Қант қызылшасы өндірісін дамыту

І.Кіріспе
Қант қызылшасы
ІІ.Негізгі бөлім
2.1.Қант қызылшасы және даму тарихы
2.2.Қант қызылшасы өндірісін дамыту
2.3.Қант қызылшасынан қант алу тәсілі
ІІІ.Қорытынды
ІҮ.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Қант қызылшасы (Beta vulgarіs) — қызылша туысына жататын екі жылдық бағалы техникалық дақыл. Бірінші жылы оның қоректік заттары бар тамыры мен жапырақ шоғы өседі. Осы жылғы өсу кезеңінің ұзақт. 150 – 170 күн. Екінші жылы топыраққа отырғызылған қант қызылшасының жемісінен гүл шашатын сабақ және тұқым пайда болады. Екінші жылғы өсу кезеңінің ұзақт. 100 – 125 күн. Қант қызылшасы – құнарлы мал азықтық дақыл. Оның пәлегін (жапырағы мен сабағын) з-тта өңдегеннен кейінгі қалған қалдықтардан сірне, сығынды мал азығы даярланады. Қант қызылшасының түсімінің 40%-ы пәлегінің үлесіне тиеді. Қант қызылшасының сығындысында 15% құрғақ заттар, 3% клетчатка, 0,7% күл, 0,1% май және 1,2% протеин болады. Осы сығындының 100 кг-ында 80 мал азықтық өлшем және 3,6 кг қорытылғыш протеин бар. Қант қызылшасы тамақ өнеркәсібінде қант алу үшін пайдаланылады, өйткені оның тамыр жемісінде 17 – 19%-дай қант болады. Қант қызылшасы – жылу сүйгіш өсімдік. Қант қызылшасының тұқымы қант з-ттарында дайындалады. Мұнда тазаланған тұқым 2 фракцияға (3,5 – 4,5 мм және 4,5 – 5,5 мм) бөлінеді. Негізінен тұқым себуді топырақтың 10 см тереңдіктегі температурасы 5,6°С жылынғанда бастайды. Бұл кезең көбінесе наурыздың 3-онкүндігі мен сәуірдің 1-жартысына сәйкес келеді. Органикалық заттарға бай, құнарлы қара топырақта жақсы өседі. Оған топырақтың қышқылдау немесе бейтарап болғаны дұрыс (рН 6,5 – 7,5). Қазақстанның суғармалы жерлерінде негізінен қатар аралығы 60 см кең қатарлы себу әдісі қолданылады. Қазақстанда қант қызылшасы Жамбыл, Алматы облыстарының суғармалы жерлерінде өсіріледі. 1991 жылдан Қазақстанда қант қызылшасының бір тұқымды жаңа сорттары аудандастырылып, себілді. Қант қызылшасын бір танапта ұзақ жылдар бойы ауыстырмай сепкенде, оның зиянкес жұмыр құрты мен тамыр биті көбейеді. Сондықтан қант қызылшасын түрлі аурулар мен зиянкестерден қорғауда, оның өнімділігін арттырып, қанттылығын көтеруде ауыспалы егістің маңызы зор. Мал азықтық қант қызылшасының (Beta vulgarіs z. v. crassa) құрамында көмірсулар, витаминдер, тұздар, азотсыз экстракты заттар бар. Сондықтан ол жоғары сапалы және жұғымды мал азықтық дақыл. Бұл қызылша Қазақстанның барлық облыстарында өсіріледі. Қант қызылшасы біздің еліміздің егістігіндегі ең маңызды техникалық дақылдардың бірі. Әйтсе де, қазіргі кездегі алып қант өндірісі тамыржемістің қантсыздығынан және түсімнің төмендеуінен туындайтын дағдарыстан қасірет шегіп отыр. Басқа да егістік дақылдары атап айтқанда бидай, картоп секілді, қант қызылшасын егудің де тиімді екенін әлемдік тәжірибе көрсетеді. Мысалы, 1990 жылы Германия астық дақылдарының 56,6%-ін айдалған жерден алды, ол ел табысының 9,5%-ін құрады. Сол уақыттарда қант қызылшасының 5,3%-ы айдалған жерден алынды және ол ел табысының 4,3% үлесін құрады.

1. В.Н. Александров, В.И. Емельянов. «Отравляющие вещества»
2. Ғаламтор материалдары
3. Лазаренко Ю.И. Бактериологическая разведка. “Медицина“

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Қант қызылшасы (Beta vulgarіs) -- қызылша туысына жататын екі жылдық бағалы техникалық дақыл. Бірінші жылы оның қоректік заттары бар тамыры мен жапырақ шоғы өседі. Осы жылғы өсу кезеңінің ұзақт. 150 - 170 күн. Екінші жылы топыраққа отырғызылған қант қызылшасының жемісінен гүл шашатын сабақ және тұқым пайда болады. Екінші жылғы өсу кезеңінің ұзақт. 100 - 125 күн. Қант қызылшасы - құнарлы мал азықтық дақыл. Оның пәлегін (жапырағы мен сабағын) з-тта өңдегеннен кейінгі қалған қалдықтардан сірне, сығынды мал азығы даярланады. Қант қызылшасының түсімінің 40%-ы пәлегінің үлесіне тиеді. Қант қызылшасының сығындысында 15% құрғақ заттар, 3% клетчатка, 0,7% күл, 0,1% май және 1,2% протеин болады. Осы сығындының 100 кг-ында 80 мал азықтық өлшем және 3,6 кг қорытылғыш протеин бар. Қант қызылшасы тамақ өнеркәсібінде қант алу үшін пайдаланылады, өйткені оның тамыр жемісінде 17 - 19%-дай қант болады. Қант қызылшасы - жылу сүйгіш өсімдік. Қант қызылшасының тұқымы қант з-ттарында дайындалады. Мұнда тазаланған тұқым 2 фракцияға (3,5 - 4,5 мм және 4,5 - 5,5 мм) бөлінеді. Негізінен тұқым себуді топырақтың 10 см тереңдіктегі температурасы 5,6°С жылынғанда бастайды. Бұл кезең көбінесе наурыздың 3-онкүндігі мен сәуірдің 1-жартысына сәйкес келеді. Органикалық заттарға бай, құнарлы қара топырақта жақсы өседі. Оған топырақтың қышқылдау немесе бейтарап болғаны дұрыс (рН 6,5 - 7,5). Қазақстанның суғармалы жерлерінде негізінен қатар аралығы 60 см кең қатарлы себу әдісі қолданылады. Қазақстанда қант қызылшасы Жамбыл, Алматы облыстарының суғармалы жерлерінде өсіріледі. 1991 жылдан Қазақстанда қант қызылшасының бір тұқымды жаңа сорттары аудандастырылып, себілді. Қант қызылшасын бір танапта ұзақ жылдар бойы ауыстырмай сепкенде, оның зиянкес жұмыр құрты мен тамыр биті көбейеді. Сондықтан қант қызылшасын түрлі аурулар мен зиянкестерден қорғауда, оның өнімділігін арттырып, қанттылығын көтеруде ауыспалы егістің маңызы зор. Мал азықтық қант қызылшасының (Beta vulgarіs z. v. crassa) құрамында көмірсулар, витаминдер, тұздар, азотсыз экстракты заттар бар. Сондықтан ол жоғары сапалы және жұғымды мал азықтық дақыл. Бұл қызылша Қазақстанның барлық облыстарында өсіріледі. Қант қызылшасы біздің еліміздің егістігіндегі ең маңызды техникалық дақылдардың бірі. Әйтсе де, қазіргі кездегі алып қант өндірісі тамыржемістің қантсыздығынан және түсімнің төмендеуінен туындайтын дағдарыстан қасірет шегіп отыр. Басқа да егістік дақылдары атап айтқанда бидай, картоп секілді, қант қызылшасын егудің де тиімді екенін әлемдік тәжірибе көрсетеді. Мысалы, 1990 жылы Германия астық дақылдарының 56,6%-ін айдалған жерден алды, ол ел табысының 9,5%-ін құрады. Сол уақыттарда қант қызылшасының 5,3%-ы айдалған жерден алынды және ол ел табысының 4,3% үлесін құрады.
Қант өндірісін көтеру - өте күрделі технологиялық процесс, ол егілген қант қызылшасы сұрыптарының өнімділігіне және төзімділігіне, алынған шикізаттың сапалы өндірісіне байланысты. Жоғары қаттылықты және салмағы үлкен тамыржемісті қант қызылшасының төзімді сұрыптарын алуға бағытталған селекциялық жұмыстарда, қант жинауды арттыруда агротехникалық шаралармен қатар егілу ауданы да негізгі рөл атқарады. Қант қызылшасының селекциялық процесі өте күрделі және қиын, сонымен бірге екіжылдық айқас тозаңданушы дақыл. Сонымен қатар, жаңа сұрыптар үш талапты қанағаттандыруы тиіс: жоғары өнімділікті, әртүрлі фитопатогендерге төзімділікті және қоршаған ортадағы экстремальді жағдайларды. Биотикалық және абиотикалық стрестерге төзімді селекциялық мәселелерді шешуде биотехнологиялық әдістер үлкен рөл атқарады. Өсімдік селекциясының ағзалық деңгейден жасушалық деңгейге алмастырылуында, сонымен қатар орасан көп өсімдік ағзалары жасушаларында, селективті ортадан керекті түрдің іріктелуінде микробиологиялық әдістер қолданылады. Жасушалық сұрыптаудың алғышарты болып қант қызылшасының ұсақ дисперсті суспензиялық культурасы табылады.Өсімдіктің суспензиялық культурасын алудың негізгі әдісі - каллусты ұлпаны қоректік ортада фрагменттеу және өсіру болып табылады.Каллусогенез индукциясының экспланттық сапасы ретінде шие бұтақтарын және қант қызылшасының әртүрлі инбредті линияларындағы өркен гүлсидамдары сегменттері қолданылды (Әмірханова және т.б. 1985 ж). Мурасиге және Скугтың қоректік ортасында таза өсімдік материалын араластыру, қосымша 2 мгл БАП, каллус ұлпаларының түзілуін туғызды. Каллусогенез қарқындылығынан әртүрлі инцухт-линиялар ерекшелене бастады. Жоғары бейімділікті иеленуші А-52 және ССП линия эксплантаталарында тұтас каллус индукциялары жиі байқалды. Каллустық культураның өсімталдық және цитоморфологиялық сипаттамасын ұлпалық тегі, өсу жағдайы және қоректік орта құрамы анықтайды. Сонымен қатар, каллус культураларының консистенциялары: 1 - борпылдақ, жеке жасушаларға тез ыдырайды; 2 - орта берік, гетерогенді, меристемалық ошақтан тұрады; 3 - берік, қысқарған камбий және тамыр аймақтарынан тұрады (негізінен трахеидтәрізді элементтерден). Салыстырмалы борпылдақ каллус культураларының алынуына әртүрлі тәсілдер әсер етеді: 2,4-Д құрайтын ортада өсіру; Са++ иондарын қоректік ортадан жою және т.б. Линия ССП алынған біздің каллусты жасушамыз борпылдақ консистенцияға және құрылымы бойынша гетерогенді болды. А-52 инбредті линиясындағы каллус берік, гомогенді және жарықта тез жасыл түске енді.
Қант қызылшасының суспензиялық жасушасы ССП инбредті линиясының каллусты ұлпасынан алынды (Әмірханова, 1988). Каллустің түйірін колбаға Мурасиге және Скугтің келесі үстемелерді құрайтын сұйық ортасымен араластырды: 0,1мгл 2,4 Д, 0,1мгл НУК және 0,5 мгл БАП. Тотығу процесін болдырмау үшін қоректік ортаға аскорбин қышқылын 5 мгл концентрациясын үстемелейміз немесе қосамыз. 100 мл қоректік орта үшін каллусты ұлпа есептен 2-3 г шикі массаны алды. Екі аптадан кейін алынған бірінші суспензия жаңа қоректік ортаны пассирледі.Суспензиялық культураның цитологиялық талдауы, өлшемі және пішіні бойынша оның жасушасының гетерогенділігін көрсетті.Үлкен ядролы ұсақ жасушалармен қатар, төменгі ядро - цитоплазмалық қатынастарымен ерекшеленетін вакуольді жасушалар да кездеседі. Жиі кездесетін 6-20 (50%) жасушадан тұратын жасушалық агрегат, суспензиялық культураның агрегаттық дәрежесін анықтады. Бір жасушалылар және 2-5 жасушаның агрегаты барлық өсіру бірлігінің 27% құрады.Жүздеген жасушалардан тұратын ірі агрегаттар бірлік болды. Қант қызылшасы суспензиясының тіршілікке қабілеттілігін анықтау әдістемесінде, тірі жасушаны 0,003% концентрациялы көк метиленмен бояды. Суспензиялық культураның өсу фазасына тәуелдене отырып, тірі жасушалар үлесі 67%-тен 93%-ке өзгерді.Осылайша, мұнан былайғы қант қызылшасы селекциясын жасушалық деңгейге көшіру жүзеге асты және қант қызылшасы суспензиялық культурасының сипаттамасы алынды.
Қант қызылшасы -- аса бағалы техникалық және жемшөптік мәдени дақыл. Қызылшадан алынатын негізгі өнім - қант, оның жемістамырында 20 пайыз қат болады. Қант жасағанда алынатын қалдықтар сығынды мен сірне малды азықтандыруға жұмсалады немесе сірне спирт өнеркісібі үшін шикізат есебінде пайдаланылады. Қант қызылшасы - екі жылдық өсімдік, сондықтан оның өсуі үш кезеңде қарастырылады. Бірінші кезеңде сіңіру қабаты пайда болып екінші кезеңде жеміс тамыры, ал үшінші кезеңде жемістамырда қант пайда болады. Қант қызылшасы екінші жылы отырғызылғанда ұшы сүйірлеу келген ақ тамыр түзіп, одан өркендер тармақтанып өседі. Өркеннің жоғары ұшында шыған шоғырланып жиалған толып жатқан гүлдері болады: гүлдері алабота тұқымдас өсімдіктердің гүлдері тәрізді бірнешеуі бірігіп құралады. Мұны шоқгүл дейді. Бір шоқта 2-6-ға дейін гүл, әрбір гүлде бес аталық гүл, бір аналық гүл болады. Аталық гүл серігімен бірге өседі. Жапырақтары сағақты пішіні жүрек тәрізді, айнала жиектері бір тегіс немесе ирек-ирек болып келеді. Жемісі бітісіп өскен бірнеше жемістерден құралады. Әрбір жемістікте бір тұқым болады, сыртындағы қабыршағы өте тығыз, ағаш тәрізді болғандықтан, тұқым ажырамайды, сондықтан оны бірге себуге тура келеді. Қызылша тұқымының пішіні мен құрылымы дәнді дақылдардан өзгеше. Мұның бірнеше дәндері бір-бірімен тұстаса өсіп құралады, сондықтан қызылшаның тұқымын дән деп атамай шоғырмақ деп атайды. Бір түйнекшеде 2-ден 6-ға дейін тұқымша болады. Себілген әрн түйнекшеден бірнеше сабақшалар өсіп шығады. Өсіп шыққан қызылшаны дер кезінде сиретудің маңызы өте зор, өйткені өсімдіктің жиі шығуы оның өнімін мықтап төмендетеді. Қант қызылшасының тұқымын алу үшін алғашқы жылғы тамыр жемістерді екінші жылғы көктемгедейін тиісті орындарда сақтайды. Келесі жылы көктемде бұларды топыраққа қайтадан шаршы-ұялап отырғызады. Осыдан кейін тамыржемістерден жаңа жапырақтары мен гүлдері бар сабақтар өсіп, олар тұқым береді. Қант қызылшасы Қазақстанда: Алматы, Талдықорған, Жамбыл облыстарында 100 мыңдай гектар жерге егіледі. 1933 жылдан қызылшадан қант алатын зауыттар салынып (Мерке, Талдықорған, Жамбыл, Алматы, Қарабұлақ, Шу қант зауыты), жұмыс істеуде. Тропиктік елдерде қант қамысының сабағынан қант алынады. Өзбекстанда қант қамысы өсіріледі. Мұнда қамыс сабағының гектарынан 1000 ц. өнім алынады. Қант қамысының жабайы түрлері қазір Бирмада, Қытайда, Жапонияда, Пәкістанда, Жаңа Гвинеяда, т.б. өседі.

Қант - күнделікті тұтыныстағы ең қажеттi тамақ өнiмдерiнiң бiрi.
Елбасының Қазақстан халқына арнаған жолдауында көрсетілгендей, алдымыздағы мiндеттiң бірі- 2020 жылға қарай агроөнеркәсiптiк кешенде өнiмдiлiктi кем дегенде екi есе арттыру. Бұл күрделi шараны аграрлық-индустриялық әртараптандыру, яғни ауыл шаруашылығы шикiзатын қайта өңдеудi шұғыл дамыту, жаңа құрал-жабдықтар мен технологиялар ғана тиімді шеше алады. Сонымен қатар әлемдiк тәжiрибенi ұтымды пайдаланып, ауыл шаруашылығы өндірісіне жедел енгізу қажет.Ауыл жағдайын жақсартып, жан-жақты көркейту еліміз егемендік алғалы әлі толық шешімін таппаған өзекті мәселеге айналып отыр. Десек те, ауыл шаруашылығы құрылымдары үшін кейінгі кезде түрлі техникалар, жанар-жағар май, минералды тыңайтқыштар, несие алу жолдары біршама жеңілдеді.Елімізде өсірілетін негізгі дақылдардың бірі саналатын - қант қызылшасының жаңа сорттары мен будандарын шығару, оны өсіруді ғылыми негізде жетілдіру, олардың элиталық тұқымын көбейту, жерсіндіру бүгінгі күннің басты талабы.
Қант - күнделікті тұтыныстағы ең қажеттi тамақ өнiмдерiнiң бiрi. Бұл тағамды өнеркәсiптiк жолмен алу елiмiзде негiзiнен өсiмдiктiң екi түрi - қант құрағы мен қант қызылшасы арқылы жүзеге асырылады. Республикамыздың оңтүстiк-шығыс облыстарындағы табиғи жағдайлар отандық шикiзат ретінде саналатын қант қызылшасын ойдағыдай өсiруге толық мүмкiндiк бередi.Аталған дақылдың өсіп-өркендеуіне осы аймақтың жер жағдайы мен климаты аса қолайлы. Суармалы алқаптардың әр гектарынан орта есеппен 450-500 ц. және одан да жоғары тәтті түбір алуға болады.Мәселен, өткен ғасырдың 80-жылдарында елімізде 80 мың гектарға жуық қызылша өсірілген. Сол уақытта әр гектардан 300 центнер және одан да көп өнім алынған. 1980-нiншi жылдары Қазақстанда 2 миллион тоннаға дейiн қант қызылшасы жиналса, ал 1990-ныншы жылдардың соңына қарай бұл көрсеткiш 100 мың тоннаға әупiрiмдеп зорға жетті.Дегенмен, қант қызылшасынан қанттылығы жоғары әрі тұрақты өнім алу жөніндегі шаралар жүйесінде осы дақылдың жергілікті жағдайларға жақсы бейімделген, тамыр шірігі және жапырақ ауруларына төзімді, дара дәнекті сорттары мен будандарын шығарып, өндіріске енгізу аса маңызды рөл атқарары сөзсіз.Қазақтың В. Р. Вильямс атындағы егіншілік ғылыми-зерттеу институты (Қазіргі аты Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты) өткен ғасырдың 60-шы жылдарынан бері қант қызылшасының дара дәнекті сорттарын шығару бағытында селекциялық жұмыстарды үздіксіз жүргізіп келеді.Селекционерлердің осындай ізденістерінің нәтижесінде "Қазақ полигибриді - 24" буданы алынды, ол 1977 жылы аудандастырылған болатын. Аталған селекциялық жетістік өнімділік және қанттылық бағытта шығарылған, көп дәнекті полигибридтер топтамасына жатады. Тұқымының өнгіштігі 75-81%, дара дәнектілігі 6%. Өкінішке қарай, бұл будан кезінде қарқынды технология талаптарына сай келмегендіктен, өндірісте қолданыстан шығып қалды.Бұдан кейін қант қызылшасы селекциясы цитоплазмалық аталық ұрықсыздық пен өздігінен тозаңданатын тізбелер негізінде тізбеаралық будандар шығару бағытында өрбіді. Осы әдіс арқылы Қазақстан мен Германия арасында бірлескен Денок-Моно-1 буданы шығарылды. Негізгі сипаттамасы бойынша өнімділігі 510 цга, қанттылығы 15,2%.Денок-Моно-1 өзімізде және шет елде де мемлекеттік сынақтан сәтті өтіп, кезінде аудандастыруға шешім қабылданған. Бірақ та, Германиядан аналық стерильді аналогтарды сатып алуға тиісті қаражаттың болмауы себепті, біздегі аудандастыру жұмыстары тұралап, тоқтап қалды.
Республикамыздың селекционер ғалымдары 2016 жылы тізбеаралық будандар шығару бағытындағы селекциялық жұмыстарда 264 инбредтік линиялар жасады.
Мұның ішінде СОАН-5, СОАН-11, СОАН-13, СОАН-14 линиялары көптеген комбинация құру көрсеткіштерімен ерекшеленіп, мемлекеттік реестрге Украинадағы Кант қызылшасы институтында селекциялық жұмыстарға пайдалану үшін бағалы бастапқы материал ретінде енгізілді.Отандық ғалымдардың көпжылдық тынымсыз іздену жұмыстарының нәтижесінде қант қызылшасының 1 сорты мен 14 буданы туындап, оның ішінен ЦКазМС-44(1995), КазМС-19(1998), КазСиб-14(2001), Ақсу(2014) және Айшолпан(2016) будандары мемлекеттік сынақтан ойдағыдай өтіп, республиканың дәстүрлі қызылша өсіретін аймақтарына пайдалануға жіберілдіӨндіріске ұсынылған осы будандардың орташа өнімділігі 600-700 центнер, қанттылығы 16,5-17,7%, дара дәнекті, түрлі ауруларға төзімді, өзіндік ерекше селекциялық тәсілмен шығарылған және қызылшаның тұқым шаруашылығының қалыптасқан классикалық үлгілеріне толық сәйкес келеді.
Қазіргі таңда ЦКазМС-44 буданы республиканың оңтүстік-шығысында орналасқан мемлекеттік сорт сынау учаскелерінде стандарт ретінде қабылданған, ал КазСиб-14, Ақсу, Айшолпан будандары бойынша жоғары репродукциялы тұқым шаруашылығы тұрақты жүргізілуде және сұранысқа байланысты өндірісте тиісінше қолдау тапқан. Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының Талдықорған филиалы - қант қызылшасының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.