін жаңа топ түрлері мен топшаларының пайда болуына әкеледі. Бұрынғы
дәстүрлі басшылық әліде жаңа шарттардың өзгерісін басынан кешіруде.
Шетелдік әдебиеттердің анализі көрсеткендей топ мүшелері және жұмысшылар
қатарының арасындағы гендерлік айырмашылықтар жиі азаяды немесе жоғалып
баратыны, әр түрлі жыныстағы лидерлердің салыстырғанда, американдық
зерттеушілер бекіткен заңдылықтар әрқашанда басқа мәдениеттермен
қолданбайды.
Лидерлік проблемасының көпжылғы құруына қарамастан жеткіліксіз
қарастырылмаған аспектілерді табуға болады. Бұны толықтыру негізгі жұмысқа
бағытталған. Лидер таңдау, студенттік лидер, үкіметтік емес қоғамдық
ұйымдар және жоғарғы оқу орындарының басшылар (кафедра меңгерушілерінен
бастап ректорға дейінгі). Қазіргі замандық Қазақстан жағдайында саяси
лидерлік түрлі деңгейде, яғни лидерлік белгілі бір жергілікті жерде немесе
топта, сондай-ақ саяси қозғалыс немесе партия шегінде жүзеге асатын жалпы
мемлекеттік, аймақтық және жергілікті жер деңгейінде болады.
Қазіргі заманда ұйымдастырушылық құрылымы күрделі корпорациялар өте
көп. Осыған байланысты лидерлерге байланысты қажеттілік туындайды. Белгілі
ресей ғалымы Б.Д.Парыгиннің анықтамасы бойынша, лидер – кенеттен ресми емес
басшы рөліне белгілі бір жағдайларда шығарылатын топ мүшесі. Ол ортақ
мақсаттарға тез және сәтті қол жеткізу үшін адамдардың бірігіп, ұжымның
ұйымдасуын қамтамасыз ететін тұлға [3].
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында Күшті ұлт болу үшін
алдымен ішкі бірлік, ұйымшылдық пен татулық қажет. Ал сондай ұлтты алға
жетелейтін білімді, патриот, еңбекшіл, өз салт-дәстүрін, мәдениетін, тілін,
дінін, ділін құрметтейтін азамат нағыз көшбасшы болуға лайық - деп,
аталған болатын. Көшбасшы ретінде адамдар көптеген кедергілер мен
қарсылықтарға тап болады. Сол кезде алдыға жылжытатын жалғыз ықпал ісіңізге
адал болу. Іске адалдық, жетістікке жетуге мүмкіндік береді.
Оқу-тәрбие процесінде бала үлкендерден үлкен жауапкершілікті қажет
етеді. Баланың өзін-өзі бағалауы үлкендердің бағалауына байланысты. Өз
еркін басқара алу, көшбасшы болып, жетістікке жетуге саналы түрде талпыну
баланың ең маңызды қасиеттерінің бірі. Егер бала белгілі бір затты
өздігімен орындап жетістікке жететін болса, бұл кезеңде жетістікке жету
мотивациясы қалыптасады. Ал, егер балаға беделі бар адамның жетістіктерін
аз мақтап, сәтсіздіктерін көп жазалап отырса, оларда сәтсіздіктердің алдын-
алу мотивациясы ертерек қалыптасады. Баланың көшбасшылық, жетістікке жету
сапасының қалыптасуына оның жеткен жетістіктерін мадақтаудағы саналы
ойластырылған үлкендер әрекеті, сонымен қатар баланың өз жетістігіне сенуі
жатады. Қазіргі уақытта жеке тұлғаның табыстылығы оның мінез-құлқына,
қабілетіне, әдеттеріне, жетістік деңгейіне, дүниетанымына, рухани
дәрежесіне, құзыреттілігіне, көшбасшы ретіндегі жеке қасиеттеріне тікелей
байланысты.
Ал бүгінгі таңда елімізде болып жатқан әлеуметтік, мәдени,
экономикалық, саяси өзгерістер қоғамның әрбір белсенді мүшесінің
қалыптасуына тереңінен зерттеу жүргізуді талап етіп отыр. Психологиядағы
лидерлік ғылыми-әдіснамалық еңбектерінің аздығы мен танымының дамуын жан-
жақты зерттеп, қалыптастыру арасында қарама-қайшылықтың бар екені анық
байқалып отыр. Осы мәселенің шешімін табу біздің зерттеу жұмысымыздың
тақырыбын Лидердің танымдық ерекшеліктерін зерттеу деп таңдауымызға негіз
болды.
Зерттеудің мақсаты – лидерліктің танымдық бағыттылығын зерттеу және
олармен жүргізілетін психологиялық жұмыс түрлерін анықтау.
Зерттеу нысаны – таным арқылы лидерді қалыптастыру процесі.
Зерттеу пәні – лидер танымының даму ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының болжамы: егер тұлғаның лидерлік мәселесін арнайы
теориялық зерттеулер негізінде қарастырып, оны дамыту мен жетілдіруге
бағытталған жұмыс жолдары нақтыланса, онда лидерлік таным ерекшеліктерінің
дамуына тиімді ықпал етуге болады.
Зерттеу міндеттері:
– тұлғаның лидерлік таным ұғымына сипаттама жасау.
– лидердің танымдық даму деңгейлерін, оның қалыптасу дағдыларын
жетілдіру;
– эксперименттік зерттеу нәтижелерін жинақтау және қорытындылау.
Зерттеу әдістері: ғылыми еңбектерге теориялық талдау жасау әдісі,
психодиагностикалық әдістемелер, бақылау, эксперимент, зерттеу нәтижелерін
өңдеу және талдау әдісі.
Зерттеудің теориялық – әдіснамалық негіздері: психология ғылымында
лидерлік ерекшеліктерді зерттеген Дж. Максвелл, Д.Мак-Грегор, Лао- Цзы, Г.
Мюррей, М.Г. Эванс, Ф.Е. Фидлер, тұлғадағы көшбасшылық жетістікке жету
мотивациялық мәселесінің әр түрлі аспектілерін қарастырған Ф.С. Бортт,
Дж.В. Гетуель, Р.Дж. Хилл, С.В. Миллз, Б.Д. Парыгин, Дж. Аткинсон, С.М.
Казе, А. Адлер, Джон Кэхо, Дональд-Трамп, Р.П. Хау, Б.Т.Басстың құнды
талдаулары зерттеу жұмысымыздың мәселесін шешуге мүмкіндік берді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы – зерттеудің ғылыми әдістерін
мақсатты түрде қолдану және теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы жүзеге
асырылды. Тәжірибе жүргізуге бағытталған теориялық деректер жинағы сапалық
жағынан талданып өңделді, ұсыныстар енгізілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы – лидердің танымдық ерекшеліктерін
тәжірибеде зерттеп оның дамуына тигізетін әсерін анықтауға арналған
әдістерді қолдану нәтижелері тиімділігін жоғарылатады.
Зерттеу базасы – ТарМПИ, Педагогика факультеті, Педагогика және
психология мамандығының білімгерлері.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең – ізденіс кезеңінде зерттеу мәселесін анықтау үшін
психологиялық – педагогикалық және арнайы әдебиеттерге талдау жасалынды
және жүйеге келтірілді, зерттеудің ғылыми аппараты анықталды.
Екінші кезеңінде жинақталған материалдарға қазіргі педагогика,
психология ғылымының теориялық негіздері тұрғысынан сараланып лидерлікті
зерттеуге арналған эксперименттік жұмыстар жүргізілді.
1 ЛИДЕРДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТАНЫМДЫҚ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1. Лидер танымының психологиялық сипаттамасы
Тұлға – біріншіден, дербес әрекетпен айналысатын субъект ретіндегі
нақты жеке адам. Ал оның өзіндік бағыт-бағдары, көзқарасы мен сенімі,
қызығу, қажеттерінен көрініс береді. Тұлға әлеуметтік тіршілік ету жағынан
дара болады, оның өзіндік дүниесі ерекше өмір жолын белгілейді және ол
мазмұны жағынан әлеуметтік жағдайлармен анықталады. Ал тегі, құрылымы және
нысаны жағынан даралық сипатта болады. Тұлғаның мәні нақты индивидтің
өзіндік ерекшелігінде, оның әлеуметтік жұйе шеңберіндегі өзімен-өзі болу
қабілетінде ашылады. Табиғи таланттардың, туа біткен ерекшеліктерінің
маңызды рөлін тұлға дамуында әлеуметтік факторлар жаңаша түрде көрсетеді.
Дара өмірдің тіршілік ету әдісі дегеніміз – адам өмірінің (неғұрлым ерекше
немесе неғұрлым жалпы) көрінісі, адамның бірегей және бесаспап
қасиеттерінің бірлігі, тұтас жүйе: екіншіден, адамдар арасындағы өзінің
ұстаным-орнын еркін және жауапкершілікпен анықтайтын, қоғамның өкілі
ретіндегі адам. Қоршаған ортамен, қоғамның және адами қарым-қатынастар
жүйесімен, мәдениетпен өзара әрекеттестікте қалыптасады [4].
Тұлғадағы көшбасшылық жетістікке жету мотивациялық мәселесінің әртүрлі
аспектілерін зерттегендер Дж. Максвелл, Д. Мак-Грегор, ЛаоЦзы, Г. Мюррей,
М.Г. Эванс, Ф.Е. Фидлер, Ф.С. Бортт, Дж.В. Гетуель, Р.Дж. Хилл, С.В. Миллз,
Б.Д.Парыгин, Дж.Аткинсон, С.М. Казе, А. Адлер, Джон Кэхо, Дональд Трамп,
Р.П. Хау, Б.Т. Басс т.б. ғалымдар зерттеген.
Лидер (ағылшынша leader — жетекші) — қоғамға, ұйымға немесе топқа
ықпал етуге қабілетті тұлға. Халықтың немесе белгілі бір әлеуметтік топтың
мақсат-мүддесін толық сезініп, қорғай білетін, бойына саяси қайраткерге
лайықты қасиеттерді жия білген адам Лидер ретінде танылады. Лидер алға
қойған мақсатқа жету үшін белгілі бір әлеуметтік ортада адамдардың күш-
жігерін біріктіріп, іс-әрекетін қоғам мүддесіне сай жүргізеді. Лидерге
алғырлық, ақылдылық, қажырлылық, ұйымдастырушылық, жұртқа жағымдылық,
сондай-ақ өзіне жауапкершілік ала білу және іскерлік таныта білушілік, т.б.
қасиеттер мен қабілеттер тән. Кез келген тарихи кезеңде, қоғамдық-саяси
өмірде Лилер аса беделді тұлға ретінде танылады;
Лидер – (жетекші) әлеуметтік топ мүшесі, оның психологиялық
ықпалындағы топ мүшелері оның беделі мен жетекшелік қасиетте сөзсіз
мойындайды және оның жолымен жүруге дайын болады. Лидер – топ мүшелері оған
топтың мүддесін қозғайтын және бүкіл топтың іс-әрекетінде бағыты мен
сипатын анықтайтын жағдаяттарда жауапты шешімдерді қабылдауға құқық
беретін, топтан өз ақылы, өжеттілігімен беделді топ мүшесі. Лидер –
бірлескен іс-әрекетті ұйымдастыруда және топтағы өзара қатынастарды
реттеуде шынайы орталық рөлді атқаратын тұлға. Психологияда лидер келесі
түрлерін бөліп, жіктейді: біріншіден, іс-әрекет мазмұны бойынша – шабыт
беруші лидер мен орындаушы лидер; екіншіден, іс-әрекет сипаты бойынша –
әмбебап лидер мен жағдаяттық лидер; үшіншіден, іс-әрекет бағыттылығы
бойынша – эмоциялық лидер және іскер лидер т.с.с. Бір адамның бір уақытта
лидер және басшы болуы міндетті емес. Егер бастық көбінесе сайланатын
болса, ал лидер кездейсоқ таңдалады. Ол топтан өзге ешқандай биліктік
күшке ие болмайды. Оған ешқандай ресми міндеттер жүктелмейді. Егерде лидер
мен басшы бір адам болмай, бірақ өзара тату болса, онда бұл көбінесе
топішілік конфликтіге әкеледі. Ал мұның өзі топтың даму деңгейімен тікелей
байланысты болады. Лидерлік (жетекшелік) – тұлғааралық қатынастардағы
доминанттылық.
Лидер – басшы, жетекші. Топта, ұжымда, әдетте жетекші міндетін
атқаратын бір адам. Әлеуметтік психологияда мұндай адамды лидер деп
атайды. Лидер топты ұйымдастыруға және басшылық етуге сайланады не
ұсынылады. Лидер әдетте топтың іс-әрекеті жайлы, оның құрамымен
мүмкіндіктері жайлы мейлінше хабардар болады. Ол топ мүшелерімен қатынаста
өзін еркін, сенімді ұстайды.
Психологиядағы зерттеулерде лидердің мынадай қызмет атқаратындығы
айқындалған:
- ол топ алға қойған мақсатқа жетудің жолдары мен құралдарын
жоспарлайды,
- топ мүшелері арасында атқарылатын іске жауапты адамдарды
белгілейді,
- егер топтың алдына маңызды іскерлік мүдде қойылған болса және
бұл топ өндірістік еңбек ұжымы болса, белгілі бір топтық шырай
орнатады,
- топ мүшелерінің әлеуметтік белсенділігін дамытады.
Британдық фельдмаршал Бернард Монтгомеридің айтуынша, көшбасшылық –
ерлер мен әйелдерді бір мақсатқа жетелейтін қасиет, сонымен қатар
сенімділік ұялататын мінез-құлық.
Көшбасшылық әлеуметтік-психологиялық зерттеу объектісі ретінде.
Лидерлікті әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде зерттеу өзектілігі ең
алдымен, соңғы, ең көп әсері бар топтық мақсаттарға қол жеткізуге ықпал
ететін, топтық интеграцияның ең маңызды факторларының бірі болып табылуымен
анықталады. Көшбасшылық қиындығы кеңестік психологиялық әдебиетте 20-30-шы
жылдар кезеңіндегі С. О. Лозинский, Е. А. Аркин, А. С. Залужный, П. Л.
Применительнодің басты балалар (ағыл Загоровского және басқа да (
ұйымдастырылған және табиғи) топтарына зерттеулерде қойылған және
жетілдірілді [24].
Психологтар зерттеулерінде мектеп ұжымдарындағы лидерлердің бірнеше
типі болатынын көрсетті:
Бірінші типі. Лидер жағдайға байланысты өзін танытады. Мысалы, оқушы
сыныпта музыка викторинасын ұйымдастырып, өткізді делік. Ол көптеген
шығармаларды біледі, домбырада, гитарада, пионинода, аккордеонда ойнайды.
Бұл жерде ол өзінің дарыны мен шеберлігін көрсетті. Ол – лидер. Ал басқа
жағдайда ол ұжымның қатардағы мүшесі болып қала береді.
Екінші типі. Сан алуан істерді атқару кезінде ұжымның басқа
мүшелерінің жан-жақты ықпал алатын оқушы лидер болады. Мысалы, сынып сонда
түнейтін болып, тоғайға туристік жорыққа шықты делік. Лидер оқушы соны
әзірлеуге қатысады, топты қажеттіқұрал-жабдық, азық-түлікпен қамтамасыз
етуге басшылық етеді, автокөлік табуға әрекеттенеді, жорықта өтетін ойын-
сауықты әзірлейді т.б. ол сондай-ақ еңбек ардагерлері, Ұлы отан соғысына
қатысқандармен кездесу ұйымдастырады, көрші сынып немес мектеп оқушыларымен
спорттық ойындардан жарыс өткізуге келіседі. Алайда оның лидерлігі қысқа
мерзімдік дәрежеде ғана болады. Іс тәмамдалған соң оның лидерлігі де
шектеледі.
Үшінші тип. Оқушы өзінің лидердік қабілетін іс-әрекетінің көптеген
саласында ұзақ уақыт бойы сақтайды: бұл сынып старостасы, мектептегі жастар
ұйымының хатшысы т.б. Топ, ұжым лидерін аты әйгілі адамдар ұғымымен барабар
дейге болмайды. Зерттеулер бір адамның бойында лидерлік пен әйгілі болу
қабілеттерінің екеуі де болуы мүмкін екенін көрсетеді. Мұндай үйлесім
топтың, ұжымның атқаратын ісіне игі әсер етеді. Дегенмен бұл жерде алшақтық
та кездесіп, лидер бір адам, әйгілісі екінші адам болуы мүмкін. Мектеп
практикасында сынып старостасына, не болмаса жастар ұйымының басшылығына
әйгілі емес оқушыны сайлау жиі кездеседі. Демек, лидерлік әйгілі болудан
гөрі басқа себептерге негізделетін болса керек (арнайы зерттеулер
жүргізіледі).
Лидерлік – жекелеген адамның туа біткен қасиеті және мүлдем мәңілікке
берілген артықшылық емес. Лидерлік дегеніміз–әрқашанда қорғап қалуға
керекті белгілі бір мәртебе, позиция, адамдардың іс-әрекетіндегі, саяси
процестегі аяқ астынан болатын нәрселерді бастан өткере білу. Саяси қызмет
және саяси қатынас өзінің табиғаты жағынан әрқашанда мақсатты, ұйымдасқан
сипатта болады. Осыдан барыпқоғамдық идеяны жүргізуге қабілетті, қоғам
сезініп, білетін нәрсені білдіретін, ұжымдық сананың иесі және ұжымдық
әрекетті ұйымдастырушы болатын лидерге деген қажеттілік туындайды. Қоғам
ұжымдық ерік-жігер мен мақсатты бейнелейтін беделдің болуын объективті
түрде талап етеді. Лидерлік саясаттың шығармашылық мазмұнынан тура
туындайды. Лидер саясаттың және қоғамның бүкіл саяси жүйесінің ядросы болып
табылады. Лидерлік ғаламдықтан бастап жекелеген саяси топқа дейін саяси
жүйені ұйымдастырудың барлық деңгейінде пайда болады, қалыптасады және
қызмет етеді.
Басқару психологиясы – өндірістегі, корпорациялардағы, фирмалардағы,
іс-әрекетті басқарудың жалпы психологиялық жақтарын арнайы зерттейтін әрі
модельдейтін сала. Басқару психологиясы іс-әрекетті арнайы басқарудың және
психологиялық жағдайдың талдамалы модельдерін және еңбектің сапасын
көтеруге бағытталған. Басқару психологиясы – басқару жүйелеріндегі
(мемлекет басқару, ұйым, мекеме, топ, ұжым және т.б.) адамдардың
қатынастарына байланысты мәселелерді зерттейтін және білімдерді жинақтайтын
қолданбалы психологиялық саласы [5].
Ә. Алдамұратов зерттеулерінде жеке адамдар мен топтар күнделікті
өмірде басқа да әр түрлі топтпастырып, адамдармен істес болып, өзара тығыз
қарым-қатынас жасайды. Бұл адамның қызмет немесе оқу орнындағы, сондай-ақ,
өмір сүретін ортасындағы адамдардың топтары болуы да мүмкін [6].
Басқару – ұйымдастырушылық, жоспарлау, бақылау және лидерлік арасында
айырмашылық бар. Жақсы лидер осы заттардың барлығын орындай біледі, бірақ
олардың шеңберінен шығып кетеді, себебі ол қойылған тапсырманы орындауда
басқа адамдардың қолдауына толықтай энтузиазмды қалай жеңіп алу керек
құпиясын біледі. Он жылдық бағыт лидерліктің басқаша маңызды принципін
илюстрациялайды, ол адамдарды жігерлендіру, ынталандыру. Кім өзінің артына
ерітіп, жағдайын көтеретін болса, бастағанын аяқтауына батылдығын
күшейтеді. Ксенофонттың сөзі және ісі гректерге сенімділік пен табандылықты
тудырды.
Лидер ағылшын сөзінің түп негізі – жол, қатынас немесе кеменің
теңіздегі бағыты түсінігін береді. Бұл сөз жолға деген әрекетінің қатынасын
білдіреді. Егер сіздің ұйымыңыз бір орында тұрса онда сізге лидер
қажеттілігіне қарағанда бір басшы да жеткілікті болады.
Лидер сөзбе – сөз мағынада әрқашанда алда жүретін адам емес. Лидерлік
команданың бірлігі сақталатындай және бірлескен іс – әрекет кезінде әрбір
бағынушыға қамқор көрсететін жол көрсетуін күтеді.
Осы үш шеңбер кез – келген адам ұжымында болады, олар:
- адамдар өздерінің бірлескен тапсырмасын орындау кезінде олар қайда
жылжуын білу керек;
- олар біріккен командада болу керек;
- әрбір индивид қанағаттандыруды талап ететін адалдық және жеке
қызығушылықтарға ие болу керек;
Лидер бұйрық беру керек, бірақ олар дұрыс болуы қажет. Бұл туғаннан
немесе жағымды пайда болған және анық ойлаудың қабілетінен пайда болған
және дұрыс шешімдерді қабылдау үшін практикалық ойлаудың қабілетін талап
етеді. Бұл сөзді гректер Phronesis, яғни практикалық парасаттылықты немесе
дұрыс мағынаны білдіреді.
Лидерге қауіптілік бұл – өзіндік сенімділікке, жоғары шекке ұмтылу
болып табылады. Өзіндік артықшылық сезімнің шектен тыс болуы, сонымен қатар
жиі өзіндік дұрыстығын сөзсіз сендіруі, биліктік қылықтар және
деспотизмдегі бейімділік жатады. Жоғары ұстауға қарсы күш - ол келісу.
Лидерлік ол – сіздің ішкі дүниеңізде өмір сүреді. Оны көрсетілім үшін
емес, намыссыз, артық күмәнсіз көрсетіңіз. Бұндай лидердің айырықшаланатын
белгісі, ол тыңдай және үндемей білу керектігінде. Жақсы сөйлей алатын адам
ол үндемеуді жөн көрген адам. Жақсы басшы бола алмайды, егер де ол алдымен
бағынуды білмесе және лидер соңғы жоспарда қалып адамдар осы тапсырманы
өзіміз орындадық дейтін болса, онда ол әрқашанда алда деген сөз. Бірақ
дегенмен екеуміздің арамызда айырмашшылық бар деп толықтай айтуы мүмкін,
егер де олар осы жайлы ойлауға уақыты болса. Г.К.Честертон айтқандай
қарапайым адам әрқашанда сенімді болаттай болады [7].
Лидер түсінігінің жан-жақтылығы мен көпқырлылығына байланысты оның дәл
нақты, бірегей жауабын тауып айту қиын. Әйтседе, біз де өз зерттеу
объектіміз тұрғысынан жоғарыда аталған ұғымдарды талдап, нақтылай түсуді
жөн санадық.
Этимологиялық тұрғыдан лидер болу (lead), лидер (leader) және лидерлік
(leadership) сөздерінің англо-саксон тілінде негізі жол немесе бағыт
мағынасына келетін lead болып табылады. Лидер сөзінің скандинавия
тілдерінде (leadar), неміс тілінде (leither), голланд тіліндегі (leider)
жазылулары ағылшын тіліндегі жазылуына ұқсас келеді. Лидер сөзінің грек
тіліндегі баламасы hegemon сөзі. Римдіктерде лидер мағынасын беретін сөз
dux сөзі болып табылады. Бұл сөздер де жол немесе саяхат деген мағына
береді
Академиялық тұрғыда лидер сөзінің қолданылуы 1300 жылдарға саяды. Бұны
дәлелдейтін мәлімет 1933 жылы шыққан Oxford ағылшын сөздігінде беріледі.
Ал, лидер ұғымына алғаш рет анықтама Самуель Джонсон 1755 жылы
құрастырған ағылшын сөздігінде капитан, командир, алда жүретін адам
тұрғысынан берілген.
Біз зерттеу барысында ХХ-ХХІ ғасырларда энциклопедиялық, философиялық,
педагогикалық, түсіндірме сөздіктерде және ғалымдар еңбектерінде лидер
ұғымына берілген анықтамаларды саралап, талдауға талпындық, мәселен
лидер:
- бір топ адам арасында лидер болу, белгілі бір жағдайда басқаларға
әсер етуші
- әлеуметтік үдерістерде, жағдаяттарда жеке тұлғалық ықпалы басым
болатын ұйымның немесе топтың абыройлы мүшесі. Лидердің абыройы және
күнделікті әсерлі ықпалы формальды емес сипатта болады, стихиялық
жинақталады және ресми емес топтық бақылау құралдарымен сүйемелденеді.
- лидер – жетекші (Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме
сөздігі: педагогика және психология);
- топтың лидері болатын тұлға немесе топ ішінде ықпал етушілік
қабілетіне ие адам;
- ұжымның мақсаттарын сипаттайтын және олардың ауытқымаулары үшін
қажетті алдын алу шараларын қамтамасыз етуші;
- топтың өмір сүруін бағалап, ұйымдастыратын және осы өмір сүру
жолында топтың күшін пайдаланатын тұлға;
- үлкен өзгерістерді қолдайтын, жаңа мүмкіндіктерді қолдана алатын,
белгісіздік пен қауіптерге қарамастан қолда бар мүмкіндіктерді бағалай
отырып, ұйымға жаңалықтар әкелетін тұлға;
- топ мүшелері мен жақсы адамдарға басшылық жасайтын тұлға;
Лидердің екі психологиялық типі бар: ойыншылыр және ашықтық.
1. Біріншілерінің сыртқы бейнесі сенімді икемді, тиімді болып көрінеді.
Олар көзге шөп сала біледі, сондықтан да өздерінің жеке
қызығушылықтарына байланысты позитцияларын (көзқарастарын) тез
өзгертеді. Шынайы жағдайларда олар тоық беріліп, жұмыс жасай алмайды
және мәселелер шешімін қиын табады.
2. Ашық лидерлер айтарлықтай көрінбейді, бірақ олардың жауапкершіліктері
жоғары болады; олар әр түрлі ең қиын жұмыстарға кіріседі ар ұяттарына
негізделе кірісуге тырысады. Оларда икемді және іс әрекеттерін
жағдайға байланысты жасайды, бірақ бүгінгі күнмен өмір сүрмей
болашаққа тырысып өмір сүреді. Дәл осылар шынайы лидерлер болып
табылады, өз бағынушылырының арасында тіл тимейтін беделді тұлғалар.
Бағынушыларға өз қателіктерін шынайы мойындайтын, еркін шешім
қабылдайтын, жауапкершілікті өз мойнына алатын жетекші ұнайды.
Лидерлік және лидер ұғымдары – бұрынғы уақыттардан қазіргі таңға
дейінгі аралықта басқару ғылымы саласында көп тартысқа түскен түсініктердің
бірі. Сондықтан лидерлік ұғымына берілген анықтамалар аз емес. Олардың
бірқатарын 1-кестеде жинақтап көрсетуге болады.
Кесте 1- шет елдік ғалымдардың лидерлік ұғымына берген анықтамалары
Ғалымдар Лидерлік
Хой У.К., Мискель, ... кең мағынада бір топ мүшелердің ішкі және сыртқы
Ж.Г. оқиғаларды шешуде белсенділіктерінің артуына, жеке
тұлғаның талпыныстары мен қабілеттеріне, күш көрсету
байланыстары мен ортақ бағыттарына әсер ететін
әлеуметтік үрдіс
Ерен Е. ... бір топты белгілі бір мақсат төңірегінде жинай
алу мен осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін оларды
әрекетке көшірудегі білім мен қабілеттердің жиынтығы
Роббинс П.С. ... мақсаттарға жету үшін топқа ықпал ету қабілеті
Паксой М. ... әсер ету, бағыт көрсетуде жол сілтеу, белсенді
әрекеттерді жүзеге асыру
Челик В. ... екі немесе одан да көп адамды күштеу немесе әсер
ету жолымен бағыттау
Башаран И.Е. ... бар күштерін салу үшін мүмкіндік жасау,
кедергілерді жойып, дамуларын қамтамасыз ету және
оларға жол көрсету
Zel U. ... ортақ бір мақсатқа топтың қызметін дұрыс бағыттау
мақсатындағы жеке тұлғаның тұтас іс- әрекеті
Torlak N.G. бір мақсатқа жету үшін басқа тұлғалардың іс-
әрекеттерін басқару ... ..
Уманский Л.И. ... топтағы қоғамдық белсенділіктің бір формасы.
Жетекшілік жасайтын тұлға үнемі өмірлік белсенді
позицияны ұстайды, топтың мүшелері арасында беделді
Малиновский А.В. ...мақсатқа жету үшін әрекет жасауға талпындыратын,
жеке даралық пен топтағы адамдарға әсер ете алуға
қабілеттілік
Немов Р.С. ... адамның лидер рөліндегі іс-әрекетімен байланысты
әлеуметтік–психологиялық құбылыстар жүйесі
1.2 Лидердің жеке қасиеттерінің ерекшеліктері
Бірінші қасиет. Мінез-құлық: жартастай берік бол! Өмірлік қиын
жағдайларда көшбасшының қалай әрекет ететіндігі оның мінезі туралы көп
нәрсе айтады. Күйзеліс мінез-құлықты қалыптастырмайды, алайда оны айқындап
ашады. Үлкен қиыншылық – жолайрыққа апаратын, адамды таңдау үстіне қоятын,
өзгерісті сәт: не мінез-құлық көрсету не мәмілеге келу. Жағымсыз салдарға
апарса да адам мінез-құлықты таңдаса, өзін шыңдай түседі. Мінез-құлықты жан-
жақты дамыту мен нығайту – бұл көшбасшылықты қана емес, жеке қасиеттерді
дамытатын біздің негізгі шартымыз. Адам мінез-құлық жайлы не білу керек?
Кез-келген адам өз мінез-құлқымен өзін тұлғамын деп айта алады, бірақ оның
қаншалықты рас екенін ісі арқылы білуге болады. Дарын – сый болса, мінез-
құлық сіздің өз таңдауыңыз. Біз таңдау жасаған кезде, мінез-құлықты да
қалыптастырамыз – қиыншылықпен күресу не қуысқа тығылу, оңай ақша табу не
оның толық құнын төлеу. Мінез-құлық адамдармен қарым-қатынаста жетістікке
әкеледі. Әр кез көшбасшылық басқа адамдарды тартуды білдіреді. Егер сіз
босаң мінезді екеніңізді адамдар білетін болса, ешқашан сіздің артыңыздан
ермейді. Көшбасшылар мінез-құлықтың шегінен ары аса алмайды. Сіз жетістікке
жете салып, басын жоғалтқан дарынды адамдарды көріп пе едіңіздер? Оның
кілті – мінез-құлықта жатыр.
Екінші қасиет. Харизма: бірінші қалыптасқан әсер, бәрін шеше алады!
Мен ешқашан қай қызметте болмасын, сынауға қарағанда мақтаудың
әсерінен жақсы жұмыс істейтін, көбірек үлес қосатын адамды көрмеппін
-дейді көшбасшыларды дамыту жөніндегі вице-президент INJOY корпорациясы Дэн
Рэйланд [9].
Харизма – жеке тұлғада оған бас игізгендей және оның мүмкіндіктеріне
сөзсіз сенетіндей қасиеттер бар деп білу. Бұл феномен топтастыру процесінде
өз мұраттарын жеке бір адамға түгелдей дарыған деуге бейім шағын және
әсіресе үлкен топтарға тән. Харизма көбіне экстремальды тарихи жағлайларда
пайда болады. Харизмалық лидерге оның жақтастарының барлық жетістіктері
байланыстырады, тіпті оның көріну кемшіліктері дәріптеуге дейін барады.
Харизмалық лидердің діни немесе саяси аренадаға қабілеттері тылсым мәнде
ұғынылып құтқарушы деп табыну шығады.
Харизма оған сәйкес әлеуметтік-психологиялық қажетсіну болғанда
қалыптасады. Топтық спихологияның феномені ретінде харизма әдетте, өзінің
айналдырған түрінде қабылданады: барлық назар харизманы жасаушы
ізбасарларға аумайғ лидерде болады. Діни психологияда харизма құдайдың
рақымы деп бағамдалады. Харизмаға өтпелі сипат берушілік, оның
мұрагерлеріне тарату, иерархиялық тұрғыдан орнықтыру әрекеттері болады[4].
Үшінші қасиет. Ісіңізге жан-тәніңізбен берілу: іскерлердің ауызбен
орақ оратындардан басты айырмашылығы. Кімде-кім өзінің уақыты үшін бар
мүмкін істі жасаса, барлық уақытта өмір сүреді. Иоганн Фридрих Шиллер,
неміс драматургі және ақыны.
Іске жан-тәнмен берілудің шынайы табиғатын қарастырайық. Іске
адалдықтың басы жүректе жатады. Егерде сіз көшбасшылық әрекеттеріңізбен
басқалардың өмірін жақсы арнаға бұрғыңыз келсе, мақсатыңызға адал
екеніңізді көру үшін жүректің терең түбіне үңіліңіз. Іске адалдық нақты іс-
әрекеттермен айқындалады. Іске адалдықтың жалғыз өлшемі – іс-әрекет. Артур
Гордон айтқандай: Сөзді айтудан оңайы жоқ, ал сол айтылған сөз бойынша
өмір сүруден қиыны жоқ. Ал сіз өз алған міндеттерді орындау барысында,
іске адал боласыз ба? Іске адалдық – жетістікке жетуге мүмкіндік береді.
Көшбасшы ретінде сіз – көптеген кедергілер мен қарсылықтарға тап боласыз.
Алға жылжытатын жалғыз күш – сіздің ісіңізге деген адал болуыңыз. Өз
мақсаттарыңызға жете аласыз ба? Сіз жүзеге асыра алатын және оған
мүмкіндігіңіз жететін нәрсені орындадыңыз ба? Сізге адамдар сеніп, сіздің
артыңыздан ілеседі ме? Егер жауабыңыз оң болмаса, онда сіз ісіңізге адал
емессіз [9]!
Мақсаттылық – (психологияда) адамның өткендегі тәжірибесіне сүйеніп,
белгілі бір іс-әрекетті (қабылдау, ойлау, белгілі бір мақсатқа бағытталған
қимыл-әректі және т.б.) орындауға дайын болуы, көңіл-күйінің бір нәрсені
қабылдауға бейімделуі. Қабылдаудың, адамның қимыл-әрекеттердің
басымдылығына қарай ол сенсорлық және моторлық болып бөлінеді. Мақсаттылық
ұғымы алдымен эксперименттік спихологияда пайда болды. 1888 жылы орыс
психологі Н.Н.Ланге (1858-1921) реакция уақыты адамның бейімділігіне
байланысты екенін дәлелдеп берді. Мақсаттылық терминін неміс психологтары
Г. Мюллер мен Ф. Шуман енгізді. Мақсаттылық ерекшеліктері әр адамда әрқилы
болады. Мақсаттылықтың тұрақты болуы – оның маңызды ерекшелігі болып
саналады. Мақсаттылық адамның жас ерекшеліктеріне де байланысты [4].
Төртінші қасиет. Дұрыс қарым-қатынас жасай білу
Оқытушылар оңай нәрсені алып, оны қиындатады, ал қарым-қатынас
жөніндегі мамандар қиын нәрсені алып, оны оңайлатады - дейді Джон
Максвелл. Мына төрт негізгі ұстанымдарды орындасаңыз, тиімді коммуникатор
боласыз: 1.Ойыңызды ықшамдаңыз. Қарым-қатынас – сіздің айтатын сөзіңіз ғана
емес, оны қалай айту да маңызды. Ең тиімді қарым-қатынас – ол
қарапайымдылық. Адамды еліктіріп алу үшін қатты сөздер мен қиын
сөйлемдердің қажеті жоқ. Егер адамдармен дұрыс қарым-қатынас орнатқыңыз
келсе, қарапайымдылыққа ұмтылыңыз. Наполеон Бонопарт өзінің хатшыларына:
Ширақ болыңдар, ширақ болыңдыр, ширақ болыңдар! деп қайталай беретін. 2.
Нақты адамды көре біліңіз. Бір ғана адам болсын, топ болсын, адамдармен
араласу барысында өздеріңізге мына сұрақты қойыңыз: менің тыңдаушыларым
кімдер? Оларды қандай мәселе алаңдатады? Олардың қай мәселесін көтеру
керек? Менің қанша уақытым бар? Коммуникатор болам десеңіз,
тыңдаушыларыңызға қарай істі бағыттаңыз. 3. Адамдарға шындықты көрсетіңіз.
Әр бір шынайы қарым-қатынас шынайы сенімділікті ұялатады.
Тыңдаушыларыңыздың сеніміне кірудің екі жолы бар: бірінші – айтып
тұрғаныңызға өзіңіз сену, екінші – айтқаныңызды жүзеге асыру. 4. Қарсы
реакцияны күтіңіз. Тыңдаушыларыңызға көп мәлімет беру арқылы олармен қарым-
қатынастамын деген қате түсінік. Әрдайым олармен сөйлескенде, бірдеңе
сезінуіне, есте сақтауына, істеуіне мүмкіндік беріңіз.
Бесінші қасиет. Біліктілік: егер сіз өзіңізде оны ашсаңыз, адамдар
сізге келеді. Біз жоғарғы білікті адамдарға сүйсіне қараймыз, іскерліктің
ұсталары болсын, әлемдік деңгейдегі спортшылар болсын немесе іскер
бизнесмендер болсын. Алайда басқаларды біліктілік жағынан басып озу
міндетті түрде Майкл Джордан немесе Билл Гейтс болу қажет емес. Егер
шынымен біліктілік қасиетін дамытқыңыз келсе, мыналарды істеуіңіз керек: Әр
күн сайын біліктілігіңізді көрсету. Бірдеңені күткенде, жауапты адамдар қол
қусырып отырмайды, өздерін көрсете бастайды. Бірақ шынайы құзырлы адамдар
бір қадам алда жүреді. Олар өз ниеттерін көрсетіп қана қоймай, кез-келген
жағдайға дайын екенін көрсетеді; Әрқашан мінсіздікке ұмтылыңыз. Адам
әрқашан оқып, өсіп, өркендеуі керек. Мінсіздікке жету үшін Не себепті?
деген сұраққа жауап іздеп отыру керек. Соңында, нені және қалай істеу
керектігін білетін адамның әр кез жұмысы болады. Ал не себепті істеу керек
екендігін білетін адам әр кез бастық болады; Кез-келген шаруаны ойдағыдай
асыратын болыңыз. Бастаған ісін соңына дейін апармайтын адам білікті бола
алмайды. Көшбасшы ретінде біз адамдарымыздан істі аяғына дейін істейтінін
күтеміз. Ал өз кезегінде олар бізден дәл осыны және бұдан да жоғарғы
нәтижені күтеді; Сізден күтілетін нәрседен көбірек істеңіз. Шындығында,
білікті адамдар күтілуге тиіс нәтижеден асып түсетін істер жасайды.
Көшбасшылар өзінің жұмысын аяқтап, басқа қосымша жұмысты істеулері
міндетті. Тіпті сирек емес, күнделікті; Басқаларды жігерлендіріңіз.
Көшбасшылар артынан ергендерді жігерлендіріп, оларға мотиватор болады[8].
Алтыншы қасиет. Ерлік: ерлігі бар адам, көп адамға тең. Британдық
премьер-министр Уинстон Черчильдің айтуынша, ерлік – адамдық қасиеттердің
ең бастысы немесе қалған қасиеттердің бар болуына кепілдік беретін қасиет!
Істеріңіз қиын шешімдерді талап еткенде, шынайы ерлік туралы мынаны
білуіңіз керек: Ерлік сіздің ішіңіздегі күрестен басталады. Көшбасшы
ретінде кездесетін әрбір сынақ, өзіңізбен күресу арқылы жүреді. Ерлік
үрейдің жоқ болуын білдірмейді. Негізінде ол қорқыныш тудыратын нәрсемен
күресу болып табылады. Ерлік жай ептілікті ғана емес, дұрыс әрекет етуді де
білдіреді. Ерлік бір сәттегі шешім қабылдаумен немесе тамаша ойдың келе
қалуымен емес, қағидалармен жұмыс істейді. Егерде сіз өзіңіздің
мықтылығыңызды және оған себепші болатын сенімділігіңізді қашан көрсету
керектігін білетін қасиетке ие болмасаңыз, ешқашан білкті көшбасшы бола
алмайсыз! Көшбасшыға тән ерлік артынан ерушілеріне өз ісіне адал болуға дем
береді. Ерлік жұқпалы, — дейді Билли Грэм. Батыр адам өзінің мықтылығын
көрсеткен кезде, қасындағылардың да омыртқасына салмақ түсіп қатаяды. Кез-
келген адам ерлік көрсеткен сайын, басқаларды да мықты қыла бастайды. Ал
көшбасшының ерлік көрсетуі қоршағандарға дем беріп, рухын көтереді.
Жетінші қасиет. Қырағылық: шешілмеген жұмбақтарды шеше білу. Джон
Максвелл пікірінше ақылды адамдар естігендерінің жартысына сенеді, ал
қырағы адамдар қай жартысына сену керек екенін біледі [9].
Кез-келген кедергілердің түп-тамырын таба білу, қырағылықтың
сипаттамасына тән. Ол интуиция және тиімді ойлаумен негізделеді. Өзінің
тиімділігін жоғарлатқысы келетін әрбір көшбасшы қырағылық қасиетіне ие болу
керек. Оның көмегімен бірнеше маңызды мақсаттарға жетуге болады : Мәселенің
түп-тамырын таба білу. Қырағылық көшбасшыға жартылай суреттеуді ұсына
алады, яғни жоқ элементтерді интуиция арқылы толтырып, орныққан кедергінің
ядросын анықтауға мүмкіндік береді. Мәселені шеше алуды жетілдіру.
Мәселенің түп-тамырын көре алсаңыз, онда оны шеше де аласыз. Қырағылық
әлеуетіңізді жүзеге асырғыңыз келсе, қай жағынан мықтысыз, сол жақпен жұмыс
істеу керек. Ең тиімдісін таңдау үшін бар нұсқаларды бағалау. Қырағылық
интуицияға ғана немесе зияткерлікке ғана арқа сүйемейді. Адамдарыңыз және
ұйымыңыз үшін ең тиімді жолдарды табу үшін қырағылық сезімді де, ақыл-ойды
да қолдануға рұқсат береді.
Сегізінші қасиет. Жинақтылық: ол айқын болған сайын, сіз айқын
қимылдайсыз. Өзіңіздің уақытыңыз және қайраттылығыңызды жинақтау қандай
жолмен іске асу керек? Келесі ұстанымдармен жұмыс істеңіз: 70% қорыңызды
мықты жағыңызға шоғырландырыңыз. Өзінің әлеуетін жүзеге асыра алған тиімді
көшбасшылар жаман нәтиже әкелетін қасиеттеріне қарағанда, табысты
қасиеттеріне көп уақыт бөледі. Жетістікке жету үшін мықты жақтарыңызға
назар аударып, оны дамытыңыз. Өзіңіздің негізгі уақытыңызды,
қайраттылығыңызды және қорларыңызды осыған жұмсаңыз. 25% қорларыңызды жаңа
заттарға шоғырландырыңыз. Егер жақсырақ болам десеңіз, өміріңізге өзгеріс
енгізіп, жаңа нәрселерді үйренуге дағдыланыңыз. Бұл зерттелмеген жерлерді
бағындыруға деген дайындық. Ұмытпаңыздар: егер сіз көшбасшылық жоспарда
өсем десеңіз, онда өсу жоспарында көшбасшы болуларыңыз керек. 5%
қорларыңызды әлсіз жақтарыңызға шоғырландырыңыз. Сіз әлсіз болған жерлерде
жұмыс істеуіңізге тура келеді. Ондай жағдайларды қолдарыңыздан келгенше
қысқартуға тырысыңыздар. Көшбасшылар, әдетте, ол істі қол астындағыларына
тапсырады.
Тоғызыншы қасиет. Жомарттық: егер шамыңыздың жарығы қоршаған ортаға да
түссе, онда одан ешкім кетпейді. Жомарттық жайлы америкалық президент
Келвин Кулидж былай дейді: беру өмір сүрудің жоғарғы дәрежесі: Қоршаған
ортаны көшбасшының кең пейілділігі пен жомарттығына қарағанда, одан артық
ешнәрсе бұндай мықты сенім ұялатпайды. Ол жүректен шығатын кең пейілділік.
Артынан адамдарды ілестіре алатын тиімді көшбасшылар қоршаған ортаның
қамын ойлайтындар. Бойыңызда жомартттық қасиетін өсіріп, оны өміріңіздің
ажырамас бөлігіне айналдырыңыз. Ол үшін: Барыңыз үшін риза болу. Барын
қанағат тұтпаған адамға, жомарт болу қиынға түседі. Рокфеллер айтқандай:
Мен миллион тапсам да, ол маған бақыт әкелмеді. Азды қанағат тұтпасаңыз,
көпті де қанағат тұтпайтын боласыз. Бірінші орынға өзіңіздің адамдарыңызды
қою. Жомарттық бірінші орынға өзіңізді емес, басқа адамды қоя білуді талап
етеді. Солай істей білсеңіз, дәулетіңізді беру оңайға түседі.
Оныншы қасиет. Жігерлілік: Онсыз бір қадам баса алмас едіңіз. Джон
Максвелл көшбасшы үшін ең қорқынышты нәрсе – масаттанушылық деп
көрсеткен. Көшбасшылардың ықыласы және тілегі арқылы маңызды оқиғалардың
болуы үшін қандай қасиетке ие болу керек? Мынаны қарастырайық: Көшбасшылар
не қалайтынын біледі. Тиімді көшбасшы болам десеңіз, нені қалайтыныңызды
нақты білу керек. Бұл мүмкіндік туа қалған жағдайда, оны жіберіп алмаудың
жалғыз амалы. Көшбасшылар іске өзін құлшындырады. Мынандай сөз бар:
Қаласаң – істейсің!. Көшбасшылар үлкен тәуекелге дайын. Тіпті көшбасшылар
не қалайтындығын біліп, қимылға көшсе де, әлі де олардың алдында қиын
кедергілер тұр. Олардың тәуекелге деген дайын еместігі байқалады. Жақсы
көшбасшылар тәуекелге әркез дайын. Көшбасшылар көбірек қате жібереді.
Жігерлі тұлғалар үшін жақсы жаңалық – олардың жігерімен көп пайдалы
істердің жүруі. Жаман жаңалық – олардың көп қате жіберуінде. Уайымдамаңыз,
әлеуетіңіз жоғарлаған сайын, қате жасау мүмкіндігіңіз артады.
Он бірінші қасиет. Тыңдай білу: адамдардың жүрегіне жол табу үшін,
құлақтарыңызды қолданыңыздар. Америкалық президент Вудро Вильсонның
айтуынша, көшбасшының құлағы адамдар дауысымен сыңғырлау керек. Америкалық
менеджменттің атасы Питер Друкердің пайымдауы бойынша, менеджмент пен
басқарудағы жалпы кедергілердің 60 % – қарым-қатынастағы ақаулар нәтижесі
болып табылады екен. Қарым-қатынас кезіндегі туындайтын қиындықтар тыңдай
алмаудан туады. Жан – жақтағы көп дауыстар, сіздің назарыңызды өзіне
аударғысы келеді. Ал сіз оларды тыңдау барысында екі мақсат көздеңіз:
олармен байланыс орнату және уйрену. Алдарыңызда мына адамдар тұрғанда тек
көздеріңізді ғана емес, құлақтарыңызды да ашып ұстаңыздар: Сіздің
қолдаушыларыңыз. Жақсы көшбасшылар өзінің қолдаушыларымен өзара қарым-
қатынасты шаруа арқылы ғана қолдамайды. Әр қызметкерге жанашыр болу үшін
уақытын аямайды.Сіздің клиенттеріңіз. Microsoft компаниясының бас директоры
Билл Гейтс айтқандай: Наразы клиенттер – ол әр кез проблема. Бірақ дәл
солар үлкен мүмкіндік берушілер. Жақсы көшбасшылар қызмет көрсететін
клиенттерімен тығыз қарым-қатынас орнатады.Сіздің бәсекелестеріңіз. Болашақ
көшбасшы ретінде біреудің істегенін қайталамайсыз, әрине, бірақ өздеріңізді
әрқашан шыңдап отыру үшін тыңдай білу керек.
Он екінші қасиет. Құштарлық: осы өмірді қабылдап және оны сүйіңіздер.
Джон Максвелл көшбасшы тыңдармандарына құштарлықпен сөйлесе, онда олар
тарапынан көшбасшыға да жауапты құштарлық қайтады, - деп көрсетті.
Сарапшылар көп уақытып ысырап етіп, адамдардың өмірде табысты болуына не
әсер етеді деп зерттеген болатын. Әрине, ол құштарлық. Давид Сарноффтың
айтуы бойынша: Өзінің жұмысын жақсы көрмейтін адам, жетістікке жете
алмайды. Көшбасшыға құштарлық не бере алатынын қарастырайық: Құштарлық –
жетістікке жетудің бірінші қадамы. Сіздің тілегіңіздің күші – сіздің
тағдырыңызды анықтайды. Құштарлық – ерік-жігерді өсіртеді. Құштарлықтың
орынбасары жоқ. Ынта мен жігердің отынын қалыптастырады. Ең бастысы
құштарлықты тудыру үшін үлкен ынтаны ояту керек. Құштарық сізді өзгертеді.
Егер басқа жолдар емес, құштарлық ұсынатын жолмен жүрсеңіз, іске адалырақ
болып, еселі адамға айналасыз. Құштарлық жоқтан бар жасайды. Білетіні көп
емес, бірақ ерекше құштарлығы бар көшбасшы, көп білетін, бірақ құштарлығы
жоқ көшбасшыны әрқашан басып озады. Құштарлық сіздің өміріңізге тән қасиет
пе? Келер күнге деген ерекше ынтамен оянасыз ба? Бір ойды іске асыру
мақсатында ұйықтамаған кездеріңіз соңғы рет қашан болды? Егер құштарлық
сіздің өміріңізге тән емес қасиет болса, сізді алда қиындықтар күтіп тұр.
Он үшінші қасиет. Позитивті ұстаным:егер істей аламын деп сенсеңіз,
істей аласыз. Дэвид Бринкли, тележурналист айтуынша,табысты адам – өзіне
лақтырған кірпіштерден мықты іргетас қалай алатын адам.
Егер тиімді көшбасшы болам десеңіздер, сізге позитивті ұстаным қажет.
Позитивті орныққан адам болу үшін не істеу керектігін қарастырайық: Сіздің
ұстанымыңыз – сіздің таңдауыңыз.Орта адам, басқа адамнан ерлік жасауға
жігерлендіруді күтеді. Өткен өміріңізде не болғанына қарамастан, сіздің
өмірлік ұстанымыңыз – сіздің бүгінгі таңдауыңыз. Психолог Виктор Франклин
мынаған сенеді: Қандай жағдай болмасын, өзіңіздің өмірлік ұстанымыңызды
таңдай білу, адамдық ерікке негізделеді.Сіздің өмірлік ұстанымдарыңызды
сіздің іс-әрекетіңіз анықтайды [10].
Жанұялық өмір жөніндегі эксперт, кеңес беруші Деннис Уайтли:
Жеңімпаздың басымдығы туа біткен қабілетінде, интелектуалды
коэффициентінде, дарында емес. Ол жағдайда емес, ұстанымда жатыр. Ұстаным –
жетістіктің белгісі. Қалай қимылдау керектігін ұстаным анықтайды,
сондықтан ол бірінші орынға ие. Сіздің адамдарыңыз – сіздің
ұстанымдарыңыздың айнасы. Томас Эдисон өмір бойы позитивті ұстанымын және
ынтасын өзінің бойына ғана сіңіріп емес, басқа адамдардың да бойына дарыта
білген. Бір кездері ол: Егер біз баларымызға қалдыра алатын жалғыз мұра,
ынтагерлік болса, онда одан артық бағалы нәрсе болмас еді, – деген.
Он төртінші қасиет. Мәселені шешу: сіздің проблемаңыз, проблема болып
қала бермеуі керек. Көшбасшының калибрін ол қолға алатын проблемалары
арқылы өлшеуге болады. Көшбасшы әрқашан өзіне сай проблемаларды алады.
Көшбасшы қай салада жұмыс істемесін, проблемадан кұтыла алмайды. Оның үш
себебі бар. Бірінші, өспелі күрделілік мен алуан түрлілік. Екінші, біз әр
түрлі адамдармен қарым-қатынаста боламыз. Үшінші, бізге қатысты барлық
жағдайлармен күресе алмаймыз. Мәселені жақсы шешетін көшбасшылар мына 5
қасиетке ие болу керек: Пролеманы көре білу. Проблемадан құтыла
алмайтындығын білетін жақсы көшбасшы, оны күтіп және көре біледі. Алдағы
жолымыз тегіс болады деушілер, ылғи да сәтсіздікпен қауышып отырады. Егер
сіздің позитивті ұстанымыңыз жақсы болып және қиын жағдайға әр кез дайын
бола алсаңыз, жолыңыздағы барлық тұрған барлық мәселені толықтай шеше
аласыз. Шындықты қабылдай алу. Адамдар проблеманы әр түрлі қабылдайды:
біреуі одан бас тартады; біреуі оны қабылдап, шешімін іздеуге кіріседі;
үшіншісі оны қабылдап қана қоймай, оны жақсы жаққа өзгерте бастайды. Тиімді
көшбасшы проблеманы қарсы алуға әрқашан дайын. Толық суретін көре алады.
Көшбасшылар проблеманың толық суретін көре біледі. Эмоция оларды орап,
састыра алмайды. Олар ретімен істейді. Ричард Слома мына кеңесті береді:
Ешқашан проблемалардын барлығына кіріспеңіздер, оларды тізіп, ретімен
шешіңіздер.
Он бесінші қасиет. Өзара қатынас: егер сіз адамдармен тату болсаңыз,
олар да сізбен тату болады. Жетістіктің жеке алынған, ең маңызды
қосылыстарының бірі – адамдармен байланыс орната білу - дейді Теодор
Рузвельт. Адамдармен жұмыс істеп, олармен өзара қарым-қатынаста бола білу,
тиімді көшбасшының қасиеті болып табылады. Көшбасшы атанған тұлғаға
адамдармен өзара қатынасты қатайтып, оны әдетке айналдыру үшін не істеу
керек? Көшбасшының басына ие болу керек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz