Үстеу сөзжасамының ерекшеліктері
Кіріспе
1 Үстеудің сөзжасам жүйесі туралы жалпы түсінік
1.1 Қазақ тіл білімінде үстеу сөзжасамының зерттелуі
2 Үстеу сөз табының өзіндік белгілері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1 Үстеудің сөзжасам жүйесі туралы жалпы түсінік
1.1 Қазақ тіл білімінде үстеу сөзжасамының зерттелуі
2 Үстеу сөз табының өзіндік белгілері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1.1 Қазақ тіл білімінде үстеу сөзжасамының зерттелуі
Қазіргі қазақ тілінде үстеу – лексика-семантикалық, морфологиялық белгілері, синтаксистік қызметі ерекшеленген, дербес сөз табы. Оның өзіне тән ерекшеліктерін мағыналық түрлерінен де, тұлғаларынан да, сөзжасамдық жүйесінен де көруге болады.
Үстеудің зерттелуі XIX ғасырдың екінші жартысында орыс ғалымдарының зерттеу еңбектерінен бастау алады. 1875 жылы жарық көрген М. Терентьевтің «Киргизская граммматикасында» үстеуді жеке сөз табы деп қарастыра отырып, 4 мағыналық тобын сипаттаумен шектелген. Үстеудің сөзжасамына қатысты деректер кездеспеді [1].
Қазақ тіліндегі үстеу сөзжасамы туралы алғашқы деректі 1894 жылы Петербург қаласында шыққан профессор П.М. Мелиоранскийдің «Краткая грамматика казак-киргизского языка» деген еңбегінен кездестірдік. Аталған еңбекте үстеулердің жасалуының мынадай жолдары көрсетілген:
а) зат есімдер мен есімдіктер жанама септіктерде үстеу болады (мұнда);
ә) ел аттарына жалғанған -ша жұрнағы үстеу тудырады (қазақша, орысша);
б) түбір күйінде тұрып сын есімдер сөйлемде атқаратын қызметіне қарай үстеу орнына жұмсалады (жақсы, ұзақ) [2, 67-68 бб.].
Қазақ тілінің грамматикасы тереңірек зерттелген 1897 жылы Орынбор қаласында басылған «Грамматика киргизского языка» деген (авторы белгісіз) кітаптың бір бөлімі үстеуге арналған [3]. Алдыңғы грамматикаларға қарағанда үстеудің мағыналық топтары біршама толық қамтылғанымен, үстеудің сөзжасам жүйесіне қатысты мәселелер қозғалмаған.
Бұдан кейін жарық көрген Н. Сазонтовтың «Записки по грамматике киргизского языка» (1912 ж.) [4] еңбегінде үстеуді дербес сөз табы деп қарастырғанымен, үстеу сөзжасамына қатысты мәліметтерді кездестірмедік.
1927 жылы Г.В. Архангельскийдің Ташкентте шыққан «Грамматика казахского языка» атты еңбегінде үстеуді морфологияның емес, синтаксистің құрамында қарастырып, «наречие дополнение», «отрицательные наречие» және «деепричастие и качественные прилагательные» деп топтастыруы үстеуді жеке сөз табы ретінде қарастырмағандығының айғағы деп санаймыз [5].
Қазіргі қазақ тілінде үстеу – лексика-семантикалық, морфологиялық белгілері, синтаксистік қызметі ерекшеленген, дербес сөз табы. Оның өзіне тән ерекшеліктерін мағыналық түрлерінен де, тұлғаларынан да, сөзжасамдық жүйесінен де көруге болады.
Үстеудің зерттелуі XIX ғасырдың екінші жартысында орыс ғалымдарының зерттеу еңбектерінен бастау алады. 1875 жылы жарық көрген М. Терентьевтің «Киргизская граммматикасында» үстеуді жеке сөз табы деп қарастыра отырып, 4 мағыналық тобын сипаттаумен шектелген. Үстеудің сөзжасамына қатысты деректер кездеспеді [1].
Қазақ тіліндегі үстеу сөзжасамы туралы алғашқы деректі 1894 жылы Петербург қаласында шыққан профессор П.М. Мелиоранскийдің «Краткая грамматика казак-киргизского языка» деген еңбегінен кездестірдік. Аталған еңбекте үстеулердің жасалуының мынадай жолдары көрсетілген:
а) зат есімдер мен есімдіктер жанама септіктерде үстеу болады (мұнда);
ә) ел аттарына жалғанған -ша жұрнағы үстеу тудырады (қазақша, орысша);
б) түбір күйінде тұрып сын есімдер сөйлемде атқаратын қызметіне қарай үстеу орнына жұмсалады (жақсы, ұзақ) [2, 67-68 бб.].
Қазақ тілінің грамматикасы тереңірек зерттелген 1897 жылы Орынбор қаласында басылған «Грамматика киргизского языка» деген (авторы белгісіз) кітаптың бір бөлімі үстеуге арналған [3]. Алдыңғы грамматикаларға қарағанда үстеудің мағыналық топтары біршама толық қамтылғанымен, үстеудің сөзжасам жүйесіне қатысты мәселелер қозғалмаған.
Бұдан кейін жарық көрген Н. Сазонтовтың «Записки по грамматике киргизского языка» (1912 ж.) [4] еңбегінде үстеуді дербес сөз табы деп қарастырғанымен, үстеу сөзжасамына қатысты мәліметтерді кездестірмедік.
1927 жылы Г.В. Архангельскийдің Ташкентте шыққан «Грамматика казахского языка» атты еңбегінде үстеуді морфологияның емес, синтаксистің құрамында қарастырып, «наречие дополнение», «отрицательные наречие» және «деепричастие и качественные прилагательные» деп топтастыруы үстеуді жеке сөз табы ретінде қарастырмағандығының айғағы деп санаймыз [5].
1 Терентьев М. Киргизская граммматика. – СПб.: Типография имп. АН, 1875. – 209 с.
2 Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казак-киргизского языка. Фонетика, этимология. – СПб.: Типография имп. АН, 1894. – Ч.1. – 71 с.
3 Грамматика киргизского языка. Фонетика, этимология и синтаксис. – Оренбург: Изд-во Правослв. мисс. общества, 1897. – 93 с.
4 Созонтов Н.С. Записки по грамматике киргизского языка. – Ташкент, 1912. – 98 с.
5 Архангельский Г.В. Грамматика казахского языка. – Ташкент, 1927. –
62 с.
6 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы / Қазақ тілі мен оқу ағартуға қатысты еңбектері. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
7 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. –
581 б.
8 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1986. – 192 б.
9 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология: унив-мен мен пед. инстит-тың филол. фак. студент. арн. оқу құралы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 384 б.
10 Искаков А.И. Наречие в современном казахском языке. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1950. – 142 с.
11 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. – Алматы: Рауан, 1998. – 304 б.
12 Аманжолов С. Қазақ тілі грамматикасы. Морфология. – Алматы: Қазақ мемлекеттік баспасы, 1938. – I бөл. – 98 б.
13 Аманжолов С. Қазақ тілі грамматикасы. – Алматы: Қазақ мемлекеттік баспасы, 1939. – I бөл. – 103 б.
14 Кеңесбаев С. Қазақ тілі: Грамматика мен оқу материалдары – Алматы: Қазақ мемлекеттік баспасы, 1939. – I бөл. – 147 б.
15 Кеңесбаев С., Жиенбаев С. Қазақ тілі грамматикасы. Қазақтың жеті жылдық және орта мект. арн. – Алматы: ҚБМБ, 1942. – I бөл. – 165 б.
16 Кеңесбаев І., Ысқақов А., Аханов К. Қазақ тілі грамматикасы. Фонетика мен морфология. – Алматы: Қазақ мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1962. – I бөл. – 184 б.
17 Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері. – Алматы: ҚБМБ, 1941. – 32 б.
18 Балақаев М. Қазақ тілінің грамматикасы: Үлкендердің орталау және орта мектебіне арн. – Алматы: ҚБМБ, 1941. – 128 б.
19 Бегалиев Ғ., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы: пед. оқуш-ры мен баст. мектеп мұғалім. арн. оқулық. – Алматы: Қазбірмембас., 1944. – 254 б.
20 Сауранбаев Н. Семантика и функции деепричастии в казахском языке. – Алма-Ата: Каз. гос. изд-во, 1944. – 68 с.
21 Бегалиев Ғ., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. – Алматы: ҚБМБ, 1948. – 264 б.
22 Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика, грамматика / М.Б. Балақаев, А. Ысқақов. – Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1954. – 564 б.
23 Современный казахский язык. Фонетика и морфология / Сост.:
М.Б. Балакаев, Н.А. Баскаков, С.К. Кенесбаев. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1962. – 451 с.
24 Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология / Құраст.: М.Б. Балақаев,
Т. Қордабаев, А. Хасенова, А. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1967. – I бөл. –
264 б.
25 Әбуханов Ғ. Қазақ тілі. Лексика, фонетика және морфология мен синтаксис: пед. оқушылар арн. оқулық. – Алматы: Мектеп, 1982. – 283 б.
26 Төлеуов Ә. Сөз таптары. – Алматы: Мектеп, 1982. – 128 б.
27 Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі / Құраст.: М.Б. Балақаев,
Қ.М. Есенов, Е.Н. Жанпейісов, Н. Оралбаева. – Алматы: Ғылым, 1989. – 368 б.
28 Саурықов Е.Б. Адвербиалдану процесінің құрылымдық, семантикалық сипаты (көне түркі және қазіргі қазақ, өзбек, түрік тілдері деректері негізінде): ФҒК ... дисс. – Алматы, 1999. – 139 б.
29 Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. – Алматы: ТОО «АБ», 2002. –
189 б.
30 Ыбырайым Ә.О. Үстеудің грамматикалық ерекшеліктері: ФҒК ... дисс. – Алматы, 2000. – 153 б.
31 Қазақ грамматикасы: Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис/ А. Байтұрсынов атын. тіл білімі инст-ты. Е. Жанпейісов, К. Хұсайын, Ә. Жүнісбек, Н. Оралбаева, С. Исаев, А. Айғабылұлы. – Астана: Елорда,
2002. – 784 б.
32 Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка / Ин-т языка и мышления им. Морра. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1948. – 276 с.
33 Грамматика современного башкирского литературного языка / под ред. З.З. Абсалямова, М.Х. Ахтямова, Т.М. Гарипова и др. – М.: Наука, 1981. –
467 с.
34 Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного
языка. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1956. – 569 с.
35 Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. – М.-Л.: Изд. АН СССР, 1960. – 446 с.
36 Хәзирги қарақалпақ тили / Сост.: К.М. Мақсетов, Д.С. Насыров,
М.Д. Дәулетов. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1974. – 297 б.
37 Грамматика киргизского литературного языка. Фонетика и морфология / Сост.: Э.А. Абдулдаев, С. Кудайбергенов, О.В. Захарова, А. Орусбаев,
А. Турсунов. – Фрунзе: Илим, 1987. – 399 с.
38 Современный русский язык: Морфология / под ред. В.В. Виноградова. – М.: Изд-во Московск. универ-та, 1952. – 518 с.
39 Грамматика русского языка / В.В Виноградов, Е.С. Истрина, С.Г. Бархударов. – М.: Изд-во АН СССР, 1953. – 720 с.
40 Гвоздев А.Н. Современный русский литературный язык. – М.: «Просвещение», 1964. – 327 с.
41 Русская грамматика / Н.Ю. Шведова, Н.Д. Арутюнова, А.В. Бондарко, В.В. Иванов, В.В. Лопатин, И.С. Улуханов, Ф.П. Филиппов. – М.: Наука, 1982.– Т. 1. – 783 с.
42 Современный русский язык: учебн. для филол. спец. унив-в /Сост.:
В.А. Белошапкова, Е.А. Брызгунова, Е.А. Земская и др. – М.: Высшая школа, 1989. – 800 с.
43 Русский язык: учеб. для студ-тов высш. пед. заведений / Л.Л. Касаткина, Е.В. Клобуков, Л.П. Крысин. – М.: Изд-ский центр «Академия», 2004. – 768 с.
44 Розенталь Д.Э., Голуб И.Б., Теленкова М.А. Современный русский язык.– М.: Айрис-пресс, 2004. – 448 с.
45 Нұрмаханова Ә.Н. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1971. – 290 б.
46 Акберова А.Г. Структура и семантика наречии в современном татарском языке: Дисс... КФН. – Казань, 1998. – 156 с.
47 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис: унив-р мен пединст-ң филол. фак. арн. оқулық. – Алматы: Қазақтың мемл. оқу-педагогика баспасы, 1961. – 291 б.
48 Современный русский литературный язык: учеб. пособие / под ред. Н.М. Шанского. – Л.: Просвещение, 1988. – 670 с.
49 Фузаилов С. Наречие в современном узбекском языке: Автореферат дисс... КФН. – М., 1953. – 18 с.
50 Мусаев К.М. Грамматика караимского языка. Фонетика и морфология. – М.: Наука, 1964. – 344 с.
51 Джамалдинов О. Наречие в современном уйгурском языке: Автореферат дисс... КФН. – Алма-Ата, 1965. – 16 с.
52 Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (Наречие, служебные части речи, изобразительные слова). – Л.: Наука, 1987. – 151 с.
53 Азнабаев А.М., Псянчин В.Ч. Историческая грамматика башкирского языка. – Уфа: Изд-во БашГУ, 1983. – 244 с.
54 Гасайнаева Э.З. Наречие в кумыкском языке: Дисс... КФН. – Макачкала, 2002. – 169 с.
55 Грамматика современного русского литературного языка / под ред. А.Н. Тихонова. – М.: Наука, 1970. – 755 с.
56 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1988. – 104 б.
57 Котельник Ф.С. Переход имен прилагательных в категорию наречия (на материале молдавского языка): Вопросы теории частей речи. – Л.: Наука,
1968. – 342 с.
58 Насилов В.М. Язык орхоно-енисейских памятников. – М.: Изд-во вост. лит., 1960. – 87 с.
59 Батманов И.А., Арагачи З.Б., Бабушкин Г.Ф. Современная и древняя енисейка. – Фрунзе: Изд. АН Киргиз ССР, 1962. – 249 с.
60 Сарбалаев Ж. Сөзжасам мәселелері: оқу құралы. – Алматы: Арыс, 2002. – 152 б.
61 Омарова А.К. Қазіргі қазақ тіліндегі нөлдік морфема: Монография. – Алматы: Экономик’с, 2004. – 254 б.
62 Слово и грамматические законы языка. Глагол / Состав.: Н.Ю Шведова, В.Н. Белоусова, Г.К. Касимова и др. – М.: Наука, 1989. – 295 с.
63 Лопатин В.В. Русская словообразовательная морфемика: Проблемы и принципы описания. – М.: Наука, 1977. – 315 с.
64 Кубрякова Е.С. Деривация, транспозиция, конверсия // Вопросы языкознания. – 1974. – № 5. – С. 64-68.
65 Земская Е.А. Современный русский язык: Словообразования. – М.: Просвещение, 1973. – 304 с.
66 Смирницкий А.И. Морфология английского языка. – М.: Изд-во лит. на иностр. яз., 1959. – 440 с.
67 Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). – Алматы: Ана тілі, 1999. – 309 б.
68 Виноградов В.В. Русский язык. 2-ое изд. – М.: Знание, 1972. – 465 с.
69 Орлова О. Формирование наречий соотносительных с творительным падежом в русском языке: Автореферат дисс... КФН. – Рязань, 1961. – 23 с.
70 Грамматика туркменского языка / Состав.: Н.А. Баскаков,
М.Я. Хамзаева, Б. Чарыяров. – Ашхабад: Ылым, 1970. – Ч.1. – 503 с.
71 Франчук В.Ю. Приставочные наречия образованные от имен прилагательных в русском языке: Автореферат дисс... КФН. – Киев, 1961. –
16 с.
72 Аханов К. Омонимы в казахском языке: Автореферат дисс ... КФН. – Алма-Ата, 1956. – 15 с.
73 Аханов К. Қазақ тіліндегі омонимдер. – Алматы: ҚМОПБ, 1958. – 131 б.
74 Ахтямов М.Х. Проблемы омонимии в современном башкирском литературном языке: Автореферат дисс ... КФН. – М., 1966. – 20 с.
75 Тунгатаров Дж. Омонимичные аффиксы в казахском языке: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1973. – 33 с.
76 Оралбаева Н. -ды, -ді формалы қосымшалар мен шылауды оқыту // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1959. – № 11. – Б. 58-62.
77 Жаңабекова А.Ә. Сөз формаларын жасаудағы қосымшалардың функциялық ерекшеліктері: ФҒК... авторефераты. – Алматы, 2001. – 30 б.
78 Төлеуов Ә. Қазақ тілінде зат есім мен сын есім тудыратын жұрнақтар: пед. инст-ң қаз. тілі мен әдебиет фак. сырттан оқитын студ-р үшін көмекші құрал. – Алматы: ҚазССР оқу министр. оқыту-ғылыми метод. каб., 1956. – 48 б.
79 Болганбаев А. Синонимы в казахском языке: Автореферат дисс... ДФН. – Алма-Ата, 1971. – 92 с.
80 Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: ҚазССР-нің баспасы, 1970. – 336 б.
81 Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі. – Алматы: ҚМОПБ, 1962. – 456 б.
82 Сергалиев М.С. Синтаксическая синонимия в современном казахском литературном языке: Автореферат дисс ... ДФН. – Алма-Ата, 1981. –
60 с.
83 Серғалиев М. Синтаксистік синонимдер. – Алматы: Мектеп, 1981. –
200 б.
84 Жумашев О. Глагольные синонимы в казахском языке: Автореферат дисс ... КФН. – Алма-Ата, 1979. – 23 с.
85 Оразбаева Ф.Ш. Синонимика имени прилагательного в современном казахском языке: Автореферат дисс ...КФН. – Алма-Ата, 1982. – 23 с.
86 Есімсейітов Б. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: Ғылым, 1970. –
336 б.
87 Тулеуов А. Проблемы синтетического способа словообразования имен существительных и прилагательных в казахском языке (в сравнительном плане узбекским языком): Автореферат дисс ... ДФН. – Алма-Ата, 1973. – 78 с.
88 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М: Современная энциклопедия, 1966. – 607 с.
89 Қалиев Ғ. Өнімді, өнімсіз жұрнақтарды анықтау критерийлері // Қазақстан мектебі, 1980. – 75-78 бб.
90 Ганиев Ф.А. Суффиксальное словообразование в современном татарском языке. – Казань: Татарск.кн. изд-во, 1974. – 231 с.
91 Потиха З.А. Современное словообразование. М: «Просвешение», 1970. – 384 с.
92 Харитонов Л.Н. Неизменяемые слова в якутском языке. – Якутск: Гос. изд-во ЯАССР, 1943. – 81 с.
93 Гафурова Х. Наречие в современном туркменском языке. – Ашхабад: Ылым, 1959. – 112 б.
94 Давлетов С.А. Наречие в современном киргизском языке: Автореферат дисс ... КФН. – Фрунзе, 1956. – 23 с.
95 Азымов П. Түркмен делинде халларын ясалышы: Автореферат дисс. ... КФН. – Ашхабад, 1944. – 24 с.
96 Рамстед Г.И. Введение в алтайское языкознание. – М.: Изд-во лит. на иностр. яз., 1957. – 254 с.
97 Котвич В. Исследование по алтайским языкам. – М.: Изд-во лит. на иностр. яз.,., 1962. – 371 с.
98 Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков. – М.: Изд-во вост. лит., 1962. – 607 с.
99 Серебренников Б.А. О взаимосвязи языковых явлений и их исторических изменений // Вопросы языкознания. – М.: Наука, 1964. – № 3. – С. 19-31.
100 Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – М: Наука, 1986. – 302 с.
101 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы: Фонетика,
морфология. – Алматы: Мектеп, 1981. – 206 б.
102 Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы: Ғылым, 1976. – 240 б.
103 Қордабаев Т., Томанов М. Тарихи грамматика мәселелері: унив-р мен пединст-ң филол. фак. студ. арн. көмек. құрал. Адматы: Мектеп, 1975. – 175 б.
104 Покровская Л.А. Грамматика гагаузского языка. – М.: Наука, 1964. –
298 с.
105 Рясянен М. Материалы по исторической фонетике тюркских языков / Под ред. Н.А. Баскакова. – М.: Изд-во иностр. лит., 1955. – 222 с.
106 Грамматика хакасского языка / Ред. кол. Н.А. Баскакова, А.И. Грекул, Д.И. Чанков и др. АХССР. Ин-т языкозния Хакас. научно-исслед. ин-т. лит. и истории. – М.: Наука, 1975. – 418 с.
М.: Изд. вост. лит., 1959. – 290 с.
108 Мешков О.Д. Словообразование современного английского языка. – М.: Наука, 1976. – 245 с.
109 Азарова О.В. Сложные прилагательные во французском и испанском языках. – Л., 1974. – 172 с.
110 Һазырқи заман уйғур тили. Морфология вә синтаксис / А.Т. Қайдаров, Т.Т. Талипов, Ю. Цунвазо, И. Исмаилов. – Алмута, 1966. – II қис. – 454 б.
111 Гочияева С.А. Наречие в карачаево-балкарском языке. – Черкесск: Ставроп. кн. изд-во, 1973. – 119 с.
112 Абдирасилова Г.Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің аналитикалық тәсіл (бірігу, қосарлану, тіркестіру) арқылы жасалуы: ФҒК. ... авторефераты. – Астана, 2003. – 28 б.
113 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары. – Алматы: Мектеп, 1975. – 136 б.
114 Касымова Б. Сложные глаголы в современном казахском языке: Автореферат дисс. ... КФН. – Алма-Ата, 1992. – 22 с.
115 Қасым Б.Қ. Қазақ тіліндегі заттың күрделі атауларының теориялық негіздері: ФҒД ... авторефераты. – Алматы, 2002. – 50 б.
116 Жаркешева Г.Н. Слитные слова в современном казахском языке: Автореферат дисс. ... КФН. – Алма-Ата, 1949. – 32 с.
117 Жаркешева Г.Н. Қазақ тіліндегі біріккен сөздер мен сөз тіркестері. – Алматы: Мектеп, 1950. – 245 б.
118 Ермеков А. Семантика слитных слов в казахской лексике: Автореферат дисс. ... КФН. – Алма-Ата, 1950. – 32 с.
119 Қасым Б.Қ. Сөзжасам: семантика, уәждеме. Оқу құралы. – Алматы: КИЦОО, 2003. – 167 б.
120 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жауапты ред. А. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1985. – Т. 8. – 591 б.
121 Кеңесбаев І. Қос сөздердің кейбір жасалу жолдары // Қазақтың С.М. Киров атындағы мемл. унив-нің ғылыми еңбектері. Орыс тілі, қазақ тілі және тарих. – 1946. – Т. XI. – 35 – 41 бб.
122 Қалабаева Т.Б. Лексико-грамматическая структура повторов в казахском языке: Автореферат дис. ... КФН. – Алма-Ата, 1980. – 26 с.
123 Қожабергенова З.Н. Повторы. Их организация и употребление в казахском языке: Автореферат дис. ... КФН.. – Алма-Ата, 1985. – 20 с.
124 Зиядаұлы Б. Қазіргі қазақ тіліндегі қосарлы етістіктер (лексикалануы және қолданылу ерекшеліктері): ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 1995.– 25 б.
125 Кайдаров А.Т. Парные слова в современном уйгурском языке: Автореферат дис. ... КФН. – Алма-Ата, 1955. – 16 с.
126 Нұрмағанбетов Ә. Қос сөздердің құпиясы. – Алматы: Жалын, 1991. –
96 б.
127 Нұрмағанбетов, Ә. Бес жүз бес сөз (Сөз төркіні). – Алматы: Рауан, 1994.– 304 б.
128 Мамаева Г.Б. Қазіргі қазақ тіліндегі тіркесті күрделі сын есім сөздер: ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 1999. – 26 б.
129 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. – Алматы: Мектеп, 1975. – 304 б.
130 Кеңесбаев С. Қазақ тіліндегі фразалық қос сөздер // ҚазССР Ғылым академиясының Хабарлары, лингвистикалық серия. – Алматы, 1950.
6-шығуы. – № 82. – 25-32 бб.
131 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологизмдері туралы. – Алматы: Ғылым, 1987. – 259 б.
132 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б.
133 Айтбайұлы Ө.А. Қазақ сөзі: Қазақ терминологиясының негіздері. – Алматы: Рауан, 1997. – 240 б.
134 Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы: Ғылым, 1998. – 196 б.
135 Қожахметова Х. Қазақша – орысша фразеологиялық сөздік. – Алматы: Ана тілі, 1988. – 219 б.
136 Тулекова С. Фразеологизмы со значениями доброжелания и зложелания в казахском языке: Автореферат дисс. ... КФН. – Алма-Ата, 1975. – 29 с.
137 Авакова Р.А. Фразеологиялық семантика: Монография. – Алматы: Қазақ унив-ті, 2002. – 152 б.
138 Кусимова Г. Фразеологизмы в казахском эпосе: Автореферат дисс. ... КФН. – Алматы, 1991. – 24 с.
139 Елешева А. Фразеологические единицы с компонентами-числительными в казахском языке: Автореферат дисс. ... КФН. – Алматы,
1989. – 23 с.
140 Боранбаева Г.С. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы тіліндегі фразеологизмдер: ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 1994. – 24 б.
141 Тымболова А.О. Тұрақты тіркестер құрамындағы мағынасы күңгірттенген компоненттер: ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 1999. – 28 б.
142 Сатенова С.К. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты: ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 1997.– 57 б.
143 Ақбердиева Б.Қ. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар (қазақ тілі материалдары бойынша): ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 2000. – 30 б.
144 Смагулова Б.А. Именные фразеосочетания в современном газетно-публистической речи: Автореферат дисс. ... КФН. – Алматы, 2000. –
26 с.
145 Сарекенова Қ.Қ. Қазақ фразеологизмдерінің стильдік саралануы: ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 2001. – 26 б.
146 Мамаева М.Қ. Фразеологизмді сөз тіркестері: ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 2004. – 30 б.
2 Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казак-киргизского языка. Фонетика, этимология. – СПб.: Типография имп. АН, 1894. – Ч.1. – 71 с.
3 Грамматика киргизского языка. Фонетика, этимология и синтаксис. – Оренбург: Изд-во Правослв. мисс. общества, 1897. – 93 с.
4 Созонтов Н.С. Записки по грамматике киргизского языка. – Ташкент, 1912. – 98 с.
5 Архангельский Г.В. Грамматика казахского языка. – Ташкент, 1927. –
62 с.
6 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы / Қазақ тілі мен оқу ағартуға қатысты еңбектері. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
7 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. –
581 б.
8 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1986. – 192 б.
9 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология: унив-мен мен пед. инстит-тың филол. фак. студент. арн. оқу құралы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 384 б.
10 Искаков А.И. Наречие в современном казахском языке. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1950. – 142 с.
11 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. – Алматы: Рауан, 1998. – 304 б.
12 Аманжолов С. Қазақ тілі грамматикасы. Морфология. – Алматы: Қазақ мемлекеттік баспасы, 1938. – I бөл. – 98 б.
13 Аманжолов С. Қазақ тілі грамматикасы. – Алматы: Қазақ мемлекеттік баспасы, 1939. – I бөл. – 103 б.
14 Кеңесбаев С. Қазақ тілі: Грамматика мен оқу материалдары – Алматы: Қазақ мемлекеттік баспасы, 1939. – I бөл. – 147 б.
15 Кеңесбаев С., Жиенбаев С. Қазақ тілі грамматикасы. Қазақтың жеті жылдық және орта мект. арн. – Алматы: ҚБМБ, 1942. – I бөл. – 165 б.
16 Кеңесбаев І., Ысқақов А., Аханов К. Қазақ тілі грамматикасы. Фонетика мен морфология. – Алматы: Қазақ мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1962. – I бөл. – 184 б.
17 Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері. – Алматы: ҚБМБ, 1941. – 32 б.
18 Балақаев М. Қазақ тілінің грамматикасы: Үлкендердің орталау және орта мектебіне арн. – Алматы: ҚБМБ, 1941. – 128 б.
19 Бегалиев Ғ., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы: пед. оқуш-ры мен баст. мектеп мұғалім. арн. оқулық. – Алматы: Қазбірмембас., 1944. – 254 б.
20 Сауранбаев Н. Семантика и функции деепричастии в казахском языке. – Алма-Ата: Каз. гос. изд-во, 1944. – 68 с.
21 Бегалиев Ғ., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. – Алматы: ҚБМБ, 1948. – 264 б.
22 Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика, грамматика / М.Б. Балақаев, А. Ысқақов. – Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1954. – 564 б.
23 Современный казахский язык. Фонетика и морфология / Сост.:
М.Б. Балакаев, Н.А. Баскаков, С.К. Кенесбаев. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1962. – 451 с.
24 Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология / Құраст.: М.Б. Балақаев,
Т. Қордабаев, А. Хасенова, А. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1967. – I бөл. –
264 б.
25 Әбуханов Ғ. Қазақ тілі. Лексика, фонетика және морфология мен синтаксис: пед. оқушылар арн. оқулық. – Алматы: Мектеп, 1982. – 283 б.
26 Төлеуов Ә. Сөз таптары. – Алматы: Мектеп, 1982. – 128 б.
27 Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі / Құраст.: М.Б. Балақаев,
Қ.М. Есенов, Е.Н. Жанпейісов, Н. Оралбаева. – Алматы: Ғылым, 1989. – 368 б.
28 Саурықов Е.Б. Адвербиалдану процесінің құрылымдық, семантикалық сипаты (көне түркі және қазіргі қазақ, өзбек, түрік тілдері деректері негізінде): ФҒК ... дисс. – Алматы, 1999. – 139 б.
29 Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. – Алматы: ТОО «АБ», 2002. –
189 б.
30 Ыбырайым Ә.О. Үстеудің грамматикалық ерекшеліктері: ФҒК ... дисс. – Алматы, 2000. – 153 б.
31 Қазақ грамматикасы: Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис/ А. Байтұрсынов атын. тіл білімі инст-ты. Е. Жанпейісов, К. Хұсайын, Ә. Жүнісбек, Н. Оралбаева, С. Исаев, А. Айғабылұлы. – Астана: Елорда,
2002. – 784 б.
32 Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка / Ин-т языка и мышления им. Морра. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1948. – 276 с.
33 Грамматика современного башкирского литературного языка / под ред. З.З. Абсалямова, М.Х. Ахтямова, Т.М. Гарипова и др. – М.: Наука, 1981. –
467 с.
34 Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного
языка. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1956. – 569 с.
35 Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. – М.-Л.: Изд. АН СССР, 1960. – 446 с.
36 Хәзирги қарақалпақ тили / Сост.: К.М. Мақсетов, Д.С. Насыров,
М.Д. Дәулетов. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1974. – 297 б.
37 Грамматика киргизского литературного языка. Фонетика и морфология / Сост.: Э.А. Абдулдаев, С. Кудайбергенов, О.В. Захарова, А. Орусбаев,
А. Турсунов. – Фрунзе: Илим, 1987. – 399 с.
38 Современный русский язык: Морфология / под ред. В.В. Виноградова. – М.: Изд-во Московск. универ-та, 1952. – 518 с.
39 Грамматика русского языка / В.В Виноградов, Е.С. Истрина, С.Г. Бархударов. – М.: Изд-во АН СССР, 1953. – 720 с.
40 Гвоздев А.Н. Современный русский литературный язык. – М.: «Просвещение», 1964. – 327 с.
41 Русская грамматика / Н.Ю. Шведова, Н.Д. Арутюнова, А.В. Бондарко, В.В. Иванов, В.В. Лопатин, И.С. Улуханов, Ф.П. Филиппов. – М.: Наука, 1982.– Т. 1. – 783 с.
42 Современный русский язык: учебн. для филол. спец. унив-в /Сост.:
В.А. Белошапкова, Е.А. Брызгунова, Е.А. Земская и др. – М.: Высшая школа, 1989. – 800 с.
43 Русский язык: учеб. для студ-тов высш. пед. заведений / Л.Л. Касаткина, Е.В. Клобуков, Л.П. Крысин. – М.: Изд-ский центр «Академия», 2004. – 768 с.
44 Розенталь Д.Э., Голуб И.Б., Теленкова М.А. Современный русский язык.– М.: Айрис-пресс, 2004. – 448 с.
45 Нұрмаханова Ә.Н. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1971. – 290 б.
46 Акберова А.Г. Структура и семантика наречии в современном татарском языке: Дисс... КФН. – Казань, 1998. – 156 с.
47 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис: унив-р мен пединст-ң филол. фак. арн. оқулық. – Алматы: Қазақтың мемл. оқу-педагогика баспасы, 1961. – 291 б.
48 Современный русский литературный язык: учеб. пособие / под ред. Н.М. Шанского. – Л.: Просвещение, 1988. – 670 с.
49 Фузаилов С. Наречие в современном узбекском языке: Автореферат дисс... КФН. – М., 1953. – 18 с.
50 Мусаев К.М. Грамматика караимского языка. Фонетика и морфология. – М.: Наука, 1964. – 344 с.
51 Джамалдинов О. Наречие в современном уйгурском языке: Автореферат дисс... КФН. – Алма-Ата, 1965. – 16 с.
52 Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (Наречие, служебные части речи, изобразительные слова). – Л.: Наука, 1987. – 151 с.
53 Азнабаев А.М., Псянчин В.Ч. Историческая грамматика башкирского языка. – Уфа: Изд-во БашГУ, 1983. – 244 с.
54 Гасайнаева Э.З. Наречие в кумыкском языке: Дисс... КФН. – Макачкала, 2002. – 169 с.
55 Грамматика современного русского литературного языка / под ред. А.Н. Тихонова. – М.: Наука, 1970. – 755 с.
56 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1988. – 104 б.
57 Котельник Ф.С. Переход имен прилагательных в категорию наречия (на материале молдавского языка): Вопросы теории частей речи. – Л.: Наука,
1968. – 342 с.
58 Насилов В.М. Язык орхоно-енисейских памятников. – М.: Изд-во вост. лит., 1960. – 87 с.
59 Батманов И.А., Арагачи З.Б., Бабушкин Г.Ф. Современная и древняя енисейка. – Фрунзе: Изд. АН Киргиз ССР, 1962. – 249 с.
60 Сарбалаев Ж. Сөзжасам мәселелері: оқу құралы. – Алматы: Арыс, 2002. – 152 б.
61 Омарова А.К. Қазіргі қазақ тіліндегі нөлдік морфема: Монография. – Алматы: Экономик’с, 2004. – 254 б.
62 Слово и грамматические законы языка. Глагол / Состав.: Н.Ю Шведова, В.Н. Белоусова, Г.К. Касимова и др. – М.: Наука, 1989. – 295 с.
63 Лопатин В.В. Русская словообразовательная морфемика: Проблемы и принципы описания. – М.: Наука, 1977. – 315 с.
64 Кубрякова Е.С. Деривация, транспозиция, конверсия // Вопросы языкознания. – 1974. – № 5. – С. 64-68.
65 Земская Е.А. Современный русский язык: Словообразования. – М.: Просвещение, 1973. – 304 с.
66 Смирницкий А.И. Морфология английского языка. – М.: Изд-во лит. на иностр. яз., 1959. – 440 с.
67 Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). – Алматы: Ана тілі, 1999. – 309 б.
68 Виноградов В.В. Русский язык. 2-ое изд. – М.: Знание, 1972. – 465 с.
69 Орлова О. Формирование наречий соотносительных с творительным падежом в русском языке: Автореферат дисс... КФН. – Рязань, 1961. – 23 с.
70 Грамматика туркменского языка / Состав.: Н.А. Баскаков,
М.Я. Хамзаева, Б. Чарыяров. – Ашхабад: Ылым, 1970. – Ч.1. – 503 с.
71 Франчук В.Ю. Приставочные наречия образованные от имен прилагательных в русском языке: Автореферат дисс... КФН. – Киев, 1961. –
16 с.
72 Аханов К. Омонимы в казахском языке: Автореферат дисс ... КФН. – Алма-Ата, 1956. – 15 с.
73 Аханов К. Қазақ тіліндегі омонимдер. – Алматы: ҚМОПБ, 1958. – 131 б.
74 Ахтямов М.Х. Проблемы омонимии в современном башкирском литературном языке: Автореферат дисс ... КФН. – М., 1966. – 20 с.
75 Тунгатаров Дж. Омонимичные аффиксы в казахском языке: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1973. – 33 с.
76 Оралбаева Н. -ды, -ді формалы қосымшалар мен шылауды оқыту // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1959. – № 11. – Б. 58-62.
77 Жаңабекова А.Ә. Сөз формаларын жасаудағы қосымшалардың функциялық ерекшеліктері: ФҒК... авторефераты. – Алматы, 2001. – 30 б.
78 Төлеуов Ә. Қазақ тілінде зат есім мен сын есім тудыратын жұрнақтар: пед. инст-ң қаз. тілі мен әдебиет фак. сырттан оқитын студ-р үшін көмекші құрал. – Алматы: ҚазССР оқу министр. оқыту-ғылыми метод. каб., 1956. – 48 б.
79 Болганбаев А. Синонимы в казахском языке: Автореферат дисс... ДФН. – Алма-Ата, 1971. – 92 с.
80 Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: ҚазССР-нің баспасы, 1970. – 336 б.
81 Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі. – Алматы: ҚМОПБ, 1962. – 456 б.
82 Сергалиев М.С. Синтаксическая синонимия в современном казахском литературном языке: Автореферат дисс ... ДФН. – Алма-Ата, 1981. –
60 с.
83 Серғалиев М. Синтаксистік синонимдер. – Алматы: Мектеп, 1981. –
200 б.
84 Жумашев О. Глагольные синонимы в казахском языке: Автореферат дисс ... КФН. – Алма-Ата, 1979. – 23 с.
85 Оразбаева Ф.Ш. Синонимика имени прилагательного в современном казахском языке: Автореферат дисс ...КФН. – Алма-Ата, 1982. – 23 с.
86 Есімсейітов Б. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: Ғылым, 1970. –
336 б.
87 Тулеуов А. Проблемы синтетического способа словообразования имен существительных и прилагательных в казахском языке (в сравнительном плане узбекским языком): Автореферат дисс ... ДФН. – Алма-Ата, 1973. – 78 с.
88 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М: Современная энциклопедия, 1966. – 607 с.
89 Қалиев Ғ. Өнімді, өнімсіз жұрнақтарды анықтау критерийлері // Қазақстан мектебі, 1980. – 75-78 бб.
90 Ганиев Ф.А. Суффиксальное словообразование в современном татарском языке. – Казань: Татарск.кн. изд-во, 1974. – 231 с.
91 Потиха З.А. Современное словообразование. М: «Просвешение», 1970. – 384 с.
92 Харитонов Л.Н. Неизменяемые слова в якутском языке. – Якутск: Гос. изд-во ЯАССР, 1943. – 81 с.
93 Гафурова Х. Наречие в современном туркменском языке. – Ашхабад: Ылым, 1959. – 112 б.
94 Давлетов С.А. Наречие в современном киргизском языке: Автореферат дисс ... КФН. – Фрунзе, 1956. – 23 с.
95 Азымов П. Түркмен делинде халларын ясалышы: Автореферат дисс. ... КФН. – Ашхабад, 1944. – 24 с.
96 Рамстед Г.И. Введение в алтайское языкознание. – М.: Изд-во лит. на иностр. яз., 1957. – 254 с.
97 Котвич В. Исследование по алтайским языкам. – М.: Изд-во лит. на иностр. яз.,., 1962. – 371 с.
98 Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков. – М.: Изд-во вост. лит., 1962. – 607 с.
99 Серебренников Б.А. О взаимосвязи языковых явлений и их исторических изменений // Вопросы языкознания. – М.: Наука, 1964. – № 3. – С. 19-31.
100 Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – М: Наука, 1986. – 302 с.
101 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы: Фонетика,
морфология. – Алматы: Мектеп, 1981. – 206 б.
102 Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы: Ғылым, 1976. – 240 б.
103 Қордабаев Т., Томанов М. Тарихи грамматика мәселелері: унив-р мен пединст-ң филол. фак. студ. арн. көмек. құрал. Адматы: Мектеп, 1975. – 175 б.
104 Покровская Л.А. Грамматика гагаузского языка. – М.: Наука, 1964. –
298 с.
105 Рясянен М. Материалы по исторической фонетике тюркских языков / Под ред. Н.А. Баскакова. – М.: Изд-во иностр. лит., 1955. – 222 с.
106 Грамматика хакасского языка / Ред. кол. Н.А. Баскакова, А.И. Грекул, Д.И. Чанков и др. АХССР. Ин-т языкозния Хакас. научно-исслед. ин-т. лит. и истории. – М.: Наука, 1975. – 418 с.
М.: Изд. вост. лит., 1959. – 290 с.
108 Мешков О.Д. Словообразование современного английского языка. – М.: Наука, 1976. – 245 с.
109 Азарова О.В. Сложные прилагательные во французском и испанском языках. – Л., 1974. – 172 с.
110 Һазырқи заман уйғур тили. Морфология вә синтаксис / А.Т. Қайдаров, Т.Т. Талипов, Ю. Цунвазо, И. Исмаилов. – Алмута, 1966. – II қис. – 454 б.
111 Гочияева С.А. Наречие в карачаево-балкарском языке. – Черкесск: Ставроп. кн. изд-во, 1973. – 119 с.
112 Абдирасилова Г.Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің аналитикалық тәсіл (бірігу, қосарлану, тіркестіру) арқылы жасалуы: ФҒК. ... авторефераты. – Астана, 2003. – 28 б.
113 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары. – Алматы: Мектеп, 1975. – 136 б.
114 Касымова Б. Сложные глаголы в современном казахском языке: Автореферат дисс. ... КФН. – Алма-Ата, 1992. – 22 с.
115 Қасым Б.Қ. Қазақ тіліндегі заттың күрделі атауларының теориялық негіздері: ФҒД ... авторефераты. – Алматы, 2002. – 50 б.
116 Жаркешева Г.Н. Слитные слова в современном казахском языке: Автореферат дисс. ... КФН. – Алма-Ата, 1949. – 32 с.
117 Жаркешева Г.Н. Қазақ тіліндегі біріккен сөздер мен сөз тіркестері. – Алматы: Мектеп, 1950. – 245 б.
118 Ермеков А. Семантика слитных слов в казахской лексике: Автореферат дисс. ... КФН. – Алма-Ата, 1950. – 32 с.
119 Қасым Б.Қ. Сөзжасам: семантика, уәждеме. Оқу құралы. – Алматы: КИЦОО, 2003. – 167 б.
120 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жауапты ред. А. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1985. – Т. 8. – 591 б.
121 Кеңесбаев І. Қос сөздердің кейбір жасалу жолдары // Қазақтың С.М. Киров атындағы мемл. унив-нің ғылыми еңбектері. Орыс тілі, қазақ тілі және тарих. – 1946. – Т. XI. – 35 – 41 бб.
122 Қалабаева Т.Б. Лексико-грамматическая структура повторов в казахском языке: Автореферат дис. ... КФН. – Алма-Ата, 1980. – 26 с.
123 Қожабергенова З.Н. Повторы. Их организация и употребление в казахском языке: Автореферат дис. ... КФН.. – Алма-Ата, 1985. – 20 с.
124 Зиядаұлы Б. Қазіргі қазақ тіліндегі қосарлы етістіктер (лексикалануы және қолданылу ерекшеліктері): ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 1995.– 25 б.
125 Кайдаров А.Т. Парные слова в современном уйгурском языке: Автореферат дис. ... КФН. – Алма-Ата, 1955. – 16 с.
126 Нұрмағанбетов Ә. Қос сөздердің құпиясы. – Алматы: Жалын, 1991. –
96 б.
127 Нұрмағанбетов, Ә. Бес жүз бес сөз (Сөз төркіні). – Алматы: Рауан, 1994.– 304 б.
128 Мамаева Г.Б. Қазіргі қазақ тіліндегі тіркесті күрделі сын есім сөздер: ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 1999. – 26 б.
129 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. – Алматы: Мектеп, 1975. – 304 б.
130 Кеңесбаев С. Қазақ тіліндегі фразалық қос сөздер // ҚазССР Ғылым академиясының Хабарлары, лингвистикалық серия. – Алматы, 1950.
6-шығуы. – № 82. – 25-32 бб.
131 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологизмдері туралы. – Алматы: Ғылым, 1987. – 259 б.
132 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б.
133 Айтбайұлы Ө.А. Қазақ сөзі: Қазақ терминологиясының негіздері. – Алматы: Рауан, 1997. – 240 б.
134 Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы: Ғылым, 1998. – 196 б.
135 Қожахметова Х. Қазақша – орысша фразеологиялық сөздік. – Алматы: Ана тілі, 1988. – 219 б.
136 Тулекова С. Фразеологизмы со значениями доброжелания и зложелания в казахском языке: Автореферат дисс. ... КФН. – Алма-Ата, 1975. – 29 с.
137 Авакова Р.А. Фразеологиялық семантика: Монография. – Алматы: Қазақ унив-ті, 2002. – 152 б.
138 Кусимова Г. Фразеологизмы в казахском эпосе: Автореферат дисс. ... КФН. – Алматы, 1991. – 24 с.
139 Елешева А. Фразеологические единицы с компонентами-числительными в казахском языке: Автореферат дисс. ... КФН. – Алматы,
1989. – 23 с.
140 Боранбаева Г.С. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы тіліндегі фразеологизмдер: ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 1994. – 24 б.
141 Тымболова А.О. Тұрақты тіркестер құрамындағы мағынасы күңгірттенген компоненттер: ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 1999. – 28 б.
142 Сатенова С.К. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты: ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 1997.– 57 б.
143 Ақбердиева Б.Қ. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар (қазақ тілі материалдары бойынша): ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 2000. – 30 б.
144 Смагулова Б.А. Именные фразеосочетания в современном газетно-публистической речи: Автореферат дисс. ... КФН. – Алматы, 2000. –
26 с.
145 Сарекенова Қ.Қ. Қазақ фразеологизмдерінің стильдік саралануы: ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 2001. – 26 б.
146 Мамаева М.Қ. Фразеологизмді сөз тіркестері: ФҒК ... авторефераты. – Алматы, 2004. – 30 б.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Жүсіпова Гүлжайна
Үстеу сөзжасамының ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қазақ филологиясы кафедрасы
Қоғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.к., доц.м.а. Ж.Исаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Үстеу сөзжасамының ерекшеліктері
5В020500 - Филология: Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Орындаған Жүсіпова Г.
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент Жылқыбай Г.Қ.
Түркістан 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Үстеудің сөзжасам жүйесі туралы жалпы түсінік
1.1 Қазақ тіл білімінде үстеу сөзжасамының зерттелуі
2 Үстеу сөз табының өзіндік белгілері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Түркістан 2015
1. Қазақ тіл білімінде үстеу сөзжасамының зерттелуі
Қазіргі қазақ тілінде үстеу – лексика-семантикалық, морфологиялық
белгілері, синтаксистік қызметі ерекшеленген, дербес сөз табы. Оның өзіне
тән ерекшеліктерін мағыналық түрлерінен де, тұлғаларынан да, сөзжасамдық
жүйесінен де көруге болады.
Үстеудің зерттелуі XIX ғасырдың екінші жартысында орыс ғалымдарының
зерттеу еңбектерінен бастау алады. 1875 жылы жарық көрген М. Терентьевтің
Киргизская граммматикасында үстеуді жеке сөз табы деп қарастыра отырып, 4
мағыналық тобын сипаттаумен шектелген. Үстеудің сөзжасамына қатысты
деректер кездеспеді [1].
Қазақ тіліндегі үстеу сөзжасамы туралы алғашқы деректі 1894 жылы
Петербург қаласында шыққан профессор П.М. Мелиоранскийдің Краткая
грамматика казак-киргизского языка деген еңбегінен кездестірдік. Аталған
еңбекте үстеулердің жасалуының мынадай жолдары көрсетілген:
а) зат есімдер мен есімдіктер жанама септіктерде үстеу болады (мұнда);
ә) ел аттарына жалғанған -ша жұрнағы үстеу тудырады (қазақша, орысша);
б) түбір күйінде тұрып сын есімдер сөйлемде атқаратын қызметіне қарай
үстеу орнына жұмсалады (жақсы, ұзақ) [2, 67-68 бб.].
Қазақ тілінің грамматикасы тереңірек зерттелген 1897 жылы Орынбор
қаласында басылған Грамматика киргизского языка деген (авторы белгісіз)
кітаптың бір бөлімі үстеуге арналған [3]. Алдыңғы грамматикаларға қарағанда
үстеудің мағыналық топтары біршама толық қамтылғанымен, үстеудің сөзжасам
жүйесіне қатысты мәселелер қозғалмаған.
Бұдан кейін жарық көрген Н. Сазонтовтың Записки по грамматике
киргизского языка (1912 ж.) [4] еңбегінде үстеуді дербес сөз табы деп
қарастырғанымен, үстеу сөзжасамына қатысты мәліметтерді кездестірмедік.
1927 жылы Г.В. Архангельскийдің Ташкентте шыққан Грамматика казахского
языка атты еңбегінде үстеуді морфологияның емес, синтаксистің құрамында
қарастырып, наречие дополнение, отрицательные наречие және
деепричастие и качественные прилагательные деп топтастыруы үстеуді жеке
сөз табы ретінде қарастырмағандығының айғағы деп санаймыз [5].
Г.В. Архангельскийдің грамматикасында үстеу сөзжасамы туралы мынадай
пікірлерді ұсынады:
1) үстеу етістік және есім негізді сөздерден жасалады;
2) көсемше мен сапалық сын есім үстеу орнына жүреді [5, 49 б.].
Алғаш рет қазақ тілші ғалымдарының арасында бұл мәселені қарастырған
халқымыздың біртуар дарынды перзенттерінің бірі А. Байтұрсынов болатын .
Тіл – құрал атты кітабында ғалым үстеуді жеке сөз табы ретінде емес,
шылаудың құрамында қарастырған. Ғалым шылау сөздер деп үстеу, демеулік,
жалғаулық, одағай сөздерді таниды [6, 194-195 бб.]. Осы кітапта үстеудің
басқа сөздердің мағынасын толықтыру үшін қолданылатын сөздер деп танып,
оған төмендегіше анықтама береді: Осындай сөз үстіне қосылып, сөздің
мағынасын толықтыратын сөздерді үстеу дейміз [6, 195 б.].
Тіл – құралдың 1915 жылғы (II жылдық) басылымында зат есім, сын есім,
сан есім, есімдік, етістік, үстеу, демеу, жалғаулықтар, одағайлардың
әрқайсысына жеке-жеке тоқталған [6, 256-259 бб.]. Бұған қарап ғалым оларды
жеке сөз табы ретінде таныған деп санауға болады деген ойдамыз, өйткені
Тіл – құралда олардың әрқайсысы жеке-жеке сөз табы ретінде талданған.
Мәселен, Үстеу деген тақырыпта үстеуге анықтама берілген, ол
төмендегідей: Үстеу дейміз – сын есім, сан есім, есімдік, етістік сөздерді
толықтыру, күшейту үшін айтылатын сөздерді. Үстеу сөздердің тілімізде өте
аз екенін атап өтіп, ...үстеу мағынасында басқа есімдерден, есімдіктен,
етістіктен шыққан сөздер жүреді деп көрсетеді [6, 256-257 бб.].
А. Байтұрсынов негізгі түбір үстеуі мағынасында түпкі үстеу терминін
қолданған, сонымен қатар жай үстеу терминін де қолданған, оны мына арадан
көруге болады: Әуелі түпкі үстеу сөздерді алып қарайық: сан есім һәм
есімді күшейтуші үстеулерді жай үстеу дейміз, олар мынау: әбден, тым,
тіпті, қас, сірә, тап, мана, әні, міне, ең, ылғи, таман, сайын, әлі, жорта,
жория [6,
256 б.]. Демек, 1914 жылғы басылымындағы үстеуді шылаулар тобына жатқызған
пікірінен 1915 жылғы басылымында қайтып, үстеуді жеке сөз табы деп таныған.
Осы арада айта кету керек, бұл басылымда А. Байтұрсынов үстеу мәселесін
бірсыпыра толықтырған, ол әсіресе, үстеудің мағыналық тобына байланысты
мәселеде анық байқалады.
Ғалым үстеуді оқулықтың бұл басылымында мағыналық құрамына қарай
5-ке бөледі: нықтаулық, сынаулық, өлшеулік, мезгілдік, мекендік.
А. Байтұрсынов осы оқулықта үстеу түрлерінің әрқайсысына жеке-жеке
тоқталып, мысалдармен дәлелдеген.
1) Нықтаулық үстеу бірінші беріліп, онда нықтаулық үстеуге мынадай
анықтама береді: Нықтаулық үстеу дейміз – басқа сөздердің мағынасын
нығыздау үшін айтылатын сөздерді, мәселен, ең жақсы, бек нашар, тап өзі,
нақ сол, нағыз арзан, дәл тиді, дәлме-дәл он кісі, қас жаман, тікелей қоя
берді, әсіресе мақтады.
2) Сынаулық үстеу деген тақырыпта оған былай деп анықтама береді:
Сынаулық үстеу дейміз – істің сынын көрсететін сөздерді. Сынаулық үстеу
болатын – зат есім, сын есім, есімдік, етістік сөздер. Бұлардың әр түріне
мысал келтірген. Мысал: жақсы оқиды, шалқасынан түсті, екі-екіден бөлді,
сеніңше болсын, лаулап жанды типтес болып келген.
3) Өлшеулік үстеу тақырыбында төмендегідей анықтама берілген:
Өлшеулік үстеу дейміз – сынның, я істің шамасын көрсететін сөздерді. Бұл
топқа берілген мысалдар мына типтес: түске шейін ұйықтады, аз берді, көп
алды, екі есе артық, сонша әдемі, мұнша кешікті, тойғанша жеді.
4) Мезгілдік үстеу деген тақырыпта оған мынадай анықтама берген:
Мезгілдік үстеу дейміз – істің мезгілін көрсететін сөздерді. Мысалдары:
атам заманнан солай, күн сайын. Осы тақырыпта мезгілдік түпкі және туынды
үстеулерді атаған, олар мыналар: бүгін, кеше, ертең, биыл, бүрсі күн
(бұрынғы күн), бұрнағы жыл, алдыңғы күн, алдыңғы жыл, соңыра, қашаннан
(бұлар туынды үстеулер), бұрын, әлі, тағы, дәйім, дереу (бұлар түпкі
үстеулер).
5) Мекендік үстеу деген тақырыпта оған мынадай анықтама береді:
Мекендік үстеу дейміз – істің мекенін көрсететін сөздерді. Мекендік үстеу
болатын – зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік сөздер. Үстеудің
бұл тобына мынадай мысалдар келтірген: тыста жатыр, қалаға барды, жайлаудан
қайтты, онда бармады, мұнда келді [6, 257-259 бб.].
А. Байтұрсынов үстеу жасаушы қосымшаларды көрсетпесе де, туынды үстеулер
деген терминді қолданып, оның мысалдарын келтірген. Негізгі үстеулер
терминінің орнына түпкі үстеулер терминін қолданған. Түпкі үстеулерге мана,
бұрын, әлі, дәйім, дереу сияқты мысалдарды берген.
Бұл қазақ тіл білімінде мектеп оқулығында үстеу туралы алғашқы берілген
мағлұматтар болғандықтан, оны толық көрсетуге тырыстық. Онда ғалымның
үстеуге жатпайтын, пысықтауыш қызметіндегі сөздерді де үстеу деп санағаны
байқалады.
Қ. Жұбановтың Қазақ тілінің грамматикасында (1936) термин сөздерді
қолдануы бүгінгі тіл білімінде қалыптасқан атаулардан өзгеше. Мәселен,
үстеу терминін бүгінде қалыптасқан ұғымында емес, жұрнақ терминінің
орнына қолданғанын көруге болады: Сөздің түп мағынасына үстеме мағына
қосатын қосымшаны – үстеу дейміз [7, 165 б.].
Қ. Жұбанов А. Байтұрсыновтың үстеу мәселесімен байланысты біраз
пікірлерімен келіспеген. Олар мыналар:
1) А. Байтұрсынов нықтаулық үстеу деп атаған ең, тым, нақ, өте сияқты
тілдік бірліктердің үстеуге қате қосылғаны туралы [7, 233 б.];
2) сайын, таман, есе сияқты сөздер мен көсемшелер, септеулі есімдер
үстеуге қате қосылған деген сын айтқан;
3) үстеу деген терминді А. Байтұрсынов дұрыс қолданбаған деп, оның
орнына мезгіл-мекен есім деген терминді ұсынған. Ғалым айтқан сындардың
дұрыс-бұрыстығын ғылымның кейінгі дамуы анықтады.
Қ. Жұбановтың нықтаулық үстеулер туралы пікірі оқулықтарда орын алмаса
да, кейінгі ғылыми еңбектерде оның дұрыс екені дәлелденіп жүр. Ол туралы Н.
Оралбаева мен С. Исаевтың еңбектерін мысалға келтіруге болады. 1986 жылы А.
Қалыбаева мен Н. Оралбаева Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі деген
еңбекті баспадан шығарды [8]. Осы еңбектің бесінші тарауы Қазақ тіліндегі
көмекшілер деп аталады. Ол тарауды Н. Оралбаева жазған. Бұл тарауда ғалым
тілдегі көмекші сөздер мәселесін жан-жақты сипаттап, тіліміздегі
көмекшілердің толық танылмай жүргенін дәлелдеген. Онда
Н. Оралбаева тілде тек көмекші есім, көмекші етістіктер, шылаулар ғана
аталып жүр, ал тілде олардан басқа да грамматикалық қызмет атқаратын
көмекшілер бар, олар назардан тыс қалып жүр деп, бұл ретте асырмалы шырай
жасайтын тым, ең, өте сияқты көрсеткіштерді, күшейтпелі шырай жасайтын
күшейткіш буындарды көмекшілер тобына қосуды ұсынған. Ғалымның осы
мәселедегі пікірлеріне жүгінейік:
1) Шырай категориясын жасайтын көмекшілердің тілдің грамматикалық
құрылысында өзіндік орны бар. Сын есімнің асырмалы және күшейтпелі
шырайларының көмекшілер мен күшейткіш буындар арқылы жасалатыны
грамматикаларда, тіпті мектеп оқулықтарында да көрсетіліп жүр. Бірақ олар
ешқашан көмекшілер тобында көрсетілмейді. Тілдегі көмекші элементтерді бір
топ етіп жіктеген профессор А. Ысқақовтың еңбегінде де ол күшейткіш
көмекшілер тобында аталмаған [9, 358-361 бб.].
2) Сындық белгіні тіпті асыра көтеріп тұрған бұл күшейткіш көмекші –
асырмалы шырайдың көрсеткіші, грамматикалық категорияның осындай
көрсеткіштері оқулықтарда үстеуге жатқызылып жүр. Ол шырай көрсеткіші
болса, оның лексикалық мағынасы болмауға тиіс, үстеу болса, ол дербес сөз
ретінде қаралып, оның лексикалық мағынасы танылуы керек [8, 169 б.].
3) Бұл күшейткіш элементтер негізінде шырайдың аналитикалық формасын
жасайтын көрсеткіш ретінде қаралуы керек. Бұл жағдайлар күшейткіш
элементтерді көмекшілер тобында қарауға толық мүмкіндік береді [8, 169
б.].
4) Күшейткіш шырайдың аналитикалық формасын жасаушы күшейткіш буын
туралы да осыны айтамыз [8, 169 б.].
Бұл үзінділерді келтіріп отырған себебіміз – ол мәселе шешімін таппаған,
үстеуге арналған еңбекте де [10], оқулықтарда да олар үстеуге жатқызылып,
көмекшілер тобында көрсетілмей келеді [9]. Алайда, қазақ тіл білімінде
Н. Оралбаева пікірімен үндес пікірлер айтылып жүр. Мәселен, С. Исаев
өзінің Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты (1998)
деген еңбегінде былай деп жазды: Сөздің аналитикалық формасына сын есімнің
күшейтпелі тұлғасы да жатады. Біріншіден, күшейтпелі буындардың үстелуі не
қосымша, не префикс, не артикль сияқты тұлғаларға жатпайды, мұнда жартылай
қайталау бар. Сондықтан үстеме буындар көмекші сөздер мәнінде қолданылады.
Сонымен бірге, күшейтпелі, асырмалы шырай тұлғасын жасайтын күшейткіш үстеу
деп аталып жүрген өте, тым, аса, тіпті, орасан тәрізді көмекші сөздер
сапалық сындармен тіркеседі де, сөздің аналитикалық формасына жатады.
Өйткені бұл жерде күшейткіш буындар да (үп-үлкен, тап-тамаша, жап-жақсы,
қып-қызыл т.б.), күшейткіш көмекші сөздер де (өте үлкен, тым тамаша, аса
жақсы, тіпті қызыл т.б.), біріншіден, форма тудыратын қосымшалар сияқты өзі
тіркескен сөзге қосымша грамматикалық (күшейткіш) мағына үстейді, бірақ
лексикалық мағынасына нұқсан келтірмейді, не оны өзгертіп жібермейді,
екіншіден, белгілі бір парадигмалық түрлену жүйесінің бір тұлғалық
көрсеткіші, түрі (күшейтпелі шырай) болып табылады [11, 52 б.].
Бұл үзінділерден ғалымдардың А. Байтұрсынов нықтаулық үстеу атаған
тілдік бірліктерді үстеу деп танымайтынын көреміз. Демек, ғалымдар бұл
мәселеде Қ. Жұбановпен бір пікірде деп білеміз. Олай болса, Қ. Жұбанов
пікірі күні бүгінге дейін дәл шешімін тапты деп айту қиын.
Қ. Жұбановтың шылаулар үстеу құрамында көрсетілген деген пікірінің
дұрыстығы белгілі болды, олар қазір үстеу құрамында жоқ.
Ал, Қ. Жұбановтың көсемшелер мен септеулі сөздерді үстеуге қате қосқан
деген пікірі расталмады. Қазіргі грамматикаларда көсемше жұрнағы мен септік
жалғаулардың түбірге кірігуі арқылы жасалған туынды үстеулер бары –
дәлелденген мәселе (біртіндеп, өйтіп, бүйтіп, бекерге, амалсыздан, бірге,
артта т.б.).
Қ. Жұбановтың пікірінше, А. Байтұрсынов қолданған үстеу термині өз
орнында қолданылмаған. Бұл сөз орыс тіліндегі наречие сөзінің тура
аудармасы ғана, ол өзінің болмысын, ерекшелігін ашып тұрған жоқ, үстеу
еншісіне тиген категория етістікпен аталатын істің не мезгілін, не мекенін
көрсететін сөздер болғандықтан, оларды мезгіл-мекен есім деп, үстеу
терминінің орнына жаңа мезгіл-мекен есім деген атауды қолдана отырып,
үстеудің құрамына кіретін сөздердің санының аздығына байланысты жеке сөз
табы деп қарастыруға келмейді деген пікірді айтады [7, 235 б.].
Қ. Жұбановтың үстеуге байланысты мезгіл-мекен есім термині де ғылымда
қолданысқа түспеді. А. Байтұрсынов қолданған үстеу деген термин ғылымда
сол мәнде орнықты, сондықтан үстеу терминін ғылыми айналымға қосқан А.
Байтұрсынов деп айта аламыз. Сондай-ақ, А. Байтұрсынов тілімізде үстеуді де
жеке сөз табына қосып, оның түрлі мағыналық топтардан құралатынын,
үстеулердің негізгі және туынды түрлері барын да дәлелдеген. Яғни, үстеудің
басқа сөз таптарынан жасалатынын тану арқылы үстеудің сөзжасамын таныған
деп білеміз. Ғалым үстеуді тануда сөздің сөйлемде қандай сұраққа жауап
беруін негізге алуына байланысты кейбір жаңсақ пікірлер де айтқан. Бірақ ол
қазақ тіл біліміндегі алғашқы айтылған пікір болғандықтан, әлі арнайы
зерттелмеген мәселеде кейбір кемшіліктердің болуы заңды екенін ескеруіміз
керек. Ғалымның көзқарасындағы кейбір ауытқулардың болуына қарамастан,
үстеудің алғашқы негізін салған А. Байтұрсынов екені даусыз.
1937 жылғы қиын кезеңдегі ірі ғалымдардың еңбектерін қолдануға тыйым
салынып, жаңа оқулықтар талап етілген кезде тіл біліміне С. Аманжолов,
І. Кеңесбаев, М. Балақаев, Н. Сауранбаев, Ғ. Бегалиев сынды жас ғалымдар
қосылған болатын. Олардың алдына мектептерді жаңа оқулықтармен қамтамасыз
ету талабы қойылған. Осы талапқа орай бұл ғалымдар тіл білімінің әр саласын
қамтитын түрлі оқулықтар жазуға кіріскен. Осы кезеңде жазылған
оқулықтардағы үстеу туралы мағлұматтарды анықтау үшін әрқайсысына жеке-жеке
тоқталайық.
С. Аманжолов Қазақ тілінің грамматикасының (1938) бірінші бөлімінде
жеті сөз табына арнайы тоқталып, үстеуді сөз таптарының қатарына қоспайды.
Үстеу сөз деп алып, сөз тұлғаларының қатарында қарастырған. Ғалым үстеу
сөз туралы былай дейді: Үстеу сөздер негізгі мағыналы сөзден бұрын
айтылады. Сөйтіп, өзінен соңғы сөздің мағынасын үстейді. Үстеу сөздерге
мысалдар: тым, тіпті, өте, аса, нақ, нақты, әбден т.б. [12, 25 б.].
Автор үстеу қатарына: қып-, сұп-, жып-, қап- сияқты күшейткіш буындарды
қате жатқызып, оған мынадай мысалдар келтірген: қып-қызыл, жып-жылдам, қап-
қара т.б.
С. Аманжолов 1939 жылы бұл мәселеге қайта оралып, аталған кітаптың
екінші басылымында үстеуді жеке сөз табы ретінде қарастырып, оған мынадай
анықтама береді: Үстеу дегеніміз – істің қимылын, белгісін, мезгілін
білдіретін сөз [13, 94 б.]. Автор үстеуді атқаратын қызметіне қарай екіге
(етістік үстеулері, есім үстеулері) жіктейді. Етістік үстеулерге қимылдың
белгісін білдіретін: қолма-қол, ауызба-ауыз, дәл, жаңа, жаман және қимылдың
мезгілін білдіретін: кеше, бүгін, былтыр, бұрын үстеулерін жатқызады. Ал
есім үстеулерге: орасан, тым, өте, аса, тіпті сияқты түрлерін жатқызады.
С. Аманжолов үстеулердің жасалуындағы басқа сөз таптарының қызметін
дұрыс тани білген. Ғалымның бұл турасындағы пікірлерін былай топтастыруға
болады:
1) сын есім етістіктің алдынан келіп қалай? деген сұраққа жауап беріп,
пысықтауыш қызметін атқарып, үстеу қатарына өтеді. Мысалы: Ол жақсы оқиды
(қалай оқиды?);
2) зат есімнің қосымша арқылы қосарланған түрінен және екі түбірдің
бірігуінен үстеу жасалады: қолма-қол, көзбе-көз, бүгін, күндіз;
3) зат есімге -ша-ше, -дай-дей жұрнақтары жалғану арқылы үстеу
жасалады: адамша, адамдай;
4) есімдікке -ша-ше, -дай-дей жұрнақтары жалғанып үстеу жасайды: менше
оқы, мендей оқуың керек;
5) сан есімдерге -дан-ден жалғауы жалғанып және -ақ шылауы қосылып
үстеу тудырады. Мысалы: Комсомолдар міндеттерін бірден орындады. Торы ат
жардан бір-ақ секірді;
6) зат есімдерге жалғанған септік жалғаулары және тәуелдік жалғауының
3-жағы үстеу жасайды: кешке (барыс септік), түнде (жатыс септік), өткен
жылы, өткен жылда.
7) өте, аса деген үстеулердің түбірі өт, ас деген етістік деген
пікірлерді айтады [13, 96 б.].
С. Аманжолов бұл грамматикада үстеудің сөзжасамдық жұрнағына -дай,
-дей жұрнағын қосып, үстеудің қосарлану тәсілі арқылы жасалуын және есім
сөздерден әр түрлі жолдар арқылы үстеу құрамының толығып отыратындығын
көрсеткен. Бұл еңбектен де жіберілген кейбір кемшіліктердің ізін байқауға
болады. Мәселен, пысықтауыш қызметіндегі сын есімдердің (жақсы оқиды) сөз
табына қатыстылығына байланысты пікірлерінде жақсы сөзі үстеу деп
көрсетілген, сол сияқты грамматикалық терминдердің атауында жұрнақты шылау
(бір-ақ секірді, қолма-қол) деп көрсетуінде ауытқулар кездеседі.
Профессор І. Кеңесбаевтың мектеп оқулығында (1939) үстеуге мынадай
анықтама берген: Наречие указывает на признаки действия или состояния,
выраженного глаголами; наречие обозначает также признаки самих признаков,
выраженных прилагательными и самим наречием [14, 81 б.].
Автор үстеулерді құрылысына қарай: түбір үстеу және туынды үстеу деп
бөледі. Түбір үстеуге мына тәрізді үстеулерді жатқызады: жорта, дереу, тым,
өте, аса, тіпті, ең т.б. Туынды үстеулерге басқа сөз таптарына қосымшалар
жалғану арқылы жасалған үстеулерді жатқызады: қазақша, бүтіндей, қайдан,
солай т.б.
І. Кеңесбаев кейбір үстеулердің сөйлемдегі тіркесіне қарай, кейде сын
есім, кейде үстеу қызметін атқаратынын, ал бұндай сөздердің қай сөз табына
жататындығын тек синтаксистік қызметі анықтайтындығын айтады. Бұл пікіріне
дәлел ретінде төмендегі мысалдарды келтіреді: жақсы кітап, ұзақ
жер – бұл мысалдардағы жақсы, ұзақ сөздері сын есім, ал жақсы оқимын, ұзақ
сөйледі дегенде үстеу болады деп, бір тілдік единицаны екі бірдей сөз
табына да жатады деп санайды.
Үстеудің басты ерекшеліктерінің бірі – өзгермейтін сөздер тобына
жататындығы туралы пікірді қазақ тіл білімінде алғаш рет айтқан І.
Кеңесбаев екенін атап өткен жөн.
Осы оқулықта автор үстеудің төрт мағыналық тобын көрсеткен:
а) мекен үстеуі: әні, міні, жоғары, төмен, бұдан, әрі, бері, қайда,
қайдан;
ә) мезгіл үстеуі: ертеде, кеше, бағана (мана), алдыңғы күні, қазір,
енді, бүгін, кешке, күндіз, таңертең, ертең, бүрсүгүні, алдақашан, анда-
санда, үнемі (ылғи, әрдайым, әр уақыт, әрқашан), биыл, қашан т.б;
б) сын-қимыл үстеуі: жорта (әдейі), дереу, дөп, дәлме-дәл, сірә, бекер,
қолма-қол (көзбе-көз, ауызба-ауыз, бетпе-бет), дүркін-дүркін т.б;
в) мөлшер үстеуі: үш-үштен, төрт-төрттен, біріншіден, екіншіден, бірден,
бірге, қанша, неше, нешеу, нешеден, есе, соғұрлым, мыңдап, жүздеп т.б.
Ғалымның жоғарыда айтылған пікірлеріне қоса, үстеулердің жасалуында
етістіктің алдынан келген сын есімнің салыстырмалы шырайының өзіндік орны,
яғни олар үстеу қатарына өтеді деп көрсетеді. Үстеудің жұрнақтар арқылы
жасалуы бұл оқулықта арнайы қарастырылмаған [14, 81-82 бб.].
І. Кеңесбаевтың 1942 жылы шыққан оқулығында үстеулердің жасалу жолдары
саралана түсіп, олардың әр түрлі сөз таптарынан белгілі бір қосымшаларды
қабылдап, көнеленуінің нәтижесінде (түнде, күнде) және сөздердің бірігуі
арқылы (таң+ертең, кеш+құрым, күздің+күні – күздігүні) қалыптасатыны
көрсетілген [15].
Бұл арада І. Кеңесбаевтың күрделі үстеу мәселесін көтергенін және кейбір
септіктердің үстеу сөзжасамындағы қызметін дұрыс көрсеткенін байқадық.
1960 жылы І. Кеңесбаев, А. Ысқақов, К. Ахановтар авторлығымен шыққан
мектеп грамматикасындағы бір ерекшелікті айта кеткен орынды. Бұл оқулықта
үстеулер негізгі және туынды деп екі топқа бөлініп, негізгі үстеулерге сын
есім шырайларының жұрнақтары жалғанады деп санаған. Оны үзінді арқылы
білдірейік: Негізгі үстеулердің көпшілігіне сын есім шырайларының -рақ,
-рек, -лау, -леу жұрнақтары жалғанады. Мысалы:
әрі әрірек
әрілеу
жоғары жоғарырақ жоғарылау
ерте ертерек
ертелеу
жылдам жылдамырақ жылдамдау
[16, 149 б.].
Бұл пікір ғалымдар еңбектерінде ішінара кездесіп қалып отырады.
Профессор М. Балақаевтың Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері
(1941) деген еңбегінде бүгінде үстеу қатарындағы кейбір сөздерді мәселен,
жанында, ілгері, бұрын, алдында, әрі, өте, аса, тым, бек, қас шылау сөздер
құрамында қарастырғанын байқадық [17, 6-8 бб.]. М. Балақаев шылау сөздер
құрамында қарастырып отырған сөздердің ерекшелігі туралы мынадай пікір
айтады: Кейбір шылау сөздер үзілді-кесілді шылаулық мағынада қызметіне ене
алмай, бірде шылау, бірде үстеу, бірде зат есім сөз орнына жүреді [17, 4
б.]. Аталған еңбектің Шылау сөздердің мағынасы мен қызметі деген
бөлімінің бір бөлімшесін күшейткіш үстеулік деп атап, оған мына тәрізді
сөздерді жатқызады: дәл, нақ, тап, өте, аса, тым, бек, қас, тас, тек.
Ғалымның сол жылы шыққан екінші еңбегі үлкендер мектебіне арналған
Қазақ тілінің грамматикасында үстеуді жеке сөз табы деп қарастыра отырып,
үстеудің үш мағыналық түрін көрсетеді. Олар: мезгілдік үстеу, мекендік
үстеу, сындық-қимылдық үстеу [18].
Үстеу сөзжасамына қатысты пікірлеріне келетін болсақ, ерекше жаңалық
көрінбеді. Бұрыннан көрсетіліп келе жатқан үстеу жасайтын -ша-ше жұрнағы
ғана көрсетілген. Жоғарыда аталған еңбегінде көрсетілгендей, бұл оқулықта
да күшейткіш үстеулерге жатқызылып жүрген өте, тым, аса, орасан, зор, тіпті
сияқты үстеулерді күшейткіш үстеулік деп көмекші сөзге жатқызып
Қ. Жұбановтың пікірін жақтайтындығы байқалады.
Сол кезең аралығында жазылған Н. Сауранбаев пен Ғ. Бегалиевтің Қазақ
тілінің граммтикасында (1944) үстеуге мынадай анықтама берілген: Істің,
қимылдың – етістіктің амалын, мезгілін, мекенін білдіріп, қалай? қайтіп?
қашан? қайда? қайдан? деген сұрауларға жауап беретін сөздерді үстеу деп
атайды [19]. Үстеудің үш мағыналық тобын көрсетеді: амал (сын) үстеуі,
мезгіл үстеуі, мекен үстеуі.
Авторлар амал үстеулеріне: ақырын, жылдам, тез, зорға, дәл, былай,
бүйтіп, сүйтіп, өйтіп деген сөздерді жатқызады.
Мезгіл үстеулеріне істің мезгілін білдіріп, қашан? деген сұраққа жауап
беретін: кеше, бүгін, бұрнағы күн, былтыр, биыл, ерте, кеш, бір күні, бір
кезде, кейде, анда-санда сөздерін жатқызған.
Оқулық авторлары үстеу сөз түрленім қосымшаларын қабылдайды, кейбір
мезгіл үстеулері септік және көптік жалғауларында түрленеді деген пікірді
айтады. Оған мынадай мысалдарды келтіреді: кешенің, кешеге, кешені,
кешеде, кешеден, кешемен, кешелер, ертеңдер, былтырлар, бүгіндер [19,
143 б.].
Мекен үстеулерінің қатарына мына сөздерді жатқызады: төмен, жоғары,
ілгері, кейін, қасы, жаны, ортасы, беті, жиегі, түбі, арты, алды, іші,
алғы, соңғы. Асты сызылған мысалдардың үстеу қатарына жатпайтындығын
А. Ысқақов өз еңбегінде дәлелдеген [9, 46-47 бб.].
А. Байтұрсынов түпкі үстеу деп, С. Аманжолов, С. Кеңесбаев түбір үстеу
деп, Қ. Жұбанов көмекші сөз деп, М. Балақаев күшейткіш шылау деп таныған
орасан, тым, өте, аса, тіпті, ең сөздерін Ғ. Бегалиев пен Н. Сауранбаев та
көмекшілерге жатқызады [19, 147-148 бб.].
Н. Сауранбаев пен Ғ. Бегалиев көмекші сөз деп, жеке тұрғанда мағынасы
жоқ, не жоққа тән, жеке қолданылмайтын, басқа сөзге көмекші ретінде
қолданылып қана мағынаға ие болатын сөздерді таниды. Көмекшілерді алты
топқа (үстеуіш, жалғаушы, демеуші, күшейткіш, баянды, ұйғарынды) жіктеп,
соның үстеуіш көмекшілеріне жатқызады. Бұл турасында айтылған авторлардың
мына пікіріне назар аударайық: Үстеуіш көмекшіге орасан, тым, өте, аса,
тіпті, ең, керемет, жүде, бек, қас, тек, ылғи сияқты көмекшілер жатады.
Бұлардың басқалардан айырмашылығы бұлар өзі қарасты сөзінің алдында
тұрады, сол сөздің мағынасын үстейді. Бұл жағынан үстеулерге жақын. Өте
жақсы дегенде өте сөзі жақсы сөзінің мағынасын үстеп тұр. Үстеуіш
шылаулардың тағы бір ерекшелігі – бұлар бір-біріне мәндес келеді, тек
стиль, реңк жағынан ғана айырмашылығы бар. Өте жақсы дегендегі өте сөзінің
орнына аса, тіпті, өте-мөте, орасан, керемет, жүдә, бек дегендердің
қайсысында қолдануға болады, яғни бірінің орнына бірі жүре береді. Бұлардың
ішінен тек қана қас үстеуіші ғана сөз таңдайды деп көрсетеді. Үстеуіш
қосымшаларға ешқашанда жалғау жалғанбайды, себебі олар өз бетімен сөйлем
мүшесі бола алмайды, жеке тиянақты ұғым білдірмейді дейді [19, 148 б.].
Профессор Н. Сауранбаев Семантика и функции деепричастии в казахском
языке (1944) деген зерттеу еңбегінде қазақ тіл білімінде үстеулердің
қалыптасуының бір жолы – көсемшелердің қызметі туралы алғаш пікір айтқан
ғалым Н. Сауранбаев бұл турасында былай дейді: Не менее важна роль
деепричастия в образовании наречия. Наречие, как категория слов,
обозначающих признаки глагола, начинают выделяться в особую категорию,
оформляясь при этом аффиксами деепричастий. Именные и глагольные слова в
роли наречия часто принимают деепричастные аффиксы. Такие формы, как
екеулеп, жақсылап, бүйтіп суть наречия, составляющей новообразования в
языке. Однако по традиции (некоторые) языковеды игнорируют такого рода
новообразования [20, с. 26].
Деепричастным наречием следует считать часть речи которая образуется от
глагола и других частей речи при помощи деепричастных аффиксов. Например:
келе сала, іле сала, әрі қарай, қайта, айнала, ақырындап, жүре-жүре, сөйтіп
(олардың еңбекте аудармасы берілген). В семантическом отношении эти наречия
самостоятельны. Самостоятельность их заключается в том, что их наречные
значения являются не функциональными, а морфологическими: они выражают
различного рода обстоятельства не только в предложении, но и в
изолированном положении [20, с. 26].
Академик Нығмет Сауранбаевтың аталған еңбегінде көсемше аффикстері
арқылы үстеулердің өз құрамын жаңа лексемалармен толықтырып отыратындығын
сол кездің өзінде дәл басып көрсете білген. Көсемшенің -а, -е,
-й, -ып, -іп, -п тұлғаларының етістіктен және басқа да сөз таптарынан үстеу
тудырудағы активті қызметін атаған.
Үстеудің кейбір мағыналық топтары (сын-қимыл үстеулері) есім сөздерден
негізінен көсемше аффикстері арқылы жасалатынын, сол сияқты көсемше
аффикстерінің есім сөздерге тікелей жалғанбай, етістіктің -ла, -ле, -та,
-те, -да, -де жұрнақтарынан кейін сатылай жалғанып (ақырын+да-п, оң+да-п,
көп+те-п, отыз+да-п, екеу+ле-п) үстеу тудыратындығына да назар аударады
[20, с. 27].
Көсемше аффикстері арқылы сілтеу есімдіктерінен (сол, бұл, ол) үстеу
жасалуының мынадай жолдарын көрсетеді:
1) есімдікке етістіктің -ла жұрнағынан кейін көсемше аффиксінің жалғануы
арқылы жасалады (бұлай – бұл + ла-й, солай – сол+ла-й);
2) аталған есімдік негізді үстеулердің ет көмекші етістігімен
тіркесуінен жаңа үстеулер жасалады (сүйтіп – солай етіп, бүйтіп – бұлай
етіп);
3) қосарлану не қайталану әдісімен жасалады (олай-былай, өйтіп-бүйтіп,
өйтіп-мүйтіп, сүйте-сүйте, бүйте-бүйте) [20, с. 28].
Ғалым қосарлану әдісімен жасалған күрделі үстеулердің қалыптасуындағы
көсемше аффикстерінің үстеу құрамын толықтырудың бірден-бір жолы екенін де
дұрыс көрсеткен. Етістік негізді үстеулердің күрделі етістіктен
айырмашылығы туралы автор былай дейді: Формы глаголов бере-бере, беріп-
беріп, сұрай-сұрай являются морфологический оформленными наречиями. Они не
имеют ни лица, ни числа, ни наклонения как глагол. Их нельзя смешивать со
сложными глаголами типа тұра тұр, сала сал где последние глаголы стоят в
первичной форме (2-ое лицо) и изменяются по временам и лицам. Формальным
отличием глагольных деепричастных наречий от сложных глаголов будет то, что
в наречиях последний глагол стоит в той же форме, в какой стоит первый и
потому не изменяется. Например: қарай-қарай көзім талды, қарап-қарап таба
алмадым [20, с. 30-31].
Н. Сауранбаев пен Ғ. Бегалиевтің Қазақ тілінің грамматикасында (1948)
үстеудің қасиетін, сипатын ашатындай қазақ тілі грамматикаларындағы алғашқы
анықтама берілді. Ол төмендегідей: Амал-әрекеттің мән-жайын, сын-сипатын,
мезгілін, мекенін көрсететін сөз табын үстеу дейміз [21, 134 б.]. Авторлар
аталған оқулықта үстеуді тұлғасына қарай екіге: негізгі үстеу және туынды
үстеу деп жіктейді. Туынды үстеулердің әр түрлі тәсілдер негізінде
қалыптасу жолдарын көрсетеді. Ғалымдар туынды үстеулердің қалыптасуының
мынадай жолдарын дәлелді мысалдар келтіре отырып, қысқа да нұсқа түрде бере
білген. Олар мыналар:
1) қосымшалар арқылы жасалады, -ша -ше: орысша, ізінше, пионерше;
2) мезгіл есімдердің тәуелдік жалғауының 3-жақ қосымшасын қабылдап,
септелуі арқылы жасалады: ай+ы-на, күн+і-не, алд+ы-мен;
3) есім сөздердің тәуелденіп және септік жалғаулары жалғанып,
қалыптасқан түрінде үстеуге айналады: шалқа+сы-нан, етпет+і-нен;
4) кейбір есім сөздер түбір тұлғасында қолданылмай, тек септік жалғауы
арқылы қолданылып, үстеулік мәнге көшкен: зәуіммен, кенеттен;
5) мезгіл мәндегі есім түбірлердің бірігуі арқылы жасалған: таңертең,
кешқұрым, жазғасалым, күндіз, биыл;
6) сөз таптарының түгеліне жуығы қосарлану арқылы үстеулік мәнге ие
болады: жүре-жүре, жылы-жылы, ауызба-ауыз, күбір-күбір.
Үстеудің мағыналық топтарында беріліп жүрген мысалдардың саны да, сапасы
да артқанын байқауға болады (көрсетілген мысалдардың саны елуге тарта).
Үстеуді мағынасына қарай төртке жіктейді:
1) Мезгіл үстеуі: бүгін, кеше, ертең, кешқұрым, әлдеқашан, үнемі.
2) Мекен үстеуі: осында, онда, мұнда, жоғары, кейін, ілгері, әрі, бері.
3) Сын-қимыл үстеуі: әдейі, жорта, әрең, кенеттен, жалма-жан, сәл,
етпетінен, шалқасынан, қырынан, тез.
4) Сан-мөлшер үстеуі: сонша, біржолата, бір-бірден [21, 134-135 бб.].
Грамматика авторлары үстеуге көшкен жалғаулы сөздердегі жалғаулардың
түрлерін аша түскен және күрделі үстеудің түрлерін де толықтырған.
Біздіңше, оқулықтың келесі бір жетістігі – сөз табы тұрғысынан
сөйлемдегі қызметіне қарай үстеу мағынасында жұмсалып тұрған сөзбен (жақсы
оқиды) үстеу сөз табына жататын сөздердің (зырлап өте шықты) ара жігін ашып
көрсетуінде. Белгілі-бір сөз таптарының құрамындағы сөздер сөйлемдегі
орнына қарай әр түрлі сөйлем мүшесінің қызметін атқарғанымен де, бір ғана
сөз табына ғана жатуы керек, бастапқы өзі тиесілі сөз табының құрамында
қалуы тиіс деп жазды. Бұл пікірдің дұрыстығын А. Ысқақов өз зерттеуінде
дәлелдеп, ғалымдар арасында үлкен талас тудырған бұл мәселені түбегейлі
шешкені мәлім.
Қорыта келгенде, бұл он жыл ішінде қазақ тілі оқулықтарындағы айтылған
бірлі-жарым пікірлерден басқа үстеу мәселесінде үлкен өзгеріс, үлкен
жаңалықтар болды деп айту қиын. Негізгі ғалымдардың қуғынға ұшырап, жас
ғалымдардың ғылымның тұңғиығына бойлай қоймаған кезіндегі оқулықтарда үстеу
мәселесінде ерекше көзге түсетін жаңалықтар байқалмайды.
Қазақ тілі морфологиясының ғылыми негізін қалаған ғалым А. Ысқақов
сөздерді таптастыру теориясын жасағаны да белгілі. Сол мәселелерді
зерттеуді А. Ысқақов үстеу сөз табын зерттеуден бастаған. 1947 жылы үстеу
мәселесін зерттеу жұмысы бойынша кандидаттық диссертация қорғап, ол зерттеу
еңбекті 1950 жылы Наречие в современном казахском языке деген атпен
монография етіп баспадан шығарды [10].
Бұл – сол кезеңде алғашқы шыққан жекелеген ғылыми монографиялардың бірі,
ал үстеу мәселесі бойынша қазақ тіл біліміндегі алғашқы ғылыми монография.
Бұл еңбекке дейін үстеу мәселесінен қазақ тіл білімінде мектеп
грамматикалары көлемінде ғана шағын деректер белгілі болса, бұл
монографияда үстеу жан-жақты ғылыми түрде сипатталып, оның негізгі
мәселелері анықталғанын көруге болады. Оны монографияда қаралған мына
мәселелерден аңғару қиын емес, олар төмендегідей:
1) Түркі тілдерінде үстеудің зерттелу тарихынан (Из истории изучения в
категории наречия в тюркских языках) [10, с. 5-21].
2) Қазіргі қазақ тіліндегі үстеу мәселесі (Проблема наречия в
современном казахском языке) [10, с. 22-51].
3)Үстеудің мағынасы (Семантика наречия) [10, с. 52-54].
4) Үстеу морфологиясы (Морфология наречия) [10, с. 55-99].
5) Үстеу синтаксисі (Синтаксис наречия) [10, с. 100-124].
Бұл мәселелердің көбі мектеп грамматикасында мүлдем аталмаған, аталса да
бірлі-жарым сөйлем арқылы ғана дерек берілген. Атап айтқанда, ол кезде
үстеудің түркі тілдерінде қалай зерттелгені туралы ешбір мағлұмат белгісіз
болатын, ол мәселе еңбекте бірінші рет көтерілген.
Монографияның 2-бөлімінде үстеу сөз табының теориялық ғылыми сипаттамасы
жасалған. Осы үлкен мәселені ғалым 5 кіші мәселелер төңірегінде дәлелдеп
шыққан. Атап айтқанда:
1) қазақ тілінде үстеу сөз табы тұрғысынан (наречие как часть речи в
казахском языке);
2) сын есім – үстеу мәселесі (вопрос о прилагательных наречиях);
3) ауыспалы категориялар туралы (о переходных категориях);
4) көмекші есімдер туралы (о служебных именах);
5) кіріккен формалар құрамындағы кейбір тірі қосымшалар туралы
(о некоторых живых аффиксах, употребляющихся в составе окаменелых форм).
Үстеудің сөз табы ретінде басқа сөз таптарынан кейін қалыптасқанын атай
отырып, оның қалыптасуына пысықтауыш қызметі негіз болғанын ғалым ғылыми
пікірлерге сүйене отырып, бай тілдік деректер арқылы дәлелдеген. Пысықтауыш
қызметіндегі етістіктегі қимылды сипаттайтын әр түрлі сөз таптарының
сөздері бірте-бірте үстеуге ауысқан деген пікірге келеді. Ондай үстеуге
ауысқан формалардың бәрі толық талданып, осы тарауда үстеудің негізгі
белгілері анықталған.
А. Ысқақовтың осы ғылыми еңбегіне дейін бірсыпыра оқулықтарда пысықтауыш
қызметіндегі сын есімдер (жақсы оқиды) үстеуге қосылып, ғалымдар арасында
бұл мәселе ұзақ уақыт талас туғызып келгені мәлім.
А. Ысқақов осы ұзаққа созылған (1914-1947) даулы мәселені монографияның
2-бөлімінде шешті [10, с. 36-39].
Мұнда ғалым сөз табы мен сөйлем мүшесі бір мәселе емес деп, бір сөз
табына телінген сөз сөйлемдегі қызметіне қарай әр түрлі сөйлем мүшесі бола
алады, бірақ ол әр түрлі сөз табына жатпайды деген пікірді ұстанып,
пысықтауыш қызметіндегі сын есімдер сөз табы жағынан тек сын есім болып
танылуы керек деп ғылымдағы үлкен дауды дұрыс шешті.
Осы бөлімде А. Ысқақов сөз қатып қалған нәрсе емес, ол тілдік даму
сатысында әр түрлі кезеңді басынан өткізеді, үстеулерде осындай өзгеру,
даму сатыларынан өтіп қалыптасқан сөздер деген пікірді дәлелдейді.
2-бөлімде ғалым тағы бір даулы мәселені шешті. Ол І. Кеңесбаев,
С. Жиенбаев, Н. Сауранбаев, Ғ. Бегалиев оқулықтарында көмекші есімдердің
үстеуге қате қосқанын дәлелдеп, тілде көмекші есімдер тура тұлғасында және
тәуелді тұлғада қолданылатынын айтып, олардың тура тұлғасында жатыс, шығыс
септіктерде ғана толық лексикалық мағынаны білдіріп, үстеу болады. Ал
тәуелдеулі формада олардың лексикалық мағынасы болмайды деп оларды үстеуге
қоспайды. Ғалымның бұл пікірі де расталып, ғылымнан орын алды.
Осы бөлімнің 5-тармағында қосымшалардың түбірге кірігу мәселесі сөз
болып, сөз түрлендіруші қосымшаның өз қызметінен алшақтап, түрленбейтін сөз
табына көшкенін дәлелдейді.
2-бөлімінде үстеудің сипаты туралы мәселені былай қорытады: Наречие в
современном казахском языке являются, во-первых, лексический выделенная
определенная группа слов, которая выражает не названия предметов, не
названия их признаков или свойств, не названия их состояния или действия, а
различные условия, в которых протекает самое действие или состояние, а
также различные признаки признаков предметов; во-вторых слова, которые
морфологически застыли или законсервировались в определенной форме и в-
третьих, слова, которые синтаксически выполняют функцию различных
обстоятельств (времени, места, цели, причины, качества, меры или количества
и т.д.) в предложении [10, с. 50].
Үстеуді ғылыми негізде, бай тілдік деректер арқылы жан-жақты сипаттау А.
Ысқақовтың бұл еңбегіне дейін қазақ тіл білімінде болған емес, бұл еңбек
арқылы қазақ тіл білімінде үстеудің тұңғыш ғылыми негізі қаланды.
А. Ысқақовқа дейінгі оқулықтарда үстеудің 4 мағыналық тобы көрсетіліп
келді. А. Ысқақов осы еңбегінде үстеудің 8 мағыналық тобы барын нақты
тілдік деректермен анықтады. Бұл мәселеде де ғалымның ғылымға қосқан
өзіндік үлесі бары айқын.
Осы еңбектің 4-бөлімі Үстеу морфологиясы деп аталған. Бұл мәселеге
ғалым өз еңбегінде көп көңіл бөлген, ол осы мәселенің күрделілігіне
байланысты. Еңбектегі бұл тарау 10 тармақшадан тұрады, олардың аттарын
атаудың өзі-ақ мәселенің күрделі құрамын көрсете алады. Олар:
1) үстеудің морфологиялық құрамы;
2) зат есім және сын есімге қатысты үстеулер;
3) сан есімге қатысты үстеулер;
4) есімдікке қатысты үстеулер;
5) етістік негізді туынды сөздерге қатысты үстеулер;
6) түбір үстеулер;
7) үстеудің салыстырмалы шырайы;
8) кейбір үстеулердің ерекшелігі;
9) қазіргі тілде жеке қолданылмайтын сөздерден жасалған үстеулер;
10) еліктеуіш сөздерден жасалған үстеулер.
Бұған қарап ғалым үстеудің жасалуына сөз таптары түгелге жуық қатысқан
деген пікірде екенін байқауға болады.
Еңбектегі 5-бөлім Үстеудің синтаксисі деп аталады. Онда үстеудің
сөйлем мүшесі қызметін атқаратыны, сөйлемде қандай сөз табының сөздерімен
тіркесе алатыны, үстеудің сөйлемдегі орны сияқты мәселелерді анықтаған.
А. Ысқақов монографиясында үстеуді сөз табы ретінде ғылыми жағынан
сипаттай отырып анықталған бұл мәселелер үстеу сөз табы бойынша қазақ тіл
біліміндегі тұңғыш ғылыми жаңалықтар болды. Алайда, ғалым үстеудің
сөзжасамына сөз арасында ғана көңіл бөлгені анық.
Ғалым осы зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша 1954 жылғы Қазіргі қазақ
тілі ғылыми грамматикадағы Үстеу сөз табы бөлімін жазды [22].
1964, 1974, 1991 жылдардағы басылымдарда Қазіргі қазақ тілі.
Морфология оқулығындағы Үстеу сөз табын жазуға да ғалымның үстеуді
зерттеуі негіз болды. Автордың бұл оқулығы жоғары оқу орындарының қазақ
тілі мамандарын дайындайтын бөлім студенттеріне арналған. Демек,
А. Ысқақовтың үстеу мәселесін зерттеу жұмысы 50-жылдары қазақ тіл білімінде
үстеу теориясын белгілі дәрежеде қалыптастырды. Осы пікірді айтуға тағы бір
себеп – 1947 жылғы А. Ысқақовтың үстеуге арналған кандидаттық
диссертациясынан кейін XX ғасырда үстеу мәселесін басқа ешкім зерттеген
жоқ. Бұл ғалымдардың үстеу мәселесін А. Ысқақов жан-жақты зерттеген деп
тануынан болар деп ойлаймыз. Бірақ, ғылым дамыған сайын жаңа идеялар
туындап отыратыны табиғи құбылыс, сондықтан да біз жаңа идеялар үстеу
мәселесінде де бар деп ойлаймыз, оның үстіне үстеудің сөзжасамы арнайы
зерттелмеген.
Үстеу сөз табы қазақ тіл білімінде арнайы зерттеліп, талас тудырып
жүрген мәселелердің басы ашылды дегенімізбен де, әсіресе, үстеу сөзжасамы
арнайы зерттелмегендіктен, оның даулы мәселелері, көлеңкелі тұстары бар
екені анықталды. А. Ысқақовтың еңбегінен кейін жарық көрген еңбектерді
қарастырғанымызда үстеуге берілген анықтама, оның мағыналық түрлеріне
қатысты мәселеде пікір алалығы жоқ. Үстеу мәселесіндегі қайшылықтар
сөзжасам тәсілдеріне, үстеу тудыратын жұрнақтарға байланысты пікірлерде
кездеседі.
Бұдан кейінгі жарық көрген ғылым академиясының шығарған Современный
казахский язык (1962) грамматикасында үстеуді құрылысына қарай негізгі
үстеулер және туынды үстеулер деп жіктей отырып, негізгі үстеуге әрең,
азар, әдейі, жорта, қасақана, ұдайы, үнемі, дереу, шапшаң, жылдам, әлі,
бұрын, соңыра, әуелі, мана, қазір, енді, ілгері, жоғары, төмен, әрі, бері,
кері, әрмен, бермен, ерте, кеш, нақ, дәл, нағыз, сәл, мейлінше, қақ, дәйім,
әшейін, тым, тіпті, өте, аса, ең, әбден, мүлдем, төтенше типтес жалпы саны
қырық үш сөзді жатқызған [23, с. 358-359].
Бұл грамматикада сөзжасам мәселесі әр сөз табының аясында
қарастырылғанымен де, арнайы тақырыпшамен беріліп отырады. Мәселен, үстеу
құрамының төмендегі жолдармен толығып отыратындығын көрсетеді:
1) кейбір есім сөздердің үнемі белгілі бір септік тұлғаларында
қолданылып, септік қосымшаларының морфологиялық тұрғыдан сөздің ажырамас
бөлшегі болып қалыптасып, көнеленген формаға айналуы арқылы зорға, жатқа,
түнде, қапылыста, шалқасынан, кезекпен;
2) арнайы аффикстер арқылы адам-ша, көзім-ше, пионерлер-ше, жаяу-лап,
қыс-тай;
3) күрделі үстеулер сөздердің бірігуі және қосарлануы арқылы жасалады:
бүгін, көзбе-көз, әрең-әрең;
4) мағыналық жақтан өзгерген жай және күрделі тіркестерден, сонымен
қатар фразеология және идиомаланған тіркестерден үстеулік мағынада
жұмсалатын мынадай күрделі үстеулерге мысалдар келтірген: күні ертең, күні
ілгері, саған бола, қаннен қаперсіз [23, с. 360-363].
Үстеу тудырудың өнімді тәсілі деп арнайы сөзжасам жұрнақтар арқылы
жасалуын таниды. Үстеу сөзжасам жұрнақтарының 10 түрін келтіреді: -ша
(- ше): Есболат-ша, құс-ша, пионерлер-ше, көзің-ше, ескі-ше, кешегі-ше;
-лай
(-лей, -дай, -дей, -тай, -тей): құс-тай, осы-лай, тірі-дей, ақша-лай,
екінші-лей; -шалық: сон-шалық, осын-шалық; -шама: сон-шама, осын-шама;
-шылап
(-шілеп): Дүйсен-шілеп, жылқы-шылап; -майынша (-мейінше, -пайынша,
-пейінше, -байынша, -бейінше): бар-майынша, аяқта-майынша, айт-пайынша;
-қары (-кері): іш-кері, тыс-қары, ұш-қары; -ын (-ін), -сын (-сін): кешкі-
сін, ертеңгі-сін, қыс-ын, астырт-ын, үстірт-ін; -п, (-ып, -іп): онда-п,
топта-п, біртінде-п.
Аталған грамматикада –қары-кері қосымшасын үстеу сөзжасамының жұрнағы
деп таниды [23, с. 363-365].
Бұдан кейін жарық көрген 1967 жылы шыққан академиялық грамматикада
үстеуге берілген анықтама төмендегіше: Заттың қимылы мен заттың сынының әр
алуан белгілерін, яғни белгілердің белгісін білдіретін, мағыналары соншалық
абстракцияланып жалпылану негізінде өздерінің түпкі нақтылығынан айрылған,
сөйтіп басқа сөз таптарына тән өзі формалас сөздермен омонимдік мәнде
қолданылатын сөздер [24, 263 б.].
Үстеудің негізгі морфологиялық ерекшелігі – сөз түрлендіретін
формаларының болмауы, олардың басқа сөз таптарынан қосымшалы сөздер ретінде
ауысып келгендігінен деген пікірді айтады. Бұл пікірін мына мәндес
мысалдармен дәлелдейді: кең-і-нен, қайт-а, тік-е-лей.
Әр түрлі сөз таптарынан қалыптасқан үстеулердің жасалу жолдарын зерделей
отырып, олардың үш түрін көрсетеді. Атап айтқанда: морфологиялық,
синтаксистік және кейбір септік жалғаулары мен көсемше формаларының
консервациялануы (көнеленуі) арқылы жасалады [24, 206 б.] дей отырып, бұл
тәсілді автор келесі бетте морфология-синтаксистік тәсіл деп көрсетеді
[24, 209 б.].
Үстеу жұрнақтарынан төмендегі түрлерін көрсеткен:
1) -ша-ше: ауызша, еркінше, ойша, бөлекше, мұнша, жайша, әзірше;
2) -дай-дей, -тай -тей: жаздай, жастай, бірдей, өлердей;
3) -лай-лей: жартылай, тірілей, олай, жағалай;
4) -шама: оншама, осыншама, қаншама;
5) -шалық: мұншалық, соншалық, осыншалық;
6) -дайлық: мұндайлық, ондайлық, сондайлық, осындайлық;
7) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Жүсіпова Гүлжайна
Үстеу сөзжасамының ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қазақ филологиясы кафедрасы
Қоғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.к., доц.м.а. Ж.Исаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Үстеу сөзжасамының ерекшеліктері
5В020500 - Филология: Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Орындаған Жүсіпова Г.
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент Жылқыбай Г.Қ.
Түркістан 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Үстеудің сөзжасам жүйесі туралы жалпы түсінік
1.1 Қазақ тіл білімінде үстеу сөзжасамының зерттелуі
2 Үстеу сөз табының өзіндік белгілері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Түркістан 2015
1. Қазақ тіл білімінде үстеу сөзжасамының зерттелуі
Қазіргі қазақ тілінде үстеу – лексика-семантикалық, морфологиялық
белгілері, синтаксистік қызметі ерекшеленген, дербес сөз табы. Оның өзіне
тән ерекшеліктерін мағыналық түрлерінен де, тұлғаларынан да, сөзжасамдық
жүйесінен де көруге болады.
Үстеудің зерттелуі XIX ғасырдың екінші жартысында орыс ғалымдарының
зерттеу еңбектерінен бастау алады. 1875 жылы жарық көрген М. Терентьевтің
Киргизская граммматикасында үстеуді жеке сөз табы деп қарастыра отырып, 4
мағыналық тобын сипаттаумен шектелген. Үстеудің сөзжасамына қатысты
деректер кездеспеді [1].
Қазақ тіліндегі үстеу сөзжасамы туралы алғашқы деректі 1894 жылы
Петербург қаласында шыққан профессор П.М. Мелиоранскийдің Краткая
грамматика казак-киргизского языка деген еңбегінен кездестірдік. Аталған
еңбекте үстеулердің жасалуының мынадай жолдары көрсетілген:
а) зат есімдер мен есімдіктер жанама септіктерде үстеу болады (мұнда);
ә) ел аттарына жалғанған -ша жұрнағы үстеу тудырады (қазақша, орысша);
б) түбір күйінде тұрып сын есімдер сөйлемде атқаратын қызметіне қарай
үстеу орнына жұмсалады (жақсы, ұзақ) [2, 67-68 бб.].
Қазақ тілінің грамматикасы тереңірек зерттелген 1897 жылы Орынбор
қаласында басылған Грамматика киргизского языка деген (авторы белгісіз)
кітаптың бір бөлімі үстеуге арналған [3]. Алдыңғы грамматикаларға қарағанда
үстеудің мағыналық топтары біршама толық қамтылғанымен, үстеудің сөзжасам
жүйесіне қатысты мәселелер қозғалмаған.
Бұдан кейін жарық көрген Н. Сазонтовтың Записки по грамматике
киргизского языка (1912 ж.) [4] еңбегінде үстеуді дербес сөз табы деп
қарастырғанымен, үстеу сөзжасамына қатысты мәліметтерді кездестірмедік.
1927 жылы Г.В. Архангельскийдің Ташкентте шыққан Грамматика казахского
языка атты еңбегінде үстеуді морфологияның емес, синтаксистің құрамында
қарастырып, наречие дополнение, отрицательные наречие және
деепричастие и качественные прилагательные деп топтастыруы үстеуді жеке
сөз табы ретінде қарастырмағандығының айғағы деп санаймыз [5].
Г.В. Архангельскийдің грамматикасында үстеу сөзжасамы туралы мынадай
пікірлерді ұсынады:
1) үстеу етістік және есім негізді сөздерден жасалады;
2) көсемше мен сапалық сын есім үстеу орнына жүреді [5, 49 б.].
Алғаш рет қазақ тілші ғалымдарының арасында бұл мәселені қарастырған
халқымыздың біртуар дарынды перзенттерінің бірі А. Байтұрсынов болатын .
Тіл – құрал атты кітабында ғалым үстеуді жеке сөз табы ретінде емес,
шылаудың құрамында қарастырған. Ғалым шылау сөздер деп үстеу, демеулік,
жалғаулық, одағай сөздерді таниды [6, 194-195 бб.]. Осы кітапта үстеудің
басқа сөздердің мағынасын толықтыру үшін қолданылатын сөздер деп танып,
оған төмендегіше анықтама береді: Осындай сөз үстіне қосылып, сөздің
мағынасын толықтыратын сөздерді үстеу дейміз [6, 195 б.].
Тіл – құралдың 1915 жылғы (II жылдық) басылымында зат есім, сын есім,
сан есім, есімдік, етістік, үстеу, демеу, жалғаулықтар, одағайлардың
әрқайсысына жеке-жеке тоқталған [6, 256-259 бб.]. Бұған қарап ғалым оларды
жеке сөз табы ретінде таныған деп санауға болады деген ойдамыз, өйткені
Тіл – құралда олардың әрқайсысы жеке-жеке сөз табы ретінде талданған.
Мәселен, Үстеу деген тақырыпта үстеуге анықтама берілген, ол
төмендегідей: Үстеу дейміз – сын есім, сан есім, есімдік, етістік сөздерді
толықтыру, күшейту үшін айтылатын сөздерді. Үстеу сөздердің тілімізде өте
аз екенін атап өтіп, ...үстеу мағынасында басқа есімдерден, есімдіктен,
етістіктен шыққан сөздер жүреді деп көрсетеді [6, 256-257 бб.].
А. Байтұрсынов негізгі түбір үстеуі мағынасында түпкі үстеу терминін
қолданған, сонымен қатар жай үстеу терминін де қолданған, оны мына арадан
көруге болады: Әуелі түпкі үстеу сөздерді алып қарайық: сан есім һәм
есімді күшейтуші үстеулерді жай үстеу дейміз, олар мынау: әбден, тым,
тіпті, қас, сірә, тап, мана, әні, міне, ең, ылғи, таман, сайын, әлі, жорта,
жория [6,
256 б.]. Демек, 1914 жылғы басылымындағы үстеуді шылаулар тобына жатқызған
пікірінен 1915 жылғы басылымында қайтып, үстеуді жеке сөз табы деп таныған.
Осы арада айта кету керек, бұл басылымда А. Байтұрсынов үстеу мәселесін
бірсыпыра толықтырған, ол әсіресе, үстеудің мағыналық тобына байланысты
мәселеде анық байқалады.
Ғалым үстеуді оқулықтың бұл басылымында мағыналық құрамына қарай
5-ке бөледі: нықтаулық, сынаулық, өлшеулік, мезгілдік, мекендік.
А. Байтұрсынов осы оқулықта үстеу түрлерінің әрқайсысына жеке-жеке
тоқталып, мысалдармен дәлелдеген.
1) Нықтаулық үстеу бірінші беріліп, онда нықтаулық үстеуге мынадай
анықтама береді: Нықтаулық үстеу дейміз – басқа сөздердің мағынасын
нығыздау үшін айтылатын сөздерді, мәселен, ең жақсы, бек нашар, тап өзі,
нақ сол, нағыз арзан, дәл тиді, дәлме-дәл он кісі, қас жаман, тікелей қоя
берді, әсіресе мақтады.
2) Сынаулық үстеу деген тақырыпта оған былай деп анықтама береді:
Сынаулық үстеу дейміз – істің сынын көрсететін сөздерді. Сынаулық үстеу
болатын – зат есім, сын есім, есімдік, етістік сөздер. Бұлардың әр түріне
мысал келтірген. Мысал: жақсы оқиды, шалқасынан түсті, екі-екіден бөлді,
сеніңше болсын, лаулап жанды типтес болып келген.
3) Өлшеулік үстеу тақырыбында төмендегідей анықтама берілген:
Өлшеулік үстеу дейміз – сынның, я істің шамасын көрсететін сөздерді. Бұл
топқа берілген мысалдар мына типтес: түске шейін ұйықтады, аз берді, көп
алды, екі есе артық, сонша әдемі, мұнша кешікті, тойғанша жеді.
4) Мезгілдік үстеу деген тақырыпта оған мынадай анықтама берген:
Мезгілдік үстеу дейміз – істің мезгілін көрсететін сөздерді. Мысалдары:
атам заманнан солай, күн сайын. Осы тақырыпта мезгілдік түпкі және туынды
үстеулерді атаған, олар мыналар: бүгін, кеше, ертең, биыл, бүрсі күн
(бұрынғы күн), бұрнағы жыл, алдыңғы күн, алдыңғы жыл, соңыра, қашаннан
(бұлар туынды үстеулер), бұрын, әлі, тағы, дәйім, дереу (бұлар түпкі
үстеулер).
5) Мекендік үстеу деген тақырыпта оған мынадай анықтама береді:
Мекендік үстеу дейміз – істің мекенін көрсететін сөздерді. Мекендік үстеу
болатын – зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік сөздер. Үстеудің
бұл тобына мынадай мысалдар келтірген: тыста жатыр, қалаға барды, жайлаудан
қайтты, онда бармады, мұнда келді [6, 257-259 бб.].
А. Байтұрсынов үстеу жасаушы қосымшаларды көрсетпесе де, туынды үстеулер
деген терминді қолданып, оның мысалдарын келтірген. Негізгі үстеулер
терминінің орнына түпкі үстеулер терминін қолданған. Түпкі үстеулерге мана,
бұрын, әлі, дәйім, дереу сияқты мысалдарды берген.
Бұл қазақ тіл білімінде мектеп оқулығында үстеу туралы алғашқы берілген
мағлұматтар болғандықтан, оны толық көрсетуге тырыстық. Онда ғалымның
үстеуге жатпайтын, пысықтауыш қызметіндегі сөздерді де үстеу деп санағаны
байқалады.
Қ. Жұбановтың Қазақ тілінің грамматикасында (1936) термин сөздерді
қолдануы бүгінгі тіл білімінде қалыптасқан атаулардан өзгеше. Мәселен,
үстеу терминін бүгінде қалыптасқан ұғымында емес, жұрнақ терминінің
орнына қолданғанын көруге болады: Сөздің түп мағынасына үстеме мағына
қосатын қосымшаны – үстеу дейміз [7, 165 б.].
Қ. Жұбанов А. Байтұрсыновтың үстеу мәселесімен байланысты біраз
пікірлерімен келіспеген. Олар мыналар:
1) А. Байтұрсынов нықтаулық үстеу деп атаған ең, тым, нақ, өте сияқты
тілдік бірліктердің үстеуге қате қосылғаны туралы [7, 233 б.];
2) сайын, таман, есе сияқты сөздер мен көсемшелер, септеулі есімдер
үстеуге қате қосылған деген сын айтқан;
3) үстеу деген терминді А. Байтұрсынов дұрыс қолданбаған деп, оның
орнына мезгіл-мекен есім деген терминді ұсынған. Ғалым айтқан сындардың
дұрыс-бұрыстығын ғылымның кейінгі дамуы анықтады.
Қ. Жұбановтың нықтаулық үстеулер туралы пікірі оқулықтарда орын алмаса
да, кейінгі ғылыми еңбектерде оның дұрыс екені дәлелденіп жүр. Ол туралы Н.
Оралбаева мен С. Исаевтың еңбектерін мысалға келтіруге болады. 1986 жылы А.
Қалыбаева мен Н. Оралбаева Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі деген
еңбекті баспадан шығарды [8]. Осы еңбектің бесінші тарауы Қазақ тіліндегі
көмекшілер деп аталады. Ол тарауды Н. Оралбаева жазған. Бұл тарауда ғалым
тілдегі көмекші сөздер мәселесін жан-жақты сипаттап, тіліміздегі
көмекшілердің толық танылмай жүргенін дәлелдеген. Онда
Н. Оралбаева тілде тек көмекші есім, көмекші етістіктер, шылаулар ғана
аталып жүр, ал тілде олардан басқа да грамматикалық қызмет атқаратын
көмекшілер бар, олар назардан тыс қалып жүр деп, бұл ретте асырмалы шырай
жасайтын тым, ең, өте сияқты көрсеткіштерді, күшейтпелі шырай жасайтын
күшейткіш буындарды көмекшілер тобына қосуды ұсынған. Ғалымның осы
мәселедегі пікірлеріне жүгінейік:
1) Шырай категориясын жасайтын көмекшілердің тілдің грамматикалық
құрылысында өзіндік орны бар. Сын есімнің асырмалы және күшейтпелі
шырайларының көмекшілер мен күшейткіш буындар арқылы жасалатыны
грамматикаларда, тіпті мектеп оқулықтарында да көрсетіліп жүр. Бірақ олар
ешқашан көмекшілер тобында көрсетілмейді. Тілдегі көмекші элементтерді бір
топ етіп жіктеген профессор А. Ысқақовтың еңбегінде де ол күшейткіш
көмекшілер тобында аталмаған [9, 358-361 бб.].
2) Сындық белгіні тіпті асыра көтеріп тұрған бұл күшейткіш көмекші –
асырмалы шырайдың көрсеткіші, грамматикалық категорияның осындай
көрсеткіштері оқулықтарда үстеуге жатқызылып жүр. Ол шырай көрсеткіші
болса, оның лексикалық мағынасы болмауға тиіс, үстеу болса, ол дербес сөз
ретінде қаралып, оның лексикалық мағынасы танылуы керек [8, 169 б.].
3) Бұл күшейткіш элементтер негізінде шырайдың аналитикалық формасын
жасайтын көрсеткіш ретінде қаралуы керек. Бұл жағдайлар күшейткіш
элементтерді көмекшілер тобында қарауға толық мүмкіндік береді [8, 169
б.].
4) Күшейткіш шырайдың аналитикалық формасын жасаушы күшейткіш буын
туралы да осыны айтамыз [8, 169 б.].
Бұл үзінділерді келтіріп отырған себебіміз – ол мәселе шешімін таппаған,
үстеуге арналған еңбекте де [10], оқулықтарда да олар үстеуге жатқызылып,
көмекшілер тобында көрсетілмей келеді [9]. Алайда, қазақ тіл білімінде
Н. Оралбаева пікірімен үндес пікірлер айтылып жүр. Мәселен, С. Исаев
өзінің Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты (1998)
деген еңбегінде былай деп жазды: Сөздің аналитикалық формасына сын есімнің
күшейтпелі тұлғасы да жатады. Біріншіден, күшейтпелі буындардың үстелуі не
қосымша, не префикс, не артикль сияқты тұлғаларға жатпайды, мұнда жартылай
қайталау бар. Сондықтан үстеме буындар көмекші сөздер мәнінде қолданылады.
Сонымен бірге, күшейтпелі, асырмалы шырай тұлғасын жасайтын күшейткіш үстеу
деп аталып жүрген өте, тым, аса, тіпті, орасан тәрізді көмекші сөздер
сапалық сындармен тіркеседі де, сөздің аналитикалық формасына жатады.
Өйткені бұл жерде күшейткіш буындар да (үп-үлкен, тап-тамаша, жап-жақсы,
қып-қызыл т.б.), күшейткіш көмекші сөздер де (өте үлкен, тым тамаша, аса
жақсы, тіпті қызыл т.б.), біріншіден, форма тудыратын қосымшалар сияқты өзі
тіркескен сөзге қосымша грамматикалық (күшейткіш) мағына үстейді, бірақ
лексикалық мағынасына нұқсан келтірмейді, не оны өзгертіп жібермейді,
екіншіден, белгілі бір парадигмалық түрлену жүйесінің бір тұлғалық
көрсеткіші, түрі (күшейтпелі шырай) болып табылады [11, 52 б.].
Бұл үзінділерден ғалымдардың А. Байтұрсынов нықтаулық үстеу атаған
тілдік бірліктерді үстеу деп танымайтынын көреміз. Демек, ғалымдар бұл
мәселеде Қ. Жұбановпен бір пікірде деп білеміз. Олай болса, Қ. Жұбанов
пікірі күні бүгінге дейін дәл шешімін тапты деп айту қиын.
Қ. Жұбановтың шылаулар үстеу құрамында көрсетілген деген пікірінің
дұрыстығы белгілі болды, олар қазір үстеу құрамында жоқ.
Ал, Қ. Жұбановтың көсемшелер мен септеулі сөздерді үстеуге қате қосқан
деген пікірі расталмады. Қазіргі грамматикаларда көсемше жұрнағы мен септік
жалғаулардың түбірге кірігуі арқылы жасалған туынды үстеулер бары –
дәлелденген мәселе (біртіндеп, өйтіп, бүйтіп, бекерге, амалсыздан, бірге,
артта т.б.).
Қ. Жұбановтың пікірінше, А. Байтұрсынов қолданған үстеу термині өз
орнында қолданылмаған. Бұл сөз орыс тіліндегі наречие сөзінің тура
аудармасы ғана, ол өзінің болмысын, ерекшелігін ашып тұрған жоқ, үстеу
еншісіне тиген категория етістікпен аталатын істің не мезгілін, не мекенін
көрсететін сөздер болғандықтан, оларды мезгіл-мекен есім деп, үстеу
терминінің орнына жаңа мезгіл-мекен есім деген атауды қолдана отырып,
үстеудің құрамына кіретін сөздердің санының аздығына байланысты жеке сөз
табы деп қарастыруға келмейді деген пікірді айтады [7, 235 б.].
Қ. Жұбановтың үстеуге байланысты мезгіл-мекен есім термині де ғылымда
қолданысқа түспеді. А. Байтұрсынов қолданған үстеу деген термин ғылымда
сол мәнде орнықты, сондықтан үстеу терминін ғылыми айналымға қосқан А.
Байтұрсынов деп айта аламыз. Сондай-ақ, А. Байтұрсынов тілімізде үстеуді де
жеке сөз табына қосып, оның түрлі мағыналық топтардан құралатынын,
үстеулердің негізгі және туынды түрлері барын да дәлелдеген. Яғни, үстеудің
басқа сөз таптарынан жасалатынын тану арқылы үстеудің сөзжасамын таныған
деп білеміз. Ғалым үстеуді тануда сөздің сөйлемде қандай сұраққа жауап
беруін негізге алуына байланысты кейбір жаңсақ пікірлер де айтқан. Бірақ ол
қазақ тіл біліміндегі алғашқы айтылған пікір болғандықтан, әлі арнайы
зерттелмеген мәселеде кейбір кемшіліктердің болуы заңды екенін ескеруіміз
керек. Ғалымның көзқарасындағы кейбір ауытқулардың болуына қарамастан,
үстеудің алғашқы негізін салған А. Байтұрсынов екені даусыз.
1937 жылғы қиын кезеңдегі ірі ғалымдардың еңбектерін қолдануға тыйым
салынып, жаңа оқулықтар талап етілген кезде тіл біліміне С. Аманжолов,
І. Кеңесбаев, М. Балақаев, Н. Сауранбаев, Ғ. Бегалиев сынды жас ғалымдар
қосылған болатын. Олардың алдына мектептерді жаңа оқулықтармен қамтамасыз
ету талабы қойылған. Осы талапқа орай бұл ғалымдар тіл білімінің әр саласын
қамтитын түрлі оқулықтар жазуға кіріскен. Осы кезеңде жазылған
оқулықтардағы үстеу туралы мағлұматтарды анықтау үшін әрқайсысына жеке-жеке
тоқталайық.
С. Аманжолов Қазақ тілінің грамматикасының (1938) бірінші бөлімінде
жеті сөз табына арнайы тоқталып, үстеуді сөз таптарының қатарына қоспайды.
Үстеу сөз деп алып, сөз тұлғаларының қатарында қарастырған. Ғалым үстеу
сөз туралы былай дейді: Үстеу сөздер негізгі мағыналы сөзден бұрын
айтылады. Сөйтіп, өзінен соңғы сөздің мағынасын үстейді. Үстеу сөздерге
мысалдар: тым, тіпті, өте, аса, нақ, нақты, әбден т.б. [12, 25 б.].
Автор үстеу қатарына: қып-, сұп-, жып-, қап- сияқты күшейткіш буындарды
қате жатқызып, оған мынадай мысалдар келтірген: қып-қызыл, жып-жылдам, қап-
қара т.б.
С. Аманжолов 1939 жылы бұл мәселеге қайта оралып, аталған кітаптың
екінші басылымында үстеуді жеке сөз табы ретінде қарастырып, оған мынадай
анықтама береді: Үстеу дегеніміз – істің қимылын, белгісін, мезгілін
білдіретін сөз [13, 94 б.]. Автор үстеуді атқаратын қызметіне қарай екіге
(етістік үстеулері, есім үстеулері) жіктейді. Етістік үстеулерге қимылдың
белгісін білдіретін: қолма-қол, ауызба-ауыз, дәл, жаңа, жаман және қимылдың
мезгілін білдіретін: кеше, бүгін, былтыр, бұрын үстеулерін жатқызады. Ал
есім үстеулерге: орасан, тым, өте, аса, тіпті сияқты түрлерін жатқызады.
С. Аманжолов үстеулердің жасалуындағы басқа сөз таптарының қызметін
дұрыс тани білген. Ғалымның бұл турасындағы пікірлерін былай топтастыруға
болады:
1) сын есім етістіктің алдынан келіп қалай? деген сұраққа жауап беріп,
пысықтауыш қызметін атқарып, үстеу қатарына өтеді. Мысалы: Ол жақсы оқиды
(қалай оқиды?);
2) зат есімнің қосымша арқылы қосарланған түрінен және екі түбірдің
бірігуінен үстеу жасалады: қолма-қол, көзбе-көз, бүгін, күндіз;
3) зат есімге -ша-ше, -дай-дей жұрнақтары жалғану арқылы үстеу
жасалады: адамша, адамдай;
4) есімдікке -ша-ше, -дай-дей жұрнақтары жалғанып үстеу жасайды: менше
оқы, мендей оқуың керек;
5) сан есімдерге -дан-ден жалғауы жалғанып және -ақ шылауы қосылып
үстеу тудырады. Мысалы: Комсомолдар міндеттерін бірден орындады. Торы ат
жардан бір-ақ секірді;
6) зат есімдерге жалғанған септік жалғаулары және тәуелдік жалғауының
3-жағы үстеу жасайды: кешке (барыс септік), түнде (жатыс септік), өткен
жылы, өткен жылда.
7) өте, аса деген үстеулердің түбірі өт, ас деген етістік деген
пікірлерді айтады [13, 96 б.].
С. Аманжолов бұл грамматикада үстеудің сөзжасамдық жұрнағына -дай,
-дей жұрнағын қосып, үстеудің қосарлану тәсілі арқылы жасалуын және есім
сөздерден әр түрлі жолдар арқылы үстеу құрамының толығып отыратындығын
көрсеткен. Бұл еңбектен де жіберілген кейбір кемшіліктердің ізін байқауға
болады. Мәселен, пысықтауыш қызметіндегі сын есімдердің (жақсы оқиды) сөз
табына қатыстылығына байланысты пікірлерінде жақсы сөзі үстеу деп
көрсетілген, сол сияқты грамматикалық терминдердің атауында жұрнақты шылау
(бір-ақ секірді, қолма-қол) деп көрсетуінде ауытқулар кездеседі.
Профессор І. Кеңесбаевтың мектеп оқулығында (1939) үстеуге мынадай
анықтама берген: Наречие указывает на признаки действия или состояния,
выраженного глаголами; наречие обозначает также признаки самих признаков,
выраженных прилагательными и самим наречием [14, 81 б.].
Автор үстеулерді құрылысына қарай: түбір үстеу және туынды үстеу деп
бөледі. Түбір үстеуге мына тәрізді үстеулерді жатқызады: жорта, дереу, тым,
өте, аса, тіпті, ең т.б. Туынды үстеулерге басқа сөз таптарына қосымшалар
жалғану арқылы жасалған үстеулерді жатқызады: қазақша, бүтіндей, қайдан,
солай т.б.
І. Кеңесбаев кейбір үстеулердің сөйлемдегі тіркесіне қарай, кейде сын
есім, кейде үстеу қызметін атқаратынын, ал бұндай сөздердің қай сөз табына
жататындығын тек синтаксистік қызметі анықтайтындығын айтады. Бұл пікіріне
дәлел ретінде төмендегі мысалдарды келтіреді: жақсы кітап, ұзақ
жер – бұл мысалдардағы жақсы, ұзақ сөздері сын есім, ал жақсы оқимын, ұзақ
сөйледі дегенде үстеу болады деп, бір тілдік единицаны екі бірдей сөз
табына да жатады деп санайды.
Үстеудің басты ерекшеліктерінің бірі – өзгермейтін сөздер тобына
жататындығы туралы пікірді қазақ тіл білімінде алғаш рет айтқан І.
Кеңесбаев екенін атап өткен жөн.
Осы оқулықта автор үстеудің төрт мағыналық тобын көрсеткен:
а) мекен үстеуі: әні, міні, жоғары, төмен, бұдан, әрі, бері, қайда,
қайдан;
ә) мезгіл үстеуі: ертеде, кеше, бағана (мана), алдыңғы күні, қазір,
енді, бүгін, кешке, күндіз, таңертең, ертең, бүрсүгүні, алдақашан, анда-
санда, үнемі (ылғи, әрдайым, әр уақыт, әрқашан), биыл, қашан т.б;
б) сын-қимыл үстеуі: жорта (әдейі), дереу, дөп, дәлме-дәл, сірә, бекер,
қолма-қол (көзбе-көз, ауызба-ауыз, бетпе-бет), дүркін-дүркін т.б;
в) мөлшер үстеуі: үш-үштен, төрт-төрттен, біріншіден, екіншіден, бірден,
бірге, қанша, неше, нешеу, нешеден, есе, соғұрлым, мыңдап, жүздеп т.б.
Ғалымның жоғарыда айтылған пікірлеріне қоса, үстеулердің жасалуында
етістіктің алдынан келген сын есімнің салыстырмалы шырайының өзіндік орны,
яғни олар үстеу қатарына өтеді деп көрсетеді. Үстеудің жұрнақтар арқылы
жасалуы бұл оқулықта арнайы қарастырылмаған [14, 81-82 бб.].
І. Кеңесбаевтың 1942 жылы шыққан оқулығында үстеулердің жасалу жолдары
саралана түсіп, олардың әр түрлі сөз таптарынан белгілі бір қосымшаларды
қабылдап, көнеленуінің нәтижесінде (түнде, күнде) және сөздердің бірігуі
арқылы (таң+ертең, кеш+құрым, күздің+күні – күздігүні) қалыптасатыны
көрсетілген [15].
Бұл арада І. Кеңесбаевтың күрделі үстеу мәселесін көтергенін және кейбір
септіктердің үстеу сөзжасамындағы қызметін дұрыс көрсеткенін байқадық.
1960 жылы І. Кеңесбаев, А. Ысқақов, К. Ахановтар авторлығымен шыққан
мектеп грамматикасындағы бір ерекшелікті айта кеткен орынды. Бұл оқулықта
үстеулер негізгі және туынды деп екі топқа бөлініп, негізгі үстеулерге сын
есім шырайларының жұрнақтары жалғанады деп санаған. Оны үзінді арқылы
білдірейік: Негізгі үстеулердің көпшілігіне сын есім шырайларының -рақ,
-рек, -лау, -леу жұрнақтары жалғанады. Мысалы:
әрі әрірек
әрілеу
жоғары жоғарырақ жоғарылау
ерте ертерек
ертелеу
жылдам жылдамырақ жылдамдау
[16, 149 б.].
Бұл пікір ғалымдар еңбектерінде ішінара кездесіп қалып отырады.
Профессор М. Балақаевтың Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері
(1941) деген еңбегінде бүгінде үстеу қатарындағы кейбір сөздерді мәселен,
жанында, ілгері, бұрын, алдында, әрі, өте, аса, тым, бек, қас шылау сөздер
құрамында қарастырғанын байқадық [17, 6-8 бб.]. М. Балақаев шылау сөздер
құрамында қарастырып отырған сөздердің ерекшелігі туралы мынадай пікір
айтады: Кейбір шылау сөздер үзілді-кесілді шылаулық мағынада қызметіне ене
алмай, бірде шылау, бірде үстеу, бірде зат есім сөз орнына жүреді [17, 4
б.]. Аталған еңбектің Шылау сөздердің мағынасы мен қызметі деген
бөлімінің бір бөлімшесін күшейткіш үстеулік деп атап, оған мына тәрізді
сөздерді жатқызады: дәл, нақ, тап, өте, аса, тым, бек, қас, тас, тек.
Ғалымның сол жылы шыққан екінші еңбегі үлкендер мектебіне арналған
Қазақ тілінің грамматикасында үстеуді жеке сөз табы деп қарастыра отырып,
үстеудің үш мағыналық түрін көрсетеді. Олар: мезгілдік үстеу, мекендік
үстеу, сындық-қимылдық үстеу [18].
Үстеу сөзжасамына қатысты пікірлеріне келетін болсақ, ерекше жаңалық
көрінбеді. Бұрыннан көрсетіліп келе жатқан үстеу жасайтын -ша-ше жұрнағы
ғана көрсетілген. Жоғарыда аталған еңбегінде көрсетілгендей, бұл оқулықта
да күшейткіш үстеулерге жатқызылып жүрген өте, тым, аса, орасан, зор, тіпті
сияқты үстеулерді күшейткіш үстеулік деп көмекші сөзге жатқызып
Қ. Жұбановтың пікірін жақтайтындығы байқалады.
Сол кезең аралығында жазылған Н. Сауранбаев пен Ғ. Бегалиевтің Қазақ
тілінің граммтикасында (1944) үстеуге мынадай анықтама берілген: Істің,
қимылдың – етістіктің амалын, мезгілін, мекенін білдіріп, қалай? қайтіп?
қашан? қайда? қайдан? деген сұрауларға жауап беретін сөздерді үстеу деп
атайды [19]. Үстеудің үш мағыналық тобын көрсетеді: амал (сын) үстеуі,
мезгіл үстеуі, мекен үстеуі.
Авторлар амал үстеулеріне: ақырын, жылдам, тез, зорға, дәл, былай,
бүйтіп, сүйтіп, өйтіп деген сөздерді жатқызады.
Мезгіл үстеулеріне істің мезгілін білдіріп, қашан? деген сұраққа жауап
беретін: кеше, бүгін, бұрнағы күн, былтыр, биыл, ерте, кеш, бір күні, бір
кезде, кейде, анда-санда сөздерін жатқызған.
Оқулық авторлары үстеу сөз түрленім қосымшаларын қабылдайды, кейбір
мезгіл үстеулері септік және көптік жалғауларында түрленеді деген пікірді
айтады. Оған мынадай мысалдарды келтіреді: кешенің, кешеге, кешені,
кешеде, кешеден, кешемен, кешелер, ертеңдер, былтырлар, бүгіндер [19,
143 б.].
Мекен үстеулерінің қатарына мына сөздерді жатқызады: төмен, жоғары,
ілгері, кейін, қасы, жаны, ортасы, беті, жиегі, түбі, арты, алды, іші,
алғы, соңғы. Асты сызылған мысалдардың үстеу қатарына жатпайтындығын
А. Ысқақов өз еңбегінде дәлелдеген [9, 46-47 бб.].
А. Байтұрсынов түпкі үстеу деп, С. Аманжолов, С. Кеңесбаев түбір үстеу
деп, Қ. Жұбанов көмекші сөз деп, М. Балақаев күшейткіш шылау деп таныған
орасан, тым, өте, аса, тіпті, ең сөздерін Ғ. Бегалиев пен Н. Сауранбаев та
көмекшілерге жатқызады [19, 147-148 бб.].
Н. Сауранбаев пен Ғ. Бегалиев көмекші сөз деп, жеке тұрғанда мағынасы
жоқ, не жоққа тән, жеке қолданылмайтын, басқа сөзге көмекші ретінде
қолданылып қана мағынаға ие болатын сөздерді таниды. Көмекшілерді алты
топқа (үстеуіш, жалғаушы, демеуші, күшейткіш, баянды, ұйғарынды) жіктеп,
соның үстеуіш көмекшілеріне жатқызады. Бұл турасында айтылған авторлардың
мына пікіріне назар аударайық: Үстеуіш көмекшіге орасан, тым, өте, аса,
тіпті, ең, керемет, жүде, бек, қас, тек, ылғи сияқты көмекшілер жатады.
Бұлардың басқалардан айырмашылығы бұлар өзі қарасты сөзінің алдында
тұрады, сол сөздің мағынасын үстейді. Бұл жағынан үстеулерге жақын. Өте
жақсы дегенде өте сөзі жақсы сөзінің мағынасын үстеп тұр. Үстеуіш
шылаулардың тағы бір ерекшелігі – бұлар бір-біріне мәндес келеді, тек
стиль, реңк жағынан ғана айырмашылығы бар. Өте жақсы дегендегі өте сөзінің
орнына аса, тіпті, өте-мөте, орасан, керемет, жүдә, бек дегендердің
қайсысында қолдануға болады, яғни бірінің орнына бірі жүре береді. Бұлардың
ішінен тек қана қас үстеуіші ғана сөз таңдайды деп көрсетеді. Үстеуіш
қосымшаларға ешқашанда жалғау жалғанбайды, себебі олар өз бетімен сөйлем
мүшесі бола алмайды, жеке тиянақты ұғым білдірмейді дейді [19, 148 б.].
Профессор Н. Сауранбаев Семантика и функции деепричастии в казахском
языке (1944) деген зерттеу еңбегінде қазақ тіл білімінде үстеулердің
қалыптасуының бір жолы – көсемшелердің қызметі туралы алғаш пікір айтқан
ғалым Н. Сауранбаев бұл турасында былай дейді: Не менее важна роль
деепричастия в образовании наречия. Наречие, как категория слов,
обозначающих признаки глагола, начинают выделяться в особую категорию,
оформляясь при этом аффиксами деепричастий. Именные и глагольные слова в
роли наречия часто принимают деепричастные аффиксы. Такие формы, как
екеулеп, жақсылап, бүйтіп суть наречия, составляющей новообразования в
языке. Однако по традиции (некоторые) языковеды игнорируют такого рода
новообразования [20, с. 26].
Деепричастным наречием следует считать часть речи которая образуется от
глагола и других частей речи при помощи деепричастных аффиксов. Например:
келе сала, іле сала, әрі қарай, қайта, айнала, ақырындап, жүре-жүре, сөйтіп
(олардың еңбекте аудармасы берілген). В семантическом отношении эти наречия
самостоятельны. Самостоятельность их заключается в том, что их наречные
значения являются не функциональными, а морфологическими: они выражают
различного рода обстоятельства не только в предложении, но и в
изолированном положении [20, с. 26].
Академик Нығмет Сауранбаевтың аталған еңбегінде көсемше аффикстері
арқылы үстеулердің өз құрамын жаңа лексемалармен толықтырып отыратындығын
сол кездің өзінде дәл басып көрсете білген. Көсемшенің -а, -е,
-й, -ып, -іп, -п тұлғаларының етістіктен және басқа да сөз таптарынан үстеу
тудырудағы активті қызметін атаған.
Үстеудің кейбір мағыналық топтары (сын-қимыл үстеулері) есім сөздерден
негізінен көсемше аффикстері арқылы жасалатынын, сол сияқты көсемше
аффикстерінің есім сөздерге тікелей жалғанбай, етістіктің -ла, -ле, -та,
-те, -да, -де жұрнақтарынан кейін сатылай жалғанып (ақырын+да-п, оң+да-п,
көп+те-п, отыз+да-п, екеу+ле-п) үстеу тудыратындығына да назар аударады
[20, с. 27].
Көсемше аффикстері арқылы сілтеу есімдіктерінен (сол, бұл, ол) үстеу
жасалуының мынадай жолдарын көрсетеді:
1) есімдікке етістіктің -ла жұрнағынан кейін көсемше аффиксінің жалғануы
арқылы жасалады (бұлай – бұл + ла-й, солай – сол+ла-й);
2) аталған есімдік негізді үстеулердің ет көмекші етістігімен
тіркесуінен жаңа үстеулер жасалады (сүйтіп – солай етіп, бүйтіп – бұлай
етіп);
3) қосарлану не қайталану әдісімен жасалады (олай-былай, өйтіп-бүйтіп,
өйтіп-мүйтіп, сүйте-сүйте, бүйте-бүйте) [20, с. 28].
Ғалым қосарлану әдісімен жасалған күрделі үстеулердің қалыптасуындағы
көсемше аффикстерінің үстеу құрамын толықтырудың бірден-бір жолы екенін де
дұрыс көрсеткен. Етістік негізді үстеулердің күрделі етістіктен
айырмашылығы туралы автор былай дейді: Формы глаголов бере-бере, беріп-
беріп, сұрай-сұрай являются морфологический оформленными наречиями. Они не
имеют ни лица, ни числа, ни наклонения как глагол. Их нельзя смешивать со
сложными глаголами типа тұра тұр, сала сал где последние глаголы стоят в
первичной форме (2-ое лицо) и изменяются по временам и лицам. Формальным
отличием глагольных деепричастных наречий от сложных глаголов будет то, что
в наречиях последний глагол стоит в той же форме, в какой стоит первый и
потому не изменяется. Например: қарай-қарай көзім талды, қарап-қарап таба
алмадым [20, с. 30-31].
Н. Сауранбаев пен Ғ. Бегалиевтің Қазақ тілінің грамматикасында (1948)
үстеудің қасиетін, сипатын ашатындай қазақ тілі грамматикаларындағы алғашқы
анықтама берілді. Ол төмендегідей: Амал-әрекеттің мән-жайын, сын-сипатын,
мезгілін, мекенін көрсететін сөз табын үстеу дейміз [21, 134 б.]. Авторлар
аталған оқулықта үстеуді тұлғасына қарай екіге: негізгі үстеу және туынды
үстеу деп жіктейді. Туынды үстеулердің әр түрлі тәсілдер негізінде
қалыптасу жолдарын көрсетеді. Ғалымдар туынды үстеулердің қалыптасуының
мынадай жолдарын дәлелді мысалдар келтіре отырып, қысқа да нұсқа түрде бере
білген. Олар мыналар:
1) қосымшалар арқылы жасалады, -ша -ше: орысша, ізінше, пионерше;
2) мезгіл есімдердің тәуелдік жалғауының 3-жақ қосымшасын қабылдап,
септелуі арқылы жасалады: ай+ы-на, күн+і-не, алд+ы-мен;
3) есім сөздердің тәуелденіп және септік жалғаулары жалғанып,
қалыптасқан түрінде үстеуге айналады: шалқа+сы-нан, етпет+і-нен;
4) кейбір есім сөздер түбір тұлғасында қолданылмай, тек септік жалғауы
арқылы қолданылып, үстеулік мәнге көшкен: зәуіммен, кенеттен;
5) мезгіл мәндегі есім түбірлердің бірігуі арқылы жасалған: таңертең,
кешқұрым, жазғасалым, күндіз, биыл;
6) сөз таптарының түгеліне жуығы қосарлану арқылы үстеулік мәнге ие
болады: жүре-жүре, жылы-жылы, ауызба-ауыз, күбір-күбір.
Үстеудің мағыналық топтарында беріліп жүрген мысалдардың саны да, сапасы
да артқанын байқауға болады (көрсетілген мысалдардың саны елуге тарта).
Үстеуді мағынасына қарай төртке жіктейді:
1) Мезгіл үстеуі: бүгін, кеше, ертең, кешқұрым, әлдеқашан, үнемі.
2) Мекен үстеуі: осында, онда, мұнда, жоғары, кейін, ілгері, әрі, бері.
3) Сын-қимыл үстеуі: әдейі, жорта, әрең, кенеттен, жалма-жан, сәл,
етпетінен, шалқасынан, қырынан, тез.
4) Сан-мөлшер үстеуі: сонша, біржолата, бір-бірден [21, 134-135 бб.].
Грамматика авторлары үстеуге көшкен жалғаулы сөздердегі жалғаулардың
түрлерін аша түскен және күрделі үстеудің түрлерін де толықтырған.
Біздіңше, оқулықтың келесі бір жетістігі – сөз табы тұрғысынан
сөйлемдегі қызметіне қарай үстеу мағынасында жұмсалып тұрған сөзбен (жақсы
оқиды) үстеу сөз табына жататын сөздердің (зырлап өте шықты) ара жігін ашып
көрсетуінде. Белгілі-бір сөз таптарының құрамындағы сөздер сөйлемдегі
орнына қарай әр түрлі сөйлем мүшесінің қызметін атқарғанымен де, бір ғана
сөз табына ғана жатуы керек, бастапқы өзі тиесілі сөз табының құрамында
қалуы тиіс деп жазды. Бұл пікірдің дұрыстығын А. Ысқақов өз зерттеуінде
дәлелдеп, ғалымдар арасында үлкен талас тудырған бұл мәселені түбегейлі
шешкені мәлім.
Қорыта келгенде, бұл он жыл ішінде қазақ тілі оқулықтарындағы айтылған
бірлі-жарым пікірлерден басқа үстеу мәселесінде үлкен өзгеріс, үлкен
жаңалықтар болды деп айту қиын. Негізгі ғалымдардың қуғынға ұшырап, жас
ғалымдардың ғылымның тұңғиығына бойлай қоймаған кезіндегі оқулықтарда үстеу
мәселесінде ерекше көзге түсетін жаңалықтар байқалмайды.
Қазақ тілі морфологиясының ғылыми негізін қалаған ғалым А. Ысқақов
сөздерді таптастыру теориясын жасағаны да белгілі. Сол мәселелерді
зерттеуді А. Ысқақов үстеу сөз табын зерттеуден бастаған. 1947 жылы үстеу
мәселесін зерттеу жұмысы бойынша кандидаттық диссертация қорғап, ол зерттеу
еңбекті 1950 жылы Наречие в современном казахском языке деген атпен
монография етіп баспадан шығарды [10].
Бұл – сол кезеңде алғашқы шыққан жекелеген ғылыми монографиялардың бірі,
ал үстеу мәселесі бойынша қазақ тіл біліміндегі алғашқы ғылыми монография.
Бұл еңбекке дейін үстеу мәселесінен қазақ тіл білімінде мектеп
грамматикалары көлемінде ғана шағын деректер белгілі болса, бұл
монографияда үстеу жан-жақты ғылыми түрде сипатталып, оның негізгі
мәселелері анықталғанын көруге болады. Оны монографияда қаралған мына
мәселелерден аңғару қиын емес, олар төмендегідей:
1) Түркі тілдерінде үстеудің зерттелу тарихынан (Из истории изучения в
категории наречия в тюркских языках) [10, с. 5-21].
2) Қазіргі қазақ тіліндегі үстеу мәселесі (Проблема наречия в
современном казахском языке) [10, с. 22-51].
3)Үстеудің мағынасы (Семантика наречия) [10, с. 52-54].
4) Үстеу морфологиясы (Морфология наречия) [10, с. 55-99].
5) Үстеу синтаксисі (Синтаксис наречия) [10, с. 100-124].
Бұл мәселелердің көбі мектеп грамматикасында мүлдем аталмаған, аталса да
бірлі-жарым сөйлем арқылы ғана дерек берілген. Атап айтқанда, ол кезде
үстеудің түркі тілдерінде қалай зерттелгені туралы ешбір мағлұмат белгісіз
болатын, ол мәселе еңбекте бірінші рет көтерілген.
Монографияның 2-бөлімінде үстеу сөз табының теориялық ғылыми сипаттамасы
жасалған. Осы үлкен мәселені ғалым 5 кіші мәселелер төңірегінде дәлелдеп
шыққан. Атап айтқанда:
1) қазақ тілінде үстеу сөз табы тұрғысынан (наречие как часть речи в
казахском языке);
2) сын есім – үстеу мәселесі (вопрос о прилагательных наречиях);
3) ауыспалы категориялар туралы (о переходных категориях);
4) көмекші есімдер туралы (о служебных именах);
5) кіріккен формалар құрамындағы кейбір тірі қосымшалар туралы
(о некоторых живых аффиксах, употребляющихся в составе окаменелых форм).
Үстеудің сөз табы ретінде басқа сөз таптарынан кейін қалыптасқанын атай
отырып, оның қалыптасуына пысықтауыш қызметі негіз болғанын ғалым ғылыми
пікірлерге сүйене отырып, бай тілдік деректер арқылы дәлелдеген. Пысықтауыш
қызметіндегі етістіктегі қимылды сипаттайтын әр түрлі сөз таптарының
сөздері бірте-бірте үстеуге ауысқан деген пікірге келеді. Ондай үстеуге
ауысқан формалардың бәрі толық талданып, осы тарауда үстеудің негізгі
белгілері анықталған.
А. Ысқақовтың осы ғылыми еңбегіне дейін бірсыпыра оқулықтарда пысықтауыш
қызметіндегі сын есімдер (жақсы оқиды) үстеуге қосылып, ғалымдар арасында
бұл мәселе ұзақ уақыт талас туғызып келгені мәлім.
А. Ысқақов осы ұзаққа созылған (1914-1947) даулы мәселені монографияның
2-бөлімінде шешті [10, с. 36-39].
Мұнда ғалым сөз табы мен сөйлем мүшесі бір мәселе емес деп, бір сөз
табына телінген сөз сөйлемдегі қызметіне қарай әр түрлі сөйлем мүшесі бола
алады, бірақ ол әр түрлі сөз табына жатпайды деген пікірді ұстанып,
пысықтауыш қызметіндегі сын есімдер сөз табы жағынан тек сын есім болып
танылуы керек деп ғылымдағы үлкен дауды дұрыс шешті.
Осы бөлімде А. Ысқақов сөз қатып қалған нәрсе емес, ол тілдік даму
сатысында әр түрлі кезеңді басынан өткізеді, үстеулерде осындай өзгеру,
даму сатыларынан өтіп қалыптасқан сөздер деген пікірді дәлелдейді.
2-бөлімде ғалым тағы бір даулы мәселені шешті. Ол І. Кеңесбаев,
С. Жиенбаев, Н. Сауранбаев, Ғ. Бегалиев оқулықтарында көмекші есімдердің
үстеуге қате қосқанын дәлелдеп, тілде көмекші есімдер тура тұлғасында және
тәуелді тұлғада қолданылатынын айтып, олардың тура тұлғасында жатыс, шығыс
септіктерде ғана толық лексикалық мағынаны білдіріп, үстеу болады. Ал
тәуелдеулі формада олардың лексикалық мағынасы болмайды деп оларды үстеуге
қоспайды. Ғалымның бұл пікірі де расталып, ғылымнан орын алды.
Осы бөлімнің 5-тармағында қосымшалардың түбірге кірігу мәселесі сөз
болып, сөз түрлендіруші қосымшаның өз қызметінен алшақтап, түрленбейтін сөз
табына көшкенін дәлелдейді.
2-бөлімінде үстеудің сипаты туралы мәселені былай қорытады: Наречие в
современном казахском языке являются, во-первых, лексический выделенная
определенная группа слов, которая выражает не названия предметов, не
названия их признаков или свойств, не названия их состояния или действия, а
различные условия, в которых протекает самое действие или состояние, а
также различные признаки признаков предметов; во-вторых слова, которые
морфологически застыли или законсервировались в определенной форме и в-
третьих, слова, которые синтаксически выполняют функцию различных
обстоятельств (времени, места, цели, причины, качества, меры или количества
и т.д.) в предложении [10, с. 50].
Үстеуді ғылыми негізде, бай тілдік деректер арқылы жан-жақты сипаттау А.
Ысқақовтың бұл еңбегіне дейін қазақ тіл білімінде болған емес, бұл еңбек
арқылы қазақ тіл білімінде үстеудің тұңғыш ғылыми негізі қаланды.
А. Ысқақовқа дейінгі оқулықтарда үстеудің 4 мағыналық тобы көрсетіліп
келді. А. Ысқақов осы еңбегінде үстеудің 8 мағыналық тобы барын нақты
тілдік деректермен анықтады. Бұл мәселеде де ғалымның ғылымға қосқан
өзіндік үлесі бары айқын.
Осы еңбектің 4-бөлімі Үстеу морфологиясы деп аталған. Бұл мәселеге
ғалым өз еңбегінде көп көңіл бөлген, ол осы мәселенің күрделілігіне
байланысты. Еңбектегі бұл тарау 10 тармақшадан тұрады, олардың аттарын
атаудың өзі-ақ мәселенің күрделі құрамын көрсете алады. Олар:
1) үстеудің морфологиялық құрамы;
2) зат есім және сын есімге қатысты үстеулер;
3) сан есімге қатысты үстеулер;
4) есімдікке қатысты үстеулер;
5) етістік негізді туынды сөздерге қатысты үстеулер;
6) түбір үстеулер;
7) үстеудің салыстырмалы шырайы;
8) кейбір үстеулердің ерекшелігі;
9) қазіргі тілде жеке қолданылмайтын сөздерден жасалған үстеулер;
10) еліктеуіш сөздерден жасалған үстеулер.
Бұған қарап ғалым үстеудің жасалуына сөз таптары түгелге жуық қатысқан
деген пікірде екенін байқауға болады.
Еңбектегі 5-бөлім Үстеудің синтаксисі деп аталады. Онда үстеудің
сөйлем мүшесі қызметін атқаратыны, сөйлемде қандай сөз табының сөздерімен
тіркесе алатыны, үстеудің сөйлемдегі орны сияқты мәселелерді анықтаған.
А. Ысқақов монографиясында үстеуді сөз табы ретінде ғылыми жағынан
сипаттай отырып анықталған бұл мәселелер үстеу сөз табы бойынша қазақ тіл
біліміндегі тұңғыш ғылыми жаңалықтар болды. Алайда, ғалым үстеудің
сөзжасамына сөз арасында ғана көңіл бөлгені анық.
Ғалым осы зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша 1954 жылғы Қазіргі қазақ
тілі ғылыми грамматикадағы Үстеу сөз табы бөлімін жазды [22].
1964, 1974, 1991 жылдардағы басылымдарда Қазіргі қазақ тілі.
Морфология оқулығындағы Үстеу сөз табын жазуға да ғалымның үстеуді
зерттеуі негіз болды. Автордың бұл оқулығы жоғары оқу орындарының қазақ
тілі мамандарын дайындайтын бөлім студенттеріне арналған. Демек,
А. Ысқақовтың үстеу мәселесін зерттеу жұмысы 50-жылдары қазақ тіл білімінде
үстеу теориясын белгілі дәрежеде қалыптастырды. Осы пікірді айтуға тағы бір
себеп – 1947 жылғы А. Ысқақовтың үстеуге арналған кандидаттық
диссертациясынан кейін XX ғасырда үстеу мәселесін басқа ешкім зерттеген
жоқ. Бұл ғалымдардың үстеу мәселесін А. Ысқақов жан-жақты зерттеген деп
тануынан болар деп ойлаймыз. Бірақ, ғылым дамыған сайын жаңа идеялар
туындап отыратыны табиғи құбылыс, сондықтан да біз жаңа идеялар үстеу
мәселесінде де бар деп ойлаймыз, оның үстіне үстеудің сөзжасамы арнайы
зерттелмеген.
Үстеу сөз табы қазақ тіл білімінде арнайы зерттеліп, талас тудырып
жүрген мәселелердің басы ашылды дегенімізбен де, әсіресе, үстеу сөзжасамы
арнайы зерттелмегендіктен, оның даулы мәселелері, көлеңкелі тұстары бар
екені анықталды. А. Ысқақовтың еңбегінен кейін жарық көрген еңбектерді
қарастырғанымызда үстеуге берілген анықтама, оның мағыналық түрлеріне
қатысты мәселеде пікір алалығы жоқ. Үстеу мәселесіндегі қайшылықтар
сөзжасам тәсілдеріне, үстеу тудыратын жұрнақтарға байланысты пікірлерде
кездеседі.
Бұдан кейінгі жарық көрген ғылым академиясының шығарған Современный
казахский язык (1962) грамматикасында үстеуді құрылысына қарай негізгі
үстеулер және туынды үстеулер деп жіктей отырып, негізгі үстеуге әрең,
азар, әдейі, жорта, қасақана, ұдайы, үнемі, дереу, шапшаң, жылдам, әлі,
бұрын, соңыра, әуелі, мана, қазір, енді, ілгері, жоғары, төмен, әрі, бері,
кері, әрмен, бермен, ерте, кеш, нақ, дәл, нағыз, сәл, мейлінше, қақ, дәйім,
әшейін, тым, тіпті, өте, аса, ең, әбден, мүлдем, төтенше типтес жалпы саны
қырық үш сөзді жатқызған [23, с. 358-359].
Бұл грамматикада сөзжасам мәселесі әр сөз табының аясында
қарастырылғанымен де, арнайы тақырыпшамен беріліп отырады. Мәселен, үстеу
құрамының төмендегі жолдармен толығып отыратындығын көрсетеді:
1) кейбір есім сөздердің үнемі белгілі бір септік тұлғаларында
қолданылып, септік қосымшаларының морфологиялық тұрғыдан сөздің ажырамас
бөлшегі болып қалыптасып, көнеленген формаға айналуы арқылы зорға, жатқа,
түнде, қапылыста, шалқасынан, кезекпен;
2) арнайы аффикстер арқылы адам-ша, көзім-ше, пионерлер-ше, жаяу-лап,
қыс-тай;
3) күрделі үстеулер сөздердің бірігуі және қосарлануы арқылы жасалады:
бүгін, көзбе-көз, әрең-әрең;
4) мағыналық жақтан өзгерген жай және күрделі тіркестерден, сонымен
қатар фразеология және идиомаланған тіркестерден үстеулік мағынада
жұмсалатын мынадай күрделі үстеулерге мысалдар келтірген: күні ертең, күні
ілгері, саған бола, қаннен қаперсіз [23, с. 360-363].
Үстеу тудырудың өнімді тәсілі деп арнайы сөзжасам жұрнақтар арқылы
жасалуын таниды. Үстеу сөзжасам жұрнақтарының 10 түрін келтіреді: -ша
(- ше): Есболат-ша, құс-ша, пионерлер-ше, көзің-ше, ескі-ше, кешегі-ше;
-лай
(-лей, -дай, -дей, -тай, -тей): құс-тай, осы-лай, тірі-дей, ақша-лай,
екінші-лей; -шалық: сон-шалық, осын-шалық; -шама: сон-шама, осын-шама;
-шылап
(-шілеп): Дүйсен-шілеп, жылқы-шылап; -майынша (-мейінше, -пайынша,
-пейінше, -байынша, -бейінше): бар-майынша, аяқта-майынша, айт-пайынша;
-қары (-кері): іш-кері, тыс-қары, ұш-қары; -ын (-ін), -сын (-сін): кешкі-
сін, ертеңгі-сін, қыс-ын, астырт-ын, үстірт-ін; -п, (-ып, -іп): онда-п,
топта-п, біртінде-п.
Аталған грамматикада –қары-кері қосымшасын үстеу сөзжасамының жұрнағы
деп таниды [23, с. 363-365].
Бұдан кейін жарық көрген 1967 жылы шыққан академиялық грамматикада
үстеуге берілген анықтама төмендегіше: Заттың қимылы мен заттың сынының әр
алуан белгілерін, яғни белгілердің белгісін білдіретін, мағыналары соншалық
абстракцияланып жалпылану негізінде өздерінің түпкі нақтылығынан айрылған,
сөйтіп басқа сөз таптарына тән өзі формалас сөздермен омонимдік мәнде
қолданылатын сөздер [24, 263 б.].
Үстеудің негізгі морфологиялық ерекшелігі – сөз түрлендіретін
формаларының болмауы, олардың басқа сөз таптарынан қосымшалы сөздер ретінде
ауысып келгендігінен деген пікірді айтады. Бұл пікірін мына мәндес
мысалдармен дәлелдейді: кең-і-нен, қайт-а, тік-е-лей.
Әр түрлі сөз таптарынан қалыптасқан үстеулердің жасалу жолдарын зерделей
отырып, олардың үш түрін көрсетеді. Атап айтқанда: морфологиялық,
синтаксистік және кейбір септік жалғаулары мен көсемше формаларының
консервациялануы (көнеленуі) арқылы жасалады [24, 206 б.] дей отырып, бұл
тәсілді автор келесі бетте морфология-синтаксистік тәсіл деп көрсетеді
[24, 209 б.].
Үстеу жұрнақтарынан төмендегі түрлерін көрсеткен:
1) -ша-ше: ауызша, еркінше, ойша, бөлекше, мұнша, жайша, әзірше;
2) -дай-дей, -тай -тей: жаздай, жастай, бірдей, өлердей;
3) -лай-лей: жартылай, тірілей, олай, жағалай;
4) -шама: оншама, осыншама, қаншама;
5) -шалық: мұншалық, соншалық, осыншалық;
6) -дайлық: мұндайлық, ондайлық, сондайлық, осындайлық;
7) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz