Қазіргі таңда аймақтық саясатты жүргізу мәселелері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Нарық жағдайындағы аймақтық саясатты жүргізу мемлекеттік басқару обьектісі ретінде
1.1. Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясаттың жүргізудің теориялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Басқару аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы ретінде ... ...9
1.3. Аймақтық саясатты басқарудың шетелдік тәжрибесін пайдалану мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
ІІ Нарық жағдайындағы аймақтық саясатты жүргізудің даму бағыттары
2.1. Аймақтардың дамуындағы экономикалық қауіпсіздік мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2. Индустриялық.инновациялық стратегияның аймақтарда жүзеге асыру барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІІ Қазақстандағы аймақтық саясатты жүргізудің тиімділігін арттыру жолдары
3.1. Қ.Р. аймақтық саясатты жүргізу жолдары және оны жетілдіру ... ... ... ... 27
3.2. Аймақтардың дамуының қазіргі жағдайы және оны жетілдіру ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Пайдалынылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Нарық жағдайындағы аймақтық саясатты жүргізу мемлекеттік басқару обьектісі ретінде
1.1. Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясаттың жүргізудің теориялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Басқару аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы ретінде ... ...9
1.3. Аймақтық саясатты басқарудың шетелдік тәжрибесін пайдалану мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
ІІ Нарық жағдайындағы аймақтық саясатты жүргізудің даму бағыттары
2.1. Аймақтардың дамуындағы экономикалық қауіпсіздік мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2. Индустриялық.инновациялық стратегияның аймақтарда жүзеге асыру барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІІ Қазақстандағы аймақтық саясатты жүргізудің тиімділігін арттыру жолдары
3.1. Қ.Р. аймақтық саясатты жүргізу жолдары және оны жетілдіру ... ... ... ... 27
3.2. Аймақтардың дамуының қазіргі жағдайы және оны жетілдіру ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Пайдалынылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Кіріспе.
Қазақстанның қазіргі заманғы дамуы экономикалық одан әрі интеграциалануы, экономикалық және әлеуметтік процестердің өзара байланысуының күшеюмен, елдің экономикалық біртұтас әлеуметтік -экономикалық комплекске айналуымен сипатталады. Сондықтан да, оның дамуын стратегиялық жоспарлау біртұтас экономикалық қана емес, сонымен бірге республиканың аймақтық саясаттың дамуын да қамтуы тиіс. Осыған байланысты аудан мен облыстың экономикасының дамуының жинақталған жоспарын құру әдістемесімен методологиясын жетілдіру мәселесі елдің экономикасын стратегиялық жоспарлау жүйесімен өзара байланысты, жоспарды экономикалық дайындау жүйесін құру қажетті өзекті мәселесі болып табылады.
Әлеуметтік - экономикалық дамуының аймақтық стратегиялық жоспарларын басқаруды жетілдіру басты бағыттарының бірі, эконмикалық жоспарлау жүйесіндегі аймақтық комплексті жоспарлаудың ролін арттыру жатады. Өйткені, мемлекеттің экономикалық саясатының жалпы міндеттері облыстар, аудандар мен қалалардың денгейінде нақтыланады.Аймақтың комплексті жоспарлар Қазақстан Республикасының экономикасының даму жоспарының базисі болып табылатын, республиканың облыстары мен қалалары , аудандарымен ауылдарының экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларының критериі жоспарлардың өзара байланысты
Аймақтардағы күрделі әлеуметтік - экономикалық проблемаларды және аймақтық мақсатты бағдарламалары мен ведомстволардың арасындағы процестерді шешуге, қоршаған ортаны қорғау мен өндірістік, әлеуметтік инфрақұрылымдардың дамуын есепке ала отырып, жергілікті ресурстарды комплексті пайдалану мен әлеуметтік даму мәселелерін шешуге бағытталады.
Аймақтық бағдарламалардың негізгі көрсеткіштері түгелдей кешенді стратегиялық жоспарға еңгізіледі.
Қазақстанның қазіргі заманғы дамуы экономикалық одан әрі интеграциалануы, экономикалық және әлеуметтік процестердің өзара байланысуының күшеюмен, елдің экономикалық біртұтас әлеуметтік -экономикалық комплекске айналуымен сипатталады. Сондықтан да, оның дамуын стратегиялық жоспарлау біртұтас экономикалық қана емес, сонымен бірге республиканың аймақтық саясаттың дамуын да қамтуы тиіс. Осыған байланысты аудан мен облыстың экономикасының дамуының жинақталған жоспарын құру әдістемесімен методологиясын жетілдіру мәселесі елдің экономикасын стратегиялық жоспарлау жүйесімен өзара байланысты, жоспарды экономикалық дайындау жүйесін құру қажетті өзекті мәселесі болып табылады.
Әлеуметтік - экономикалық дамуының аймақтық стратегиялық жоспарларын басқаруды жетілдіру басты бағыттарының бірі, эконмикалық жоспарлау жүйесіндегі аймақтық комплексті жоспарлаудың ролін арттыру жатады. Өйткені, мемлекеттің экономикалық саясатының жалпы міндеттері облыстар, аудандар мен қалалардың денгейінде нақтыланады.Аймақтың комплексті жоспарлар Қазақстан Республикасының экономикасының даму жоспарының базисі болып табылатын, республиканың облыстары мен қалалары , аудандарымен ауылдарының экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларының критериі жоспарлардың өзара байланысты
Аймақтардағы күрделі әлеуметтік - экономикалық проблемаларды және аймақтық мақсатты бағдарламалары мен ведомстволардың арасындағы процестерді шешуге, қоршаған ортаны қорғау мен өндірістік, әлеуметтік инфрақұрылымдардың дамуын есепке ала отырып, жергілікті ресурстарды комплексті пайдалану мен әлеуметтік даму мәселелерін шешуге бағытталады.
Аймақтық бағдарламалардың негізгі көрсеткіштері түгелдей кешенді стратегиялық жоспарға еңгізіледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. «Аймақтың экономикасын басқару» Алматы 2005ж
2. ҚР әлеуметтік – экономикалық дамуының 2005 – 2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары. ОҚО Статистика агентігі. Шымкент, 2005*.
3. Танкиева. «Жергілікті экономиканы басқару» Алматы-2007ж
4. Бердалиев К.Б. «Основы управления экономкой Казахстана». Алматы, Экономика, 1998г
5. Саиров.Е.Б. «О региональном развитии и региональной политике в Казахстане» Саясат, №2, 2001г
6. ОҚО « 2005 – 2007 жылдарға арналған стратегиялық бағдарламасы» ОҚО Экономика және бюджетті жоспарлау департаменті. Шымкент, 2005.
1. «Аймақтың экономикасын басқару» Алматы 2005ж
2. ҚР әлеуметтік – экономикалық дамуының 2005 – 2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары. ОҚО Статистика агентігі. Шымкент, 2005*.
3. Танкиева. «Жергілікті экономиканы басқару» Алматы-2007ж
4. Бердалиев К.Б. «Основы управления экономкой Казахстана». Алматы, Экономика, 1998г
5. Саиров.Е.Б. «О региональном развитии и региональной политике в Казахстане» Саясат, №2, 2001г
6. ОҚО « 2005 – 2007 жылдарға арналған стратегиялық бағдарламасы» ОҚО Экономика және бюджетті жоспарлау департаменті. Шымкент, 2005.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қазіргі таңда аймақтық саясатты жүргізу мәселелері
Қабылдаған:
Орындаған:
Тобы:
Тақырыбы: Қазіргі таңда аймақтық саясатты жүргізу мәселелері
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Нарық жағдайындағы аймақтық саясатты жүргізу мемлекеттік басқару
обьектісі ретінде
1.1. Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясаттың жүргізудің теориялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Басқару аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы
ретінде ... ...9
1.3. Аймақтық саясатты басқарудың шетелдік тәжрибесін пайдалану
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
ІІ Нарық жағдайындағы аймақтық саясатты жүргізудің даму бағыттары
2.1. Аймақтардың дамуындағы экономикалық қауіпсіздік
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.2. Индустриялық-инновациялық стратегияның аймақтарда жүзеге асыру
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ІІІ Қазақстандағы аймақтық саясатты жүргізудің тиімділігін арттыру жолдары
3.1. Қ.Р. аймақтық саясатты жүргізу жолдары және оны
жетілдіру ... ... ... ... 27
3.2. Аймақтардың дамуының қазіргі жағдайы және оны
жетілдіру ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Пайдалынылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 36
Кіріспе.
Қазақстанның қазіргі заманғы дамуы экономикалық одан әрі
интеграциалануы, экономикалық және әлеуметтік процестердің өзара
байланысуының күшеюмен, елдің экономикалық біртұтас әлеуметтік
-экономикалық комплекске айналуымен сипатталады. Сондықтан да, оның
дамуын стратегиялық жоспарлау біртұтас экономикалық қана емес, сонымен
бірге республиканың аймақтық саясаттың дамуын да қамтуы тиіс. Осыған
байланысты аудан мен облыстың экономикасының дамуының жинақталған жоспарын
құру әдістемесімен методологиясын жетілдіру мәселесі елдің экономикасын
стратегиялық жоспарлау жүйесімен өзара байланысты, жоспарды экономикалық
дайындау жүйесін құру қажетті өзекті мәселесі болып табылады.
Әлеуметтік - экономикалық дамуының аймақтық стратегиялық жоспарларын
басқаруды жетілдіру басты бағыттарының бірі, эконмикалық жоспарлау
жүйесіндегі аймақтық комплексті жоспарлаудың ролін арттыру жатады.
Өйткені, мемлекеттің экономикалық саясатының жалпы міндеттері облыстар,
аудандар мен қалалардың денгейінде нақтыланады.Аймақтың комплексті
жоспарлар Қазақстан Республикасының экономикасының даму жоспарының базисі
болып табылатын, республиканың облыстары мен қалалары , аудандарымен
ауылдарының экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларының критериі
жоспарлардың өзара байланысты
Аймақтардағы күрделі әлеуметтік - экономикалық проблемаларды және
аймақтық мақсатты бағдарламалары мен ведомстволардың арасындағы
процестерді шешуге, қоршаған ортаны қорғау мен өндірістік, әлеуметтік
инфрақұрылымдардың дамуын есепке ала отырып, жергілікті ресурстарды
комплексті пайдалану мен әлеуметтік даму мәселелерін шешуге бағытталады.
Аймақтық бағдарламалардың негізгі көрсеткіштері түгелдей кешенді
стратегиялық жоспарға еңгізіледі.
І. Нарық жағдайындағы аймақтық саясатты жүргізу мемлекеттік басқару
обьектісі ретінде.
1.1. Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясатты жүргізудің теориялық
ерекшеліктері.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторларды
толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін аймақтық
саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемлекеттің аймақтық саясатының
мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері анықталады.
Мемлекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға толықтай
дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей араласпағанмен
де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы шектеулер т.б.)
араласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді қызмет етуінің бір
шарты деуге болады. Ал егер мемлекет аймақтармен дұрыс өзара қарым-қатынас
орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін қамтамасыз ететін ортасы
болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының дамуы үшін жауапкершіліктен
бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан реформалардың оң нәтижеге-
жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеу - бұл
олардың дамуының қажетті шарты.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ерекше бағыты ретінде қарастырылатын
аймақтық саясаттың қазіргі теориялық ерекшеліктерін қарастыру оның тиімді
жүзеге асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайды
саралау және соған орай аймақтық саясаттың багыттарын айқындау өзекті
мәселеге айналады. Осы мақсатта аймақтық саясаттың қалыптасуына әсерін
тигізетін негізгі жағдайларды сараптауға жүгінейік.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру барысында жүргізілген реформалар
аймақ аралық саралауды (дифференциация) тым күшейтіпң жіберді. Нәтижесінде
жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнімді (ЖАӨ) өндіру көлемі бойынша
республика халқының айырмашылығы он есеге дейін жетті. (1-кесте). Ал АҚШ-та
ең алдыңғың және ең артта қалғанң штаттарының арасындағы айырмашылық -■
небәрі 1,8 есе ғана. Кесте деректері көрсетіп отырғанындай, жан басына
шаққандағы жалпы аймақтық өнімнің ең жоғары көлемі - Атырау облысына, ал ең
төменгі көлем Жамбыл облысына тиесілі болып отыр. 2005 жылғы деректер
бойынша осы екі облыстың жан басына шаққандағы ЖАӨ-дегі айырмашылык 12 есе
болған.
Жан басына шаққандағыжалпы аймақтық өнім, мың теңге
1 жылдар:
Облыстар
2000 2001 2002 2003 2005
Қазақстан Республикасы 12!,5 157,8 168,4 172,3 266,9
Лкмола 87,1 94,7 95,8 98.1 157,6
Актебс 124,2 162,5 185,4 200,1 285,9
Алматы 58,5 72,0 74,6 85.7 120,8
Атырау 288,6 581,7 698,2 70 і .5 1099,4
Шыгыс Қазақстан 125,0 143,3 152,4 164.8 196,7
Жамбыл 44,0 50,2 56,4 60.0 91,2
Батыс Қазакстан 1 ! 5,9 203,4 240,0 258.9 323,0
Қараганды 150,8 197,2 201,4 202.5 272,2
Қызылорда 122,6 144,1 145,6 158.3 217,1
Қостанай 58,8 93,4 и 103,4 189,5
100,7
Маңкыстау 247,4 432,1 458,3 504.3 566,5
Павлодар 136,7 175,2 198,3 203,4 289,9
Солтүстік Қазақстан 55,1 61,1 67,5 71,3 147,8
Оңтүстік Қазақстан 55,1 61,1 67,5 71.4 1 10,3
Астана қаласы 243,3 254,0 259,4 302,5 510,6
Алматы каласы 283,1 329,9 331,2 367.1 625,7
Мұндай тым саралау, әрине, миграцияның күшеюіне, дағдарысты және кедей
ареалдардың кеңеюіне, аймақтардың экономикалық өзара әрекет ету
механизмінің әлсіреуіне және аймақаралық қарама-қайшылықтардың өсуіне алып
келері сөзсіз. Бұл өз кезегінде біртұтас әлеуметтік-экономикалық саясатты
жүргізуді айтарлықтай қиындатады. Аймақтық әлеуметтік-экономикалық
теңсіздіктер (диспропорциялар) көбінесе объективті сипаттағы себептермен
байланысты болғанмен де, оларды жұмсартуң қажеттілігі айқын. Мемлекеттің
тұтастығын сақтауға ұмтылған бір де бір мемлекет аумақтық теңсіздіктердің
соншалықты алшақтығына жол бермейді. Мұны дамыған мемлекеттердің тәжірибесі
де дәлелдей түседі. Сондықтан Қазақстан үшін әлеуметтік-экономикалық даму
қарқынын тегістеуге бағытталған мемлекеттік аймақтық саясатты жүргізу
стратегиялық тұрғыдан маңызды болып табылады. Ұлттық экономиканың тұрақты
өсуі елдің проблемалық аймақтарындағыы өмір сүру жағдайын жақсартпайынша
мүмкін емес. Республиканың қазіргі зкономикалық кеңістігі әлеуметтік,
экономи-калық, экологиялық ерекше проблемаларымен сипатталатын әр түрлі
аймақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу
қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады:
1. Шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
2. индустриялық дамыған;
3. агроөнеркәсіптік;
4. дағдарыстық.
Бірінші топ - стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың айтарлықтай
қорларын иеленетін және ғылыми өндірістік әлеуетінің қарқынды дамуына
жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аймақтарының экономикалық-
әлеуметтік артта қалуымен, эқологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдарыстан
шығару және тұрақтандырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары үшін
төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндіру мен өңдеудің
жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық шикізат түрлеріне бай
жерлерді интенсивті игеру;
отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты
анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған өндірістік,
әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымдарды кұру
ауылдық аймақтарының дамуындағы жинақталғанң күрделі проблемаларды
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа - ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
технологиялық ғылымды қажетісінетін өндіріс құру үшін қолайлы экономикалық
жағдайлары және жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, негізінен қаржылық
ресурстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін проблемалар қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті қалыптастыру;
жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа технологиялар
негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, электроника құралдары, автомобиль
құрылысы, жаңа мнтериалдар, лазер технологиясын дамыту;
• нарықтық инфрақұрылымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ - ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз
ету және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған
сабақтаса дамитын салаларда шағын жэне орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
• ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тиімді
мамандандыруды жүзеге асыру;
ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалығын және экспорттық әеуетнің өсуін
қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология мен техникаларды
енгізу және пайдалану;
тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын өндіретін
ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материалдық-техникалық
базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды құру.
Төртіннші топқа - қысылшаң (экстремальный) табиғи климаттық, әлеуметтік-
экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық
құрылымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған
проблемалардан арылуң үшін мемлекеттік реттеудің нақты шаралары қажет.
Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер
келесідей:
3. экологиялық дағдарыстың терендеу үрдісінің алдын алу;
осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін көтеру
үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте кауіпті ауылдық
аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқа да тұрғылықты жерлерден
республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін халықтар үшін
қажет жағдайлар жасау;
шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және оларды тиімді
пайдалану.
Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық мәселелерін
тиімді шешуге және жергілікті шаруашылықтарды қарқынды дамытуға мүмкіндік
береді.
Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің салдарынан
экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе
төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған (диверсификация)
құрылымымсн, нашар дамыған инфрақұрылымымен сипатталатын аймақтар жатады.
Мұндай аймақтар олардың өзіндік дамуын ынталандыратын мемлекеттің көмегіне
мұқтаж. Сондықтан да экономикалық ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған
Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты міндет - аймақтар үшін жағымсыз
салдарларды бейтараптандыра отырып, олардың дамуы үшін қажет жағдайларды
қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені ұлғайту.
Аймақтардың дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
1. өндіріс қарқынының төмендеуі;
1. халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы табыстың
төмендігі);
2. жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
3. демографиялық, экологиялық, әлеумеггік қызметтер көрсету саласындағы
проблемалардың күшеюі және т.б.
Аймақтардың біркелкі дамымауы іргелі әлемдік үрдістерге жатады. Әрбір
елде салыстырмалы түрде өркендеген және артта қалған аймақтар бар - бұл
әлеуметтік-экономикалық табиғи-климаттық, ресурстық және басқа да
жағдайлармен байланысты табиғи, аймақтык айырмашылықтар. Осы орайдағы
мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға жол бермеу болып
табылады.
Өмір сүру деңгейі мен сапасындағы шектен тыс аймақтық айырмашылықтар
көбінесе аймақтардың экономикалық, табиғи-климаттық ресурстық және
инфрақұрылымдық ерекшеліктерімен анықталады, сондай-ақ олар мемлекеттің
теңестіруң саясатын жүргізу үшін негіз болып табылады. Осы саясатты жүзеге
асырудың басқарушылық механизмінің негізгі міндет-терінің қатарына артта
қалған аймақтардағы өмір сүру деңгейі мен экономикалық -даму параметрлерін
ең болмағанда орташа деңгейге (осы параметрлер бойынша) біртіндеп жақындау
жатады. Бұл жағдайда негізгі міндет мемлекет тарапынан аймақтардың өзіндік
дамуын ынталандыру: халықтың әлеуметтік бейімділігін қолдау
(қолайлы жерлерге көшіп-қонуға көмек көрсету); артта қалған
аймақтарға капитал мен инвестициялардың келуін ынталандыру және т.б.
болып табылады
Аймақ дамуының кез келген аясындағы дағдарысты жою, бір жағынан алғанда,
экономикалық белсенділік деңгейімен байланысты.Әлеуметтік даму салыстырмалы
түрде дербестікке ие бола отырып, айтарлықтай дәрежеде ресурстық
мүмкіндіктермен анықталады, олар өз кезегінде экономикалық даму деңгейіне
байланысты. Екінші жағынан, нарықтық шаруашылықтың әлеуметтіқ жағдайға
зиянын тигізе отырып, тек ғана экономикалық басымдыққа біржақты бейімделуі
нарықтық экономиканың және тұтас мемлекеттің дамуына қауіп туғызады.
Сондықтан мемлекеттік реттеудің әлеуметтік және экономикалық құраушыларының
тепе-тендігі қажет. Экономикалық және әлеуметтік құраушыларды тепе-теңдікте
дамыта отырып, аймақ дамуындағы әр түрлі бағыттағы олқылықтардың орнын
толықтыруға және халықтың тұрмыс жағдайының деңгейін көтеруге болады, бұл
түптеп келгенде мемлекеттің аймақтық саясатының табысты жүргізілуін
анықтайтын негізгі шарттардың бірі болып табылады.
Аймақтық саясаттың мәні мен міндеттері және оларды жүзеге асырудың
өзіндік механизмдері бар . Макро экономикалық саясаттың құрамдас бөлігі
бола отырып, аймақтық саясат әрбір аймақтың экономикасының тиімділігі мен
бәсекеге қабілеттілігін арттыру арқылы экономиканың тиімділігін көтеруді
өзінің басты мақсаты етіп қояды. Қойылған мақсатқа жету үшін, әрине,
міндеттердің қойылуы шарт. Олардың қатарына: мемлекет пен жекелеген
аймақтардың мүдделерін үйлестіру, аймақтық дамудың әрекетті механизмін
жасақтау, сонымен қатар аймақтың ресурстық, ғылыми, еңбек әлеуетін барынша
пайдалану жатады.
1.2. Басқару аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы ретінде
Тәуелсіз мемлекетіміздің аймақтық саясатын жүзеге асыру тиімді басқару
жүйесін қалыптастырмайынша жоғары нәтижеге жеткізбейтіндігі көптеген
дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен дәлелденіп отырған ақиқат. Қазіргі
уақытта ешбір мемлекет ел ішіндегі тиімді аумақтық басқару жүйесінсіз
бәсекеге қабілетті болып, әлемдегі өзінің лайықты орнына ие бола алмайды.
Өздерінің мемлекетгік басқару жүйесін қазіргі талаптарға сай жаңартқан
мемлекеттер өз аумақтарында шаруашылық кәсіпорындарын орналастыру үшін,
шетел инвестицияларын тарту үшін тартымдырақ бола түсті. Ал бұл қазіргі
ғаламдану үрдісі белең алып отырған әлемдік бәсекелестік жағдайында аса
маңызды.
Экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамыи отырған елдерде аймақтық
дамуға мемлекеттің араласуының екі негізгі мақсатын бөліп қарастырады:
- әділдік, яғни барлық аймақ тұрғындары үшін жақсы
тұрмыс-жағдайына жетудің тең мүмкіндіктерін қам-
тамасыз ету;
- тиімділік, жалпы ұлттың тұрмыс-жағдайын көтеру
мақсатында әр аймақтың өндірістік әлеуетін тиімді
пайдалану талап етіледі.
Бұл екі мақсат қарама-қайшы да бірыңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат басымдыққа ие болса, дағдарыс
кезеңінде екінші мақсат алдыңғы орынға шығады.
Қазіргі кезенде әлеуметтік-экономикалық жүйенің күрделенуіне орай
басқарудың көп деңгейлі жүйесі кеңінен таралып отыр. Соған сәйкес
қалыптасқан теориялық негіздерге жүгінейік. Жоғары деңгейдегі басқару
құрылымы өзінен кейінгі басқару құрылымдарына үш негізгі тәсілмен ықпалын
тигізеді: мақсаттар қою арқылы;
белгілі бір күтілетін нәтижені жүктеу арқылы; ресурстарға шектеу қою
арқылы. Басқарудың әр түрлі деңгейлерінің арасында өкілеттіліктер,
жауапкершіліктер және функңиялар болып бөлінеді. Бекітілген өкілеттілік
аясында әрбір басқару құрылымы өз бетінше басқару шешімдерін қабылдауға
кұқықтары бар. Басқарудың жоғары деңгейі ағымдағы қызметке, соңғысы өзінің
функцияларын орындай алмаған жағдайда ғана араласа алады. Бір деңгейдегі
басқару құрылымдары тікелей бір-бірімен өзара әрекеттесе отырып, басқарудың
жоғары деңгейлерінің көмегінсіз өздерінің мәселелерін шеше алады. Басқару
деңгейлері арасындағы өзара әрекеттесу бөлінген өкілеттіліктер мен
функциялар шегінен шығып кететін болса, келісімшарт түрінде жүзеге
асырылады. Өкілеттіліктерді бөлгенде функциялардың қайсысын ерекше орындау
қағидасымен, ал, қайсысы үшін басқарудың әр түрлі Деңгейлеріне ортақ
жауапкершілік бекіту керектігін ескеріп, соған сәйкес оңтайлы шешімдер табу
маңызды болып табылады.
Аймақтық басқарудың кез келген деңгейі басқарушылық қызметтің нақты
түрлерін орындаумен сипатталады, яғни, құрылымның әрбір деңгейіне қатысты
нақты функциялардың болуы. Аймақтық басқарудың нақты функцияларының
жиынтығы басқару деңгейінің негізгі сипаттамасы болып табылады. Оларды
бөлудегі бастапқы негіз аймақтық басқарудың нақты әр деңгейінің мақсаттары
мен міндеттері. Әр деңгей жоғары деңгеймен келісе отырып, өзінің
мақсаттарын қалыптастырады.
Аймақтық басқару құрылымының деңгейлері бойынша функциялар мен
міндеттерді бөлу және қалыптастыру төменнен, яғни басқару объектісінен, сол
сияқты жоғарыдан басқару субъектісінен де таралуы тиіс. Функциялар мен
міндеттер тым орталықтандырылу негізінде қалыптастырылса, төменгі
деңгейлерге артық немесе жүзеге асырылмайтын функциялардың берілу қаупі
туындайды, сол сияқты оларды орталықсыздандыру арқылы қалыптастырған
жағдайда маңызды стратегиялық мақсаттар мен міндеттердің ескерілмей қалу
қаупі бар. Басқару деңгейлері бойынша нақты функцияларды бөлгенде төменгі
басқару деңгейлерінің басымдығы немесе теңдігі сақталуы тиіс. Бөлу
барысында басқару органдарының міндетті өкілеттілігіне аймақты басқару
мақсаттарына жауап бермейтін және нарықтық қатынастар арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілер өздері жүзеге асыратын функциялар енгізілмеуі қажет.
Осыған байланысты аймақты басқарудың көптеген функцияларын бөлудің
негізгі ережесі болып субсидарльқ қағидасы табылады. Ол қағидаға сәйкес
басқарудың нақты функциясы оны тұтынушыға барынша жақын болуы тиіс. Демек,
басқару деңгейлері арасында бөлінген функциялар басқару объектісінің
мақсатына қаншалықты сай болса, басқару да соншалықты нәтижелі болады.
Сонымен қатар басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлгенде сақталуы
қажет бірқатар қағидаларды атап өтейік:
• өкілеттіліктердің жеткілікті болу қағидасы, оған сәйкес функцияны
орындайтын басқару деңгейінің өкілеттілігі оны тиімді жүзеге асыру үшін
қажет және жеткілікті болуы тиіс;
өкілеттіліктер мен жауапкершіліктердің сәйкестік қағидасы, белгілі бір
функцияны орындаудағы жауапкершілік берілген өкілеттіліктер шегінен асып
кетпеуі қажет, сондай-ақ бұл өкілеттіліктерден кем болмауы да шарт;
ресурстармен қамтамасыз етілу қағидасы, басқару деңгейіне сәйкес нақты
функцияны жүзеге асыру қажетті материалдық, қаржылық, еңбек және ақпараттық
ресурстармен қамтамасыз етілуі қажет.
Басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлу бағалаудың сарапшылық
(эксперт) әдістерін қолдану негізінде белгіленген қағидаларға сәйкес
жүргізіледі. Басқарудың белгілі бір деңгейінде функцияны тиімді жүзеге
асыру мүмкіндігін бағалауда аумақтық бірліктердің түрлі сипаттамаларын
ескеру талап етіледі, атап айтқанда, халық саны неғұрлым көп болса,
соғұрлым функциялар жоғарыға берілмей, басқарудың аймақтық деңгейлерінде
қалады. Аймақтық бірліктердің экономикалық және әлеуметтік дамуы қаншалықты
жоғары болса, дамуға қатысты функциялардың көбі сол аймақтың басқару
органдарының құзіретінде қалдырылады.
Нақты функцияның жүзеге асуының тиімділігін бағалау әрбір деңгейде
тиімділіктің әр түрлі экономикалық және техникалық көрсеткіштерімен
анықталады. Функцияны жүзеге асырудың жоғары тиімділігін қамтамасыз етуге
мүмкіндігі бар деңгейге сол функция бекітіліп беріледі. Аймақтық басқарудың
әрбір нақты функциясының жүзеге асырылуына және оның тиімділігіне басқару
объектісінің қанағаттандырылу деңгейі үнемі сарапшылық бағалау негізінде
анықталып отырылуы тиіс.
Осы теориялық негізге сүйене отырып, Қазақстан Республикасындағы
аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы ретіндегі басқару
ерекшеліктерін қарастырайық.
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылады. Осыған орай, аймақтық экономикалық саясат, орталық
үкіметпен қоса аймақтық билік органдарымен де жүргізілуі тиіс. Тек орталық
билікте ғана жалпы елдің экономикалық өсуін ынталандыру, жалпы әлеуметтік
шиеленісуді азайту үшін аймақ пен салалар арасындағы пайданы тиімді қайта
бөлу, елдің экономикалық дамуындағы терең аймақтық және салалық теңсіздікті
қысқартуға мүмкіндік беретін тұрақты экономикалық өсу траекториясына шығу
тәрізді күрделі мәселелерді шешуге мүмкіндік бар. Ал аймақтық деңгейдегі
билік болса өз мүдделеріне сәйкес, өз өкілеттіліктері шегіндегі
мәселелермен айналысады. Аймақтық дамуды басқару осы орталық пен аймақтар
арасындағы мүдделерді үйлестірудің нысандары мен әдістерін қолдануды,
аймақаралық және аймақішілік материалдық ресурстар мен қаржылық ағындарды
пайдалану арасындағы өзара байланысты күшейтуді, республиканың, әсіресе
дағдарыстық аймақтардағы субъектілердің әлеуметтік-экономикалық дамуына
мемлекеттік қолдау механизмін жетілдіру тәсілдерін көздейді. Қазіргі
кезендегі аймақтар дамуының негізгі басқарушылық астары ретінде
республикалық және аймақтық бағдарламалардың өзара әрекеттесуі мен үйлесуі,
болып жатқан өзгерістерге сай олардың оңтайлы сәйкестігі қарастырылады.
Аймақтық саясаттың екі деңгейлілігі екі басқару субъектісін орталық
(Үкімет) пен аймақты (аймақтық басқару органдары) анық бөліп көрсетумен
байланысты болып отыр. Бұл деңгейлердің әрқайсысы өздерінің басқару
аясында, функцияларын орындауда толықтай дербестікке ие. Барлық мәселе осы
аялар мен функциялардың қалай бөлінетіндігінде, аймақтық басқару
органдарына қаншалықты бостандық берілгендігінде және басқару
субъектілерінің арасында қандай қатынастар орнатылғандығында. Жалпы алғанда
екі түрлі нұсқа болуы мүмкін: біріншісі, орталық аймакпен салыстырғанда
артықшылықты жағдайға ие болады; екіншісі, аймақтардың мейлінше дербес бола
отырып орталықпен айқын қатынастар орнатуы.
Орталық үкімет аймақтық саясатты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырады және экономиканың даму жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде экономикалық мақсаттар, ал экономикалық өсу
кезеңінде әлеуметтік мақсаттар артықшылыққа ие болады. Қазіргі уақытта,
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға
болады:
1. Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру;
2. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан
айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет үшін
жүргізілетіндігімен ерекшеленеді. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта
құру тек ірі, жалпы-мемлекеттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет ресурстардьң
жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған
аймақтарды даму деңгейі жоғары аймақтардың деңгейіне жеткізу, бірақ мұндай
жағдай халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс;
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсат
тармен ұштастыру;
4. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру аймақтьқ деңгейдегі
басқару функциялары рөлінің өсуіне алып келеді. Осыған орай билік
деңгейлері арасында өкілеттіліктерді, жауапкершіліктер мен функцияларды
бөлу жүзеге асырылуы тиіс. Биліктің барлық деңгейлері:
1. халыққа әлеуметтік кепілдіктерді ұсынуы және негізгі конституциялық
құқықтарын қамтамасыз етуі тиіс;
2. шаруашылық жүргізудің әр түрлі механизмдерін қолдануды реттеуі қажет;
3. халыққа қажетті, бірақ пайдасы аз және тиімділігі төмен кәсіпорындарды
ұйымдастыру мен қолдау жөніндегі функцияларды жүзеге асыруы тиіс;
4. басқару органдары аймақтың артта қалған аудандарын дамыту саясатын
жүргізуі керек;
1. табиғат қорғау шараларын жүргізуі тиіс.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешетін стратегиялық және тактикалық міндеттерінің
сипатын ескеретін, икемді және сараланған болуы керек.
Сонымен аймақтарды басқару келесілерді талап етеді:
республикалық және аймақтық деңгейлердегі басқару органдарының функциялары
мен өкілеттіліктерін шектеу. Бұл басқару функцияларының қайталануына жол
бермеуге, басқарудың ұйымдық құрылымының иерархиялылығын белгілеуге, әрбір
деңгейдің шаруашылық жүргізу нәтижелеріне жауапкершіліктерінің шамасын
анықтауға мүмкіндік береді;
республикалық басқару органдарының, сондай-ақ шаруашылық жүргізудің
аймақтық жүйелерін басқаруға аймақтық басқару органдарының қатысуьшың
негізгі нысандарын табу.
Аймақтық басқарудың маңыздылығы мен қайтарьмы әлемдік шаруашылық жүргізу
тәжірибесімен де дәлелденіп отыр. Атап айтқанда, экономикалық даму
тұрғысынан алдыңғы қатарға шығу үшін міндетті түрде нарықта
сұранысқа ие аймақтық ресурстардың жеткілікті болуы, экономикалық әлеуетке
ие болу шарт емес. Көбінесе дамудың, оның ішінде аймақтық дамудың да жоғары
деңгейінің кепілі басқарудың озық түрлерін қолдану, басқару өнерін игеру,
шаруашылық айналымға аумақтағы экономикалық әлеуетті тарту, аймақтың өзі
үшін, басқа аймақтар үшін экономикалық қызмет нәтижелерін пайдалана білу
екендігі шетел тәжірибесімен айқындалған.
Қазіргі кезеңдегі аймақтық басқарудың тиімділігін арттырудың мемлекеттік
стратегиясы ең алдымен, халықтың өмір сүруінің жеткілікті деңгейін
қамтамасыз етуге, елдің экономикалык кеңістігінің тұтастығы мен бірлігін
сақтауға, экономиканың нақты секторының тұрақты дамуы үшін жағдайлар
қалыптастыруға багытталуы тиіс. Аймақтық экономиканың қызмет етуінің айқын
белгіленген шекарасының болуы, аумақтардағы шаруашылық жүргізу мен
әлеуметтік-экономикалык дамуды басқарудағы дербестіктің барған сайын арта
түсуі аймақтың тұрақты, тиімді дамуын қамтамасыз ететін экономикалық
саясатты жасақтаудағы аймақтық басқарудың жауапкершілігін күшейте түседі.
Нақ осы аймақтық басқару халықтың өмір сүру жағдайы мен деңгейіне, қоршаған
ортаның қорғалуына, аймақ экономикасының инвестициялык тартымдылығына, оның
бәсекеге қабілеттілігіне жауапты болады.
2.3. Аймақтық саясатты басқарудың шетелдік тәжрибесін пайдалану
мәселелері
Дамыған шет мемлекеттердің аймақтық саясатты жүзге асыру барысындағы
тәжірибелерін ескеру қажет екендігі айқын. Өйткені, экономиканы басқарудағы
жинақталған әлемдік тәжірибені оқып-үйренбей, оларды жан-жақтылы зерттемей
экономиканы мемлекеттік басқарудың жаңа сатысына өту мүмкін емес. Ел
экономикасын басқарудың орталықсыздандырылған жана жүйесіне өту барысында
әлемдік тәжірибеде бар модельдерді тұжырымдарды ескере отырып, елдің саяси,
әлеуметтік-экономикалық дамуына, үлттық ерекшеліктеріне қарай аймақ
экономикасын басқарудың өз мемлекетімізге тән үлгісін қалыптастыруға
тиіспіз. Осы орайда бірқатар шет мемлекеттерді аймақтық саясатты
қалыптастыру, оны жүзеге асыру бағыты дағы онды тәжірибелерін ұсынуды жөн
санаймыз.
Мемлекеттің құрылымы аймақтық саясат саласындағы өкілеттіліктерді
орталықсыздандыру немесе бөлу деңгей анықтайды. Егер интеграцияланған
мемлекеттер тәжірибесін сүйенсек, онда Ирландия, Португалия, Греция сияқты
мемлекеттерде аймақтық саясат мәселелеріне қатысты орталықтандырылған әдіс
қолданылады. Бұл мемлекеттерде шағын жобаларға қатысты жауапкершілікті
аумақтық деңгейге жүктеуге әрекет жасалынғанымен, жергілікті жерлерде
қажетті тәжірибеніі болмауы салдарынан одан әрі жалғасын таппады.
Италия мен Германия мемлекеттерінің басқару құрылымы интеграцияланған
мемлекеттердің басқару құрылымынан түбегейлі түрде ерекшеленеді. Бұл,
әрине, аймақтық саясаттың жасақталу, жүзеге асу барысын айқындайды. Мысалы,
Германияда аймақтық саясатты жүргізу жауапкершілігі Жерлерге жүктелген, ал
итальяндық жүйенің көпшілік элементтер орталықтандырылған сипатқа ие.
Германияда аймақтық саясат саласындағы федералды үкіметтің негізгі
функциясы (Біріккен оперативті топ) шеңберінде Жерлермен серіктестер
қатынастар құру. Жоспарлау жөніндегі Комитет ОА құрамын анықтап, жыл
сайынғы бас жоспар жобасын және аймақтық даму басымдықтарын қалыптастырады.
Бас жоспар жобасы аймақтарға қажетті көмек көрсету шаралары мен шарттарынан
тұрады. Аймақтык саясатты жүзеге асыру екі жақтан (Федералды үкіметпен және
Жерлермен) бірдей үлеспен қаржыландың негізінде жүргізіледі. Жерлер
әкімшілігі аймақтық саясаттьң іске асуына жауапты болады.
Финляндияда аймақтық саясаттьң қүрылуына, яғни, аймақтық саясатты
үйлестіруге, зандарды жасақтауға, проблемалы аймақтарды анықтауға т.б. Ішкі
істер министрлігі жауап береді. Аймақтық саясатты жүргізу жауапкершілігі әр
түрлі орталық министрліктерге жүктелген. Финляндияның аймақтары жекелеген
шешімдерді (шағын жобаларды) қабылдайды, ал негізгі шешімдер орталықтан
қабылданады.
Ал Швецияда қалыптасқан жүйе бойьнша аймақтық әкімшіліктер жалпыұлттық
директиваларды іске асырады. Бұл жүйеде Өнеркәсіп және сауда министрлігі
басты орынға ие. Министрліктің жанынан артта қалған аудандарға қатысты
аймақтық саясатты жасақтау, оны бақылау және Еуропалық комиссиямен
байланысты жүзеге асыру істерін атқаратын бө-лімдер құрылған. Аймақтарды
дамыту стратегиясын жасақтаумен графствалардың әкімшілік кеңесі (САВ)
айналысады. Өздерінің саясатын іске асыру үшін олар бюджеттен
қаржыландырылады.
Солтүстік Еуропа мемлекеттері аймақтық саясатты жүргізудегі бай
тәжірибелерімен ерекшеленеді:
1. Франциядағы орталықтандырылған әдіс;
2. Нидерланды мен ¥лыбританияда орталықсыздандырудың жоғары деңгейі.
• Австрия мен Бельгиядағы федералдық жүйе.
Францияда министр СІАLА-дан (қолдау көрсету жөніңдегі
ведомствоаралық комитет) алынған ұсыныстарға негізделген аймақтық саясатқа
жауап береді және оның құзыретіне аймақтық дамытуды ынталандыруға қатысты
шешімдер қабылдау кіреді. DATAR. - Франциядағы аймақтарды дамыту жөніндегі
басты ұйым. 1995 жылы қабылданған негізгі Заңға сәйкес аймақтық даму
саясаты ұлттық деңгейде анықталып, жергілікті әкімшіліктермен жүргізіледі.
Нидерландыда Экономика министрлігі мен провинциялар әкімшілігі аймақтық
саясат мәселелерімен айналысатын негізгі ведомоствалар болып табылады.
Экономика министрлігі аймақтарға көмек көрсегуде 10 млн.флориннан асатын
инвестициялар көлеміндегі жобаларға жауап береді, ал одан төмен көлемдегі
басқа жобалар орталықсыздаңдыру түрінде іске асырылады. Ұлыбританияда
аймақтық саясат мәселелерімен сауда және өнеркәсіп министрі және Шотлаңдия
мен Уэльс істері жөніндегі министр айналысады. Англияда аймақтық саясатты
қалыптастыру мәселесі Сауда және өнеркәсіп министрлігі мен аймақтық
үкіметтік ведомстволарға жүктелген. Аталмыш министрлік Англиядағы үкіметтік
ведомстволардың құзырет шегінен тыс көптеген жобаларды және Ұлыбританияға
өз салдарларын тигізетін жобаларды бағалайды, сонымен қатар, ұлттық
деңгейдегі директиваларды жасақтап, олардың орындалуына бақылау жүргізеді.
Үкіметтік ведомствалар құзыретіне аймақтарға көмек көрсетуге қатысты шешім
қабылдау кіреді.
Австрия Конституциясы аймақтық саясатты жүргізу өкілеттілігін
шектемейді. Федералды деңгей, жерлер әкімшілігі және жергілікті билік
арасында өкілеттілік аялары бейресми бөлінеді. Аймақтарға көмек көрсету
федералды үкіметпен және сол аймақтың жер әкімшілігімен қаржыландырылатын
және жүзеге асырылатын біріккен жобаларға сәйкес жүзеге асырылады.
Бельгияда аймақтық саясат мәселелері аймақтық деңгейлерде қарастырылады.
Ірі жобаларға көмек көрсету шешімі аумақтық әкімшілікпен қабылданады,ал
қалған шешімдер аймақтық
Экономика министрімен қабылданады.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың әр мемлекеттер үшін маңызы әр түрлі
көптеген құралдары бар. Тарихи даму
тұрғысынан мұндай құралдардың бес үлкен тобын көрсетуге
болады:
- халық тығыз қоныстанған аймақтарда жаңа кәсіпорындарды
орналыстыруды қолдауға кететін қаражат;
1. экономикалық даму саласында мемлекеттің қызметін кеңістіктік бөлу;
қаржылық қолдау жолымен компания қызметін ынталандыру;
- инфрақұрылымды қалыптастыру;
- дамуды ынталандыру жөніндегі жұмсақ шаралар.
Қазіргі уақытта алғашқы екі құралдың рөлі айтарлықтай төмендеп кетті.
Қолдау құралдары Франция, Ұлыбританияда қолданылғанымен, бұл
құралдардың қолданылу ауқымы уақыты
өткен сайын азаюда. Қазіргі уақытта Еуроодақтың (ЕО) көпшілік
мемлекеттері аймақтық саясат құралы ретінде соңғы үш топты қолданады.
Қаржылық ынталандыруларға жұмыс орнын құрумен байланысты жәрдемақылар,
субсидиялар, несиелер және т.б. жатады. Бұл әдістер фирмаларды
проблемалы аудандарды инвестициялауға ынталандыру үшін жасалған. Осы
аталған құралдар Еуроодақтың барлық мемлекеттерінде кеңінен қолданылуда.
Инфрақұрылымның жұмсақ элементтеріне ақпараттық желілерді қолдау,
консалтингілік қызмет, ғылыми зерттеулер жатады.
Интеграцияланған мемлекеттерде саясат құралдарының құрамы айтарлықтай
көлемді болып келеді. Оның себебі аймақтық проблемалардың тереңдігімен
байланысты. Аймақтық саясатты дамытуды ынталандыру үшін құрылымдық және
интеграциялық қорлар құрылған. Бұл қорлар тек өндірісті инвестициялауды
ғана емес, сонымен қатар инфрақұрылымды дамытуға қолдау көрсетуді және
бизнестің дамуына жағдай жасауды да көздейді. Интеграциялық қор көлік және
қоршаған ортамен тікелей байланыста болатын инфрақұрылымның дамуына қатысты
үлкен жобалармен айналысады.
Скандинавия елдеріне қатысты аймақтық саясаттың тар және кең
астарлары бар. Тар мағынасында мұндай саясат бизнес пен экономиканы дамыту
іс-шараларын қамтиды. Аймақтық саясаттың кең астары халық аз қоныстанған
аймақтардағы өмір сүру деңгейін қолдау мақсатында үкімет тарапынан
байланыс, көлік, білім және денсаулық сақтау саласындағы әрекеттер кешенін
көздейді. Скандинавия елдерінің негізгі ерекшелігі ЕО-ның басқа
мемлекеттерімен салыстырғанда аймақтық саясаттың тар астарының өзінде де
мазмұны кең болып табылады. Мысалы, проблемалы аудандардың өздеріне тән
ерекшелігін, олардың қатаң климаттық жағдайларын ескере отырып, ЕО-ның
басқа мемлекеттерінде қолданылмайтын ұзақ мерзімді қол-даулар бар.
Солтүстік Еуропа мемлекеттері аймақтық саясаттың әрекет ету аясын
кеңейту туралы шешімдер қабылдауда. Атап айтқанда, Францияда аймақтық
саясат ауқымы кеңейе түсуде, онда
аумақты басқару түсінігі аймақты дамытудың саяси шараларының кең жүйесін
құрайды. Аймақты дамыту туралы заңдардың бірі аймақта сараланған салық
салу, инфрақұрылымды дамыту, аймақтарды дамытуды ынталандыру туралы
шешімдер қабылдау және т.б. қамтиды. Сонымен қатар кедей аймақтарға көмек
көрсететін аймақтардың дамуын жоспарлау жөніндегі келісімдердің мемлекеттік
жүйесі бар. Нидерланды мен Австрияда аймақтық саясаттың маңыздылығы
әлдеқайда төменірек, бірақ бұл мемлекеттер фирмаларға қаржылық көмек
көрсету шегінен шығатын аймақтық саясатты жүргізуге талпынуда. Нидерландыда
аймақтық саясаттың негізі тар мағынада капитал салуға келіп саяды, ал кең
мағынасында - қолайлы бизнес ортаны құру және инфрақұрылымды дамыту
жөніндегі іс-шаралар кешені. Австрияда аймақтық саясатты дамытуда саяси
шаралар қабылдануда, яғни аймақтардың экономикальң даму саясаты бизнес
ортаның дамуына қолдау көрсету, сондай-ақ көлік, білім беру және өмір сүру
деңгейін жоғарылату сияқты жергілікті факторларды қамтуы тиіс.
Данияда аймақтық саясат шекті шаралар аясында құрылған. Оған фирмалар
қолдана алатын, бірақ ақшалай қаражат беруді немесе қандай да бір фирмаға
көмек көрсетуді көздемейтін қызметтер кіреді. Техникалық және коммерциялық
қызметтер жиынтығына еркін қол жеткізуге болатын мұндай шаралар бүкіл
мемлекетте жүргізіледі. Дания 1991 жылдан бері жеке аймақтарды дамытуды
ынталандыруға қатысты бағдарламаны жүргізбеген ЕО-дағы жалғыз мемлекет.
Данияда әлеуметтік қамтамасыздандырудың біртұтас мемлекеттік жүйесі бар,
сондай-ақ қаржылық механизмдерінің жұмыс істеуі табыс деңгейі мен
әлеуметтік мүмкіндіктерде айырмашылық тудыруы мүмкін жекелеген аймақтардың
экономикалық дамуындағы теңсіздікке жол бермеуге бағытталған.
Бельгия, Ұлыбритания сияқты мемлекеттердің аймақтық саясаты ынталандыру
саясаты болып табылады. Қолайлы бизнес ортаны құруға бағытталған шараларды
аймақтық саясаттың емес, жалпыұлттық саясаттың бір бөлігі ретінде
қарастырған жөн. Ұлыбританиядағы аймақтарды дамыту шараларын екі түрге
бөлуге болады:
2. ынталандыру саясаты деп атауға болатын аймақтық индустриялық саясат;
3. ауылдық және қалалық аудандарын дамытуға арналған бағдарламалардың
тұтас жүйесін құрайтын қайта өрлеу саясаты.
Бұл екі бағыт бұрын бір-бірінен бөлек орындалатын, қазіргі уақытта бірге
орындалуда. Қайта өрлеу саясатының ерекше белгісі жекелеген аймақтарды
дамыту және олардың бәсекелестігін арттыру болып табылады. Соңғы кездері
қайта өрлеу саясатын жүргізудің тиімділігі артып келеді. Қазір аумақтық
индустриялық саясаттың бюджеті қайта ерлеу саясатының бюджетіне қарағанда
он есе аз, бұрын бұл бағыттарға бөлінетін қаржы көлемі бірдей болатын.
Еуроодаққа мүше мемлекеттердің аймақтарды дамытуға қатысты саясатын талдай
отырып, олардағы (Данияны қоспа-ғанда) аймақтық саясаттың өзегі аймақтық
дамуды ынталандыру екендігіне көз жеткіздік. Қарастырылған еуропалық
тәжірибе республикалық та, аймақтық та деңгейлерді қамтитын аймақтарды
әлеуметтік-экономикалық дамыту жүйесін енгізудің айқын артықшылықтарын
дәлелдеп отыр. Жалпы мемлекеттік деңгей аймақтардың проблемаларын шешуге
мүмкіндік беретін жалпы қағидаларды белгілесе, аймақтық деңгей өзінің
әлеуеті мен проблемаларын бөлшектеп қарастыруды көздейді. Аймақтардың
экономикалық даму аясындағы жинақталған тәжірибелері аумақтарды дамытуға
қатысты мақсаттары ұқсас болғандықтан, әр аймақтың өз ерекшеліктеріне сай
бірінен-біріне тарала алады.
Осындай жүйелерді құрудың еуропалық тәжірибесі айқындағандай, олардың
табысты болуы үшін белгілі шарттар мен факторлар қажет екен. Соларға
кеңірек тоқталып өтуді жөн санаймыз. Ең алдымен, нашар және күшті дамыған
аймақтар арасында ынтымақтастың туралы пакт қажет. Нашар дамыған
аймақтарды дамытуға қаражаттарды бағыттауға мүмкіндік беретін кез келген
қайта бөлу механизмдерін енгізудің шарты жақсырақ және нашар қамтамасыз
етілген аудандар арасындағы ынтымақтастық пактінің болуы.
ІІ Нарық жағдайындағы аймақтық саясатты жүргізудің даму бағыттары
2.1. Аймақтардың дауындағы экономикалық қауіпсіздік мәселелері
Аймақтар дамуының қазіргі жағдайын саралау олардың дамуының экономикалық
қауіпсіздігін бағалауды талап етеді.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігі - аймақ экономикасының оның дамуының
әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын қамтамасыз етуге
қабілеттілігі, халықтың өмір сүру сапасын жоғары әлеуметтік стандарттар
деңгейіне жеткізу, табиғат ресурстарын ұтымды пайдалана отырып, ішкі және
сыртқы қауіптердің ықпалына қарсы тұру. Демек, аймақ экономикасының
қауіпсіздігін қамтамасыз ету - тұтас ел экономикасы өркендеуінің негізгі
шарттарының бірі деп тұжырымдауға болады. Осыған байланысты экономикалық
қауіпсіздіктің қатерлерін аймақтық деңгейде анықтаудың маңызы да арта
түспек.
Аймақтардың саралануының күшеюі жалпы аймақтық өнім сияқты көрсеткіштер
динамикасынан көрінеді. Аймақтық дамудың саралануына байланысты,
экономикалық қауіпсіздік факторлары әрбір аймақ деңгейінде өзінің аймақтық
ерекшеліктеріне ие болады. Әрбір аймақта экономикалық қауіпсіздік
факторларын анықтау нәтижесінде ғылыми негізделген шешімді талап ететін
экономикалық қауіпсіздіктің ерекше мәселелері туындайды.
Аймақтар дамуының тікелей катерлеріне келесілерді жатқызуға болады:
1. орталық және жергілікті билік органдарының арасындағы өкілеттіліктер мен
жауапкершіліктердің айқын бөлінбеуі;
2. аймақтардағы реформалардың жүргізілу қарқынындағы айырмашылықтар;
3. халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасы бойынша аймақтардың саралануы;
4. әлемдік нарық сұранысына сәйкес Қазақстан экономикасының салалық және
аймақтық құрылымының өзгеруі, нәтижесінде өнеркәсіптік және аграрлық
аймақтардан басым шикізат пен отын өндіретін аймақтар иерархиясы
қалыптасты;
• аймақтар дамуындағы аумақтық және салалық үйлестіру
қағидасының бұзылуы.
Барлық аймақтар үшін жалпы қатерлер:
1. жұмыссыздық;
2. ірі өңдеуші кәсіпорындардың тоқтап қалуы немесе толық
қуатында жұмыс істемеуі;
3. экологиялық проблемалардың көбеюі;
- шағын қалалардың дағдарысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қазіргі таңда аймақтық саясатты жүргізу мәселелері
Қабылдаған:
Орындаған:
Тобы:
Тақырыбы: Қазіргі таңда аймақтық саясатты жүргізу мәселелері
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Нарық жағдайындағы аймақтық саясатты жүргізу мемлекеттік басқару
обьектісі ретінде
1.1. Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясаттың жүргізудің теориялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Басқару аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы
ретінде ... ...9
1.3. Аймақтық саясатты басқарудың шетелдік тәжрибесін пайдалану
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
ІІ Нарық жағдайындағы аймақтық саясатты жүргізудің даму бағыттары
2.1. Аймақтардың дамуындағы экономикалық қауіпсіздік
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.2. Индустриялық-инновациялық стратегияның аймақтарда жүзеге асыру
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ІІІ Қазақстандағы аймақтық саясатты жүргізудің тиімділігін арттыру жолдары
3.1. Қ.Р. аймақтық саясатты жүргізу жолдары және оны
жетілдіру ... ... ... ... 27
3.2. Аймақтардың дамуының қазіргі жағдайы және оны
жетілдіру ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Пайдалынылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 36
Кіріспе.
Қазақстанның қазіргі заманғы дамуы экономикалық одан әрі
интеграциалануы, экономикалық және әлеуметтік процестердің өзара
байланысуының күшеюмен, елдің экономикалық біртұтас әлеуметтік
-экономикалық комплекске айналуымен сипатталады. Сондықтан да, оның
дамуын стратегиялық жоспарлау біртұтас экономикалық қана емес, сонымен
бірге республиканың аймақтық саясаттың дамуын да қамтуы тиіс. Осыған
байланысты аудан мен облыстың экономикасының дамуының жинақталған жоспарын
құру әдістемесімен методологиясын жетілдіру мәселесі елдің экономикасын
стратегиялық жоспарлау жүйесімен өзара байланысты, жоспарды экономикалық
дайындау жүйесін құру қажетті өзекті мәселесі болып табылады.
Әлеуметтік - экономикалық дамуының аймақтық стратегиялық жоспарларын
басқаруды жетілдіру басты бағыттарының бірі, эконмикалық жоспарлау
жүйесіндегі аймақтық комплексті жоспарлаудың ролін арттыру жатады.
Өйткені, мемлекеттің экономикалық саясатының жалпы міндеттері облыстар,
аудандар мен қалалардың денгейінде нақтыланады.Аймақтың комплексті
жоспарлар Қазақстан Республикасының экономикасының даму жоспарының базисі
болып табылатын, республиканың облыстары мен қалалары , аудандарымен
ауылдарының экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларының критериі
жоспарлардың өзара байланысты
Аймақтардағы күрделі әлеуметтік - экономикалық проблемаларды және
аймақтық мақсатты бағдарламалары мен ведомстволардың арасындағы
процестерді шешуге, қоршаған ортаны қорғау мен өндірістік, әлеуметтік
инфрақұрылымдардың дамуын есепке ала отырып, жергілікті ресурстарды
комплексті пайдалану мен әлеуметтік даму мәселелерін шешуге бағытталады.
Аймақтық бағдарламалардың негізгі көрсеткіштері түгелдей кешенді
стратегиялық жоспарға еңгізіледі.
І. Нарық жағдайындағы аймақтық саясатты жүргізу мемлекеттік басқару
обьектісі ретінде.
1.1. Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясатты жүргізудің теориялық
ерекшеліктері.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторларды
толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін аймақтық
саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемлекеттің аймақтық саясатының
мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері анықталады.
Мемлекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға толықтай
дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей араласпағанмен
де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы шектеулер т.б.)
араласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді қызмет етуінің бір
шарты деуге болады. Ал егер мемлекет аймақтармен дұрыс өзара қарым-қатынас
орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін қамтамасыз ететін ортасы
болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының дамуы үшін жауапкершіліктен
бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан реформалардың оң нәтижеге-
жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеу - бұл
олардың дамуының қажетті шарты.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ерекше бағыты ретінде қарастырылатын
аймақтық саясаттың қазіргі теориялық ерекшеліктерін қарастыру оның тиімді
жүзеге асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайды
саралау және соған орай аймақтық саясаттың багыттарын айқындау өзекті
мәселеге айналады. Осы мақсатта аймақтық саясаттың қалыптасуына әсерін
тигізетін негізгі жағдайларды сараптауға жүгінейік.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру барысында жүргізілген реформалар
аймақ аралық саралауды (дифференциация) тым күшейтіпң жіберді. Нәтижесінде
жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнімді (ЖАӨ) өндіру көлемі бойынша
республика халқының айырмашылығы он есеге дейін жетті. (1-кесте). Ал АҚШ-та
ең алдыңғың және ең артта қалғанң штаттарының арасындағы айырмашылық -■
небәрі 1,8 есе ғана. Кесте деректері көрсетіп отырғанындай, жан басына
шаққандағы жалпы аймақтық өнімнің ең жоғары көлемі - Атырау облысына, ал ең
төменгі көлем Жамбыл облысына тиесілі болып отыр. 2005 жылғы деректер
бойынша осы екі облыстың жан басына шаққандағы ЖАӨ-дегі айырмашылык 12 есе
болған.
Жан басына шаққандағыжалпы аймақтық өнім, мың теңге
1 жылдар:
Облыстар
2000 2001 2002 2003 2005
Қазақстан Республикасы 12!,5 157,8 168,4 172,3 266,9
Лкмола 87,1 94,7 95,8 98.1 157,6
Актебс 124,2 162,5 185,4 200,1 285,9
Алматы 58,5 72,0 74,6 85.7 120,8
Атырау 288,6 581,7 698,2 70 і .5 1099,4
Шыгыс Қазақстан 125,0 143,3 152,4 164.8 196,7
Жамбыл 44,0 50,2 56,4 60.0 91,2
Батыс Қазакстан 1 ! 5,9 203,4 240,0 258.9 323,0
Қараганды 150,8 197,2 201,4 202.5 272,2
Қызылорда 122,6 144,1 145,6 158.3 217,1
Қостанай 58,8 93,4 и 103,4 189,5
100,7
Маңкыстау 247,4 432,1 458,3 504.3 566,5
Павлодар 136,7 175,2 198,3 203,4 289,9
Солтүстік Қазақстан 55,1 61,1 67,5 71,3 147,8
Оңтүстік Қазақстан 55,1 61,1 67,5 71.4 1 10,3
Астана қаласы 243,3 254,0 259,4 302,5 510,6
Алматы каласы 283,1 329,9 331,2 367.1 625,7
Мұндай тым саралау, әрине, миграцияның күшеюіне, дағдарысты және кедей
ареалдардың кеңеюіне, аймақтардың экономикалық өзара әрекет ету
механизмінің әлсіреуіне және аймақаралық қарама-қайшылықтардың өсуіне алып
келері сөзсіз. Бұл өз кезегінде біртұтас әлеуметтік-экономикалық саясатты
жүргізуді айтарлықтай қиындатады. Аймақтық әлеуметтік-экономикалық
теңсіздіктер (диспропорциялар) көбінесе объективті сипаттағы себептермен
байланысты болғанмен де, оларды жұмсартуң қажеттілігі айқын. Мемлекеттің
тұтастығын сақтауға ұмтылған бір де бір мемлекет аумақтық теңсіздіктердің
соншалықты алшақтығына жол бермейді. Мұны дамыған мемлекеттердің тәжірибесі
де дәлелдей түседі. Сондықтан Қазақстан үшін әлеуметтік-экономикалық даму
қарқынын тегістеуге бағытталған мемлекеттік аймақтық саясатты жүргізу
стратегиялық тұрғыдан маңызды болып табылады. Ұлттық экономиканың тұрақты
өсуі елдің проблемалық аймақтарындағыы өмір сүру жағдайын жақсартпайынша
мүмкін емес. Республиканың қазіргі зкономикалық кеңістігі әлеуметтік,
экономи-калық, экологиялық ерекше проблемаларымен сипатталатын әр түрлі
аймақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу
қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады:
1. Шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
2. индустриялық дамыған;
3. агроөнеркәсіптік;
4. дағдарыстық.
Бірінші топ - стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың айтарлықтай
қорларын иеленетін және ғылыми өндірістік әлеуетінің қарқынды дамуына
жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аймақтарының экономикалық-
әлеуметтік артта қалуымен, эқологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдарыстан
шығару және тұрақтандырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары үшін
төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндіру мен өңдеудің
жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық шикізат түрлеріне бай
жерлерді интенсивті игеру;
отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты
анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған өндірістік,
әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымдарды кұру
ауылдық аймақтарының дамуындағы жинақталғанң күрделі проблемаларды
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа - ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
технологиялық ғылымды қажетісінетін өндіріс құру үшін қолайлы экономикалық
жағдайлары және жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, негізінен қаржылық
ресурстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін проблемалар қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті қалыптастыру;
жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа технологиялар
негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, электроника құралдары, автомобиль
құрылысы, жаңа мнтериалдар, лазер технологиясын дамыту;
• нарықтық инфрақұрылымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ - ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз
ету және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған
сабақтаса дамитын салаларда шағын жэне орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
• ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тиімді
мамандандыруды жүзеге асыру;
ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалығын және экспорттық әеуетнің өсуін
қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология мен техникаларды
енгізу және пайдалану;
тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын өндіретін
ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материалдық-техникалық
базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды құру.
Төртіннші топқа - қысылшаң (экстремальный) табиғи климаттық, әлеуметтік-
экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық
құрылымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған
проблемалардан арылуң үшін мемлекеттік реттеудің нақты шаралары қажет.
Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер
келесідей:
3. экологиялық дағдарыстың терендеу үрдісінің алдын алу;
осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін көтеру
үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте кауіпті ауылдық
аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқа да тұрғылықты жерлерден
республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін халықтар үшін
қажет жағдайлар жасау;
шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және оларды тиімді
пайдалану.
Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық мәселелерін
тиімді шешуге және жергілікті шаруашылықтарды қарқынды дамытуға мүмкіндік
береді.
Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің салдарынан
экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе
төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған (диверсификация)
құрылымымсн, нашар дамыған инфрақұрылымымен сипатталатын аймақтар жатады.
Мұндай аймақтар олардың өзіндік дамуын ынталандыратын мемлекеттің көмегіне
мұқтаж. Сондықтан да экономикалық ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған
Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты міндет - аймақтар үшін жағымсыз
салдарларды бейтараптандыра отырып, олардың дамуы үшін қажет жағдайларды
қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені ұлғайту.
Аймақтардың дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
1. өндіріс қарқынының төмендеуі;
1. халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы табыстың
төмендігі);
2. жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
3. демографиялық, экологиялық, әлеумеггік қызметтер көрсету саласындағы
проблемалардың күшеюі және т.б.
Аймақтардың біркелкі дамымауы іргелі әлемдік үрдістерге жатады. Әрбір
елде салыстырмалы түрде өркендеген және артта қалған аймақтар бар - бұл
әлеуметтік-экономикалық табиғи-климаттық, ресурстық және басқа да
жағдайлармен байланысты табиғи, аймақтык айырмашылықтар. Осы орайдағы
мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға жол бермеу болып
табылады.
Өмір сүру деңгейі мен сапасындағы шектен тыс аймақтық айырмашылықтар
көбінесе аймақтардың экономикалық, табиғи-климаттық ресурстық және
инфрақұрылымдық ерекшеліктерімен анықталады, сондай-ақ олар мемлекеттің
теңестіруң саясатын жүргізу үшін негіз болып табылады. Осы саясатты жүзеге
асырудың басқарушылық механизмінің негізгі міндет-терінің қатарына артта
қалған аймақтардағы өмір сүру деңгейі мен экономикалық -даму параметрлерін
ең болмағанда орташа деңгейге (осы параметрлер бойынша) біртіндеп жақындау
жатады. Бұл жағдайда негізгі міндет мемлекет тарапынан аймақтардың өзіндік
дамуын ынталандыру: халықтың әлеуметтік бейімділігін қолдау
(қолайлы жерлерге көшіп-қонуға көмек көрсету); артта қалған
аймақтарға капитал мен инвестициялардың келуін ынталандыру және т.б.
болып табылады
Аймақ дамуының кез келген аясындағы дағдарысты жою, бір жағынан алғанда,
экономикалық белсенділік деңгейімен байланысты.Әлеуметтік даму салыстырмалы
түрде дербестікке ие бола отырып, айтарлықтай дәрежеде ресурстық
мүмкіндіктермен анықталады, олар өз кезегінде экономикалық даму деңгейіне
байланысты. Екінші жағынан, нарықтық шаруашылықтың әлеуметтіқ жағдайға
зиянын тигізе отырып, тек ғана экономикалық басымдыққа біржақты бейімделуі
нарықтық экономиканың және тұтас мемлекеттің дамуына қауіп туғызады.
Сондықтан мемлекеттік реттеудің әлеуметтік және экономикалық құраушыларының
тепе-тендігі қажет. Экономикалық және әлеуметтік құраушыларды тепе-теңдікте
дамыта отырып, аймақ дамуындағы әр түрлі бағыттағы олқылықтардың орнын
толықтыруға және халықтың тұрмыс жағдайының деңгейін көтеруге болады, бұл
түптеп келгенде мемлекеттің аймақтық саясатының табысты жүргізілуін
анықтайтын негізгі шарттардың бірі болып табылады.
Аймақтық саясаттың мәні мен міндеттері және оларды жүзеге асырудың
өзіндік механизмдері бар . Макро экономикалық саясаттың құрамдас бөлігі
бола отырып, аймақтық саясат әрбір аймақтың экономикасының тиімділігі мен
бәсекеге қабілеттілігін арттыру арқылы экономиканың тиімділігін көтеруді
өзінің басты мақсаты етіп қояды. Қойылған мақсатқа жету үшін, әрине,
міндеттердің қойылуы шарт. Олардың қатарына: мемлекет пен жекелеген
аймақтардың мүдделерін үйлестіру, аймақтық дамудың әрекетті механизмін
жасақтау, сонымен қатар аймақтың ресурстық, ғылыми, еңбек әлеуетін барынша
пайдалану жатады.
1.2. Басқару аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы ретінде
Тәуелсіз мемлекетіміздің аймақтық саясатын жүзеге асыру тиімді басқару
жүйесін қалыптастырмайынша жоғары нәтижеге жеткізбейтіндігі көптеген
дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен дәлелденіп отырған ақиқат. Қазіргі
уақытта ешбір мемлекет ел ішіндегі тиімді аумақтық басқару жүйесінсіз
бәсекеге қабілетті болып, әлемдегі өзінің лайықты орнына ие бола алмайды.
Өздерінің мемлекетгік басқару жүйесін қазіргі талаптарға сай жаңартқан
мемлекеттер өз аумақтарында шаруашылық кәсіпорындарын орналастыру үшін,
шетел инвестицияларын тарту үшін тартымдырақ бола түсті. Ал бұл қазіргі
ғаламдану үрдісі белең алып отырған әлемдік бәсекелестік жағдайында аса
маңызды.
Экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамыи отырған елдерде аймақтық
дамуға мемлекеттің араласуының екі негізгі мақсатын бөліп қарастырады:
- әділдік, яғни барлық аймақ тұрғындары үшін жақсы
тұрмыс-жағдайына жетудің тең мүмкіндіктерін қам-
тамасыз ету;
- тиімділік, жалпы ұлттың тұрмыс-жағдайын көтеру
мақсатында әр аймақтың өндірістік әлеуетін тиімді
пайдалану талап етіледі.
Бұл екі мақсат қарама-қайшы да бірыңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат басымдыққа ие болса, дағдарыс
кезеңінде екінші мақсат алдыңғы орынға шығады.
Қазіргі кезенде әлеуметтік-экономикалық жүйенің күрделенуіне орай
басқарудың көп деңгейлі жүйесі кеңінен таралып отыр. Соған сәйкес
қалыптасқан теориялық негіздерге жүгінейік. Жоғары деңгейдегі басқару
құрылымы өзінен кейінгі басқару құрылымдарына үш негізгі тәсілмен ықпалын
тигізеді: мақсаттар қою арқылы;
белгілі бір күтілетін нәтижені жүктеу арқылы; ресурстарға шектеу қою
арқылы. Басқарудың әр түрлі деңгейлерінің арасында өкілеттіліктер,
жауапкершіліктер және функңиялар болып бөлінеді. Бекітілген өкілеттілік
аясында әрбір басқару құрылымы өз бетінше басқару шешімдерін қабылдауға
кұқықтары бар. Басқарудың жоғары деңгейі ағымдағы қызметке, соңғысы өзінің
функцияларын орындай алмаған жағдайда ғана араласа алады. Бір деңгейдегі
басқару құрылымдары тікелей бір-бірімен өзара әрекеттесе отырып, басқарудың
жоғары деңгейлерінің көмегінсіз өздерінің мәселелерін шеше алады. Басқару
деңгейлері арасындағы өзара әрекеттесу бөлінген өкілеттіліктер мен
функциялар шегінен шығып кететін болса, келісімшарт түрінде жүзеге
асырылады. Өкілеттіліктерді бөлгенде функциялардың қайсысын ерекше орындау
қағидасымен, ал, қайсысы үшін басқарудың әр түрлі Деңгейлеріне ортақ
жауапкершілік бекіту керектігін ескеріп, соған сәйкес оңтайлы шешімдер табу
маңызды болып табылады.
Аймақтық басқарудың кез келген деңгейі басқарушылық қызметтің нақты
түрлерін орындаумен сипатталады, яғни, құрылымның әрбір деңгейіне қатысты
нақты функциялардың болуы. Аймақтық басқарудың нақты функцияларының
жиынтығы басқару деңгейінің негізгі сипаттамасы болып табылады. Оларды
бөлудегі бастапқы негіз аймақтық басқарудың нақты әр деңгейінің мақсаттары
мен міндеттері. Әр деңгей жоғары деңгеймен келісе отырып, өзінің
мақсаттарын қалыптастырады.
Аймақтық басқару құрылымының деңгейлері бойынша функциялар мен
міндеттерді бөлу және қалыптастыру төменнен, яғни басқару объектісінен, сол
сияқты жоғарыдан басқару субъектісінен де таралуы тиіс. Функциялар мен
міндеттер тым орталықтандырылу негізінде қалыптастырылса, төменгі
деңгейлерге артық немесе жүзеге асырылмайтын функциялардың берілу қаупі
туындайды, сол сияқты оларды орталықсыздандыру арқылы қалыптастырған
жағдайда маңызды стратегиялық мақсаттар мен міндеттердің ескерілмей қалу
қаупі бар. Басқару деңгейлері бойынша нақты функцияларды бөлгенде төменгі
басқару деңгейлерінің басымдығы немесе теңдігі сақталуы тиіс. Бөлу
барысында басқару органдарының міндетті өкілеттілігіне аймақты басқару
мақсаттарына жауап бермейтін және нарықтық қатынастар арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілер өздері жүзеге асыратын функциялар енгізілмеуі қажет.
Осыған байланысты аймақты басқарудың көптеген функцияларын бөлудің
негізгі ережесі болып субсидарльқ қағидасы табылады. Ол қағидаға сәйкес
басқарудың нақты функциясы оны тұтынушыға барынша жақын болуы тиіс. Демек,
басқару деңгейлері арасында бөлінген функциялар басқару объектісінің
мақсатына қаншалықты сай болса, басқару да соншалықты нәтижелі болады.
Сонымен қатар басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлгенде сақталуы
қажет бірқатар қағидаларды атап өтейік:
• өкілеттіліктердің жеткілікті болу қағидасы, оған сәйкес функцияны
орындайтын басқару деңгейінің өкілеттілігі оны тиімді жүзеге асыру үшін
қажет және жеткілікті болуы тиіс;
өкілеттіліктер мен жауапкершіліктердің сәйкестік қағидасы, белгілі бір
функцияны орындаудағы жауапкершілік берілген өкілеттіліктер шегінен асып
кетпеуі қажет, сондай-ақ бұл өкілеттіліктерден кем болмауы да шарт;
ресурстармен қамтамасыз етілу қағидасы, басқару деңгейіне сәйкес нақты
функцияны жүзеге асыру қажетті материалдық, қаржылық, еңбек және ақпараттық
ресурстармен қамтамасыз етілуі қажет.
Басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлу бағалаудың сарапшылық
(эксперт) әдістерін қолдану негізінде белгіленген қағидаларға сәйкес
жүргізіледі. Басқарудың белгілі бір деңгейінде функцияны тиімді жүзеге
асыру мүмкіндігін бағалауда аумақтық бірліктердің түрлі сипаттамаларын
ескеру талап етіледі, атап айтқанда, халық саны неғұрлым көп болса,
соғұрлым функциялар жоғарыға берілмей, басқарудың аймақтық деңгейлерінде
қалады. Аймақтық бірліктердің экономикалық және әлеуметтік дамуы қаншалықты
жоғары болса, дамуға қатысты функциялардың көбі сол аймақтың басқару
органдарының құзіретінде қалдырылады.
Нақты функцияның жүзеге асуының тиімділігін бағалау әрбір деңгейде
тиімділіктің әр түрлі экономикалық және техникалық көрсеткіштерімен
анықталады. Функцияны жүзеге асырудың жоғары тиімділігін қамтамасыз етуге
мүмкіндігі бар деңгейге сол функция бекітіліп беріледі. Аймақтық басқарудың
әрбір нақты функциясының жүзеге асырылуына және оның тиімділігіне басқару
объектісінің қанағаттандырылу деңгейі үнемі сарапшылық бағалау негізінде
анықталып отырылуы тиіс.
Осы теориялық негізге сүйене отырып, Қазақстан Республикасындағы
аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы ретіндегі басқару
ерекшеліктерін қарастырайық.
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылады. Осыған орай, аймақтық экономикалық саясат, орталық
үкіметпен қоса аймақтық билік органдарымен де жүргізілуі тиіс. Тек орталық
билікте ғана жалпы елдің экономикалық өсуін ынталандыру, жалпы әлеуметтік
шиеленісуді азайту үшін аймақ пен салалар арасындағы пайданы тиімді қайта
бөлу, елдің экономикалық дамуындағы терең аймақтық және салалық теңсіздікті
қысқартуға мүмкіндік беретін тұрақты экономикалық өсу траекториясына шығу
тәрізді күрделі мәселелерді шешуге мүмкіндік бар. Ал аймақтық деңгейдегі
билік болса өз мүдделеріне сәйкес, өз өкілеттіліктері шегіндегі
мәселелермен айналысады. Аймақтық дамуды басқару осы орталық пен аймақтар
арасындағы мүдделерді үйлестірудің нысандары мен әдістерін қолдануды,
аймақаралық және аймақішілік материалдық ресурстар мен қаржылық ағындарды
пайдалану арасындағы өзара байланысты күшейтуді, республиканың, әсіресе
дағдарыстық аймақтардағы субъектілердің әлеуметтік-экономикалық дамуына
мемлекеттік қолдау механизмін жетілдіру тәсілдерін көздейді. Қазіргі
кезендегі аймақтар дамуының негізгі басқарушылық астары ретінде
республикалық және аймақтық бағдарламалардың өзара әрекеттесуі мен үйлесуі,
болып жатқан өзгерістерге сай олардың оңтайлы сәйкестігі қарастырылады.
Аймақтық саясаттың екі деңгейлілігі екі басқару субъектісін орталық
(Үкімет) пен аймақты (аймақтық басқару органдары) анық бөліп көрсетумен
байланысты болып отыр. Бұл деңгейлердің әрқайсысы өздерінің басқару
аясында, функцияларын орындауда толықтай дербестікке ие. Барлық мәселе осы
аялар мен функциялардың қалай бөлінетіндігінде, аймақтық басқару
органдарына қаншалықты бостандық берілгендігінде және басқару
субъектілерінің арасында қандай қатынастар орнатылғандығында. Жалпы алғанда
екі түрлі нұсқа болуы мүмкін: біріншісі, орталық аймакпен салыстырғанда
артықшылықты жағдайға ие болады; екіншісі, аймақтардың мейлінше дербес бола
отырып орталықпен айқын қатынастар орнатуы.
Орталық үкімет аймақтық саясатты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырады және экономиканың даму жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде экономикалық мақсаттар, ал экономикалық өсу
кезеңінде әлеуметтік мақсаттар артықшылыққа ие болады. Қазіргі уақытта,
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға
болады:
1. Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру;
2. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан
айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет үшін
жүргізілетіндігімен ерекшеленеді. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта
құру тек ірі, жалпы-мемлекеттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет ресурстардьң
жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған
аймақтарды даму деңгейі жоғары аймақтардың деңгейіне жеткізу, бірақ мұндай
жағдай халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс;
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсат
тармен ұштастыру;
4. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру аймақтьқ деңгейдегі
басқару функциялары рөлінің өсуіне алып келеді. Осыған орай билік
деңгейлері арасында өкілеттіліктерді, жауапкершіліктер мен функцияларды
бөлу жүзеге асырылуы тиіс. Биліктің барлық деңгейлері:
1. халыққа әлеуметтік кепілдіктерді ұсынуы және негізгі конституциялық
құқықтарын қамтамасыз етуі тиіс;
2. шаруашылық жүргізудің әр түрлі механизмдерін қолдануды реттеуі қажет;
3. халыққа қажетті, бірақ пайдасы аз және тиімділігі төмен кәсіпорындарды
ұйымдастыру мен қолдау жөніндегі функцияларды жүзеге асыруы тиіс;
4. басқару органдары аймақтың артта қалған аудандарын дамыту саясатын
жүргізуі керек;
1. табиғат қорғау шараларын жүргізуі тиіс.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешетін стратегиялық және тактикалық міндеттерінің
сипатын ескеретін, икемді және сараланған болуы керек.
Сонымен аймақтарды басқару келесілерді талап етеді:
республикалық және аймақтық деңгейлердегі басқару органдарының функциялары
мен өкілеттіліктерін шектеу. Бұл басқару функцияларының қайталануына жол
бермеуге, басқарудың ұйымдық құрылымының иерархиялылығын белгілеуге, әрбір
деңгейдің шаруашылық жүргізу нәтижелеріне жауапкершіліктерінің шамасын
анықтауға мүмкіндік береді;
республикалық басқару органдарының, сондай-ақ шаруашылық жүргізудің
аймақтық жүйелерін басқаруға аймақтық басқару органдарының қатысуьшың
негізгі нысандарын табу.
Аймақтық басқарудың маңыздылығы мен қайтарьмы әлемдік шаруашылық жүргізу
тәжірибесімен де дәлелденіп отыр. Атап айтқанда, экономикалық даму
тұрғысынан алдыңғы қатарға шығу үшін міндетті түрде нарықта
сұранысқа ие аймақтық ресурстардың жеткілікті болуы, экономикалық әлеуетке
ие болу шарт емес. Көбінесе дамудың, оның ішінде аймақтық дамудың да жоғары
деңгейінің кепілі басқарудың озық түрлерін қолдану, басқару өнерін игеру,
шаруашылық айналымға аумақтағы экономикалық әлеуетті тарту, аймақтың өзі
үшін, басқа аймақтар үшін экономикалық қызмет нәтижелерін пайдалана білу
екендігі шетел тәжірибесімен айқындалған.
Қазіргі кезеңдегі аймақтық басқарудың тиімділігін арттырудың мемлекеттік
стратегиясы ең алдымен, халықтың өмір сүруінің жеткілікті деңгейін
қамтамасыз етуге, елдің экономикалык кеңістігінің тұтастығы мен бірлігін
сақтауға, экономиканың нақты секторының тұрақты дамуы үшін жағдайлар
қалыптастыруға багытталуы тиіс. Аймақтық экономиканың қызмет етуінің айқын
белгіленген шекарасының болуы, аумақтардағы шаруашылық жүргізу мен
әлеуметтік-экономикалык дамуды басқарудағы дербестіктің барған сайын арта
түсуі аймақтың тұрақты, тиімді дамуын қамтамасыз ететін экономикалық
саясатты жасақтаудағы аймақтық басқарудың жауапкершілігін күшейте түседі.
Нақ осы аймақтық басқару халықтың өмір сүру жағдайы мен деңгейіне, қоршаған
ортаның қорғалуына, аймақ экономикасының инвестициялык тартымдылығына, оның
бәсекеге қабілеттілігіне жауапты болады.
2.3. Аймақтық саясатты басқарудың шетелдік тәжрибесін пайдалану
мәселелері
Дамыған шет мемлекеттердің аймақтық саясатты жүзге асыру барысындағы
тәжірибелерін ескеру қажет екендігі айқын. Өйткені, экономиканы басқарудағы
жинақталған әлемдік тәжірибені оқып-үйренбей, оларды жан-жақтылы зерттемей
экономиканы мемлекеттік басқарудың жаңа сатысына өту мүмкін емес. Ел
экономикасын басқарудың орталықсыздандырылған жана жүйесіне өту барысында
әлемдік тәжірибеде бар модельдерді тұжырымдарды ескере отырып, елдің саяси,
әлеуметтік-экономикалық дамуына, үлттық ерекшеліктеріне қарай аймақ
экономикасын басқарудың өз мемлекетімізге тән үлгісін қалыптастыруға
тиіспіз. Осы орайда бірқатар шет мемлекеттерді аймақтық саясатты
қалыптастыру, оны жүзеге асыру бағыты дағы онды тәжірибелерін ұсынуды жөн
санаймыз.
Мемлекеттің құрылымы аймақтық саясат саласындағы өкілеттіліктерді
орталықсыздандыру немесе бөлу деңгей анықтайды. Егер интеграцияланған
мемлекеттер тәжірибесін сүйенсек, онда Ирландия, Португалия, Греция сияқты
мемлекеттерде аймақтық саясат мәселелеріне қатысты орталықтандырылған әдіс
қолданылады. Бұл мемлекеттерде шағын жобаларға қатысты жауапкершілікті
аумақтық деңгейге жүктеуге әрекет жасалынғанымен, жергілікті жерлерде
қажетті тәжірибеніі болмауы салдарынан одан әрі жалғасын таппады.
Италия мен Германия мемлекеттерінің басқару құрылымы интеграцияланған
мемлекеттердің басқару құрылымынан түбегейлі түрде ерекшеленеді. Бұл,
әрине, аймақтық саясаттың жасақталу, жүзеге асу барысын айқындайды. Мысалы,
Германияда аймақтық саясатты жүргізу жауапкершілігі Жерлерге жүктелген, ал
итальяндық жүйенің көпшілік элементтер орталықтандырылған сипатқа ие.
Германияда аймақтық саясат саласындағы федералды үкіметтің негізгі
функциясы (Біріккен оперативті топ) шеңберінде Жерлермен серіктестер
қатынастар құру. Жоспарлау жөніндегі Комитет ОА құрамын анықтап, жыл
сайынғы бас жоспар жобасын және аймақтық даму басымдықтарын қалыптастырады.
Бас жоспар жобасы аймақтарға қажетті көмек көрсету шаралары мен шарттарынан
тұрады. Аймақтык саясатты жүзеге асыру екі жақтан (Федералды үкіметпен және
Жерлермен) бірдей үлеспен қаржыландың негізінде жүргізіледі. Жерлер
әкімшілігі аймақтық саясаттьң іске асуына жауапты болады.
Финляндияда аймақтық саясаттьң қүрылуына, яғни, аймақтық саясатты
үйлестіруге, зандарды жасақтауға, проблемалы аймақтарды анықтауға т.б. Ішкі
істер министрлігі жауап береді. Аймақтық саясатты жүргізу жауапкершілігі әр
түрлі орталық министрліктерге жүктелген. Финляндияның аймақтары жекелеген
шешімдерді (шағын жобаларды) қабылдайды, ал негізгі шешімдер орталықтан
қабылданады.
Ал Швецияда қалыптасқан жүйе бойьнша аймақтық әкімшіліктер жалпыұлттық
директиваларды іске асырады. Бұл жүйеде Өнеркәсіп және сауда министрлігі
басты орынға ие. Министрліктің жанынан артта қалған аудандарға қатысты
аймақтық саясатты жасақтау, оны бақылау және Еуропалық комиссиямен
байланысты жүзеге асыру істерін атқаратын бө-лімдер құрылған. Аймақтарды
дамыту стратегиясын жасақтаумен графствалардың әкімшілік кеңесі (САВ)
айналысады. Өздерінің саясатын іске асыру үшін олар бюджеттен
қаржыландырылады.
Солтүстік Еуропа мемлекеттері аймақтық саясатты жүргізудегі бай
тәжірибелерімен ерекшеленеді:
1. Франциядағы орталықтандырылған әдіс;
2. Нидерланды мен ¥лыбританияда орталықсыздандырудың жоғары деңгейі.
• Австрия мен Бельгиядағы федералдық жүйе.
Францияда министр СІАLА-дан (қолдау көрсету жөніңдегі
ведомствоаралық комитет) алынған ұсыныстарға негізделген аймақтық саясатқа
жауап береді және оның құзыретіне аймақтық дамытуды ынталандыруға қатысты
шешімдер қабылдау кіреді. DATAR. - Франциядағы аймақтарды дамыту жөніндегі
басты ұйым. 1995 жылы қабылданған негізгі Заңға сәйкес аймақтық даму
саясаты ұлттық деңгейде анықталып, жергілікті әкімшіліктермен жүргізіледі.
Нидерландыда Экономика министрлігі мен провинциялар әкімшілігі аймақтық
саясат мәселелерімен айналысатын негізгі ведомоствалар болып табылады.
Экономика министрлігі аймақтарға көмек көрсегуде 10 млн.флориннан асатын
инвестициялар көлеміндегі жобаларға жауап береді, ал одан төмен көлемдегі
басқа жобалар орталықсыздаңдыру түрінде іске асырылады. Ұлыбританияда
аймақтық саясат мәселелерімен сауда және өнеркәсіп министрі және Шотлаңдия
мен Уэльс істері жөніндегі министр айналысады. Англияда аймақтық саясатты
қалыптастыру мәселесі Сауда және өнеркәсіп министрлігі мен аймақтық
үкіметтік ведомстволарға жүктелген. Аталмыш министрлік Англиядағы үкіметтік
ведомстволардың құзырет шегінен тыс көптеген жобаларды және Ұлыбританияға
өз салдарларын тигізетін жобаларды бағалайды, сонымен қатар, ұлттық
деңгейдегі директиваларды жасақтап, олардың орындалуына бақылау жүргізеді.
Үкіметтік ведомствалар құзыретіне аймақтарға көмек көрсетуге қатысты шешім
қабылдау кіреді.
Австрия Конституциясы аймақтық саясатты жүргізу өкілеттілігін
шектемейді. Федералды деңгей, жерлер әкімшілігі және жергілікті билік
арасында өкілеттілік аялары бейресми бөлінеді. Аймақтарға көмек көрсету
федералды үкіметпен және сол аймақтың жер әкімшілігімен қаржыландырылатын
және жүзеге асырылатын біріккен жобаларға сәйкес жүзеге асырылады.
Бельгияда аймақтық саясат мәселелері аймақтық деңгейлерде қарастырылады.
Ірі жобаларға көмек көрсету шешімі аумақтық әкімшілікпен қабылданады,ал
қалған шешімдер аймақтық
Экономика министрімен қабылданады.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың әр мемлекеттер үшін маңызы әр түрлі
көптеген құралдары бар. Тарихи даму
тұрғысынан мұндай құралдардың бес үлкен тобын көрсетуге
болады:
- халық тығыз қоныстанған аймақтарда жаңа кәсіпорындарды
орналыстыруды қолдауға кететін қаражат;
1. экономикалық даму саласында мемлекеттің қызметін кеңістіктік бөлу;
қаржылық қолдау жолымен компания қызметін ынталандыру;
- инфрақұрылымды қалыптастыру;
- дамуды ынталандыру жөніндегі жұмсақ шаралар.
Қазіргі уақытта алғашқы екі құралдың рөлі айтарлықтай төмендеп кетті.
Қолдау құралдары Франция, Ұлыбританияда қолданылғанымен, бұл
құралдардың қолданылу ауқымы уақыты
өткен сайын азаюда. Қазіргі уақытта Еуроодақтың (ЕО) көпшілік
мемлекеттері аймақтық саясат құралы ретінде соңғы үш топты қолданады.
Қаржылық ынталандыруларға жұмыс орнын құрумен байланысты жәрдемақылар,
субсидиялар, несиелер және т.б. жатады. Бұл әдістер фирмаларды
проблемалы аудандарды инвестициялауға ынталандыру үшін жасалған. Осы
аталған құралдар Еуроодақтың барлық мемлекеттерінде кеңінен қолданылуда.
Инфрақұрылымның жұмсақ элементтеріне ақпараттық желілерді қолдау,
консалтингілік қызмет, ғылыми зерттеулер жатады.
Интеграцияланған мемлекеттерде саясат құралдарының құрамы айтарлықтай
көлемді болып келеді. Оның себебі аймақтық проблемалардың тереңдігімен
байланысты. Аймақтық саясатты дамытуды ынталандыру үшін құрылымдық және
интеграциялық қорлар құрылған. Бұл қорлар тек өндірісті инвестициялауды
ғана емес, сонымен қатар инфрақұрылымды дамытуға қолдау көрсетуді және
бизнестің дамуына жағдай жасауды да көздейді. Интеграциялық қор көлік және
қоршаған ортамен тікелей байланыста болатын инфрақұрылымның дамуына қатысты
үлкен жобалармен айналысады.
Скандинавия елдеріне қатысты аймақтық саясаттың тар және кең
астарлары бар. Тар мағынасында мұндай саясат бизнес пен экономиканы дамыту
іс-шараларын қамтиды. Аймақтық саясаттың кең астары халық аз қоныстанған
аймақтардағы өмір сүру деңгейін қолдау мақсатында үкімет тарапынан
байланыс, көлік, білім және денсаулық сақтау саласындағы әрекеттер кешенін
көздейді. Скандинавия елдерінің негізгі ерекшелігі ЕО-ның басқа
мемлекеттерімен салыстырғанда аймақтық саясаттың тар астарының өзінде де
мазмұны кең болып табылады. Мысалы, проблемалы аудандардың өздеріне тән
ерекшелігін, олардың қатаң климаттық жағдайларын ескере отырып, ЕО-ның
басқа мемлекеттерінде қолданылмайтын ұзақ мерзімді қол-даулар бар.
Солтүстік Еуропа мемлекеттері аймақтық саясаттың әрекет ету аясын
кеңейту туралы шешімдер қабылдауда. Атап айтқанда, Францияда аймақтық
саясат ауқымы кеңейе түсуде, онда
аумақты басқару түсінігі аймақты дамытудың саяси шараларының кең жүйесін
құрайды. Аймақты дамыту туралы заңдардың бірі аймақта сараланған салық
салу, инфрақұрылымды дамыту, аймақтарды дамытуды ынталандыру туралы
шешімдер қабылдау және т.б. қамтиды. Сонымен қатар кедей аймақтарға көмек
көрсететін аймақтардың дамуын жоспарлау жөніндегі келісімдердің мемлекеттік
жүйесі бар. Нидерланды мен Австрияда аймақтық саясаттың маңыздылығы
әлдеқайда төменірек, бірақ бұл мемлекеттер фирмаларға қаржылық көмек
көрсету шегінен шығатын аймақтық саясатты жүргізуге талпынуда. Нидерландыда
аймақтық саясаттың негізі тар мағынада капитал салуға келіп саяды, ал кең
мағынасында - қолайлы бизнес ортаны құру және инфрақұрылымды дамыту
жөніндегі іс-шаралар кешені. Австрияда аймақтық саясатты дамытуда саяси
шаралар қабылдануда, яғни аймақтардың экономикальң даму саясаты бизнес
ортаның дамуына қолдау көрсету, сондай-ақ көлік, білім беру және өмір сүру
деңгейін жоғарылату сияқты жергілікті факторларды қамтуы тиіс.
Данияда аймақтық саясат шекті шаралар аясында құрылған. Оған фирмалар
қолдана алатын, бірақ ақшалай қаражат беруді немесе қандай да бір фирмаға
көмек көрсетуді көздемейтін қызметтер кіреді. Техникалық және коммерциялық
қызметтер жиынтығына еркін қол жеткізуге болатын мұндай шаралар бүкіл
мемлекетте жүргізіледі. Дания 1991 жылдан бері жеке аймақтарды дамытуды
ынталандыруға қатысты бағдарламаны жүргізбеген ЕО-дағы жалғыз мемлекет.
Данияда әлеуметтік қамтамасыздандырудың біртұтас мемлекеттік жүйесі бар,
сондай-ақ қаржылық механизмдерінің жұмыс істеуі табыс деңгейі мен
әлеуметтік мүмкіндіктерде айырмашылық тудыруы мүмкін жекелеген аймақтардың
экономикалық дамуындағы теңсіздікке жол бермеуге бағытталған.
Бельгия, Ұлыбритания сияқты мемлекеттердің аймақтық саясаты ынталандыру
саясаты болып табылады. Қолайлы бизнес ортаны құруға бағытталған шараларды
аймақтық саясаттың емес, жалпыұлттық саясаттың бір бөлігі ретінде
қарастырған жөн. Ұлыбританиядағы аймақтарды дамыту шараларын екі түрге
бөлуге болады:
2. ынталандыру саясаты деп атауға болатын аймақтық индустриялық саясат;
3. ауылдық және қалалық аудандарын дамытуға арналған бағдарламалардың
тұтас жүйесін құрайтын қайта өрлеу саясаты.
Бұл екі бағыт бұрын бір-бірінен бөлек орындалатын, қазіргі уақытта бірге
орындалуда. Қайта өрлеу саясатының ерекше белгісі жекелеген аймақтарды
дамыту және олардың бәсекелестігін арттыру болып табылады. Соңғы кездері
қайта өрлеу саясатын жүргізудің тиімділігі артып келеді. Қазір аумақтық
индустриялық саясаттың бюджеті қайта ерлеу саясатының бюджетіне қарағанда
он есе аз, бұрын бұл бағыттарға бөлінетін қаржы көлемі бірдей болатын.
Еуроодаққа мүше мемлекеттердің аймақтарды дамытуға қатысты саясатын талдай
отырып, олардағы (Данияны қоспа-ғанда) аймақтық саясаттың өзегі аймақтық
дамуды ынталандыру екендігіне көз жеткіздік. Қарастырылған еуропалық
тәжірибе республикалық та, аймақтық та деңгейлерді қамтитын аймақтарды
әлеуметтік-экономикалық дамыту жүйесін енгізудің айқын артықшылықтарын
дәлелдеп отыр. Жалпы мемлекеттік деңгей аймақтардың проблемаларын шешуге
мүмкіндік беретін жалпы қағидаларды белгілесе, аймақтық деңгей өзінің
әлеуеті мен проблемаларын бөлшектеп қарастыруды көздейді. Аймақтардың
экономикалық даму аясындағы жинақталған тәжірибелері аумақтарды дамытуға
қатысты мақсаттары ұқсас болғандықтан, әр аймақтың өз ерекшеліктеріне сай
бірінен-біріне тарала алады.
Осындай жүйелерді құрудың еуропалық тәжірибесі айқындағандай, олардың
табысты болуы үшін белгілі шарттар мен факторлар қажет екен. Соларға
кеңірек тоқталып өтуді жөн санаймыз. Ең алдымен, нашар және күшті дамыған
аймақтар арасында ынтымақтастың туралы пакт қажет. Нашар дамыған
аймақтарды дамытуға қаражаттарды бағыттауға мүмкіндік беретін кез келген
қайта бөлу механизмдерін енгізудің шарты жақсырақ және нашар қамтамасыз
етілген аудандар арасындағы ынтымақтастық пактінің болуы.
ІІ Нарық жағдайындағы аймақтық саясатты жүргізудің даму бағыттары
2.1. Аймақтардың дауындағы экономикалық қауіпсіздік мәселелері
Аймақтар дамуының қазіргі жағдайын саралау олардың дамуының экономикалық
қауіпсіздігін бағалауды талап етеді.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігі - аймақ экономикасының оның дамуының
әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын қамтамасыз етуге
қабілеттілігі, халықтың өмір сүру сапасын жоғары әлеуметтік стандарттар
деңгейіне жеткізу, табиғат ресурстарын ұтымды пайдалана отырып, ішкі және
сыртқы қауіптердің ықпалына қарсы тұру. Демек, аймақ экономикасының
қауіпсіздігін қамтамасыз ету - тұтас ел экономикасы өркендеуінің негізгі
шарттарының бірі деп тұжырымдауға болады. Осыған байланысты экономикалық
қауіпсіздіктің қатерлерін аймақтық деңгейде анықтаудың маңызы да арта
түспек.
Аймақтардың саралануының күшеюі жалпы аймақтық өнім сияқты көрсеткіштер
динамикасынан көрінеді. Аймақтық дамудың саралануына байланысты,
экономикалық қауіпсіздік факторлары әрбір аймақ деңгейінде өзінің аймақтық
ерекшеліктеріне ие болады. Әрбір аймақта экономикалық қауіпсіздік
факторларын анықтау нәтижесінде ғылыми негізделген шешімді талап ететін
экономикалық қауіпсіздіктің ерекше мәселелері туындайды.
Аймақтар дамуының тікелей катерлеріне келесілерді жатқызуға болады:
1. орталық және жергілікті билік органдарының арасындағы өкілеттіліктер мен
жауапкершіліктердің айқын бөлінбеуі;
2. аймақтардағы реформалардың жүргізілу қарқынындағы айырмашылықтар;
3. халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасы бойынша аймақтардың саралануы;
4. әлемдік нарық сұранысына сәйкес Қазақстан экономикасының салалық және
аймақтық құрылымының өзгеруі, нәтижесінде өнеркәсіптік және аграрлық
аймақтардан басым шикізат пен отын өндіретін аймақтар иерархиясы
қалыптасты;
• аймақтар дамуындағы аумақтық және салалық үйлестіру
қағидасының бұзылуы.
Барлық аймақтар үшін жалпы қатерлер:
1. жұмыссыздық;
2. ірі өңдеуші кәсіпорындардың тоқтап қалуы немесе толық
қуатында жұмыс істемеуі;
3. экологиялық проблемалардың көбеюі;
- шағын қалалардың дағдарысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz