XVIII ғ. ассоциианализм мен эмпиризмнің үстемдік құруын анықтау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I бөлім XVIII ғ. дейінгі психологияның даму тарихы
1.1 Феодалдық қоғамдағы жан туралы ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Орта ғасырлардағы Арап және Италияндық жан туралы ілімдер ... ... ..7
I I бөлім ХVІІІ ғ. психологияның дамуы
2.1 Ассоцианизм мен эмпризимнің үстемдік құруы ... ... ... 12
2.2 Ағарту кезеңіндегі психологиялық ойлардың дамуының негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ...37
I бөлім XVIII ғ. дейінгі психологияның даму тарихы
1.1 Феодалдық қоғамдағы жан туралы ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Орта ғасырлардағы Арап және Италияндық жан туралы ілімдер ... ... ..7
I I бөлім ХVІІІ ғ. психологияның дамуы
2.1 Ассоцианизм мен эмпризимнің үстемдік құруы ... ... ... 12
2.2 Ағарту кезеңіндегі психологиялық ойлардың дамуының негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ...37
Жан туралы материализмнің ең алғашқы түрі. Грецияның отаны Ионияда (6 ғасырдың аяғында) пайда болды. Бұл грек философиясының «дүние қайдан, неден пайда болды?» деген ой грек философиясының проблемасы болды. Ғалымдар – Анакси, Гераклит «жан заттан пайда болады, ой заттың қасиеті» дегенді айтады. Жан - Апейрон жылылық пен суықтық қасиеттерінің бірі. Анакси – дүниенің негізін ауа деп атады. Адамның екі қасиеті бар: бірі - сұйықтығы бұдан жылылық, от, күн сияқты нәрселер пайда болады ; екіншісі – қоюлануы бұдан жел, бұлт, су, жер сияқты нәрселер пайда болады. Ал жан – ауаның бір құбылысы деп оны зат қасиеті сияқты қарайды. Жан денені реттеп отырады.
Гераклит және Милет – дүниенің негізі от деп қарастырады. Жан оттан шыққан, ол оттың қасиеті деп есептейді. Гераклит «жан – жанып тұрған от, адам өлгенде оның тәні жанынан арылып суынады» дейді. Адам ақылы сол оттың болуына байланысты. Сөйтіп Гераклиттің Ионияның басқа да философтарының жанды материяның қасиеті деген көзқарастары тұрпайы материалистік тұрғыда болды.
Ежелгі Грецияда жан туралы материалистік көзқарасты жақтаған. Демокрит (460-470 ж) болды. Ол дүниеде атомдар мен бос кеңістіктер бар. Атомдар материяның бөлінбейтін бөлшегі. Олар мәңгілік өзгермейді және олар үнемі қозғалыстар болады, оларды бір-бірінен көлемі, түсі, жағдайы, орнына байланысты айыруға болады» дейді. Жан - өте ұсақ, ол өте кішкентай атомдардан құралған. Түйсіну, ойлау, заттардың сәулесі, бейнесі, көшірмесі. Ол заттардың жер етуінен пайда болады, бұл бейнелер көзге көрінбейтін ұсақ атомдар деп түсіндіреді.
Грецияның ғалымы Платон бұл пікірлерге қарама-қарсы идеалистік көзқарас айтады. Оның пікірінше дүниенің екі негізі бар: сезілетін заттар дүниесі (бұл жалған дүние) идеялар дүниесі (ақиқат дүние)
Платон өзінің еңбектерінде, «Федон», «Мемлект» сияқты шығармаларында жан деген не? оның қасиеті қандай? адам жаны өлгеннен соң қайтда кетеді? деген сұрақтарға жауап береді. Платонның шәкірті Аристотель «Жан туралы» деген еңбегінде білім – сезімдік дүниеден пайда болады, тән – материя, жан – форма. Материясыз форма болмайды, тән жанның өмір сүруіне қажетті шарт деп есептейді. Идея өздігінен өмір сүрмейді, заттармен бірге болыр, яғни соларға бейімделіп отырады дейді.
VI ғасыр Үндістан ғалымдары жан туралы ілімді діни нанымдар джайнизм мен буддизм бағытына сай таратады. Жан дүние сырын даралық ерекшелікке орай болады, адам бойындағы жасырын сырларын жеңе білуі, оны меңгеруі нәтижесінде болады деп көрсетеді. Адамның психикалық әрекетінің негізгі органы жүрек деп таниды.
Гераклит және Милет – дүниенің негізі от деп қарастырады. Жан оттан шыққан, ол оттың қасиеті деп есептейді. Гераклит «жан – жанып тұрған от, адам өлгенде оның тәні жанынан арылып суынады» дейді. Адам ақылы сол оттың болуына байланысты. Сөйтіп Гераклиттің Ионияның басқа да философтарының жанды материяның қасиеті деген көзқарастары тұрпайы материалистік тұрғыда болды.
Ежелгі Грецияда жан туралы материалистік көзқарасты жақтаған. Демокрит (460-470 ж) болды. Ол дүниеде атомдар мен бос кеңістіктер бар. Атомдар материяның бөлінбейтін бөлшегі. Олар мәңгілік өзгермейді және олар үнемі қозғалыстар болады, оларды бір-бірінен көлемі, түсі, жағдайы, орнына байланысты айыруға болады» дейді. Жан - өте ұсақ, ол өте кішкентай атомдардан құралған. Түйсіну, ойлау, заттардың сәулесі, бейнесі, көшірмесі. Ол заттардың жер етуінен пайда болады, бұл бейнелер көзге көрінбейтін ұсақ атомдар деп түсіндіреді.
Грецияның ғалымы Платон бұл пікірлерге қарама-қарсы идеалистік көзқарас айтады. Оның пікірінше дүниенің екі негізі бар: сезілетін заттар дүниесі (бұл жалған дүние) идеялар дүниесі (ақиқат дүние)
Платон өзінің еңбектерінде, «Федон», «Мемлект» сияқты шығармаларында жан деген не? оның қасиеті қандай? адам жаны өлгеннен соң қайтда кетеді? деген сұрақтарға жауап береді. Платонның шәкірті Аристотель «Жан туралы» деген еңбегінде білім – сезімдік дүниеден пайда болады, тән – материя, жан – форма. Материясыз форма болмайды, тән жанның өмір сүруіне қажетті шарт деп есептейді. Идея өздігінен өмір сүрмейді, заттармен бірге болыр, яғни соларға бейімделіп отырады дейді.
VI ғасыр Үндістан ғалымдары жан туралы ілімді діни нанымдар джайнизм мен буддизм бағытына сай таратады. Жан дүние сырын даралық ерекшелікке орай болады, адам бойындағы жасырын сырларын жеңе білуі, оны меңгеруі нәтижесінде болады деп көрсетеді. Адамның психикалық әрекетінің негізгі органы жүрек деп таниды.
1. Ярошевский И.П. «История психологии»
2. Марценковская Т.Д. История психология. М., 2001
3. ПетровскийА.В., Ярошевский М.Г. История психологии. М.,1994
4. ПетровскийА.В., Ярошевский М.Г. История и теория психологии в 2-х т., Р-на-Д.,1996
5. Психологическая наука в россии ХХ столети: проблемы теории и истории. М.: ИП РАН. 1997
6. Якунин В.А. История психологии. Спб.: Питер, 1998
2. Марценковская Т.Д. История психология. М., 2001
3. ПетровскийА.В., Ярошевский М.Г. История психологии. М.,1994
4. ПетровскийА.В., Ярошевский М.Г. История и теория психологии в 2-х т., Р-на-Д.,1996
5. Психологическая наука в россии ХХ столети: проблемы теории и истории. М.: ИП РАН. 1997
6. Якунин В.А. История психологии. Спб.: Питер, 1998
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I бөлім XVIII ғ. дейінгі психологияның даму тарихы
1.1 Феодалдық қоғамдағы жан туралы
ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Орта ғасырлардағы Арап және Италияндық жан туралы ілімдер ... ... ..7
I I бөлім ХVІІІ ғ. психологияның дамуы
2.1 Ассоцианизм мен эмпризимнің үстемдік
құруы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...12
2.2 Ағарту кезеңіндегі психологиялық ойлардың дамуының
негізгі бағыттары ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .37
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Жан туралы материализмнің ең алғашқы
түрі. Грецияның отаны Ионияда (6 ғасырдың аяғында) пайда болды. Бұл грек
философиясының дүние қайдан, неден пайда болды? деген ой грек
философиясының проблемасы болды. Ғалымдар – Анакси, Гераклит жан заттан
пайда болады, ой заттың қасиеті дегенді айтады. Жан - Апейрон жылылық пен
суықтық қасиеттерінің бірі. Анакси – дүниенің негізін ауа деп атады.
Адамның екі қасиеті бар: бірі - сұйықтығы бұдан жылылық, от, күн сияқты
нәрселер пайда болады ; екіншісі – қоюлануы бұдан жел, бұлт, су, жер сияқты
нәрселер пайда болады. Ал жан – ауаның бір құбылысы деп оны зат қасиеті
сияқты қарайды. Жан денені реттеп отырады.
Гераклит және Милет – дүниенің негізі от деп қарастырады. Жан оттан
шыққан, ол оттың қасиеті деп есептейді. Гераклит жан – жанып тұрған от,
адам өлгенде оның тәні жанынан арылып суынады дейді. Адам ақылы сол оттың
болуына байланысты. Сөйтіп Гераклиттің Ионияның басқа да философтарының
жанды материяның қасиеті деген көзқарастары тұрпайы материалистік тұрғыда
болды.
Ежелгі Грецияда жан туралы материалистік көзқарасты жақтаған.
Демокрит (460-470 ж) болды. Ол дүниеде атомдар мен бос кеңістіктер бар.
Атомдар материяның бөлінбейтін бөлшегі. Олар мәңгілік өзгермейді және олар
үнемі қозғалыстар болады, оларды бір-бірінен көлемі, түсі, жағдайы, орнына
байланысты айыруға болады дейді. Жан - өте ұсақ, ол өте кішкентай
атомдардан құралған. Түйсіну, ойлау, заттардың сәулесі, бейнесі, көшірмесі.
Ол заттардың жер етуінен пайда болады, бұл бейнелер көзге көрінбейтін ұсақ
атомдар деп түсіндіреді.
Грецияның ғалымы Платон бұл пікірлерге қарама-қарсы идеалистік көзқарас
айтады. Оның пікірінше дүниенің екі негізі бар: сезілетін заттар дүниесі
(бұл жалған дүние) идеялар дүниесі (ақиқат дүние)
Платон өзінің еңбектерінде, Федон, Мемлект сияқты шығармаларында
жан деген не? оның қасиеті қандай? адам жаны өлгеннен соң қайтда кетеді?
деген сұрақтарға жауап береді. Платонның шәкірті Аристотель Жан туралы
деген еңбегінде білім – сезімдік дүниеден пайда болады, тән – материя, жан
– форма. Материясыз форма болмайды, тән жанның өмір сүруіне қажетті шарт
деп есептейді. Идея өздігінен өмір сүрмейді, заттармен бірге болыр, яғни
соларға бейімделіп отырады дейді.
VI ғасыр Үндістан ғалымдары жан туралы ілімді діни нанымдар джайнизм мен
буддизм бағытына сай таратады. Жан дүние сырын даралық ерекшелікке орай
болады, адам бойындағы жасырын сырларын жеңе білуі, оны меңгеруі
нәтижесінде болады деп көрсетеді. Адамның психикалық әрекетінің негізгі
органы жүрек деп таниды.
Еретедегі Қытай ғалымдары да ХІІІ ғасыр денені басқарушы жүрек деп
санайды. Қытай философы Конфуций – адамның білімі мен психикалық салалары
туа берілетін қасите. Адам туғанда қайырымда болып туады, оны бұзатын да,
түзететінде орта деп есептейді. Сырттан әсер ететін зиянды қасиеттерден
арылу үшін, адам өзінің ішкі дүниесі терең бойлап, кемелденуі керек деп
есептейді.
Ежелгі Римнің ойшылдары Лукреций, Гален. Жан жүйесі туралы ілімді жан
дүниесінің сырымен байланыстырады. Ал грек ойшылы Сократ (470-399). Өзіңді
өзің тани біл деген ұлағатты ұлағатты сөзі жан дүниенің сыры мен
үштастырылады.
VII-VIII ғасырларла ислам дінінің тарала бастауына байланысты. Бағдат т.б
шаһарлар дүние жүзілік өркениет орталығына айнала бастайды. Сөйтіп, араб
тілі мемлекеттік тілге айналады да Аристотельдің Платонның, Гален,
Архимедтің еңбектері араб тіліне аудапрылады. Сөйтіп еңбектер Азия
елдерінде, Үндістаннан бастап, Пирелей түбегіне дейін таралады.Әбу Насыр,
Әл Фараби (870-950 ж); Әбу Али Ибн сина (Авиецена) (980-1037)
Жан өлмейді деген пікірді өрістеткен идеалистер. Фара Аквинский (1225-
1274) боды. Роджер бәкон. Кез – келген ғылым тәжірибеге және математика
ғылымына сүйену керек дейді де жан материямен бірлікке өмір сүреді.
XVII ғасыр ағылшын ғалымы Френсис Бәкон (1561-1626) ғылым тәжірибелік
зерттеулерге негізделуі қажетігін айтады. Психологиялардың ілімді
өрістетушілер Декарт, Гобс, Спиноза, Лейбниц, Дж. Люкс т.б болады.
Дегенмен психологияның даму тарихы терең қарастырмауына байланысты мен
курстық зерттеу тақырыбымды: XVIII ғ. ассоциианализм мен эмпиризмнің
үстемдік құруы деп таңдар алып қарастыруды жөн көрдім.
Зерттеу мақсаты: XVIII ғ. ассоциианализм мен эмпиризмнің үстемдік құруын
анықтау
Зерттеу міндеттері:
Зерттеу пәні: XVIII ғ. ассоциианализм мен эмпиризмнің үстемдік
құрылуын белгілеу.
Зерттеу объектісі: XVIII ғ. ассоциианализм мен эмпиризмнің үстемдік
құрудағы ілімдердің дамуы.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: XVIII ғ. ассоциианализм мен эмпиризмнің
үстемдік құруы туралы теориялық, әдістемелік материалдардағы ой-пікірлер
зерденіп, сипаттама берілді; тақырып аясындағы инновациялық технология
жөніндегі іс-тәжірибелерді ұтымды пайлаланылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: XVIII ғ. ассоциианализм мен
эмпиризмнің үстемдік құруы туралы теорияларлық, тәжірибелік тұрғыда толық
зерттелініп негізделді.
Курстық жұмыстық құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I бөлім XVIII ғ. дейінгі психологияның даму тарихы
1.1 Феодалдық қоғамдағы жан туралы ілім
Антик дүниесі күйреу алдында тұрғанда феодалдық қоғам орнады. Өндірістің
жаңа тәсілі мәдениет пен білім кенеттен құлдыраған жағдайда пайда болды.
Қалалар жойылды. Ауылдар мен аяусыз пайдаланылған шаруашылыққа толы помещик
негізіндегі жерлер және бірыңғай сауатсыз феодалдарға (ақсүйектерге) толы
ауылдар ортағасырдың алғашқы жүз жылдығында Еуропаның экономикалық бет
–бейнесін, сонымен бірге оның христиан шіркеуінің диктатына бағынышты
саяси, мәдени және рухани өмірінің ерекшеліктеріне (анықтады) көрсетті.
Шіркеу өздерінің доматтарын (парызын) безендіру үшін пайдалана отырып,
антик дәуірінндегі білім түйірлерін іріктеп алды. Адам мен табиғатты
табиғи ғылыми зерттеу тоқтап қалды. Діни мақсатта пайдалану мен беймәлім
көзқарастар организм (ағза) және оның психикалық қызметін тәжірибелі
түрде зерттеуді алмастырды.
Шынайы психикалық құбылыстарды тану туралы мүлде сөз болған жоқ. Жан
екі өмірді –дене мен құдайда жүргізетін мән ретінде түсіндіріледі, оның
үстіне оның болуының екінші тәсілі ақиқат (шындық) деп мойындады. Жан
қызметі туралы философиялық -психологиялық түсініктерді басында теология
игерді. VIII ғасырда схоластика пайда болды. Бұл ортағасырлық мектепте
жұмбақ –логикалық негіздегі дін ілімін ұстанатын философия болды. Оның
әдеттегі тәсілдері құбылыстардың әр түрлі топтарды ауыстыру мен айыруға
алып келді: психологияда мысалы сезім, ерік сапалары, рақымшылдық
түрлері және т.б. жан туралы өзінің түсініктер қорын схоластика басында
неонеопатонизм есебінен толықтырды. Әрі қарай (ХІІІ ғасырдан бастап) оның
кумиры және ұлы беделі Аристотель болды. Бірақ бұл, А.И. Герцен
айтқандай, Тонзуралы Аристотель болды, онда схоластика барлық тірі
нәрсені өлтірді, оның ішінде жан туралы ілімнің толық өмірін, өзінің
эмпирикалық және детерминистік білімімен байланысы мен күштінің бәрін
өлтірді. Бұл ілімнің теологиялық және дуалистік кезеңдері адам нанғысыз
асырыпжіберілді (айтылды), Аристотельдің жаратылыстану -ғылыми әдәсі
(лақтырып) шеттетіліп тастадады. Психикалық қызметі туралы түсінікті
талдаудың қаруы тәжірибенің орнына бедел мен салт-дәстүрге негізделген
дау –дамайлар мен дәлелдер болды. Бұған мынаны қосу керек, яғни
Аристотельмен ұзақ уақыт бойы аудармашылармен көшірмелердің жеке
түсінігімен әсер алған , бар болғаны латын және араб аудармалары бойынша
ғана танысты. Схоластикалық мантия (киім, тащ) кигізгенге дейінгі бірнеше
ғасырлар ішінде Аристотель Еуропаның рухани өмірінің басты фигурасы
болды, Аристотельдік ойлар араб тілді Шығысты қабылдады.
Жанды антикалық тұрғыда түсіндіру көптеген негіздер бойынша жаңа
идеология үшін қолайсыз болды. Феодалдық көзқарас, қаптаған халқты
әлеуметтік экономикалық езіп –жаншу міндетін жүзеге асыра отырып,
адамның жердегі мінез –құлқын ирреалды мақсаттарға біріктірді.
Жекеліктің өзегі –оның мені, қарым –қатнаста өмір сүру мәні қарастырылған
поту жан –жақты дүниемен байланыста болды. Біз антик дүниесінің
психиканы түсіндірудің үш негізгі тәсілін жасағанын көрдік –жанның
қайнар көзі және негізі ретінде не физикалық дүние процесстері, не
биологиялық организм , немесе (пайымдалған) сырттай бақыланған заттарда
жүзеге асырылған рухани –мәдени сала болды. Бұл бағыттардың бір де бірін,
ол ( бәрінен жоғары) Құдаймен тікелей қарым –қатнасқа түсу үшін , бәрінен
безу тиісті болған, адамды күнәлі шындыққа қаншалықты байлап қойғанымен
, христиан шіркеуі қабылдай ашады. Жанның антикалық бейнесі
феодализм идеологтарын басқа себептер бойынша да қанағаттандырмады.
Антик заманындағы түсініктер тек философиялық ғылыми жұмыстың
нәтижелерін бекіткен өзінің позитивті мазмұнына ғана емес, сонымен бірге
осы жұмыстың мотивтеріне, критерийлермен тәсілдеріне қатыстыру
мүмкіндігіне де қауіпті болды.
Ғылыми іс –әрекеттің адамға әсер етуі оның қорытынды нәтижесін –дайын
білімді берумен таусылмайды. Осы нәтижелермен бірге санаға іс –әрекет
схемасы және мотивациялық мақсаттар жазылуы мүмкін. Діни идеалогия
жабысып алған мотивацияның дүниені тануды мақсат тұтқан Ежелгі Греция
ойшылдарының интелектуалды мінез –құлық мотивтерімен еш қатысы болған
жоқ, ол өз бетінше сыртқы шынайылыққа қатысы бойынша жеке тұлғаның
белгілі бір позициясын болжады: оның авторлық әсерлерімен, идеологияның
диктатымен тоқтап қалмаушылығын .
Еуропада орта ғасырдағы батыс филофиясы үлкен тарихи дәуірді қамтиды.
Оның ең басты сипаты –христиан дінімен тығыз байланыстылығы. Бұл кезде
біліммен рухани –мәдениеттің негізгі ошағы рөлін шіркеу атқарған. Ал,
философия діни догматтарды негіздейтін және түсіндіретін білім саласы
болған.
Философияның негізгі мәселелеріде діни сипатқа ие болды. Мысалы, әлде
Құдай жараттыма, әлде ол өзімен –өзі өмір сүре ме? Адамның ерік
бостандығымен Құдайдың құдіреті өзара қалай байланысады?
Адамдар түсініп, ойланып қана қоймай, сенуі де керек. Сенім барлық
философиялық ізденістердің күре тамырына, өзегіне айналған. Неге қалай
сүйену керек?
Осындай сұрақтар төңірегінде іздене отырып, философтар негізгі
қағидаларды, тұжырымдарды анықтаған, оны шіркеулер жиналысында бекітіп,
догмаға яғни, бұл жылай орындауды талап ететін ережелер дәрежесіне
көтерген.
Бүкіл адамзаттың тарихы құдай әлемімен жер әлемінің арасындағы тартыспен
анықталды.
Құдай әлемі –шынайы өмір әлемі, ал жер әлемі –күнәкәр өмір әлемі.
Феодалдық қоғамның кейінгі кезеңінде схоластиканың соңына қарай сенім
мен ақыл –ойдың үйлесімді болуына күмән келтіріп, бірте –бірте екі
ақиқат ілімі тарала бастады. Сонда екі ақиқат туралы доктринат пайда
болды. Оны жақтаушылар , діни шындықтармен қатар , сенімге емес, ақыл (
компетенциясына) құзіретіне жататын шынсдықтың бар екендігі туралы нұсқаны
жақтады. Бұл ілімнің мәні –өз бетінше танымдық жұмыс үшін шіркеуден
таңдарымға тойтарыс беру болды.
Психологиялық мәселелерді талдауға арналған да маңызы зор екі ақиқат
концепциясы белгілі бір тарихи жағдайлар кезінде пайда болды. Оның Ежелгі
Грецияға қажеті болмады.
Антик дәуірінің білімінен қалғаны , шіркеу мектептерінде жеті бос өнер
деген атпен сабақта оқытылды, оның барлық мазмұны дін ілімі мақсатына
бағынышты болды. Бірнеше ғасырлар ішінде еуропалық феодалдық қоғамда ешкім
ежелгі грек және александрия ғылымы туралы ештеңе білген жоқ. Сол сияқты
әрі қарай шіркеумен ассимилицияланған, Платон мен Аристотельдің
шығармаларыда белгісіз болды. (Егер Платонның бір диалогымен
Аристотельдің екі логикалық трактатын есептемесек). Кез келген еркін
ойшылдықтың пайда болуы жазаланды.
1.2 Орта ғасырлардағы Арап және Италияндық жан туралы ілімдер
Ежелгі дүниенің құл иеленушіліктің орнын басқан феодалдық коғамның
орнауымен ертеден келе жатқан адам психикасы жайындағы ілім мистикалык және
діни көзқарастар ықпалына көшті. Жан екі түрлі сипатта өмір сүреді деп
уағыздалды. Психика туралы ертеден қалыптаскан тәжірибелік зерттеулер
схоластикамен алмасты. Жан жайындағы аристотельдік ілім өмірден шеттетілді.
Дегенмен, VIII-XII ғасырларда араб тілді Шығыс елдерінде философиялық ой-
пікірлер өркен жайып, ғылыми зерттеулер және адамның жан дүниесі
жайындағы ілім жанданып, жаңа сипатка ие болды. Араб мәдениетінің
өркендеуі, араб тілінің мемлекеттік тілге айналуы, ислам дінінің таралуы,
Халифат астанасы Бағдат пен өзге шаһарлардың өсуі оны дүниежүзілік
мәдениеттің орталығына айналдырды. Жаратылыстану, медицина, математика
мен адамтану ғылымдары өркен жайып, ежелгі дүние ғұламалары Платон мен
Аристотельдің, Гален мен Аристотельдің еңбектері араб тіліне аударылды.
Сөйтіп, бұл еңбектер Кіндік Азия елдеріне, Үндістаннан бастап сонау Переней
түбегіне дейін таралды, сол елдерді мекендеген халықтардың төл
мәдениетінің, философия мен өзге де ғылымдардың карқынды дамуына өз
шарапатын тигізді.
Аристотельдің және басқа да ғалымдардьң идеялары, ашқан жаңалықтары, ой-
пікірлері Әбу Насыр әл-Фараби (870-950 ж.ж.), Әбу Али ибн Сина (Авиценна]
(980-1037ж.ж.), Ибн Рошд (1126-1198 ж.ж.) сияқты ғұламалар зерттеулері
арқылы адамның жан дүниесі жайындағы ілім өркендеді. Араб ғалымы Ибн әл-
Хайсам (965-1039 жж.), Ирандық Закария Рази (865-925 жж.) еңбектерінде адам
жан жүйесі туралы ғылым жетістіктеріне сүйеніп зерттеулер жүргізеді.
Әбу Насыр әл-Фараби адам жан дүниесін көрсететін Ізгі қала тұрғындары,
Азаматтық саясат, Мемлекеттік қайраткерлердің өнегелі сөздері
шығармаларында философиялық, психологиялық, әлеуметтану ғылымдарының
жетістіктерін кеңінен талдайды, әрбір мәселенің мән-жайына анықтама
түсініктер береді. Әл-Фараби Аристотельдің Жан туралы шығармасын араб
тіліне аударды. Ол Аристотель сияқты материалистік ұстанымда бола отырып:
дүние материядан кұралады, ол жойылып кетпейді, бір түрден екінші түрге
көшіп өзгере береді, жан тәннен бұрын өмір сүрмейді, бір денеден екінші бір
денеге барып орналаса да алмайды. Адам дүниеге келісімен адамның бойында
түрліше күш-қуат пайда болады, сол күш-қуат қабілетінің негізгі түрлері:
адамды қуаттандыратын күш (арабша-әл қуат әл-газийа); түйсіну куаты;
қиялдау қуаты; ақыл-ой не ойлану куаты; қозғаушы күш; белгілі іс-әрекетке
ұмтылу қуаты деп көрсетеді. Ол атаған адам бойындағы күш-қуаттың түрлері
жеке психикалық процестердің атауы мен мәніне дәл келеді. Ал ол өзінің
Екінші ұстаздың сөз (ақыл-ой) мағынасы туралы ой толғамдары дейтін
еңбегінде психикалық процестердің барлығына жуығын адамның белгілі
мүшелерінің қатысуымен жасалып отыратын материалдық құбылыстар деп анықтап,
әсіресе, адам жанының ақыл-ойға байланысты болатындығыньң ерекше маңызы бар
деп көрсетеді. Адам қиялы онын түс көруіне де әсер етіп, іс-әрекетінің
ерекше бір жалғасы болып саналады. Ибн Сина Медицина қағидасы деген
еңбегі медициналық мектептерде бес жүз жыл бойы шар тарапта пайдаланған
құрал болды. Ол жанды түсіндіруде психофизиологиялық мәнін ашып көрсету
үшін тәжірибелік зерттеулерге негізделген және оған басымдық беру
керектігін айтады. Адам психикасының ми қызметіне тәуелділігін
материалистік тұрғыдан қарастырады. Ибн Сина жанның (психиканың) адамның
көңіл-күйіне қатысты сезімі мен эмоциясының және аффекттің табиғи негізінің
іздестірілуі сол замандағы психология іліміндегі жаңашылдық бағыт болды.
Ибн Синаның психологиялық ой-пікірлері мен зерттеулері, негізінен, жүгінді.
Ибн Рошдтың ақыл-ойдың дамуы жайындағы зерттеулері адам туралы жаңаша
білімнің іргесін қалады. Араб тілді ғұлама Закария Разидің ғылымды бақылау
нәтижелері мен тәжірибеге негіздеу жайындағы ой-пікірі, Ибн әл-Хайсамның
психофизиологиялык идеялары Ибн Сина зерттеулерімен ұштасып, жан жүйесі
жайындағы ғылымның канат жаюына елеулі үлес қосты.
Орта ғасырлардағы еуропалық ғалымдар жанның мәңгі өлмейтіні, идеалистік
қөзқарастың дами түсуіне жол ашты. Осы бағытта Фома Аквинский (1225-1274
жж.) мен басқа да философтардың схоластикалық жүйедегі көзкарастары үдей
түсті. Алайда, мұндай схоластикалық түсініктердің шындыққа сай еместігіне
көз жеткізген ағылшын оқымыстылары Гроссетест (1175-1263 жж.), оның
шіәкірті Роджер Бэкон (12І4—1292 жж.) барлық ғылымдар тәжірибеге және
математика ғылымына сүйенуі керек деген тұжырым жасап, жан туралы және оны
материямен бірлікте өмір сүреді дейтін аристотельдік кағиданы жаңғыртты.
Психологиянын даму тарихында орта ғасырлык дәуір талас артысты оқиғаларға
толы болды.
Психология ғылымының тарихында ХVII ғасырда психология ілімі жайында
жаңаша көзкарастар қалыптаса бастады. Әйгілі ағылшьш ғалымы Френсис Бэкон
(1561-1626 жж.) ғылымды тәжірибелік зерттеулерге негіздеп, оның нәтижелерін
адамның құралына айналдыру қажет деп санады. Оның пікірінше, адамның ақыл-
ойын жетілдіру үшін оның табиғат жайындағы білімін өсіріп, күш-қуатын
артыру керек. Бұл орайда, дүниенің сырын тәжірибелік зертеу арқылы ашқан
тиімді деп тапты. XVII ғасырдағы психологиялық ой-пікірді дамытуда: а)
жанды дененің, соның ішінде адамның да жан дүниесін зерттеп, олардын құпия
сырларын ашу; ә) әрбір индивидке (жеке адамға) тән сананы, оның ішкі
дүниесін бакылау арқылы өзіндік психикалық күй-жайын; б) адамның құмарлығы
мен аффектті күйлерін, оның өз мінез-кұлқын меңгеруін, жақсы, жаман істерге
бой ұруын; в) денесінің күш-қуатын, жүйке жүйесінің қызметі мен психиқалық
жағдайлары ара қатынасының қандай күйде екендігін анықтауға ерекше мән
берілді. Психологиялық ілімді өрістету жолындағы мұндай көзқарастарды
қолдап, өздерінің еңбектерін жазған ойшылдар-Декарт (1596-1650 жж.), Т.
Гоббс (1588-1679 жж.), Б.Спиноза (1632-1677 жж.), Г. Лейбниц (1646-1716
жж.), Дж.Локк 1632-1704 жж.) сияқты атақтары әлемге әйгілі адамдар болды.
Италяндық қайта өркендеу дәуіріндегі психология. XIV-XV ғ. жерорта
теңізін жағалауындағы орналасқан европа елдері капиталистік дамуы және
олар буржуазиялық даму үрдісінде қалыптасқан - рухани церківті-құдайшылық
жолынан тұлғаны арылту күресі бастайды. Теологиямен алғашқы күрес пантеизм
формасыда болып, дүниені материалистік тұрғада ашық түсіндірді. Христиандық
теологияда космос – құдайлылық, ал адам-сол космоспен бірге деген дуализм
мен иерархизм бағытына қарсы идеяда болды. Адамның денесі сол психикалық
қасиеттерді атқарушы. Адамдағы жеке мінез бітісі табиғаттың жалпы
заңдылықтарына бағынады.
Италияға пантеистік идея Ибн-Рошд іліміне қатысты келді. Бұл ілімді
ұстанушылар діни қағидаттардан арылу үшін Испаниядан қашуына тура келді,
сөйтіп олар сөз еркіндігі бола білген XIII-XIVғ. Падуанск университетіне
баспана іздеді. Падуанск университеті римдк және паптк биліне қарсы
күресті. Флоренциядағы академияда падуанстік авероистіктер неоплатоникте
болады. Ол арап философтарының қарсыласуыа ұшырайды. Мұндай алғашқы
қарсыласушылықты Пьетро Помпонацийдің Жанның мәңілгі туралы трактаты
болды. П.Помпонаций (1465-1525) және Александер Ибн-Рошдтің Аристотельдің
жан туралы ілімін түсіндіруне түсетулер жасайды. Александер жеке жанда
интеллектуалдылықты ендіреді деген Помпонацийдің ойын қайта жаңғыртады.
П.Помпонаций адамдағы жоғарғы психикалық қабілет төмені болып келеді, ал
тәндік процестерсіз өмір сүру мүмкін емес, ойлау - сезімдік күйді қажет
етсе, ерік- тек денелік нақты көрісті қажет етеді. Адамның жаны ең жоғарғы
материалдық форма, он тәнсіз ешбір қызмет ете алмайды деп көрсетеді.
П.Помпонаций трактаты алексанристердің қозғалысын тудырады. Оның және
алексендристердің антиклерикалды мотивтері кесімді шығады және осы екі
бағыт жаңа идеялық атмосфераның жасалуында маңызы рольге ие болады.
Қайта Өркендеу дәуірінде ақиқатты сезімдік тануда эмперикалыққа
талпынады. Эмперикалық- натуралистік бағытты- Бернардино Телезио (1509-
1588) басқарады. Ол Білімді Падуеде алады, Неаполда, Италияның басқа да
қалаларында жаратылыстық зерттеу қоғамын ашады. Оның барлық танымы сырқы
әсерлердің жанның ең нәзік материясында жасалу мен оның қайта құрылуына
бағытталады. Сезімдік күйдің салыстырылуы мен байланысы арқылы парасат
жасалады. Керек десең геометрия өзі сезімдік ғылымға тәуелді, ол тәжірибені
қажет етеді немес ол фактілеріді салыстыру мен аналоиялық арқылы қайта
өңдейді дейді.
Тітіркену мен конденсацияның қозғаушы күші, материясы бір ғана мақсат:
қол жеткізген жағдайды сақтап қалу. Психикалық- бұл материяның белгілі бір
жағдайы, ақыл-ой, сезім және т.б. сол өзін-өзі сақатау заңына бағынады.
Осыған байланысты Телезио материалистк дүниетанымды ұстана отырып, аффект
теориясын жасайды.. Жағымды аффектілік жан күшінің өзін-өзі сақтауға
талпынатынын, ал жағымсыз аффектінің жан қуатының әлсіреуіне әкелетінін
көрсетеді.
Өзін-өзі сақтау принципі федальдық-иерархиялық буржуазиялық-
индивидуалистік көзқарасының қарсылығын тудырды. Телезио пікірінше,
материяның өзіндік қозғалысы адамның ерекше жағдайын көрсете алмайды дейді
де жанды мәңгі деп қабылдайды. Телезио көзқарасы сол кезде енді көтеріліп
келе жатқан жаратылыстық ғылым түсініктеріне тән еді. Осыған ұқсас пікіде
болға Дж. Фракасторо (1478-1553), Т.Кампанелла (1568-1639) және т.б.
болды.
Қайта өркендеу дәуіріндегі алып тұлғаның бірі Леонардо да Винчи (1452-
1519) болды. Ол өз шығармашылығында сезімдікпен үңілу, теориялық қорыту,
тәжірибелі әрекетер синтезінде ақиқатқа жаңа қатынасын білдірді.
Ежелден ғылым патшасы философия болса, енді ол рольді Леонардо да Винчи
живописке аударады. Сөйтіп, Леонардо да Винчи ықпалымен живопис –
құдайлық ғылым айналдрады. Ол сана мен ақиқатты живопис тілімен
түсіндіреді. Дегенмен, Леонардо да Винчи ұстанымы христиандық дүниетанымна
қарсы келеді. Леонардо да Винчи адамның мінездік механизміне ене біледі,
оның анатомиялық-физиологиялық зерттеу адамның жалпы төрт түрлі жағдайы:
қуаныш, жылау, жазалану, еңбектік әрекетке бағдарланады. Ол әсіресе көру
қабылдауын барынша жіктеп қарастады.
XVI ғ. испан ойшылы Омес Перейра (1500-1560) болды және ол 20 жыл бойы
өзінің Антониана Маргарита деген еңбегінде адам мен хайуанның сезімдік
жанын жоққа шығаруды берген еңбегі болды. Алғаш рет жануарлар туралы ғылым
тарихында хайуандадың денесі апсихикалық түрде жан барбармайды, тек
сырқы факторлардың әсерімен фантазмамалар басқарылады дегенді айтады.
Сөйтіп фантазмамалар сөзін ендіред. Оның бұл атқарғандары номиналистік
дәстүрден , яғни танымдық саладан мінездік салаға ауысады. Перейра
пікірінше, хайуандар ешнәрсен көрмейді, есітпейді, сезінбейді, оларды тек
таңбалар ғана мнезінде қозғалта алады. Оның бұл пікірне католик шіркеуі
іліміне қарсы келеді. Оны инквизациядан тек адам жанының мәңгілік деген
ойы ғана қорғап қалады.
II бөлім ХVІІІ ғ. психологияның дамуы
2.1 Ассоцианизм мен эмпризимнің үстемдік құруы
ХVІІІ ғ. алдыңғы қатарлы капиталистік елдердегі қарым-қатынастардың дамуы
мен бекінуі танылды. Англия елін мықты державаға айналдырған индустриялдық
көтеріліс болды. Экономикалық өзгерістер ғасырдың соңында Францияның саяси
көтерілісіне әкеліп соқтырды. Германияның феодалдық алғы-шарттары шашырап
кетті. Әлеуметтік- экономикалық әлемдік көзқарасқа қарама-қайшы келетін
идеологиялық формаларды таң қалдырды. Бұл төңкерісте Ағарту-дың қозғалысы
кеңінен таралды. Бұл қозғалыс, ғылымның өсіп дамуына қарсы бағытталған
болатын. Буржазиялық теңдестік принципі ХVІІғ. қалыптасты, бұл теңдестік
принципі нағыз адам концепциясына бекітті. Сенсуализм мен эмпиризм-
рационолизм мен априоризм атты басты сыйынушылықтарға қарама-қайшы келді.
Осы орайда психологиялық ой құрылды. Детерминистік кестелер үлгісі ньютон
механикасының әдістеріне сәйкес келетін.
Ассоциативтік психология. Ньютон әлемдік механикалық модельдің құрылуын
тәмәмдады, бұл модель ХІХ ғ.аяғына дейін мәңгілік болып есептеледі.
Ньютонның табынушыларының санасында Ньютонның есімімен бірге Локка тікелей
байланыста болатын. Ол екеуі де ассоциативтік психологиясының механизм мен
сенсуализм салаларының көздері болып табылады. Ассоциация саласының
құқықтары мен мүмкіндіктері, әрекеттері үнді және грек ойшылдарымен оқып,
дамыған. ХVІІғ. ассоциация саласы ның детерминистік ұғымын – адам
ағзаларының процессі машина тәріздес деген тұжырымдама жасады. Бұл саладағы
байланыс, адам санасымен жасалғаннан, әлдеқайда күштірек болды.
Алғаш рет ассоциация әмбебап дәрежедегі салаға айналады, оның барлық
психикалық мүмкіндіктерін зерттеген, ағылшын дәрігері Гартли (1705-
1757гг.). Гартли жас кезінде теологиялық карьераға даярланған болатын,
бірақ ол күтпеген жерден медицинамен айналысады.
Адам баласына бақылау (1749) атты кітап классикалық ассоцианизмнің
басын бастаған болатын. Адам ағзасының қимыл-қозғалысын физика
заңдылықтарынан алып шығу талпынысы – Гартлиді декарттық психофизиологиямен
жақындата түсті. Декарт өзінің жеке физикасына сүйенді, ал Гартли-Ньютондық
физикаға сүйенді.
Ньютон әдістеріне сүйене отырып, Гартли зерттеуінің көздерін біле аламыз,
яғни ассоцианизмнің мықты ағымын. Спиноза әсері – бір-бірінен ажырамайтын
эквиваленттік психология және физика; Локка әсері – элементарлы-сенсорлық
жоғары интеллектуалды даму; Лейбниц әсері – психикалық бөлім. Гартли жүйке
физиология медицинасының басқа бөлімдерін зерттеуге ұмтылды. Бұл бағыттар
әлеуметтік көзқарастағы психологияға кірген болатын: адамзаттың діни
көзқарасын, оның белгіленген қоғамдық ортаға үйренуін, адам мінез-құлқын
басқару-мұның барлығы да, адамның қоғамға үйренуіне қойылған мақсаттар.
Гартли өзін материализмге қарсымын деп есептеді. Бұл
жағдайлар ХVІІІғ. Англияның саяси ерекшеліктері болып есептелді. Мұның
концепциясы теологиялық асырмаларды құрайтын, оның материалистік құрылымы
ешқандай күмән тудырмайды. Психологияның негізгі заңдарын өзі ойлап тапқан
жоқ, материалдық қарым-қатынас процесстерінен алды. Гартлидық ойынша,
Ньютонның Оптика және Бас атты еңбектері оны – ассоциация ұғымын
зерттеуге, вибрацияны оқытуға келтірді. Жүйке жүйесі – физикалық,
заңдылықтарға бағыныңқы болып келеді. Осымен сәйкес бұның негізгі
элементтері – ең қатаң қатарға, жатқызылды, физикалық әлемдегі ешәрседен
айырмашылығы жоқ, қатаң қатар. Бұл қатар – жүйке жүйелері мен ми және
мишықтарды тежелу арқылы қабылдау – адам ағзасын жаулап алды. Декарт
секілді, бірыңғай ағзасын жаулап алды. Декарт секілді, бірыңғай ағза және
оның өзге де бөліктерін түсіндірудің, нысаны болды. психикалық процесстер
өзінің физиологиялық негізінен бөлектенбейтіні анықталды, сонымен қатар
вибрация негіздеріне тікелей тәуелді болып табылады. Барлық жүйке
вибрацияларын Гартли екі түрге бөлді: үлкен және кіші. Кішісі бас және
арқа, ми жүйке жүйелерінің үлкен вибрациясының миниатюралық көшірмелері
мишықтың ақ сұйықтығында пайда болады. Кіші вибрацияларды зерттеу сезім
мүшелерінің пайда болуын түсіндіреді. Эмпиризм негізін салушы ағылшын
философы Джон Локк, адамның дамуында тәжірибе негізгі фактор деп есептеді
және оны игеру механизмдерін зерттеді, сонымен бірге тәжірибенің ақылдан
артықшылықтарын қарастырды. Сенсуализм сезімдік танымның рационалдықтан
жоғарлығы туралы ілімдер. Екі бағытта тума және өзгермеген идеялар мен
қабілеттерді терістеді және тәжірибе негізінде туындайтын өмір барысындағы
даму мүмкіндігін дәлелдеді.Ассоцианизм. Жан туралы білімнің идеалистік
бағытына ұқсас. Тәжірбиенің қалыптасуы мен игерілу механизмінің бірлігі
ретінде ассоциация қабылданды. Өз даму жолында ассоцианизм бірнеше
кезеңдерден өтті:
Бірінші кезеңде, есте сақтау процестеріне байланысты ассоциация жекелеген
психикалық құбылыстарды түсіндіруші принцип ретінде түсіндірілді.
Екінші – классикалық ассоционизм кезеңінде психика және психиканың
түсінігінің қалыптасуы механикалық байланыстар немесе ассоциациялар
психикалық элементтер арасындағы, әсіресе түйсік пен қабылдауды
түсіндірудің көзі ретінде қарастырылатын концепциялар пайда болды.
Үшінші кезең – алдыңғы кезеңдерде қалыптасқан концепциялар мен идеяларды
эксперименталды және практикалық зерттеуді қарастырады.
Давид Гартилидің (1705-1755) теориясы ассоцианизмінің классикалық даму
кезеңіне жатады. Гартлидің теориясының мақсаты адамдардың мінез-құлқының
нақты заңдылықтарын ашу және соның негізінде қатаң адамгершілік этикалық,
діне сенімдерді қалыптастырып, басқару.
Психика туралы ілімі Ньютонның адам түсінігіне негізделген: психика
машина ретіндегі ағза белсенділігінің өнімі, сыртқы орта тербелістерімен
өзара әрекеттестік негізінде жұмыс істейді. Ағзаның жұмыс істеуінің кезеңді
кестесі бар. Кілтті түсінік – тербеліс.
Психикада тербелістік екі шеңбері бар: үлкен және кіші.
Үлкен шеңбер жұмысы: қоршаған орта тербелістері жүйке талшықтарын
қозғалысқа әкеледі, соның негізінде миды тербелістер пайда болады. Ал олар
өз кезегінде бұлшық еттерге жеткізіледі. Тербелістердің үлкен шеңберінің
фукциясы мінез-құлықты реттеу. Үлкен және кіші шеңберінің арасында тығыз
байланыс бар: үлкен шеңбер тербелістері кіші тербелістерді туғызады.
Адамның рухани өмірі ассоцианиз механизмі арқылы үш қарапайым элементтер
негізінде құрылады:
1. түйсіктер – сезім мүшелерінің тербелістері негізінде қалыптасады.
2. елестер (түйсік идеялары) – кіші шеңбер тербелістері негізіндегі
заттардың іздері.
3. тербеліс күшін бейнелейтін сезімдер.
Гартли адамның барлық қабілеттерін ассоциация механизмі арқылы
түсіндірді. Ойлау адам психикалық жүйесінде жекелеген процесс ретінде
көрінбейді, ассоциация механизмімен шартталған зат пен сөз арасындағы
байланыс орнайды.
Сөзді түсіну процесі ретінде сөз бен түйсік арасында ассоциацияның пайда
болуы қарастырады. Бұл процесс балалық кездегі тәжірибеден қалыптасады.
Елестер мен пікірлердің пайда болуы ассоциация механизмі арқылы
иделялардың санады пассивті бейнеленуі. Ал жаңа ойлар бұрынғы иделардың
комбинациясы.
Ес екі түсінікті біріктіреді - өзіндік ес, түйсіктердің ассоциация
бойынша қандай тәртіп және қатынаспен алынуына байланысты қайта жаңғырылуы.
Ал қиял тәртіп бұзылғанда пайда болады.
Эмоция құмарлықпен қатар қойылады және қозғаушы күші мінез-құлық. Ерікті
белсенділік эмоция сондай күшті болған кезде қандай да бір іс-әрекетке
әкеледі. Еріктің қалыптасуының негізінде сөз бен қозғалыс ассоцияциалық
байланысы жаты.
Дэвид Юм (1711-1776) ассоциациялар арқылы бейнеленетін сезімдік
тәжірибелер білімнің көзі деп санаған, адамның барлық танымы ассоциациялық
иделар, танымның жалғыз көзі тәжірибе.
Рефлексия нақты білім бермейді, өйткені өзін өзі бақылауда адам тек
перцептивті кешенін ғана көреді. Тәжірибе құрылымы немесе сана: тәжірибе
түйсік және эмоция жататын толғаныстардың көшірмесі болып табылатын
идеялардан тұрады.
Ағылшын философы, педагог жіне дәрігер Джон Локк (1632-1704) Томас
Гоббс негізін салған эмприкалық психологияның ассоцианизм идеясын дамытты.
Сана және тәжірибе түсінігі. Сананың қалыптасуының негізі тума идеялар
емес, тәжірибе болып табылады, ал көзі түсік және рефлексия. Сыртқы дүниеде
пайда болған идеалрды түйсік санаға жеткізеді. Ішкі ижеяларды санаға дейін
рефлексия немесе өзіндік бақылау, яғни ақылды талдау жеткізеді. Бұл процесс
интроспекция атауын алып, интроспективті психологияда сананың мазмұнын
практикалық зерттеудің негізгі әдісі болды.
Жан түсінігі. Бақылау принципі жанды зерттеуде де қолданды. Жан адам
санасындағы басқалар сияқты таза бет, ал жанның мазмұны өмірлік тәжірибеде
пайда болады. Жан пассивті, бірақ ортаны қабылдауға қабілетті.
Ассоциация түсінігі. Ассоциация алғашында бір-бірімен байланссыз
едялардың дұрыс емес қосылуы және біртұтас ретінде бірін-бірі ілестіріп
жұмыс істейді. Мұндай байланыс ассоциация механизмі, яғни кейбір адамдар
тудырған симпатия және антипатия болуы мүмкін.
Идея теориясы. Идеялар ретінде кез-келген білім элементі, оның ішінде
түйсікте қабылданады идеялар көзі түйсік арқылы қамтамасыз етілетін сыртқы
тәжірибе сонымен бірге рефлексиямен жүзеге асатын ішкі сезім болады.
Идеялардың екі түрін бөліп көрсетті:
· қарапайым – түйсік және рефлексия көмегімен алынған бір
болжаммен қабылдау;
· күрделі – ассоциация механизмі арқылы қарапайым идеялардың
бірігуі.
Эмпиризм негізін салушы ағылшын философы Джон Локк, адамның дамуында
тәжірибе негізгі фактор деп есептеді және оны игеру механизмдерін
зерттеді, сонымен бірге тәжірибенің ақылдан артықшылықтарын қарастырды.
Сенсуализм сезімдік танымның рационалдықтан жоғарлығы туралы ілімдер.
Екі бағытта тума және өзгермеген идеялар мен қабілеттерді терістеді және
тәжірибе негізінде туындайтын өмір барысындағы даму мүмкіндігін дәлелдеді.
Ассоцианизм. Жан туралы білімнің идеалистік бағытына ұқсас. Тәжірбиенің
қалыптасуы мен игерілу механизмінің бірлігі ретінде ассоциация қабылданды.
Өз даму жолында ассоцианизм бірнеше кезеңдерден өтті:
Бірінші кезеңде, есте сақтау процестеріне байланысты ассоциация жекелеген
психикалық құбылыстарды түсіндіруші принцип ретінде түсіндірілді.
Екінші – классикалық ассоционизм кезеңінде психика және психиканың
түсінігінің қалыптасуы механикалық байланыстар немесе ассоциациялар
психикалық элементтер арасындағы, әсіресе түйсік пен қабылдауды
түсіндірудің көзі ретінде қарастырылатын концепциялар пайда болды.
Үшінші кезең – алдыңғы кезеңдерде қалыптасқан концепциялар мен идеяларды
эксперименталды және практикалық зерттеуді қарастырады.
Давид Гартилидің (1705-1755) теориясы ассоцианизмінің классикалық даму
кезеңіне жатады. Гартлидің теориясының мақсаты адамдардың мінез-құлқының
нақты заңдылықтарын ашу және соның негізінде қатаң адамгершілік этикалық,
діне сенімдерді қалыптастырып, басқару. Психика туралы ілімі Ньютонның адам
түсінігіне негізделген: психика машина ретіндегі ағза белсенділігінің
өнімі, сыртқы орта тербелістерімен өзара әрекеттестік негізінде жұмыс
істейді. Ағзаның жұмыс істеуінің кезеңді кестесі бар. Кілтті түсінік –
тербеліс.
Психикада тербелістік екі шеңбері бар: үлкен және кіші.
Үлкен шеңбер жұмысы: қоршаған орта тербелістері жүйке талшықтарын
қозғалысқа әкеледі, соның негізінде миды тербелістер пайда болады. Ал олар
өз кезегінде бұлшық еттерге жеткізіледі. Тербелістердің үлкен шеңберінің
фукциясы мінез-құлықты реттеу. Үлкен және кіші шеңберінің арасында тығыз
байланыс бар: үлкен шеңбер тербелістері кіші тербелістерді туғызады.
Адамның рухани өмірі ассоцианиз механизмі арқылы үш қарапайым элементтер
негізінде құрылады:
1. түйсіктер – сезім мүшелерінің тербелістері негізінде қалыптасады.
2. елестер (түйсік идеялары) – кіші шеңбер тербелістері негізіндегі
заттардың іздері.
3. тербеліс күшін бейнелейтін сезімдер.
Гартли адамның барлық қабілеттерін ассоциация механизмі арқылы
түсіндірді. Ойлау адам психикалық жүйесінде жекелеген процесс ретінде
көрінбейді, ассоциация механизмімен шартталған зат пен сөз арасындағы
байланыс орнайды. Сөзді түсіну процесі ретінде сөз бен түйсік арасында
ассоциацияның пайда болуы қарастырады. Бұл процесс балалық кездегі
тәжірибеден қалыптасады. Елестер мен пікірлердің пайда болуы ассоциация
механизмі арқылы иделялардың санады пассивті бейнеленуі. Ал жаңа ойлар
бұрынғы иделардың комбинациясы. Ес екі түсінікті біріктіреді - өзіндік ес,
түйсіктердің ассоциация бойынша қандай тәртіп және қатынаспен алынуына
байланысты қайта жаңғырылуы. Ал қиял тәртіп бұзылғанда пайда болады. Эмоция
құмарлықпен қатар қойылады және қозғаушы күші мінез-құлық. Ерікті
белсенділік эмоция сондай күшті болған кезде қандай да бір іс-әрекетке
әкеледі. Еріктің қалыптасуының негізінде сөз бен қозғалыс ассоцияциалық
байланысы жаты.
Рефлексия нақты білім бермейді, өйткені өзін өзі бақылауда адам тек
перцептивті кешенін ғана көреді. Тәжірибе құрылымы немесе сана: тәжірибе
түйсік және эмоция жататын толғаныстардың көшірмесі болып табылатын
идеялардан тұрады.
Ағарту дәуірінде француз эмпирикалық психологиясы қарқынды дамыды. Басты
сипаты ретінде адам санасының белсенділігі және оның қоғам шарттарына
тәуелділігі қарастырды.
Француз сенсуалистері қандай да бір күш әсер ететін, тәжірибе мен ақылдан
шықпайтын адам мен табиғатты субъект ретінде қарастыратын кез-келген ілімге
қарсы келеді. Психологиялық ойлар екі бағытта дамыды.
Бірінші бағыт, психика – жоғары ұйымдасқан материя мидың қызметі ретінде
қарастырылды. Жан ретінде белгіленген құбылыстарды эксперименталды зерттеу
мүмкіндіктерін ашты. Өкілдері: Кондильяк, Ламетри, Кабинес т.б. Екінші
бағыт – индивидуалды психика әлеуметтік шарттардың нәтижесі ретінде
қарастырды. Өкілдері: Гельвеция, Ж.Ж.Руссо, Д. Дидро. Ағартушылық
дәуіріндегі француз материалистерінің теориялары психологияның,
физиология, нейрофизиология одан әрі дамуына мәнді ықпал жасады. Өз
теорияларында француз материалистері адамның тұтыстық принципін жақтады.
Француз материалистерінің ілімдерінде алғаш рет орта және тұқым
қуалаушылық баланың психикалық дамуын анықтаушы, оның барлық қабілеттірінің
қалыптасукына әсер ететін негізгі факторлар ретінде қарастырылды.Француз
сенсуализмі қоршаған дүние туралы рационалды білім көзі ретінде сезімдік
тәжірибені қарастырып, психиканың ішкі байланыстарын эмпирикалық
зерттеді.
Рене Декарт (1596-1650) ең алғаш жан және тәннің мәнді бөлінуін жүзеге
асырды. Жан мен тән бір-бірінен тәуелсіз субстанция ретінде қарастырды.
Механикалық теория арқылы адам ағзасы дене-машина және дене қабілеттері
дербес қызмет жасайды. Тән қызметі қозғалыс, ал оның жұмыс принципі –
рефлекс, яғни сыртқы әсердің мидағы бейнесі. Жан қабілеті – ойлау, ал оның
жұмыс жасау принципі – рефлексия, яғни ойдың, идеяның, түйсінулердің, тек
адамға көрінетін бейнелеу процесі.
Ағзада жан мен тәннің бір-бірінен тәуелсіз субстанция екендігі
психофизикалық өзара әрекет принципіне негізделген: тән жанда сезімдік
қабылдаулар түріндегі құмарлықты оятуға әсер етсе, ал жан ойлау мен еріктің
көмегімен тәнді жұмыс істеуге және өзгертуге итермелейді.
Р. Декарттың дуализмі. Тек жан тәнге әсер етпейді, сонымен бірге тән
мәнді түрде жанға әсер ете алады, яғни ертеректе қабылданғандай бір жақты,
бір бағытты емес, өзара әрекеттесу жайлы сөз қозғады. Дуализм (қарама
–қайшылықты) жан мен тәннің өзара әрекеттестігінде бір жағынан жан тәннен
тәуелсіз, ал екінші жағынан тығыз байланысты екнін көресетеді. Жан тәннен
бөлек бола алады, ал шын мәнінде тек байланыста жасай алады.
Декарттың рефлекторлы кестесі. Декарт ең алғаш рефлекс терминін енгізді.
Декарттың рефлекс кестесі бойынша жануар тәні деп аталатын бөліктерді
сыртқы импульстер қозғалысқа әкеледі.
Сыртқы импульстер құралымен жануар тәні миға, яғни перифериялық жүйке
жүйесіне түтікшелер арқылы беріледі, одан автоматты түрде бұлшық еттерге
өтеді. Декарттың кестесі мінез – құлықтың рефлектолық табиғатын ашты.
Осыған дейін адам ағзасындағы қозғалыс пен мінез-құлқының негізгі себебі
жан түсінігі болған.
Р. Декарттың философиясындағы рационализм және ойлау түсініктері.
Рационализм түсінігі сананың мазмұнын зерттеумен тығыз байланысты. Оған
идеяның үш типін енгізді:
1.Адамның өзімен туындайтын идеялар: адамның сезімдік тәжірибесінен
туындап, сезім мүшелерінің мәліметтерімен жалпыланады. Бұл идеяның
функциясы жекелеген заттар мен құбылыстар жайлы мәлімет беру, бірақ олар
адамға қоршаған шындықтың заңдылықтарын тануға көмектесе алмайды.
2. Қабылданған идеялар – бір адамның тәжірибесіне негізделген әр түрлі
адамдар тәжірибесімен жалпыланған, бірақ жекелеген заттар мен өмірдің
аймақтары туралы білімдер береді, сондықтан қоршаған әлемді объективті
тану қажетсіз.
3. Туындаған идеялар, адамға қоршаған дүние туралы объективті таным бере
алады, өйткені ақылға қонымды және сезім мүшелерінен алған қосымша
ақпараттарға сүйенбейді.
Білімді алу рационалды интуиция деп аталады, ал қоршаған орта шындығын
тану – рационализм.
Ойлау түсінігі.
Ойлау – бұл жанның жалғыз белгісі, жанда өтетін ойлау процестерінің
тұрақтылығымен шартталады, өйткені ол өзінің ішінде не болып жатқанын
біледі. Жан – бұл ойлайтын субстанция. Психика – адамның ішкі әлемі
ретінде түсіндіріледі, өзіндік бақылау мүмкіндігі бар. Бұл өзіндік бақылау
ішкі көзге ұқсайды.Таным әдісі жүйелі күмәндәну болып табылады. Бұл
әдісті тек ғылыми шындықты алуда қолдануға болады, өйткені өмірде заттардың
немесе құбылыстардың мәнін түсіну үшін айқын білімдерді қолдану керек.
Объективті шындықты танып білу үшін сезім мүшелеріне жүгінудің қажеті жоқ,
өйткені олар әрқашан шындықты дұрыс бейнелемейді.
Б. Спинозаның таным және аффект теориясы. Бенедикт Спиноза (1632-1677)
нидерландық философ. Оның негізгі шығармасы Этика таным теориясы.
Танымның төрт тәсілі бар:
1) есту бойынша;
2) кездейсоқ, ретсіз тәжірибеден;
3) жалпыдан жалқыға;
4) жақын себептерді түсіну арқылы мәнділікті тікелей қабылдау.
Осы төрт тәсіл негізінде Спиноза танымның үш типін бөліп көрсетеді.
Бірінші ретті таным – пікір және қабылдау, бейнелер түрінде көрінеді,
абстракты білімдер. Екінші ретті таным - ақыл танымы, заттардың мәнді
қасиеттері туралы жалпы идеялар.Үшінші ретті таным – интуитивті таным,
заттардың мәнділігі туралы нақты және индивидуалды білімдер теінде
белгіленеді.
Аффект теориясы. Аффектілер табиғаттың табиғи көрінуі ретінде
белгіленеді. Оларды екіжақты көзқараспен қарау керек. Ойлау көзқарасы
бойынша аффект – бұл жалған, қоршаған заттар сендірген идеялар, онда
тәннің бар болуы және әрекеттені қабілеттіліктері адекватты емес
белгіленеді, ал аффектінің ұзаққа созылуына қарай басқа денелер әсерінен
бұл дененің өмір сүріп, әрекеттені мүмкіндіктерінің өсу немесе азаю
жағдайы. Алғашқы үш аффектіні бөліп көрсетеді:
* тілек;
* қанағаттану;
* қанағаттанбау.
Басқа көптеген аффектілер осы үшеуінің негізінде жасалып келесі
принциптерге байланысты болады: қайғыру және ассоциация бойынша заттар
туралы пікірдің өзгеруі. Құмарлық, эмоция, аффектілерді Спиноза адамның
еркінсіздік себептерінің негізі ретінде көрсетеді, өйткені тек эмоциядан
бас тарту адам еркіндігін шарттайды және адамның еркіне тәуелді, берілген
жағдайға қатысты күші және мүмкіндіктерін көрсету. Бұл жерде еркіндік
аффектіге еру емес, қажеттіліктерді тану мүмкіндігі ретінде және осы
қажеттілікке бағыну ретінде көрінеді. Еркіндік бұл – адамның инстинкт,
құмарлық әсерлерінен босатылуы.
Томас Гоббс (1588-1679) Спиноза және Лейбнис сияқты Рене Декарттың
дуализмін сынады. Гоббс адам табиғаты жайлы өз теориясын ұсынды. Гоббс
жанның ерекше мәнін терістеді. Гоббс Голелейдің механикасын айқын жақтаушы
болды. Оның ойынша, дүние тек материалыд заттарға толы және механика
заңдылығы бойынша сүріп, қозғалады. Осының негінде Гоббс табиғаттағы
барлық мәнділік сияқты психикалық құбылыстарда материалы және бұл
заңдылықтарға бағынады деген қорытынды жасады. Осындай түсінік негізінде
Гоббс таным теориясын ұсынды. Оның ойынша, түйсік сыртқы материалды
объектілердің әсерінен пайда болады.Түйсіктен кейін инерция заңдылығына
сәйкес және әдсіреген түйсік іздерінің әсерінен елес пайда болады, ойлар
тізбегін түседі. Бұл процесс кейін ассоциация деп аталды. Ассоциация
мәселесін антикалық психологияда Платон мен Асрисотель қарастырған, бірақ
Гоббс алғаш рет ассоциацияға психологияның әмбебап заңдылығы статусын
беріп, құбылыстың практикалық зерттелуінің негізін салды.
Гоббстің Декарттың тума идеялар түсінігіне берген сыны психологиялық
ойлардың ары қарай дамуында маңызды рөл атқарды. Гоббс пікірнше, танымда
бастысы рацио немесе ақыл емес, эмпирио немесе тәжірибе, ал ақыл
асоциацияның өнімі, яғни ағзаның материалды әлемімен өзара әрекетінің
нәтижесі. Гоббс бойынша, тәжірибе алғашқы.
Мұндай рационализм түсінігіне қарсы келу эмпиризм деп аталды. Т. Гоббс
ХІХ – ХХ ғасырларда қарқынды дамыған эмпирикалық психологияның негізін
салды.
Фрэнсис Бэкон (1561-1626) – ағылшын философы, қазіргі ағылшын
эмпиризмінің негізін салушы, жан табиғаты жайлы сұрақтар емес, оның
құрамынан органикалық функцияларды алып тастап, оның процестерін
эмпирикалық сипаттау қажет екендігін айтты. Жан концепциясы.
Жанның екі типін және оларға тән қасиеттерді бөліп көрсетті:
1. Рационалды, құдайлық жан: (немесе рух) ес, ақыл, ойлау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I бөлім XVIII ғ. дейінгі психологияның даму тарихы
1.1 Феодалдық қоғамдағы жан туралы
ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Орта ғасырлардағы Арап және Италияндық жан туралы ілімдер ... ... ..7
I I бөлім ХVІІІ ғ. психологияның дамуы
2.1 Ассоцианизм мен эмпризимнің үстемдік
құруы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...12
2.2 Ағарту кезеңіндегі психологиялық ойлардың дамуының
негізгі бағыттары ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .37
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Жан туралы материализмнің ең алғашқы
түрі. Грецияның отаны Ионияда (6 ғасырдың аяғында) пайда болды. Бұл грек
философиясының дүние қайдан, неден пайда болды? деген ой грек
философиясының проблемасы болды. Ғалымдар – Анакси, Гераклит жан заттан
пайда болады, ой заттың қасиеті дегенді айтады. Жан - Апейрон жылылық пен
суықтық қасиеттерінің бірі. Анакси – дүниенің негізін ауа деп атады.
Адамның екі қасиеті бар: бірі - сұйықтығы бұдан жылылық, от, күн сияқты
нәрселер пайда болады ; екіншісі – қоюлануы бұдан жел, бұлт, су, жер сияқты
нәрселер пайда болады. Ал жан – ауаның бір құбылысы деп оны зат қасиеті
сияқты қарайды. Жан денені реттеп отырады.
Гераклит және Милет – дүниенің негізі от деп қарастырады. Жан оттан
шыққан, ол оттың қасиеті деп есептейді. Гераклит жан – жанып тұрған от,
адам өлгенде оның тәні жанынан арылып суынады дейді. Адам ақылы сол оттың
болуына байланысты. Сөйтіп Гераклиттің Ионияның басқа да философтарының
жанды материяның қасиеті деген көзқарастары тұрпайы материалистік тұрғыда
болды.
Ежелгі Грецияда жан туралы материалистік көзқарасты жақтаған.
Демокрит (460-470 ж) болды. Ол дүниеде атомдар мен бос кеңістіктер бар.
Атомдар материяның бөлінбейтін бөлшегі. Олар мәңгілік өзгермейді және олар
үнемі қозғалыстар болады, оларды бір-бірінен көлемі, түсі, жағдайы, орнына
байланысты айыруға болады дейді. Жан - өте ұсақ, ол өте кішкентай
атомдардан құралған. Түйсіну, ойлау, заттардың сәулесі, бейнесі, көшірмесі.
Ол заттардың жер етуінен пайда болады, бұл бейнелер көзге көрінбейтін ұсақ
атомдар деп түсіндіреді.
Грецияның ғалымы Платон бұл пікірлерге қарама-қарсы идеалистік көзқарас
айтады. Оның пікірінше дүниенің екі негізі бар: сезілетін заттар дүниесі
(бұл жалған дүние) идеялар дүниесі (ақиқат дүние)
Платон өзінің еңбектерінде, Федон, Мемлект сияқты шығармаларында
жан деген не? оның қасиеті қандай? адам жаны өлгеннен соң қайтда кетеді?
деген сұрақтарға жауап береді. Платонның шәкірті Аристотель Жан туралы
деген еңбегінде білім – сезімдік дүниеден пайда болады, тән – материя, жан
– форма. Материясыз форма болмайды, тән жанның өмір сүруіне қажетті шарт
деп есептейді. Идея өздігінен өмір сүрмейді, заттармен бірге болыр, яғни
соларға бейімделіп отырады дейді.
VI ғасыр Үндістан ғалымдары жан туралы ілімді діни нанымдар джайнизм мен
буддизм бағытына сай таратады. Жан дүние сырын даралық ерекшелікке орай
болады, адам бойындағы жасырын сырларын жеңе білуі, оны меңгеруі
нәтижесінде болады деп көрсетеді. Адамның психикалық әрекетінің негізгі
органы жүрек деп таниды.
Еретедегі Қытай ғалымдары да ХІІІ ғасыр денені басқарушы жүрек деп
санайды. Қытай философы Конфуций – адамның білімі мен психикалық салалары
туа берілетін қасите. Адам туғанда қайырымда болып туады, оны бұзатын да,
түзететінде орта деп есептейді. Сырттан әсер ететін зиянды қасиеттерден
арылу үшін, адам өзінің ішкі дүниесі терең бойлап, кемелденуі керек деп
есептейді.
Ежелгі Римнің ойшылдары Лукреций, Гален. Жан жүйесі туралы ілімді жан
дүниесінің сырымен байланыстырады. Ал грек ойшылы Сократ (470-399). Өзіңді
өзің тани біл деген ұлағатты ұлағатты сөзі жан дүниенің сыры мен
үштастырылады.
VII-VIII ғасырларла ислам дінінің тарала бастауына байланысты. Бағдат т.б
шаһарлар дүние жүзілік өркениет орталығына айнала бастайды. Сөйтіп, араб
тілі мемлекеттік тілге айналады да Аристотельдің Платонның, Гален,
Архимедтің еңбектері араб тіліне аудапрылады. Сөйтіп еңбектер Азия
елдерінде, Үндістаннан бастап, Пирелей түбегіне дейін таралады.Әбу Насыр,
Әл Фараби (870-950 ж); Әбу Али Ибн сина (Авиецена) (980-1037)
Жан өлмейді деген пікірді өрістеткен идеалистер. Фара Аквинский (1225-
1274) боды. Роджер бәкон. Кез – келген ғылым тәжірибеге және математика
ғылымына сүйену керек дейді де жан материямен бірлікке өмір сүреді.
XVII ғасыр ағылшын ғалымы Френсис Бәкон (1561-1626) ғылым тәжірибелік
зерттеулерге негізделуі қажетігін айтады. Психологиялардың ілімді
өрістетушілер Декарт, Гобс, Спиноза, Лейбниц, Дж. Люкс т.б болады.
Дегенмен психологияның даму тарихы терең қарастырмауына байланысты мен
курстық зерттеу тақырыбымды: XVIII ғ. ассоциианализм мен эмпиризмнің
үстемдік құруы деп таңдар алып қарастыруды жөн көрдім.
Зерттеу мақсаты: XVIII ғ. ассоциианализм мен эмпиризмнің үстемдік құруын
анықтау
Зерттеу міндеттері:
Зерттеу пәні: XVIII ғ. ассоциианализм мен эмпиризмнің үстемдік
құрылуын белгілеу.
Зерттеу объектісі: XVIII ғ. ассоциианализм мен эмпиризмнің үстемдік
құрудағы ілімдердің дамуы.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: XVIII ғ. ассоциианализм мен эмпиризмнің
үстемдік құруы туралы теориялық, әдістемелік материалдардағы ой-пікірлер
зерденіп, сипаттама берілді; тақырып аясындағы инновациялық технология
жөніндегі іс-тәжірибелерді ұтымды пайлаланылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: XVIII ғ. ассоциианализм мен
эмпиризмнің үстемдік құруы туралы теорияларлық, тәжірибелік тұрғыда толық
зерттелініп негізделді.
Курстық жұмыстық құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I бөлім XVIII ғ. дейінгі психологияның даму тарихы
1.1 Феодалдық қоғамдағы жан туралы ілім
Антик дүниесі күйреу алдында тұрғанда феодалдық қоғам орнады. Өндірістің
жаңа тәсілі мәдениет пен білім кенеттен құлдыраған жағдайда пайда болды.
Қалалар жойылды. Ауылдар мен аяусыз пайдаланылған шаруашылыққа толы помещик
негізіндегі жерлер және бірыңғай сауатсыз феодалдарға (ақсүйектерге) толы
ауылдар ортағасырдың алғашқы жүз жылдығында Еуропаның экономикалық бет
–бейнесін, сонымен бірге оның христиан шіркеуінің диктатына бағынышты
саяси, мәдени және рухани өмірінің ерекшеліктеріне (анықтады) көрсетті.
Шіркеу өздерінің доматтарын (парызын) безендіру үшін пайдалана отырып,
антик дәуірінндегі білім түйірлерін іріктеп алды. Адам мен табиғатты
табиғи ғылыми зерттеу тоқтап қалды. Діни мақсатта пайдалану мен беймәлім
көзқарастар организм (ағза) және оның психикалық қызметін тәжірибелі
түрде зерттеуді алмастырды.
Шынайы психикалық құбылыстарды тану туралы мүлде сөз болған жоқ. Жан
екі өмірді –дене мен құдайда жүргізетін мән ретінде түсіндіріледі, оның
үстіне оның болуының екінші тәсілі ақиқат (шындық) деп мойындады. Жан
қызметі туралы философиялық -психологиялық түсініктерді басында теология
игерді. VIII ғасырда схоластика пайда болды. Бұл ортағасырлық мектепте
жұмбақ –логикалық негіздегі дін ілімін ұстанатын философия болды. Оның
әдеттегі тәсілдері құбылыстардың әр түрлі топтарды ауыстыру мен айыруға
алып келді: психологияда мысалы сезім, ерік сапалары, рақымшылдық
түрлері және т.б. жан туралы өзінің түсініктер қорын схоластика басында
неонеопатонизм есебінен толықтырды. Әрі қарай (ХІІІ ғасырдан бастап) оның
кумиры және ұлы беделі Аристотель болды. Бірақ бұл, А.И. Герцен
айтқандай, Тонзуралы Аристотель болды, онда схоластика барлық тірі
нәрсені өлтірді, оның ішінде жан туралы ілімнің толық өмірін, өзінің
эмпирикалық және детерминистік білімімен байланысы мен күштінің бәрін
өлтірді. Бұл ілімнің теологиялық және дуалистік кезеңдері адам нанғысыз
асырыпжіберілді (айтылды), Аристотельдің жаратылыстану -ғылыми әдәсі
(лақтырып) шеттетіліп тастадады. Психикалық қызметі туралы түсінікті
талдаудың қаруы тәжірибенің орнына бедел мен салт-дәстүрге негізделген
дау –дамайлар мен дәлелдер болды. Бұған мынаны қосу керек, яғни
Аристотельмен ұзақ уақыт бойы аудармашылармен көшірмелердің жеке
түсінігімен әсер алған , бар болғаны латын және араб аудармалары бойынша
ғана танысты. Схоластикалық мантия (киім, тащ) кигізгенге дейінгі бірнеше
ғасырлар ішінде Аристотель Еуропаның рухани өмірінің басты фигурасы
болды, Аристотельдік ойлар араб тілді Шығысты қабылдады.
Жанды антикалық тұрғыда түсіндіру көптеген негіздер бойынша жаңа
идеология үшін қолайсыз болды. Феодалдық көзқарас, қаптаған халқты
әлеуметтік экономикалық езіп –жаншу міндетін жүзеге асыра отырып,
адамның жердегі мінез –құлқын ирреалды мақсаттарға біріктірді.
Жекеліктің өзегі –оның мені, қарым –қатнаста өмір сүру мәні қарастырылған
поту жан –жақты дүниемен байланыста болды. Біз антик дүниесінің
психиканы түсіндірудің үш негізгі тәсілін жасағанын көрдік –жанның
қайнар көзі және негізі ретінде не физикалық дүние процесстері, не
биологиялық организм , немесе (пайымдалған) сырттай бақыланған заттарда
жүзеге асырылған рухани –мәдени сала болды. Бұл бағыттардың бір де бірін,
ол ( бәрінен жоғары) Құдаймен тікелей қарым –қатнасқа түсу үшін , бәрінен
безу тиісті болған, адамды күнәлі шындыққа қаншалықты байлап қойғанымен
, христиан шіркеуі қабылдай ашады. Жанның антикалық бейнесі
феодализм идеологтарын басқа себептер бойынша да қанағаттандырмады.
Антик заманындағы түсініктер тек философиялық ғылыми жұмыстың
нәтижелерін бекіткен өзінің позитивті мазмұнына ғана емес, сонымен бірге
осы жұмыстың мотивтеріне, критерийлермен тәсілдеріне қатыстыру
мүмкіндігіне де қауіпті болды.
Ғылыми іс –әрекеттің адамға әсер етуі оның қорытынды нәтижесін –дайын
білімді берумен таусылмайды. Осы нәтижелермен бірге санаға іс –әрекет
схемасы және мотивациялық мақсаттар жазылуы мүмкін. Діни идеалогия
жабысып алған мотивацияның дүниені тануды мақсат тұтқан Ежелгі Греция
ойшылдарының интелектуалды мінез –құлық мотивтерімен еш қатысы болған
жоқ, ол өз бетінше сыртқы шынайылыққа қатысы бойынша жеке тұлғаның
белгілі бір позициясын болжады: оның авторлық әсерлерімен, идеологияның
диктатымен тоқтап қалмаушылығын .
Еуропада орта ғасырдағы батыс филофиясы үлкен тарихи дәуірді қамтиды.
Оның ең басты сипаты –христиан дінімен тығыз байланыстылығы. Бұл кезде
біліммен рухани –мәдениеттің негізгі ошағы рөлін шіркеу атқарған. Ал,
философия діни догматтарды негіздейтін және түсіндіретін білім саласы
болған.
Философияның негізгі мәселелеріде діни сипатқа ие болды. Мысалы, әлде
Құдай жараттыма, әлде ол өзімен –өзі өмір сүре ме? Адамның ерік
бостандығымен Құдайдың құдіреті өзара қалай байланысады?
Адамдар түсініп, ойланып қана қоймай, сенуі де керек. Сенім барлық
философиялық ізденістердің күре тамырына, өзегіне айналған. Неге қалай
сүйену керек?
Осындай сұрақтар төңірегінде іздене отырып, философтар негізгі
қағидаларды, тұжырымдарды анықтаған, оны шіркеулер жиналысында бекітіп,
догмаға яғни, бұл жылай орындауды талап ететін ережелер дәрежесіне
көтерген.
Бүкіл адамзаттың тарихы құдай әлемімен жер әлемінің арасындағы тартыспен
анықталды.
Құдай әлемі –шынайы өмір әлемі, ал жер әлемі –күнәкәр өмір әлемі.
Феодалдық қоғамның кейінгі кезеңінде схоластиканың соңына қарай сенім
мен ақыл –ойдың үйлесімді болуына күмән келтіріп, бірте –бірте екі
ақиқат ілімі тарала бастады. Сонда екі ақиқат туралы доктринат пайда
болды. Оны жақтаушылар , діни шындықтармен қатар , сенімге емес, ақыл (
компетенциясына) құзіретіне жататын шынсдықтың бар екендігі туралы нұсқаны
жақтады. Бұл ілімнің мәні –өз бетінше танымдық жұмыс үшін шіркеуден
таңдарымға тойтарыс беру болды.
Психологиялық мәселелерді талдауға арналған да маңызы зор екі ақиқат
концепциясы белгілі бір тарихи жағдайлар кезінде пайда болды. Оның Ежелгі
Грецияға қажеті болмады.
Антик дәуірінің білімінен қалғаны , шіркеу мектептерінде жеті бос өнер
деген атпен сабақта оқытылды, оның барлық мазмұны дін ілімі мақсатына
бағынышты болды. Бірнеше ғасырлар ішінде еуропалық феодалдық қоғамда ешкім
ежелгі грек және александрия ғылымы туралы ештеңе білген жоқ. Сол сияқты
әрі қарай шіркеумен ассимилицияланған, Платон мен Аристотельдің
шығармаларыда белгісіз болды. (Егер Платонның бір диалогымен
Аристотельдің екі логикалық трактатын есептемесек). Кез келген еркін
ойшылдықтың пайда болуы жазаланды.
1.2 Орта ғасырлардағы Арап және Италияндық жан туралы ілімдер
Ежелгі дүниенің құл иеленушіліктің орнын басқан феодалдық коғамның
орнауымен ертеден келе жатқан адам психикасы жайындағы ілім мистикалык және
діни көзқарастар ықпалына көшті. Жан екі түрлі сипатта өмір сүреді деп
уағыздалды. Психика туралы ертеден қалыптаскан тәжірибелік зерттеулер
схоластикамен алмасты. Жан жайындағы аристотельдік ілім өмірден шеттетілді.
Дегенмен, VIII-XII ғасырларда араб тілді Шығыс елдерінде философиялық ой-
пікірлер өркен жайып, ғылыми зерттеулер және адамның жан дүниесі
жайындағы ілім жанданып, жаңа сипатка ие болды. Араб мәдениетінің
өркендеуі, араб тілінің мемлекеттік тілге айналуы, ислам дінінің таралуы,
Халифат астанасы Бағдат пен өзге шаһарлардың өсуі оны дүниежүзілік
мәдениеттің орталығына айналдырды. Жаратылыстану, медицина, математика
мен адамтану ғылымдары өркен жайып, ежелгі дүние ғұламалары Платон мен
Аристотельдің, Гален мен Аристотельдің еңбектері араб тіліне аударылды.
Сөйтіп, бұл еңбектер Кіндік Азия елдеріне, Үндістаннан бастап сонау Переней
түбегіне дейін таралды, сол елдерді мекендеген халықтардың төл
мәдениетінің, философия мен өзге де ғылымдардың карқынды дамуына өз
шарапатын тигізді.
Аристотельдің және басқа да ғалымдардьң идеялары, ашқан жаңалықтары, ой-
пікірлері Әбу Насыр әл-Фараби (870-950 ж.ж.), Әбу Али ибн Сина (Авиценна]
(980-1037ж.ж.), Ибн Рошд (1126-1198 ж.ж.) сияқты ғұламалар зерттеулері
арқылы адамның жан дүниесі жайындағы ілім өркендеді. Араб ғалымы Ибн әл-
Хайсам (965-1039 жж.), Ирандық Закария Рази (865-925 жж.) еңбектерінде адам
жан жүйесі туралы ғылым жетістіктеріне сүйеніп зерттеулер жүргізеді.
Әбу Насыр әл-Фараби адам жан дүниесін көрсететін Ізгі қала тұрғындары,
Азаматтық саясат, Мемлекеттік қайраткерлердің өнегелі сөздері
шығармаларында философиялық, психологиялық, әлеуметтану ғылымдарының
жетістіктерін кеңінен талдайды, әрбір мәселенің мән-жайына анықтама
түсініктер береді. Әл-Фараби Аристотельдің Жан туралы шығармасын араб
тіліне аударды. Ол Аристотель сияқты материалистік ұстанымда бола отырып:
дүние материядан кұралады, ол жойылып кетпейді, бір түрден екінші түрге
көшіп өзгере береді, жан тәннен бұрын өмір сүрмейді, бір денеден екінші бір
денеге барып орналаса да алмайды. Адам дүниеге келісімен адамның бойында
түрліше күш-қуат пайда болады, сол күш-қуат қабілетінің негізгі түрлері:
адамды қуаттандыратын күш (арабша-әл қуат әл-газийа); түйсіну куаты;
қиялдау қуаты; ақыл-ой не ойлану куаты; қозғаушы күш; белгілі іс-әрекетке
ұмтылу қуаты деп көрсетеді. Ол атаған адам бойындағы күш-қуаттың түрлері
жеке психикалық процестердің атауы мен мәніне дәл келеді. Ал ол өзінің
Екінші ұстаздың сөз (ақыл-ой) мағынасы туралы ой толғамдары дейтін
еңбегінде психикалық процестердің барлығына жуығын адамның белгілі
мүшелерінің қатысуымен жасалып отыратын материалдық құбылыстар деп анықтап,
әсіресе, адам жанының ақыл-ойға байланысты болатындығыньң ерекше маңызы бар
деп көрсетеді. Адам қиялы онын түс көруіне де әсер етіп, іс-әрекетінің
ерекше бір жалғасы болып саналады. Ибн Сина Медицина қағидасы деген
еңбегі медициналық мектептерде бес жүз жыл бойы шар тарапта пайдаланған
құрал болды. Ол жанды түсіндіруде психофизиологиялық мәнін ашып көрсету
үшін тәжірибелік зерттеулерге негізделген және оған басымдық беру
керектігін айтады. Адам психикасының ми қызметіне тәуелділігін
материалистік тұрғыдан қарастырады. Ибн Сина жанның (психиканың) адамның
көңіл-күйіне қатысты сезімі мен эмоциясының және аффекттің табиғи негізінің
іздестірілуі сол замандағы психология іліміндегі жаңашылдық бағыт болды.
Ибн Синаның психологиялық ой-пікірлері мен зерттеулері, негізінен, жүгінді.
Ибн Рошдтың ақыл-ойдың дамуы жайындағы зерттеулері адам туралы жаңаша
білімнің іргесін қалады. Араб тілді ғұлама Закария Разидің ғылымды бақылау
нәтижелері мен тәжірибеге негіздеу жайындағы ой-пікірі, Ибн әл-Хайсамның
психофизиологиялык идеялары Ибн Сина зерттеулерімен ұштасып, жан жүйесі
жайындағы ғылымның канат жаюына елеулі үлес қосты.
Орта ғасырлардағы еуропалық ғалымдар жанның мәңгі өлмейтіні, идеалистік
қөзқарастың дами түсуіне жол ашты. Осы бағытта Фома Аквинский (1225-1274
жж.) мен басқа да философтардың схоластикалық жүйедегі көзкарастары үдей
түсті. Алайда, мұндай схоластикалық түсініктердің шындыққа сай еместігіне
көз жеткізген ағылшын оқымыстылары Гроссетест (1175-1263 жж.), оның
шіәкірті Роджер Бэкон (12І4—1292 жж.) барлық ғылымдар тәжірибеге және
математика ғылымына сүйенуі керек деген тұжырым жасап, жан туралы және оны
материямен бірлікте өмір сүреді дейтін аристотельдік кағиданы жаңғыртты.
Психологиянын даму тарихында орта ғасырлык дәуір талас артысты оқиғаларға
толы болды.
Психология ғылымының тарихында ХVII ғасырда психология ілімі жайында
жаңаша көзкарастар қалыптаса бастады. Әйгілі ағылшьш ғалымы Френсис Бэкон
(1561-1626 жж.) ғылымды тәжірибелік зерттеулерге негіздеп, оның нәтижелерін
адамның құралына айналдыру қажет деп санады. Оның пікірінше, адамның ақыл-
ойын жетілдіру үшін оның табиғат жайындағы білімін өсіріп, күш-қуатын
артыру керек. Бұл орайда, дүниенің сырын тәжірибелік зертеу арқылы ашқан
тиімді деп тапты. XVII ғасырдағы психологиялық ой-пікірді дамытуда: а)
жанды дененің, соның ішінде адамның да жан дүниесін зерттеп, олардын құпия
сырларын ашу; ә) әрбір индивидке (жеке адамға) тән сананы, оның ішкі
дүниесін бакылау арқылы өзіндік психикалық күй-жайын; б) адамның құмарлығы
мен аффектті күйлерін, оның өз мінез-кұлқын меңгеруін, жақсы, жаман істерге
бой ұруын; в) денесінің күш-қуатын, жүйке жүйесінің қызметі мен психиқалық
жағдайлары ара қатынасының қандай күйде екендігін анықтауға ерекше мән
берілді. Психологиялық ілімді өрістету жолындағы мұндай көзқарастарды
қолдап, өздерінің еңбектерін жазған ойшылдар-Декарт (1596-1650 жж.), Т.
Гоббс (1588-1679 жж.), Б.Спиноза (1632-1677 жж.), Г. Лейбниц (1646-1716
жж.), Дж.Локк 1632-1704 жж.) сияқты атақтары әлемге әйгілі адамдар болды.
Италяндық қайта өркендеу дәуіріндегі психология. XIV-XV ғ. жерорта
теңізін жағалауындағы орналасқан европа елдері капиталистік дамуы және
олар буржуазиялық даму үрдісінде қалыптасқан - рухани церківті-құдайшылық
жолынан тұлғаны арылту күресі бастайды. Теологиямен алғашқы күрес пантеизм
формасыда болып, дүниені материалистік тұрғада ашық түсіндірді. Христиандық
теологияда космос – құдайлылық, ал адам-сол космоспен бірге деген дуализм
мен иерархизм бағытына қарсы идеяда болды. Адамның денесі сол психикалық
қасиеттерді атқарушы. Адамдағы жеке мінез бітісі табиғаттың жалпы
заңдылықтарына бағынады.
Италияға пантеистік идея Ибн-Рошд іліміне қатысты келді. Бұл ілімді
ұстанушылар діни қағидаттардан арылу үшін Испаниядан қашуына тура келді,
сөйтіп олар сөз еркіндігі бола білген XIII-XIVғ. Падуанск университетіне
баспана іздеді. Падуанск университеті римдк және паптк биліне қарсы
күресті. Флоренциядағы академияда падуанстік авероистіктер неоплатоникте
болады. Ол арап философтарының қарсыласуыа ұшырайды. Мұндай алғашқы
қарсыласушылықты Пьетро Помпонацийдің Жанның мәңілгі туралы трактаты
болды. П.Помпонаций (1465-1525) және Александер Ибн-Рошдтің Аристотельдің
жан туралы ілімін түсіндіруне түсетулер жасайды. Александер жеке жанда
интеллектуалдылықты ендіреді деген Помпонацийдің ойын қайта жаңғыртады.
П.Помпонаций адамдағы жоғарғы психикалық қабілет төмені болып келеді, ал
тәндік процестерсіз өмір сүру мүмкін емес, ойлау - сезімдік күйді қажет
етсе, ерік- тек денелік нақты көрісті қажет етеді. Адамның жаны ең жоғарғы
материалдық форма, он тәнсіз ешбір қызмет ете алмайды деп көрсетеді.
П.Помпонаций трактаты алексанристердің қозғалысын тудырады. Оның және
алексендристердің антиклерикалды мотивтері кесімді шығады және осы екі
бағыт жаңа идеялық атмосфераның жасалуында маңызы рольге ие болады.
Қайта Өркендеу дәуірінде ақиқатты сезімдік тануда эмперикалыққа
талпынады. Эмперикалық- натуралистік бағытты- Бернардино Телезио (1509-
1588) басқарады. Ол Білімді Падуеде алады, Неаполда, Италияның басқа да
қалаларында жаратылыстық зерттеу қоғамын ашады. Оның барлық танымы сырқы
әсерлердің жанның ең нәзік материясында жасалу мен оның қайта құрылуына
бағытталады. Сезімдік күйдің салыстырылуы мен байланысы арқылы парасат
жасалады. Керек десең геометрия өзі сезімдік ғылымға тәуелді, ол тәжірибені
қажет етеді немес ол фактілеріді салыстыру мен аналоиялық арқылы қайта
өңдейді дейді.
Тітіркену мен конденсацияның қозғаушы күші, материясы бір ғана мақсат:
қол жеткізген жағдайды сақтап қалу. Психикалық- бұл материяның белгілі бір
жағдайы, ақыл-ой, сезім және т.б. сол өзін-өзі сақатау заңына бағынады.
Осыған байланысты Телезио материалистк дүниетанымды ұстана отырып, аффект
теориясын жасайды.. Жағымды аффектілік жан күшінің өзін-өзі сақтауға
талпынатынын, ал жағымсыз аффектінің жан қуатының әлсіреуіне әкелетінін
көрсетеді.
Өзін-өзі сақтау принципі федальдық-иерархиялық буржуазиялық-
индивидуалистік көзқарасының қарсылығын тудырды. Телезио пікірінше,
материяның өзіндік қозғалысы адамның ерекше жағдайын көрсете алмайды дейді
де жанды мәңгі деп қабылдайды. Телезио көзқарасы сол кезде енді көтеріліп
келе жатқан жаратылыстық ғылым түсініктеріне тән еді. Осыған ұқсас пікіде
болға Дж. Фракасторо (1478-1553), Т.Кампанелла (1568-1639) және т.б.
болды.
Қайта өркендеу дәуіріндегі алып тұлғаның бірі Леонардо да Винчи (1452-
1519) болды. Ол өз шығармашылығында сезімдікпен үңілу, теориялық қорыту,
тәжірибелі әрекетер синтезінде ақиқатқа жаңа қатынасын білдірді.
Ежелден ғылым патшасы философия болса, енді ол рольді Леонардо да Винчи
живописке аударады. Сөйтіп, Леонардо да Винчи ықпалымен живопис –
құдайлық ғылым айналдрады. Ол сана мен ақиқатты живопис тілімен
түсіндіреді. Дегенмен, Леонардо да Винчи ұстанымы христиандық дүниетанымна
қарсы келеді. Леонардо да Винчи адамның мінездік механизміне ене біледі,
оның анатомиялық-физиологиялық зерттеу адамның жалпы төрт түрлі жағдайы:
қуаныш, жылау, жазалану, еңбектік әрекетке бағдарланады. Ол әсіресе көру
қабылдауын барынша жіктеп қарастады.
XVI ғ. испан ойшылы Омес Перейра (1500-1560) болды және ол 20 жыл бойы
өзінің Антониана Маргарита деген еңбегінде адам мен хайуанның сезімдік
жанын жоққа шығаруды берген еңбегі болды. Алғаш рет жануарлар туралы ғылым
тарихында хайуандадың денесі апсихикалық түрде жан барбармайды, тек
сырқы факторлардың әсерімен фантазмамалар басқарылады дегенді айтады.
Сөйтіп фантазмамалар сөзін ендіред. Оның бұл атқарғандары номиналистік
дәстүрден , яғни танымдық саладан мінездік салаға ауысады. Перейра
пікірінше, хайуандар ешнәрсен көрмейді, есітпейді, сезінбейді, оларды тек
таңбалар ғана мнезінде қозғалта алады. Оның бұл пікірне католик шіркеуі
іліміне қарсы келеді. Оны инквизациядан тек адам жанының мәңгілік деген
ойы ғана қорғап қалады.
II бөлім ХVІІІ ғ. психологияның дамуы
2.1 Ассоцианизм мен эмпризимнің үстемдік құруы
ХVІІІ ғ. алдыңғы қатарлы капиталистік елдердегі қарым-қатынастардың дамуы
мен бекінуі танылды. Англия елін мықты державаға айналдырған индустриялдық
көтеріліс болды. Экономикалық өзгерістер ғасырдың соңында Францияның саяси
көтерілісіне әкеліп соқтырды. Германияның феодалдық алғы-шарттары шашырап
кетті. Әлеуметтік- экономикалық әлемдік көзқарасқа қарама-қайшы келетін
идеологиялық формаларды таң қалдырды. Бұл төңкерісте Ағарту-дың қозғалысы
кеңінен таралды. Бұл қозғалыс, ғылымның өсіп дамуына қарсы бағытталған
болатын. Буржазиялық теңдестік принципі ХVІІғ. қалыптасты, бұл теңдестік
принципі нағыз адам концепциясына бекітті. Сенсуализм мен эмпиризм-
рационолизм мен априоризм атты басты сыйынушылықтарға қарама-қайшы келді.
Осы орайда психологиялық ой құрылды. Детерминистік кестелер үлгісі ньютон
механикасының әдістеріне сәйкес келетін.
Ассоциативтік психология. Ньютон әлемдік механикалық модельдің құрылуын
тәмәмдады, бұл модель ХІХ ғ.аяғына дейін мәңгілік болып есептеледі.
Ньютонның табынушыларының санасында Ньютонның есімімен бірге Локка тікелей
байланыста болатын. Ол екеуі де ассоциативтік психологиясының механизм мен
сенсуализм салаларының көздері болып табылады. Ассоциация саласының
құқықтары мен мүмкіндіктері, әрекеттері үнді және грек ойшылдарымен оқып,
дамыған. ХVІІғ. ассоциация саласы ның детерминистік ұғымын – адам
ағзаларының процессі машина тәріздес деген тұжырымдама жасады. Бұл саладағы
байланыс, адам санасымен жасалғаннан, әлдеқайда күштірек болды.
Алғаш рет ассоциация әмбебап дәрежедегі салаға айналады, оның барлық
психикалық мүмкіндіктерін зерттеген, ағылшын дәрігері Гартли (1705-
1757гг.). Гартли жас кезінде теологиялық карьераға даярланған болатын,
бірақ ол күтпеген жерден медицинамен айналысады.
Адам баласына бақылау (1749) атты кітап классикалық ассоцианизмнің
басын бастаған болатын. Адам ағзасының қимыл-қозғалысын физика
заңдылықтарынан алып шығу талпынысы – Гартлиді декарттық психофизиологиямен
жақындата түсті. Декарт өзінің жеке физикасына сүйенді, ал Гартли-Ньютондық
физикаға сүйенді.
Ньютон әдістеріне сүйене отырып, Гартли зерттеуінің көздерін біле аламыз,
яғни ассоцианизмнің мықты ағымын. Спиноза әсері – бір-бірінен ажырамайтын
эквиваленттік психология және физика; Локка әсері – элементарлы-сенсорлық
жоғары интеллектуалды даму; Лейбниц әсері – психикалық бөлім. Гартли жүйке
физиология медицинасының басқа бөлімдерін зерттеуге ұмтылды. Бұл бағыттар
әлеуметтік көзқарастағы психологияға кірген болатын: адамзаттың діни
көзқарасын, оның белгіленген қоғамдық ортаға үйренуін, адам мінез-құлқын
басқару-мұның барлығы да, адамның қоғамға үйренуіне қойылған мақсаттар.
Гартли өзін материализмге қарсымын деп есептеді. Бұл
жағдайлар ХVІІІғ. Англияның саяси ерекшеліктері болып есептелді. Мұның
концепциясы теологиялық асырмаларды құрайтын, оның материалистік құрылымы
ешқандай күмән тудырмайды. Психологияның негізгі заңдарын өзі ойлап тапқан
жоқ, материалдық қарым-қатынас процесстерінен алды. Гартлидық ойынша,
Ньютонның Оптика және Бас атты еңбектері оны – ассоциация ұғымын
зерттеуге, вибрацияны оқытуға келтірді. Жүйке жүйесі – физикалық,
заңдылықтарға бағыныңқы болып келеді. Осымен сәйкес бұның негізгі
элементтері – ең қатаң қатарға, жатқызылды, физикалық әлемдегі ешәрседен
айырмашылығы жоқ, қатаң қатар. Бұл қатар – жүйке жүйелері мен ми және
мишықтарды тежелу арқылы қабылдау – адам ағзасын жаулап алды. Декарт
секілді, бірыңғай ағзасын жаулап алды. Декарт секілді, бірыңғай ағза және
оның өзге де бөліктерін түсіндірудің, нысаны болды. психикалық процесстер
өзінің физиологиялық негізінен бөлектенбейтіні анықталды, сонымен қатар
вибрация негіздеріне тікелей тәуелді болып табылады. Барлық жүйке
вибрацияларын Гартли екі түрге бөлді: үлкен және кіші. Кішісі бас және
арқа, ми жүйке жүйелерінің үлкен вибрациясының миниатюралық көшірмелері
мишықтың ақ сұйықтығында пайда болады. Кіші вибрацияларды зерттеу сезім
мүшелерінің пайда болуын түсіндіреді. Эмпиризм негізін салушы ағылшын
философы Джон Локк, адамның дамуында тәжірибе негізгі фактор деп есептеді
және оны игеру механизмдерін зерттеді, сонымен бірге тәжірибенің ақылдан
артықшылықтарын қарастырды. Сенсуализм сезімдік танымның рационалдықтан
жоғарлығы туралы ілімдер. Екі бағытта тума және өзгермеген идеялар мен
қабілеттерді терістеді және тәжірибе негізінде туындайтын өмір барысындағы
даму мүмкіндігін дәлелдеді.Ассоцианизм. Жан туралы білімнің идеалистік
бағытына ұқсас. Тәжірбиенің қалыптасуы мен игерілу механизмінің бірлігі
ретінде ассоциация қабылданды. Өз даму жолында ассоцианизм бірнеше
кезеңдерден өтті:
Бірінші кезеңде, есте сақтау процестеріне байланысты ассоциация жекелеген
психикалық құбылыстарды түсіндіруші принцип ретінде түсіндірілді.
Екінші – классикалық ассоционизм кезеңінде психика және психиканың
түсінігінің қалыптасуы механикалық байланыстар немесе ассоциациялар
психикалық элементтер арасындағы, әсіресе түйсік пен қабылдауды
түсіндірудің көзі ретінде қарастырылатын концепциялар пайда болды.
Үшінші кезең – алдыңғы кезеңдерде қалыптасқан концепциялар мен идеяларды
эксперименталды және практикалық зерттеуді қарастырады.
Давид Гартилидің (1705-1755) теориясы ассоцианизмінің классикалық даму
кезеңіне жатады. Гартлидің теориясының мақсаты адамдардың мінез-құлқының
нақты заңдылықтарын ашу және соның негізінде қатаң адамгершілік этикалық,
діне сенімдерді қалыптастырып, басқару.
Психика туралы ілімі Ньютонның адам түсінігіне негізделген: психика
машина ретіндегі ағза белсенділігінің өнімі, сыртқы орта тербелістерімен
өзара әрекеттестік негізінде жұмыс істейді. Ағзаның жұмыс істеуінің кезеңді
кестесі бар. Кілтті түсінік – тербеліс.
Психикада тербелістік екі шеңбері бар: үлкен және кіші.
Үлкен шеңбер жұмысы: қоршаған орта тербелістері жүйке талшықтарын
қозғалысқа әкеледі, соның негізінде миды тербелістер пайда болады. Ал олар
өз кезегінде бұлшық еттерге жеткізіледі. Тербелістердің үлкен шеңберінің
фукциясы мінез-құлықты реттеу. Үлкен және кіші шеңберінің арасында тығыз
байланыс бар: үлкен шеңбер тербелістері кіші тербелістерді туғызады.
Адамның рухани өмірі ассоцианиз механизмі арқылы үш қарапайым элементтер
негізінде құрылады:
1. түйсіктер – сезім мүшелерінің тербелістері негізінде қалыптасады.
2. елестер (түйсік идеялары) – кіші шеңбер тербелістері негізіндегі
заттардың іздері.
3. тербеліс күшін бейнелейтін сезімдер.
Гартли адамның барлық қабілеттерін ассоциация механизмі арқылы
түсіндірді. Ойлау адам психикалық жүйесінде жекелеген процесс ретінде
көрінбейді, ассоциация механизмімен шартталған зат пен сөз арасындағы
байланыс орнайды.
Сөзді түсіну процесі ретінде сөз бен түйсік арасында ассоциацияның пайда
болуы қарастырады. Бұл процесс балалық кездегі тәжірибеден қалыптасады.
Елестер мен пікірлердің пайда болуы ассоциация механизмі арқылы
иделялардың санады пассивті бейнеленуі. Ал жаңа ойлар бұрынғы иделардың
комбинациясы.
Ес екі түсінікті біріктіреді - өзіндік ес, түйсіктердің ассоциация
бойынша қандай тәртіп және қатынаспен алынуына байланысты қайта жаңғырылуы.
Ал қиял тәртіп бұзылғанда пайда болады.
Эмоция құмарлықпен қатар қойылады және қозғаушы күші мінез-құлық. Ерікті
белсенділік эмоция сондай күшті болған кезде қандай да бір іс-әрекетке
әкеледі. Еріктің қалыптасуының негізінде сөз бен қозғалыс ассоцияциалық
байланысы жаты.
Дэвид Юм (1711-1776) ассоциациялар арқылы бейнеленетін сезімдік
тәжірибелер білімнің көзі деп санаған, адамның барлық танымы ассоциациялық
иделар, танымның жалғыз көзі тәжірибе.
Рефлексия нақты білім бермейді, өйткені өзін өзі бақылауда адам тек
перцептивті кешенін ғана көреді. Тәжірибе құрылымы немесе сана: тәжірибе
түйсік және эмоция жататын толғаныстардың көшірмесі болып табылатын
идеялардан тұрады.
Ағылшын философы, педагог жіне дәрігер Джон Локк (1632-1704) Томас
Гоббс негізін салған эмприкалық психологияның ассоцианизм идеясын дамытты.
Сана және тәжірибе түсінігі. Сананың қалыптасуының негізі тума идеялар
емес, тәжірибе болып табылады, ал көзі түсік және рефлексия. Сыртқы дүниеде
пайда болған идеалрды түйсік санаға жеткізеді. Ішкі ижеяларды санаға дейін
рефлексия немесе өзіндік бақылау, яғни ақылды талдау жеткізеді. Бұл процесс
интроспекция атауын алып, интроспективті психологияда сананың мазмұнын
практикалық зерттеудің негізгі әдісі болды.
Жан түсінігі. Бақылау принципі жанды зерттеуде де қолданды. Жан адам
санасындағы басқалар сияқты таза бет, ал жанның мазмұны өмірлік тәжірибеде
пайда болады. Жан пассивті, бірақ ортаны қабылдауға қабілетті.
Ассоциация түсінігі. Ассоциация алғашында бір-бірімен байланссыз
едялардың дұрыс емес қосылуы және біртұтас ретінде бірін-бірі ілестіріп
жұмыс істейді. Мұндай байланыс ассоциация механизмі, яғни кейбір адамдар
тудырған симпатия және антипатия болуы мүмкін.
Идея теориясы. Идеялар ретінде кез-келген білім элементі, оның ішінде
түйсікте қабылданады идеялар көзі түйсік арқылы қамтамасыз етілетін сыртқы
тәжірибе сонымен бірге рефлексиямен жүзеге асатын ішкі сезім болады.
Идеялардың екі түрін бөліп көрсетті:
· қарапайым – түйсік және рефлексия көмегімен алынған бір
болжаммен қабылдау;
· күрделі – ассоциация механизмі арқылы қарапайым идеялардың
бірігуі.
Эмпиризм негізін салушы ағылшын философы Джон Локк, адамның дамуында
тәжірибе негізгі фактор деп есептеді және оны игеру механизмдерін
зерттеді, сонымен бірге тәжірибенің ақылдан артықшылықтарын қарастырды.
Сенсуализм сезімдік танымның рационалдықтан жоғарлығы туралы ілімдер.
Екі бағытта тума және өзгермеген идеялар мен қабілеттерді терістеді және
тәжірибе негізінде туындайтын өмір барысындағы даму мүмкіндігін дәлелдеді.
Ассоцианизм. Жан туралы білімнің идеалистік бағытына ұқсас. Тәжірбиенің
қалыптасуы мен игерілу механизмінің бірлігі ретінде ассоциация қабылданды.
Өз даму жолында ассоцианизм бірнеше кезеңдерден өтті:
Бірінші кезеңде, есте сақтау процестеріне байланысты ассоциация жекелеген
психикалық құбылыстарды түсіндіруші принцип ретінде түсіндірілді.
Екінші – классикалық ассоционизм кезеңінде психика және психиканың
түсінігінің қалыптасуы механикалық байланыстар немесе ассоциациялар
психикалық элементтер арасындағы, әсіресе түйсік пен қабылдауды
түсіндірудің көзі ретінде қарастырылатын концепциялар пайда болды.
Үшінші кезең – алдыңғы кезеңдерде қалыптасқан концепциялар мен идеяларды
эксперименталды және практикалық зерттеуді қарастырады.
Давид Гартилидің (1705-1755) теориясы ассоцианизмінің классикалық даму
кезеңіне жатады. Гартлидің теориясының мақсаты адамдардың мінез-құлқының
нақты заңдылықтарын ашу және соның негізінде қатаң адамгершілік этикалық,
діне сенімдерді қалыптастырып, басқару. Психика туралы ілімі Ньютонның адам
түсінігіне негізделген: психика машина ретіндегі ағза белсенділігінің
өнімі, сыртқы орта тербелістерімен өзара әрекеттестік негізінде жұмыс
істейді. Ағзаның жұмыс істеуінің кезеңді кестесі бар. Кілтті түсінік –
тербеліс.
Психикада тербелістік екі шеңбері бар: үлкен және кіші.
Үлкен шеңбер жұмысы: қоршаған орта тербелістері жүйке талшықтарын
қозғалысқа әкеледі, соның негізінде миды тербелістер пайда болады. Ал олар
өз кезегінде бұлшық еттерге жеткізіледі. Тербелістердің үлкен шеңберінің
фукциясы мінез-құлықты реттеу. Үлкен және кіші шеңберінің арасында тығыз
байланыс бар: үлкен шеңбер тербелістері кіші тербелістерді туғызады.
Адамның рухани өмірі ассоцианиз механизмі арқылы үш қарапайым элементтер
негізінде құрылады:
1. түйсіктер – сезім мүшелерінің тербелістері негізінде қалыптасады.
2. елестер (түйсік идеялары) – кіші шеңбер тербелістері негізіндегі
заттардың іздері.
3. тербеліс күшін бейнелейтін сезімдер.
Гартли адамның барлық қабілеттерін ассоциация механизмі арқылы
түсіндірді. Ойлау адам психикалық жүйесінде жекелеген процесс ретінде
көрінбейді, ассоциация механизмімен шартталған зат пен сөз арасындағы
байланыс орнайды. Сөзді түсіну процесі ретінде сөз бен түйсік арасында
ассоциацияның пайда болуы қарастырады. Бұл процесс балалық кездегі
тәжірибеден қалыптасады. Елестер мен пікірлердің пайда болуы ассоциация
механизмі арқылы иделялардың санады пассивті бейнеленуі. Ал жаңа ойлар
бұрынғы иделардың комбинациясы. Ес екі түсінікті біріктіреді - өзіндік ес,
түйсіктердің ассоциация бойынша қандай тәртіп және қатынаспен алынуына
байланысты қайта жаңғырылуы. Ал қиял тәртіп бұзылғанда пайда болады. Эмоция
құмарлықпен қатар қойылады және қозғаушы күші мінез-құлық. Ерікті
белсенділік эмоция сондай күшті болған кезде қандай да бір іс-әрекетке
әкеледі. Еріктің қалыптасуының негізінде сөз бен қозғалыс ассоцияциалық
байланысы жаты.
Рефлексия нақты білім бермейді, өйткені өзін өзі бақылауда адам тек
перцептивті кешенін ғана көреді. Тәжірибе құрылымы немесе сана: тәжірибе
түйсік және эмоция жататын толғаныстардың көшірмесі болып табылатын
идеялардан тұрады.
Ағарту дәуірінде француз эмпирикалық психологиясы қарқынды дамыды. Басты
сипаты ретінде адам санасының белсенділігі және оның қоғам шарттарына
тәуелділігі қарастырды.
Француз сенсуалистері қандай да бір күш әсер ететін, тәжірибе мен ақылдан
шықпайтын адам мен табиғатты субъект ретінде қарастыратын кез-келген ілімге
қарсы келеді. Психологиялық ойлар екі бағытта дамыды.
Бірінші бағыт, психика – жоғары ұйымдасқан материя мидың қызметі ретінде
қарастырылды. Жан ретінде белгіленген құбылыстарды эксперименталды зерттеу
мүмкіндіктерін ашты. Өкілдері: Кондильяк, Ламетри, Кабинес т.б. Екінші
бағыт – индивидуалды психика әлеуметтік шарттардың нәтижесі ретінде
қарастырды. Өкілдері: Гельвеция, Ж.Ж.Руссо, Д. Дидро. Ағартушылық
дәуіріндегі француз материалистерінің теориялары психологияның,
физиология, нейрофизиология одан әрі дамуына мәнді ықпал жасады. Өз
теорияларында француз материалистері адамның тұтыстық принципін жақтады.
Француз материалистерінің ілімдерінде алғаш рет орта және тұқым
қуалаушылық баланың психикалық дамуын анықтаушы, оның барлық қабілеттірінің
қалыптасукына әсер ететін негізгі факторлар ретінде қарастырылды.Француз
сенсуализмі қоршаған дүние туралы рационалды білім көзі ретінде сезімдік
тәжірибені қарастырып, психиканың ішкі байланыстарын эмпирикалық
зерттеді.
Рене Декарт (1596-1650) ең алғаш жан және тәннің мәнді бөлінуін жүзеге
асырды. Жан мен тән бір-бірінен тәуелсіз субстанция ретінде қарастырды.
Механикалық теория арқылы адам ағзасы дене-машина және дене қабілеттері
дербес қызмет жасайды. Тән қызметі қозғалыс, ал оның жұмыс принципі –
рефлекс, яғни сыртқы әсердің мидағы бейнесі. Жан қабілеті – ойлау, ал оның
жұмыс жасау принципі – рефлексия, яғни ойдың, идеяның, түйсінулердің, тек
адамға көрінетін бейнелеу процесі.
Ағзада жан мен тәннің бір-бірінен тәуелсіз субстанция екендігі
психофизикалық өзара әрекет принципіне негізделген: тән жанда сезімдік
қабылдаулар түріндегі құмарлықты оятуға әсер етсе, ал жан ойлау мен еріктің
көмегімен тәнді жұмыс істеуге және өзгертуге итермелейді.
Р. Декарттың дуализмі. Тек жан тәнге әсер етпейді, сонымен бірге тән
мәнді түрде жанға әсер ете алады, яғни ертеректе қабылданғандай бір жақты,
бір бағытты емес, өзара әрекеттесу жайлы сөз қозғады. Дуализм (қарама
–қайшылықты) жан мен тәннің өзара әрекеттестігінде бір жағынан жан тәннен
тәуелсіз, ал екінші жағынан тығыз байланысты екнін көресетеді. Жан тәннен
бөлек бола алады, ал шын мәнінде тек байланыста жасай алады.
Декарттың рефлекторлы кестесі. Декарт ең алғаш рефлекс терминін енгізді.
Декарттың рефлекс кестесі бойынша жануар тәні деп аталатын бөліктерді
сыртқы импульстер қозғалысқа әкеледі.
Сыртқы импульстер құралымен жануар тәні миға, яғни перифериялық жүйке
жүйесіне түтікшелер арқылы беріледі, одан автоматты түрде бұлшық еттерге
өтеді. Декарттың кестесі мінез – құлықтың рефлектолық табиғатын ашты.
Осыған дейін адам ағзасындағы қозғалыс пен мінез-құлқының негізгі себебі
жан түсінігі болған.
Р. Декарттың философиясындағы рационализм және ойлау түсініктері.
Рационализм түсінігі сананың мазмұнын зерттеумен тығыз байланысты. Оған
идеяның үш типін енгізді:
1.Адамның өзімен туындайтын идеялар: адамның сезімдік тәжірибесінен
туындап, сезім мүшелерінің мәліметтерімен жалпыланады. Бұл идеяның
функциясы жекелеген заттар мен құбылыстар жайлы мәлімет беру, бірақ олар
адамға қоршаған шындықтың заңдылықтарын тануға көмектесе алмайды.
2. Қабылданған идеялар – бір адамның тәжірибесіне негізделген әр түрлі
адамдар тәжірибесімен жалпыланған, бірақ жекелеген заттар мен өмірдің
аймақтары туралы білімдер береді, сондықтан қоршаған әлемді объективті
тану қажетсіз.
3. Туындаған идеялар, адамға қоршаған дүние туралы объективті таным бере
алады, өйткені ақылға қонымды және сезім мүшелерінен алған қосымша
ақпараттарға сүйенбейді.
Білімді алу рационалды интуиция деп аталады, ал қоршаған орта шындығын
тану – рационализм.
Ойлау түсінігі.
Ойлау – бұл жанның жалғыз белгісі, жанда өтетін ойлау процестерінің
тұрақтылығымен шартталады, өйткені ол өзінің ішінде не болып жатқанын
біледі. Жан – бұл ойлайтын субстанция. Психика – адамның ішкі әлемі
ретінде түсіндіріледі, өзіндік бақылау мүмкіндігі бар. Бұл өзіндік бақылау
ішкі көзге ұқсайды.Таным әдісі жүйелі күмәндәну болып табылады. Бұл
әдісті тек ғылыми шындықты алуда қолдануға болады, өйткені өмірде заттардың
немесе құбылыстардың мәнін түсіну үшін айқын білімдерді қолдану керек.
Объективті шындықты танып білу үшін сезім мүшелеріне жүгінудің қажеті жоқ,
өйткені олар әрқашан шындықты дұрыс бейнелемейді.
Б. Спинозаның таным және аффект теориясы. Бенедикт Спиноза (1632-1677)
нидерландық философ. Оның негізгі шығармасы Этика таным теориясы.
Танымның төрт тәсілі бар:
1) есту бойынша;
2) кездейсоқ, ретсіз тәжірибеден;
3) жалпыдан жалқыға;
4) жақын себептерді түсіну арқылы мәнділікті тікелей қабылдау.
Осы төрт тәсіл негізінде Спиноза танымның үш типін бөліп көрсетеді.
Бірінші ретті таным – пікір және қабылдау, бейнелер түрінде көрінеді,
абстракты білімдер. Екінші ретті таным - ақыл танымы, заттардың мәнді
қасиеттері туралы жалпы идеялар.Үшінші ретті таным – интуитивті таным,
заттардың мәнділігі туралы нақты және индивидуалды білімдер теінде
белгіленеді.
Аффект теориясы. Аффектілер табиғаттың табиғи көрінуі ретінде
белгіленеді. Оларды екіжақты көзқараспен қарау керек. Ойлау көзқарасы
бойынша аффект – бұл жалған, қоршаған заттар сендірген идеялар, онда
тәннің бар болуы және әрекеттені қабілеттіліктері адекватты емес
белгіленеді, ал аффектінің ұзаққа созылуына қарай басқа денелер әсерінен
бұл дененің өмір сүріп, әрекеттені мүмкіндіктерінің өсу немесе азаю
жағдайы. Алғашқы үш аффектіні бөліп көрсетеді:
* тілек;
* қанағаттану;
* қанағаттанбау.
Басқа көптеген аффектілер осы үшеуінің негізінде жасалып келесі
принциптерге байланысты болады: қайғыру және ассоциация бойынша заттар
туралы пікірдің өзгеруі. Құмарлық, эмоция, аффектілерді Спиноза адамның
еркінсіздік себептерінің негізі ретінде көрсетеді, өйткені тек эмоциядан
бас тарту адам еркіндігін шарттайды және адамның еркіне тәуелді, берілген
жағдайға қатысты күші және мүмкіндіктерін көрсету. Бұл жерде еркіндік
аффектіге еру емес, қажеттіліктерді тану мүмкіндігі ретінде және осы
қажеттілікке бағыну ретінде көрінеді. Еркіндік бұл – адамның инстинкт,
құмарлық әсерлерінен босатылуы.
Томас Гоббс (1588-1679) Спиноза және Лейбнис сияқты Рене Декарттың
дуализмін сынады. Гоббс адам табиғаты жайлы өз теориясын ұсынды. Гоббс
жанның ерекше мәнін терістеді. Гоббс Голелейдің механикасын айқын жақтаушы
болды. Оның ойынша, дүние тек материалыд заттарға толы және механика
заңдылығы бойынша сүріп, қозғалады. Осының негінде Гоббс табиғаттағы
барлық мәнділік сияқты психикалық құбылыстарда материалы және бұл
заңдылықтарға бағынады деген қорытынды жасады. Осындай түсінік негізінде
Гоббс таным теориясын ұсынды. Оның ойынша, түйсік сыртқы материалды
объектілердің әсерінен пайда болады.Түйсіктен кейін инерция заңдылығына
сәйкес және әдсіреген түйсік іздерінің әсерінен елес пайда болады, ойлар
тізбегін түседі. Бұл процесс кейін ассоциация деп аталды. Ассоциация
мәселесін антикалық психологияда Платон мен Асрисотель қарастырған, бірақ
Гоббс алғаш рет ассоциацияға психологияның әмбебап заңдылығы статусын
беріп, құбылыстың практикалық зерттелуінің негізін салды.
Гоббстің Декарттың тума идеялар түсінігіне берген сыны психологиялық
ойлардың ары қарай дамуында маңызды рөл атқарды. Гоббс пікірнше, танымда
бастысы рацио немесе ақыл емес, эмпирио немесе тәжірибе, ал ақыл
асоциацияның өнімі, яғни ағзаның материалды әлемімен өзара әрекетінің
нәтижесі. Гоббс бойынша, тәжірибе алғашқы.
Мұндай рационализм түсінігіне қарсы келу эмпиризм деп аталды. Т. Гоббс
ХІХ – ХХ ғасырларда қарқынды дамыған эмпирикалық психологияның негізін
салды.
Фрэнсис Бэкон (1561-1626) – ағылшын философы, қазіргі ағылшын
эмпиризмінің негізін салушы, жан табиғаты жайлы сұрақтар емес, оның
құрамынан органикалық функцияларды алып тастап, оның процестерін
эмпирикалық сипаттау қажет екендігін айтты. Жан концепциясы.
Жанның екі типін және оларға тән қасиеттерді бөліп көрсетті:
1. Рационалды, құдайлық жан: (немесе рух) ес, ақыл, ойлау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz