Оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. Тарау Оқушыларының шығармашылық қабілетін оқыту процесінде дамытудың теориялық негіздері
1.1 Оқыту процесінде оқушыларының белсенділігін дамытудың маңызы ... ..
1.2 Оқыту процесінде оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың психологиялық . педагогикалық негіздері .
1.3 Оқушыларының жеке тұлғалық қалыптасуында және өзін . өзі тәрбиелеудегі оның шығармашылық қабілетін дамытудың орны
2. Оқыту процесінде оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту жолдары
2.1 Баланың тілдік қатысын және шығармашылық қабілетін дамыту техникасы
2.2 Оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыруда қолданылатын әдіс . тәсілдері .
Оқушыларының шығармашылығын дамытуда жаңа технологиялардың инновациялық орны .
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
1. Тарау Оқушыларының шығармашылық қабілетін оқыту процесінде дамытудың теориялық негіздері
1.1 Оқыту процесінде оқушыларының белсенділігін дамытудың маңызы ... ..
1.2 Оқыту процесінде оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың психологиялық . педагогикалық негіздері .
1.3 Оқушыларының жеке тұлғалық қалыптасуында және өзін . өзі тәрбиелеудегі оның шығармашылық қабілетін дамытудың орны
2. Оқыту процесінде оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту жолдары
2.1 Баланың тілдік қатысын және шығармашылық қабілетін дамыту техникасы
2.2 Оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыруда қолданылатын әдіс . тәсілдері .
Оқушыларының шығармашылығын дамытуда жаңа технологиялардың инновациялық орны .
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Оқушылардың шығармашылық қабілетін оқыту процесінде дамытудың теориялық негіздері бұл тұжырымдамадағы негізгі мақсат – бастауыш мектепте білім беруді ұлғайту жолымен балалардың білім алуына бастапқы мүмкіндіктерді бірдей қамтамасыз ету болып табылады. Бастауыш сынып оқушыларының бойында оқу қызметін меңгерту олардың шығармашылық қабілетін дамытудың басты бағыты осы жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев өзінің халыққа арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында (28.02.2007) «Қазақстан - 2030» Стратегиялық бағдарламасын дәйектілікпен жүзеге асыру еліміздің алдағы ілгерілеуі және оның жедел әрі жан – жақты жаңартуының берік негізі қаланғанын айрықша атап өтсе, ал. 2004 жылғы наурызда Қазақстан халқына арналған Жолдауында : «Мектеп жүйесін қалпына келтіруге және толыққанды бастауыш мектепте білім беруді қалыптастыруға кірісу қажет. Қазіргі таңда білім беруді мектептер аясында дамыту қажет» делінген.
Оқушылардың шығармашылық қабілетін оқыту процесінде дамытудың теориялық негіздері танымдық белсенділікті психологилық – педагогикалық құбылыс ретінде анықтау, бұл бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық сапасынын ерекшелігіне талдау жасауға, мектепке дейінгі білім беру мекемелерінін тәрбиелеу және оқыту үрдісінде оны қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік берді.
Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев өзінің халыққа арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында (28.02.2007) «Қазақстан - 2030» Стратегиялық бағдарламасын дәйектілікпен жүзеге асыру еліміздің алдағы ілгерілеуі және оның жедел әрі жан – жақты жаңартуының берік негізі қаланғанын айрықша атап өтсе, ал. 2004 жылғы наурызда Қазақстан халқына арналған Жолдауында : «Мектеп жүйесін қалпына келтіруге және толыққанды бастауыш мектепте білім беруді қалыптастыруға кірісу қажет. Қазіргі таңда білім беруді мектептер аясында дамыту қажет» делінген.
Оқушылардың шығармашылық қабілетін оқыту процесінде дамытудың теориялық негіздері танымдық белсенділікті психологилық – педагогикалық құбылыс ретінде анықтау, бұл бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық сапасынын ерекшелігіне талдау жасауға, мектепке дейінгі білім беру мекемелерінін тәрбиелеу және оқыту үрдісінде оны қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік берді.
1. Назарбаев Н. Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстанның жаңаруы. Бастауыш мектеп Алматы №8 2005 17 бет.
2. «Бастауыш мектепте білім беру заңы мен тәрбие беру методикасы». Алматы: Мектеп, 1981.-279бет.
3. Ермекбаева Л.К. Нығметова Қ.Н. Баланың мектепке психологиялық дайындығын айқындау.-Алматы,2005.
4. Усова А «Бастауыш мектепте оқыту».Алматы, 1987.-126бет.
5. БакраденоваА. «Бастауыш мектеп оқұшыларының қазақша сөйлеу тілін дамыту»Алматы 1993-26бет.
6. Меңжанова Л. «Бастауыш мектеп оқушыларын көркем әдебиет арқылы тәрбиелеу»Алматы, 1987-120бет.
7. Баймұратова «Бастауыш мектепте оқыту және білім беру программасы». Алматы, 1989. -246 бет.
8. Исаева С. «Бастауыш мектеп жағдайында тәрбие мен білім беру мазмұнының жаңаруы » /Бастауыш мектеп, 2005. 2бет.
9. «Қысқа мерзімді баланы мектепке даярлау бағдарламасы »-Алматы: Балауса, 1998. -240бет.
10. Бастауыш мектеп. Алматы, №6 -2005. -77бет.
11. Ысқақова М.С. Қойшыбаева Н.И. «Бастауыш мектеп оқушыларының жеке басын қалыптастырудың психологиялық негіздері / оқу құралы». -Алматы, 2003.-38бет.
12. Қазақстан республикасының «Білім туралы» Заңы (баптары бойынша түсіндірмелерімен) және оны жүзеге асыру жөніндегі негізгі құжаттар. -Алматы:Дастан, 2000-336 б.
13. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.//Жайық ұстазы, №1-7.01.2004.-1-4б.
14. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
15.. Концепция 12-летнего среднего общего образования в Республике Казахстан. Астана:Республиканский научно-практический центр проблем 12-летного образования, 2005. -19 б.
16. Құрманалина Ш.Х., Мұқанова Б.Ж., Ғалымова А.У., Ильясова Р.К. Педагогика.- Астана.: Фолиант, 2004.- 426 б.
17. Дьяченко Новая педагогическая технология учебно-воспитательного процесса Усть Каменогорск 1982г.
18. Таубаева Ш. Т. Лактионова С.Н. «Педагогическая инноватика как теория и практика нововедений в системе оброзавание: научный фонд и перспектива развитие /книга/ Алматы, Ғылым 2001г.
19. Бұзаубақова К. Ж. Жаңа педагогикалық технология Тараз ТАрМУ 2003ж.
20. Кузьмина Н.В., Кухарь Н.В. Психологическая структура деятельности учителя. – Гомель, 1976. – 57 с.
21. ҚР «Білім туралы» Заңы. «Егемен Қазақстан», 15.08.07.
22. ҚР «Қазақстан -2030» Жолдауы
23. Бұзаубақова К. Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру тұжырымдамасы //Қазақстан мектебі, 2008, № 6
27. Баширова Ж.Р., Төлешова Ұ.Б. Педагогикалық технологиялар арқылы оқушының танымдық шығармашылығын қалыптастыру (оқу әдістемелік құрал). -Алматы – 2003. - 60 б.
28. Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс. - Алматы: Ғылым - 2002. - 172 б.
29. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. "Технология" пәнінің стандарты. Астана, 2002.
30. Мынбаева А.К. Современное образование в фокусе новых педагогических концепций и идей. –Алматы:Раритет, 2005. -90с.
31 Сәрсенбаева Б.И. Психологическая подготовка будущих учителей к профессиональной деятельности. //Педагогика. -№2,2005. - 47б.
2. «Бастауыш мектепте білім беру заңы мен тәрбие беру методикасы». Алматы: Мектеп, 1981.-279бет.
3. Ермекбаева Л.К. Нығметова Қ.Н. Баланың мектепке психологиялық дайындығын айқындау.-Алматы,2005.
4. Усова А «Бастауыш мектепте оқыту».Алматы, 1987.-126бет.
5. БакраденоваА. «Бастауыш мектеп оқұшыларының қазақша сөйлеу тілін дамыту»Алматы 1993-26бет.
6. Меңжанова Л. «Бастауыш мектеп оқушыларын көркем әдебиет арқылы тәрбиелеу»Алматы, 1987-120бет.
7. Баймұратова «Бастауыш мектепте оқыту және білім беру программасы». Алматы, 1989. -246 бет.
8. Исаева С. «Бастауыш мектеп жағдайында тәрбие мен білім беру мазмұнының жаңаруы » /Бастауыш мектеп, 2005. 2бет.
9. «Қысқа мерзімді баланы мектепке даярлау бағдарламасы »-Алматы: Балауса, 1998. -240бет.
10. Бастауыш мектеп. Алматы, №6 -2005. -77бет.
11. Ысқақова М.С. Қойшыбаева Н.И. «Бастауыш мектеп оқушыларының жеке басын қалыптастырудың психологиялық негіздері / оқу құралы». -Алматы, 2003.-38бет.
12. Қазақстан республикасының «Білім туралы» Заңы (баптары бойынша түсіндірмелерімен) және оны жүзеге асыру жөніндегі негізгі құжаттар. -Алматы:Дастан, 2000-336 б.
13. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.//Жайық ұстазы, №1-7.01.2004.-1-4б.
14. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
15.. Концепция 12-летнего среднего общего образования в Республике Казахстан. Астана:Республиканский научно-практический центр проблем 12-летного образования, 2005. -19 б.
16. Құрманалина Ш.Х., Мұқанова Б.Ж., Ғалымова А.У., Ильясова Р.К. Педагогика.- Астана.: Фолиант, 2004.- 426 б.
17. Дьяченко Новая педагогическая технология учебно-воспитательного процесса Усть Каменогорск 1982г.
18. Таубаева Ш. Т. Лактионова С.Н. «Педагогическая инноватика как теория и практика нововедений в системе оброзавание: научный фонд и перспектива развитие /книга/ Алматы, Ғылым 2001г.
19. Бұзаубақова К. Ж. Жаңа педагогикалық технология Тараз ТАрМУ 2003ж.
20. Кузьмина Н.В., Кухарь Н.В. Психологическая структура деятельности учителя. – Гомель, 1976. – 57 с.
21. ҚР «Білім туралы» Заңы. «Егемен Қазақстан», 15.08.07.
22. ҚР «Қазақстан -2030» Жолдауы
23. Бұзаубақова К. Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру тұжырымдамасы //Қазақстан мектебі, 2008, № 6
27. Баширова Ж.Р., Төлешова Ұ.Б. Педагогикалық технологиялар арқылы оқушының танымдық шығармашылығын қалыптастыру (оқу әдістемелік құрал). -Алматы – 2003. - 60 б.
28. Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс. - Алматы: Ғылым - 2002. - 172 б.
29. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. "Технология" пәнінің стандарты. Астана, 2002.
30. Мынбаева А.К. Современное образование в фокусе новых педагогических концепций и идей. –Алматы:Раритет, 2005. -90с.
31 Сәрсенбаева Б.И. Психологическая подготовка будущих учителей к профессиональной деятельности. //Педагогика. -№2,2005. - 47б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Тарау Оқушыларының шығармашылық қабілетін оқыту процесінде дамытудың
теориялық негіздері
1.1 Оқыту процесінде оқушыларының белсенділігін дамытудың маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Оқыту процесінде оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың
психологиялық – педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Оқушыларының жеке тұлғалық қалыптасуында және өзін - өзі тәрбиелеудегі
оның шығармашылық қабілетін дамытудың орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Оқыту процесінде оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту жолдары
2.1 Баланың тілдік қатысын және шығармашылық қабілетін дамыту техникасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыруда қолданылатын әдіс –
тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Оқушыларының шығармашылығын дамытуда жаңа технологиялардың инновациялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Оқушылардың шығармашылық қабілетін оқыту
процесінде дамытудың теориялық негіздері бұл тұжырымдамадағы негізгі мақсат
– бастауыш мектепте білім беруді ұлғайту жолымен балалардың білім алуына
бастапқы мүмкіндіктерді бірдей қамтамасыз ету болып табылады. Бастауыш
сынып оқушыларының бойында оқу қызметін меңгерту олардың шығармашылық
қабілетін дамытудың басты бағыты осы жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев өзінің халыққа арналған Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауында (28.02.2007) Қазақстан -
2030 Стратегиялық бағдарламасын дәйектілікпен жүзеге асыру еліміздің
алдағы ілгерілеуі және оның жедел әрі жан – жақты жаңартуының
берік негізі қаланғанын айрықша атап өтсе, ал. 2004 жылғы наурызда
Қазақстан халқына арналған Жолдауында : Мектеп жүйесін қалпына
келтіруге және толыққанды бастауыш мектепте білім беруді
қалыптастыруға кірісу қажет. Қазіргі таңда білім беруді мектептер
аясында дамыту қажет делінген.
Оқушылардың шығармашылық қабілетін оқыту процесінде дамытудың теориялық
негіздері танымдық белсенділікті психологилық – педагогикалық құбылыс
ретінде анықтау, бұл бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық сапасынын
ерекшелігіне талдау жасауға, мектепке дейінгі білім беру мекемелерінін
тәрбиелеу және оқыту үрдісінде оны қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын
қарастыруға мүмкіндік берді.
Зерттеудің мақсаты: Оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту .
Зерттеудің міндеттері:
1.Оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың ғылыми теориялық негіздерін
анықтау.
2. Оқыту процесінде оқушыларының шығармашылық қабілетін даму жолдарын
анықтау.
Зерттеудің әдістері: Оқушыларының шығармашылық қабілетін оқыту процесінде
дамытудың теориялық негіздерін зерттеуде педагогикалық - психологиялық
әдістер әңгіме, сұрақ – жауап, тест әдістерін қолдану. Оқушыларының
шығармашылық қабілетін дамытудың мәнін, мазмұнын анықтауға байланысты
психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау.
Теориялық қолданымы: Психологиялық - педагогикалық әдебиеттердегі талдауда
(Т.И.Шамова, С.Л.Рубинштейн, К.К.Платонов, Э.Г. Юдин, Л.П. Буева,
А.Н.Леонтьев. В.П.Зинченко, Л.А.Венгер, А.М.Леушина, А.А.Люблинская,
Л.Ф.Обухова, А.В.Запарожец, Н.Н.Подьяков, А.П., Усова, М.И.Лисина,
Г.И.Щукина және т.б.) тұлғалық сапа ретіндегі шығармашылық белсенділігінің
ерекшелігін психологиялық, педагогикалық және биологиялық сипатта
айқындылығын көрсетті. Биологиялық жағы шығармашылық-танымдық
белсенділіктің қалыптасуының мәселелері бастауыш сынып оқушыларының
анатомиялық – физиологиялық ерекшеліктерін талдаумен байланысты болып
келеді.
Практикалық қолданымы: Мектепте мұғалім оқушыларға күшті педагогикалық
әсер етеді, ол өзара әрекет үрдісінде кешенді әдістер мен тәсілдер
көмегімен танымдық белсенділікті қалыптастырады, оқушылардың психикалық:
ойлау, қабылдау, ес, зейін,сөйлеуді өзіне сенімділікті және ынтықтылықты
дамыта отырып, олардың белсенді танымдық іс - әрекет пен шығармашылыққа бой
алуын көмектеседі. Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту мәселесі
ұстаздардың теория және практикада жаңалықты іздеуді талап етеді, бүгінгі
жағдайдағы анықтаушы мағынаға ие, оқытудағы белсенділік принципін жүзеге
асыруға бағытталған оқудың мазмұнын, формасын, әдістері мен тәсілдерін,
жағдайлары мен құралдарын әлі де жақсарту үшін жаңа мүмкіндіктерді
іздестіруді керек етеді. Себебі меңгерілген білімнің сапасы мен
беріктігіне тек оқушыларды оқыту, дамыту, және тәрбиелеудің нәтижесі ғана
емес, сонымен қатар бастауыш сынып оқушыларының өзіндік танымдық іс -
әрекеттеріне қатынасының қалыптсауымен тәуелді болып келеді.
Оқушыларының шығармашылық қабілетін оқыту процесінде дамытудың теориялық
негіздері
1.1 Оқыту процесінде оқушыларының белсенділігін дамытудың маңызы
Бұл тұжырымдамадағы негізгі мақсат – білім беруді ұлғайту жолымен
оқушылардың білім алуына бастапқы мүмкіндіктерді бірдей қамтамасыз ету
болып табылады. Бастауыш мектеп оқушыларының бойында оқу қызметін меңгерту
олардың танымдық белсенділігін дамытудың басты бағыты болып саналады.
Танымдық белсенділікті психологилық - педагогикалык құбылыс ретінде
анықтау, бұл бастауыш сынып кезеніндегі оқушылардың тұлғалық сапасынын
ерекшелігіне талдау жасауға, бастауыш сыныпта білім беру мекемелерінін
тәрбиелеу және оқыту үрдісінде оны қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын
қарастыруға мүмкіндік береді.
Психологиялық - педагогикалық әдебиеттердегі талдауда (Т.И.Шамова,
С.Л.Рубинштейн, К.К.Платонов, Э.Г. Юдин, Л.П. Буева, А.Н.Леонтьев.
В.П.Зинченко, Л.А.Венгер, А.М.Леушина, А.А.Люблинская, Л.Ф.Обухова,
А.В.Запарожец, Н.Н.Подьяков, А.П., Усова, М.И.Лисина, Г.И.Щукина және т.б.)
тұлғалық сапа ретіндегі танымдық белсенділіктің ерекшелігінің
психологиялық, педагогикалық және биологиялық сипатта айқындылығын
көрсетті.
Биологиялық жағы танымдық белсенділіктің қалыптасуының мәселелері
бастауыш сынып оқушыларының анатомиялық – физиологиялық ерекшеліктерін
талдаумен байланысты болып келеді.
Бастауыш сыныпта морфологиялық – қызметтік даму тән. Ересек адам бастауыш
сынып оқушысына күшті педагогикалық әсер етеді, ол өзара әрекет үрдісінде
кешенді әдістер мен тәсілдер көмегімен танымдық белсенділікті
қалыптастырады, балалардың психикалық: ойлау, қабылдау, ес, зейін,сөйлеуді
өзіне сенімділікті және ынтықтылықты дамыта отырып, олардың белсенді
танымдық іс - әрекет пен шығармашылыққа бой алуын көмектеседі. Оқушылардың
танымдық белсенділігін дамыту мәселесі ұстаздардың теория және практикада
жаңалықты іздеуді талап етеді, бүгінгі жағдайдағы анықтаушы мағынаға ие,
оқытудағы белсенділік принципін жүзеге асыруға бағытталған оқудың
мазмұнын, формасын, әдістері мен тәсілдерін, жағдайлары мен құралдарын әлі
де жақсарту үшін жаңа мүмкіндіктерді іздестіруді керек етеді. Себебі
меңгерілген білімнің сапасы мен беріктігіне тек балаларды оқыту, дамыту,
және тәрбиелеудің нәтижесі ғана емес, сонымен қатар бастауыш мектеп
оқушыларының өзіндік танымдық іс - әрекеттеріне қатынасының қалыптсауымен
тәуелді болып келеді.
Танымдық белсенділіктің ерекше белгілері мыналар:
бірнеше заттар мен құбылыстарға деген белсенді танымдық қатынас ретіндегі
жан – жақтылығы;
құбылыстың тек қана фактісі, қасиеттері мен сапаларына ғана емес сонымен
бірге мәні, себебі және өзара байланысына
деген белсенділігімен сипатталатын тереңдігі;
динамикалығы, яғни бұл баланың меңгерген білімі қозғалмалы жүйе түрінде
құрылуы және іс - әрекетке қолданылуы, баланың ойлау әрекетінде қызмет
атқаратындығы;
әрекеттілігі, яғни бұл баланың меңгерген құбылыстармен танысуға
қиыншылықтарға төзуге, мақсатқа жетуде ерік – жігерінің болуына
бағытталған баланың белсенді әрекетінде байқалады.
1.2 Оқыту процесінде оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың
психологиялық – педагогикалық негіздері
Психологиялық жақтағы мәселелерді мына түсінікке негізделеді: танымдық
белсенділік баланың психологиялық – денелік дамуының алғышарты мен
нәтижесі болып табылады. Осыған байланысты бастауыш сынып балаларының
жоғарғы психикалық үрдістерінің қабылдау, зейін, ойлау ерекшеліктерін
зерттеу қажет болып табылады.
Қабылдау оқуды қамтитын белсенді үрдіс. Оның негізін сезім мүшелерінің
жұмысы құрайды. Қабылдау түсіну синтезінің нәтижесінде елестету мен бұрынғы
тәжірибе көмегімен пайда болады. Қабылдаудың мәселесі шетелде және
кенестік психологияда да кең түрде зерттелді. Шетелде оны зерттегендер
ассоциативтік психология (Д.Селли), гештальт психология (К.Кофка,
Т.Фолькельт) және функционалды психология (К.Бюлер, Ж.Пиаже) өкілдері
болды. Кеңестік психологтар (Е.Н.Соколов, М.ДДворяшин, Н.А.Кудрявцев,
ПА.Шеварев, Р.Иговорова және т.б.) қабылдау мәселесіне табандылықпен өзгеше
ғылыми қортынды жасады. Олардың зерттеулері шындықты бейнелеудің негізгі
заңдылықтарын ашу, бастауыш сынып кезеңдегі оқушылардың қабылдауының,
дамуының ерекшеліктерін талдау бағытында жүргізілген. Бастауыш сынып
оқушысының есін даму проблемасы көптеген кеңестік психологтарды
(А.А.Смирнова, П.И.Зинченко, С.Р.Жуйков, Н.И.Мурачков, А.Н.Цынбалюк т.б.)
қызықтырды Л.С.Выготский оқушының есін күрделі іс-әрекет ретінде
қарастырып, ол тек баланын үлкендермен қарым-қатынасы кезінде және белсенді
ойлау әрекетінде қалыптасады деген. Бұл ойды А.Н.Леонтьев. А.Р.Лурия,
Л.В.Занков, т.б. өз зерттеулерінде дамыта түсті. Барлық психикалык танымдык
үрдістерін ішінен ойлау жетекші үрдіс болып табылады. Ол басқа танымдық
үрдістердің қасиеттері мен сипатын анықтай отырып, олармен бірге жүреді
және тығыз байланыста болады. Демек оқыту үрдісінде ынталандыру - бұл ең
алдымен бала ойлауын дамыту болып табылады. Бейнелі ойлау – бастауыш сынып
оқушыларының негізгі ойлау түрі. Бастауыш сынып оқушыларының кезеңінде
балалар әрекеті тек тікелей тәжірибелік нәтижеге жетуіне бағытталған
есептерді шығарады. Бірақта бала күрделенген іс-әрекетінде қимыл нәтижесі
жанама түрде болатын және оған жету үшін бірнеше құбылыстардың арасындағы
байланысты ескеруді қажет ететін ұмтылыс жасайды. Сөйтіп ойлаудың көрнекі
формасының негізінде сөз-логикалық ойлау формасы қалыптасады. Балалардың
қызығушылығын, белсенділігін арттыру олардың ойлау қабілетінің
дамуына мүмкіндік туғызады. Ойлау қызметінің белсенділігін арттыру үшін
оқушылардың танымдық қызметін дамытатындай өзіндік пікір, қорытынды
шығаруға түрткі болатын ойын-сабақтарды ұйымдастыру қажет. Танымдық
үрдістерде бір интеллектуальды іс-әрекетке біріктірілген сыртқы және ішкі
әрекеттердің синтезі пайда болады. Қабылдауда бұл синтез перцептивті
әрекеттермен көрінеді, зейінде - сыртқы және ішкі жұмыс жоспарын басқару
және бақылау іскерлігі, ал материалды есте сақтауға және қайта жанғыртуда
оның және ішкі құрылымдарының бірігуі байқалып, бұл тенденшіл ойлауда
ерекше айқын көрінеді. Бұл практикалық тапсырмапар мен есеп амалдарын
орындап шешуде, көрнекі-әрекеттік, көрнекі бейнелік, сөз-логикалық
әдістердін бір үрдісте бірігуі ретінде көрінеді. Бұл жерде психиканың
дамуы жеке үрдістердің арасындағы байланыстылық пен қасиеттердің артуы
ретінде қаралмай сонымен қатар баланың танымдық белсенділігінің
сипаттамасын анықтайтын тұрақты ішкі және сыртқы құрылымдарының пайда
болуы ретінде қарастырылады.
Танымдық белсенділіктің құрылуы мәселесінің педагогикалық қыры
Л.С.Выготский. А.В.Запорожец. А.П.Усова, т.б. зерттеулерімен байланысты.
Олардың жұмыстарында баланың айналасындағы адамдармен, сыртқы ортамен көп
аспектілі өзара әрекеттестігі кезінде оқушының танымдык белсенділігін өте
ерте жастан дамыту керектігі дәлелденген.
Бастауыш сынып кезеңінде танымға деген қызығушылық және сол жаңаны
белгісізді білуден туындайтын қанағаттану сезімі пайда болады. Балаларда
Неге? Неліктен? Не үшін? деген сұрақтарда көрінетін білімге құштарлық
айқын байқалады. Яғни, қоршаған әлем заттары мен құбылыстарының тәуелділігі
мен байланыстарының себеп - салдарлығын анықтау және оны жете түсінуінен де
көрінеді.
Бастауыш сынып кезеңінде балаларды оқытуды сәйкесінше ұйымдастырған кезде
талдап салыстырмалы қорытынды жасауда жоғары дәрежеге жетеді, шартты схема
суреттерді түсінуге, заттардың байланысы мен қатынасын бейнелейтін жалпы
білімді игеруге, меңгеруте мүмкіндік алады. (Л.АҮВенгер), оларға
зандылық, байланыстылық сипатта көрінетін бағдарламаның барлық бөлімдері
бойынша белгілі-бір жүйедегі білімді меңгеруте жол ашық (А.В.Запорожец,
Н.Н.Поддьяков, А.П.Усова);
Тек белсенділік қана жеке тұлғанын дамуының факторы және өлшемі болып
табылғандыктан, танымдық қабілеттердің құрылуы балалардың жалпы кешенді
тіршілік әрекетінің дамуымен заңды түрде байланысты болып келеді.
Балалардың аралас білімдерінін, ұғымдарының дамуы мен қарқынды түрде
жинақталуы оқыту үрдісінің энергиясы. Балалардың белсенділігі әлсіремесін
десек, сабақта алынған жаңа білімге деген қанағаттану сезімі келесі жаңа
сабаққа деген аса қызығушылық сезімімен байланыстыра отырып құрастырылуы
қажет. 6-7 жастағы балалардың психикалық дамуына айқын сипатталатын
ерекшеліктер еспелі еркіндік, ниеттілік психикалық үрдістердің
мақсаттылығы, қоршаған әлем шындығын оның көптүрлі көріністерін
меңгеруі, таным үрдістерінде еріктін қатысуымен кеңеюі және олардың
танымдык іс-әрекеттерін құрайтын негізгі элементтерінің сәйкесінше тез
құрылуымен анықталынады.
Бастауыш сыныптағы даярлық оқушыларының психикалық үрдістерін дамыту
мәселесі мектептегі және мектептегі мектепалды даярлық топтарының
тәрбиешілері мен мұғалімдерінің, әсіресе ойын арқылы игерілетін оқу іс-
әрекетіне баса назар аударуды қажет етеді.
Баланың мектепке балабақшадан дайындықпен барғанының артықшылығы білім
сапасын арттыруда септігі мол екені өмірде дәлелденді.
Күнделікті ауыз екі сөзде Қабілет деген атауды жиі қолданамыз.Мәселен
мұғалім оқушысына мінездеме бере отырып,осы баланың математика пәніне
қабілеті күшті екенін айтады. Мектепте оқушыларға түрлі қоғамдық
жұмыстар жүктеледі олардың кейбіреулерінің ұйымдастырғыштық, екіншісінің
музыкалық, үшіншісінің суретшілік қабілеті еске алынып, бұған ерекше
мән беріліп отырылады. Бұл мысалдар әр адамның әрекеттің бір түріне
жарамдылығын көрсететін дара ерекшелігі болатынын байқатады. Мұндай
ерекшеліктер іс-әрекетті орындау үстінде, әсіресе оның нәтижесінен
жақсы көрініп отырады. Мәселен, біреу қолына алған ісін бұрқыратып
тез бітіріп тастайды және оны өте нәтижелі етіп шығарады. Ал
екінші біреу өте баяу қимылдап, әрі істі сапасыз етіп орындайды.
Бұл мысалда да бірінші адамның іске қабілеттілігі екіншіге қарағанда
әлдеқайда жоғары екендігі көрініп тұр. Қандайда болмасын бірер
нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде
шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың тең
емес екенін дәлелдейді дегенде теңдік деп адамдардың қабілеттерінің
теңдігі немесе дене күштері мен рухани қабілеттіктерінің бірдейлігін
түсінеді. Бұл мағынада алғанда адамдардың тең емес екендігі
түсінікті. Қабілеттіктің өлшемі – белгілі бір істің нәтижелі болып
орындалуында. Қабілет адамның іс - әрекетінің белгілі – бір түріне,,
өнер саласының біріне жарамдылығын жақсы көрсете алады. Белгілі бір
істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке
қасиеттерінің (музыкалық саңылау, түстерді жақсы ажырата алу, қолдың
икемділігі т.б.) қиысып келуін, яғни адам қасиеттерінің синтезін
қабілет деп атайды. Қабілеттің дамуы оны қажет ететін қызмет
саласында және әрекетке үйрену үстінде көрініп отырады. Қабілеттің
ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің, икемділік пен дағдының
болуына байланысты болады. Мәселен, оқушыда техникалық қабілеттің
ойдағыдай дамуы үшін техникалық конструкциялардың құрылысын жақсы
білуі, оны тәжірибе жүзінде пайдалана алуы қажет. Баланың білімі
тереңдеп, икемділігі артып, дағдысы көбейе түссе, оның қабілеті де
ойдағыдай дамып отырады. Мәселен, кейбір мұғалімдер өз оқушыларының
(тіпті ол жақсы оқитын оқушы болса да) үлгеріміне көңілі онша
тола қоймайды. Ол өз оқушысының бар мүмкіндігімен жұмыс
істемейтіндігін айта келіп, егер ол сабаққа бар ынтасымен кірісетін
болса, бұдан да гөрі жақсы оқи алар еді-ау деп қынжылады. Бұл
жерде мұғалім қолынан істесе, дағдыға тез машықтанғыш баланың,
қажырлы әрекетке бойын жөнді ұсына алмағандықтан, қабілетін жөнді
көрсете алмай отырғанын айтып отыр. Оқу - тәрбие процесінде қабілет,
білім, дағды, ептілік сияқты психологиялық ұғымдарды өз мәнінде
түсіне алмау мұғалімдерді педагогикалық қателерге ұшыратуы да
мүмкін. Мұны дәлелдейтін мысалдар көп. Сурет академиясына оқуға
келген Суриковтың арнаулы қабілеті ерте көрінгенмен де, сурет салуға
қажетті дағды білімі болмаған.Сондықтан да ол академияға қабылданбаған.
Академияның мұғалімдері Суриковтың сурет өнеріне тиісті білімі мен
дағдысының жоқтығына қарап,оның зор қабілеттілігін көре алмай,үлкен қате
жіберген.Кейін ол өзінің зор қабілетінің арқасында сурет өнеріне
қажетті білім мен дағдының екі-үш ай ішінде меңгереді де, академияға
түсуге право алады. Бұл жайт академиялардың Суриков жөніндегі пікірлері
жаңсақ болғандығын, аңғартады. Бұл мысал адамның қабіліттілігі білімі мен
икемділігі, дағдыларды тез меңгеруге жағдай туғызатынын, сондай-ақ
балалардың қабілеттерін дұрыс байқай алып,онымен санасып отырудың
қажеттілігіне мұғалімдердің зер салуын керек етеді. Қабілет негізінен
екіге бөлінеді.Адамның ақыл- ой өзгешеліктерінің жеке қасиеттерін
көрсететін кез келген адамнан табылатын қабілет жалпы қабілет деп
аталады.Ақылдың орамдылығы мен сыншылдығы, материалды еске тез қалдыра
алу, зейінділік пен бақылағыштық, зеректік пен тапқырлық т.б.осы секілді
ақыл-ой әрекетінде көрінетін өзгешеліктер жалпы қабілет болып табылады.
Іс-әрекеттің салаларында ғана көрініп,оның нәтижелі орындалуына
мүмкіндік беретін қабілетті арнаулы қабілет деп атайды. Бұған
суретшінің, музыканттың, актёрдің, спортшының, математик-ғалымның ақын
жазушының қабілеттерін жатқызуға болады.Соңғы кездері кейбір зерттеушілер
қабілеттің түрі деп практикалық іске қабілеттілікті айтып жүр.Бұған
ұйымдастырғыштық, педагогтық конструктивті-техникалық қабілеттерді
жатқызады. Қабілеттердің осы түрлері іс - әрекеттің басты салаларына
орайлас бөлінеді. Адам қабілетінің дамуы қоғамның дамуына, оның
әлеуметтік сипатына ғылыми техникалық прогрес байланысты болып
отырады. Мәселен, капитализм қалыптасып келе жатқан дәуірде,
ғылымның сан алуан салаларының дамуына буржуазиялық қоғам кең өріс
беріп отырады. Өйткені қауырт дамып келе жатқан капиталистік өндіріс
барған сайын жаңа ғылыми білімдерді талап ете бастады. Мұның өзі
білімді адамдардың көбейе түсуіне қолайлы жағдай туғызды. Сол
кездері жан-жақты қабілетті, аса дарынды адамдар көп болды. Өйткені
бұл қоғамның қажетінен туған құбылыс еді. Ф. Энгельс Қайта гүлдену
дәуірінде берген сипаттамасында сол дәуірді: күшті ой өрісі,
құштарлығы мен сипаты, сан қырлылығымен, ғылымдағы жағынан алыптарды
туғызған заман болды. Ол кезде алысқа сапар шекпеген, төрт бес
тілде сөйлемеген, творчествоның бірнеше саласында жарқырап көзге
түспеген бірде-бір адам болған жоқ дерлік еді. Леонардо да Винчи
ұлы художник болып қана қойған жоқ, сонымен қатар ұлы математик,
механик және инженер болды, физиканың сан алуан тарауларында
табылған маңызды жаңалықтар соның арқасы. Альберхт Дюрер суретші,
грабер, скульптор, архитектор болды, оның үстіне өзінің кейбір
идеялары бар фортификация системасын ойлап тапты. Бұл идеяларды көп
заман өткеннен кейін барып Монталамбер және фортификация жайындағы
ең жаңа неміс ілімі қайтадан көтеріліп кетті. Макиавелли мемлекет
қайраткері, тарихшы, ақын болды, оның үстіне жаңа замандағы ауызға
алуға лайықты бірінші әскери жазушы болды. Ол замандағы геройлар
кісінің өрісін тарылтатын, сыңар жақтық туғызатын, олардың із
басарларының бойынан ықпалы бізге сондай жиі байқалып жүрген еңбек
бөлінісінің құлдары бола қойған жоқ . Ф. Энгельс айтып отырған орта
ғасырдағы қайта гүлдену ХХ –ғасырдың бас кезінде қазақ қоғамында
да белең алған еді. Осы кездегі тарихи аренаға жан-жақты қабілетті
адамдар Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, Х. Досмухамметов, М. Дулатов,
Ж. Аймауытов, М. Шоқаев, М. Жұмабаев, т.б. шыққаны белгілі.Адам
қабілеттерінің жан-жақты жетілуі еңбектің ескі бөлінісін яғни ой
еңбегі мен дене еңбегі болып бөлінуін, сөйтіп адамның белгілі бір
кәсіпке немесе мамандыққа танылып қоюын бірте- бірте жоюды көздейді.
Әрине бұдан еңбектің түрлі салалары жойылып кетеді деген мағына
тумайды. Еңбектің сан алуан түрлерінің ұштасуы адамның дене күшінің
де, рухани күшінің де дамуына себепші болады, адамның білімі,
шеберлігі, іс-әрекетінің түрлі саласындағы айрықша дамыған тәжірибе
мен білім икемі дұрыс ұштасқанда ғана білім, техника, әдебиет пен
өнер саласында адамның қабілеті мен дарыны, таланты дамып оның
ойдағыдай өрістей түсуіне кең мүмкіндіктер жасалады. Арнайы
жүргізілген зерттеулердің көпшілігі адамның қабілеті ата тегіне, яғни
тұқым қуалау факторына байланысты деген көзқарасты қолдайды. Бұл көзқарас
бойынша, әр адамның қабілеті — оған туа берілетін өзіндік дара табиғи
қасиет. Дегенмен, қабілетті адамда тек туа пайда болатын қасиет деген дұрыс
емес. Себебі, қабілет—адамның даралық психологиялық ерекшелігі. Ал туа
пайда болатын нәрсе — қабілеттің дамуына негіз болатын анатомиялық және
физиологиялық ерекшелік — нышан. Нышанның табиғи негізі — жоғары жүйке
жүйесіні қызметтері, бас миындағы миллиардтаған клеткалардың қозу, тежелу
сияқты сан қилы әрекеті және олардың алмасып отыруы. Ол өмір тәжірибесі,
тәлім-тәрбие нәтижесінде үнемі дамып жетіледі. Нышан — мидың, жүйке
жүйесінің, талдағыштардың адамдар арасындағы табиғи даралық
өзгешеліктерін айыруға себеп болатын тума анатомиялық және физиологиялық
ерекшеліктері. Адамның, белгілі бір іс - әрекетті орындауға бейімді болуы
қабілеттің дамып қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Алайда,, бұл нышандар іс-
әрекеттің нәтижелі болуының толық жағдайы болып саналмайды. Ол үшін адам
бойындағы нышандарды дер кезінде анықтап алу керек. Содан сон, с алуан
әрекет үстінде дамытып отыруға бейімделіп, тәлім-тәрбие арқылы өрістете
түсу қажет. Нышан сан қилы мағынада көрініс береді. Мәселен, әлеуметтік
ортаның, тәрбие мен оқыту істерінің және түрлі жағдайлардың әсерінен
белгілі бір нышандар негізінде түрлі қабілеттердің дамуы мүмкін. Мысалы,
бойында шапшаңдық пен дәлдік, ептілік пен шеберлік нышандар адамдар
тіршілік жағдайы мен қызмет саласына сай әртүрлі қабілетке ие болуы мүмкін.
Бірі — хирург дәрігер, екіншісі — гимнаст, үшіншісі — суретші т. с. с.
Нышанның ерекше түрі адамда жас кезінен байқалады. Қазақтың аса дарынды
күйші-композиторы Құрманғазының шәкірті Дина Нүрпейісова өзінің қабілетін
сегіз жасынан-ақ байқатып, бір-ақ рет тыңдаған күйін мүдірмей, айна -
қатесіз, дәл орындай алған. Дарынды кино актер, әрі режиссер Шәкен
Аймановтың да жалпы өнерге деген құштарлығы бала кезінен – ақ айқын
байқалғандығы жайлы Қазақстанның халық әртісі Кәукен Кенжетаеы тебірене
еске алады. М. Әуезов өзінің Еңлік—Кебек пьесасын 20 жасында жазған.
Әйгілі суретші К. П. Брюллов тоғыз жасында Сурет академиясына оқуға түскен.
Ал А. С. Пушкин сегіз жасында-ақ өлең жаза бастаған. Алайда, мынадай
жағдайды да естен шығармаған абзал. Егер белгілі бір іс-әрекет барысында
жоғарыда келтірілген мысалдардағыдай жетістіктер адамның балалық шағынан
байқалмаса, ондай балада қабілет жоқ деп айтуға болмайды. Мысалы, аса
көрнекті математик Н. Н. Лузин, биолог К. Линней, жазушылар В, Скотт, С. Т.
Аксаков, И. А. Гончаров т. б. өздерінің қабілеттілігін әлдеқайда кешірек
танытқан. Балалардың психикалық дамуында жеке дара елеулі
ерекшеліктер болады. Бұл айырмашылықтар ең алдымен психикалық дамудың
қарқынына байланысты. Қандай да бір мәдениет жағдайында тәрбиеленген
балаларда дамудың жасқа байланысты дағдарыстарының пайда болуының,
дамудың бір кезеңінен екіншісіне өтудің белгілі орташа мерзімі
болады. Жекелеген балаларда бұл мерзім не едәуір ерте, не едәуір
кейін пайда болуы мүмкін. Іс-әрекеттің жекелеген түрлерін игеру
қарқынында, психикалық процестер мен сапалардың дамуында бұдан да зор
айырмашылықтар болуы мүмкін. Кейбір бала төрт жасында ешкім түсініп
болмайтын әлдебір шатпақ сурет салса , ал екіншісі үйдің жанында тұрған
адам суретін бейнелейді. Біреуі зейіннің тұрақсыздығын, алаңғасарлығын
көрсетсе, ал екіншісі зейінін шоғырландырып, бірнеше сағат бойы
сүйікті ісімен шұғылданады.Балалар даму қарқынындағы айырмашылықтармен
қатар, жасы өскен сайын жеке дара психологиялық сапалардағы:
қызығуларындағы,мінез-құлық белгілеріндегі, қабілеттеріндегі-
айырмашылықтар пайда болып ұлғая түседі. Алуан түрлі шексіз сұрақтар
беретін,білуге құмар, ақыл-ойы жүйрік балалар бар, жөнді ештеңемен
айналыспайтын енжар балалар да болады. Қыңыр мінез, ашуланшақ балаларда
байсалды, мейірбан балаларға қарама-қарсы мінез қалыптасқан. Мектеп
жасына дейінгі кейбір балалардың музыкаға (естіуі, ырғақты сезінуі),ал
басқаларында – математикаға қабілеті байқалады. Математикаға қабілеті
барлар бес – алты жасында-ақ едәуір қиын арифметикалық есептерді т.б.
шығарады. Балалар арасындағы жеке-дара психологиялық айырмашылықты қалай
түсіндіруге болады деген сұрақтың тәрбие мәселесін әркіммен жеке-дара
жүргізу үшін зор маңызы бар.Бұл сұраққа жауап беру үшін өзімізге бұрыннан
таныс психикалық дамудың табиғи жағдайларына (нерв жүйесінің құрылымы мен
функциясына, оның жетілу процесіне) және тұрмыс пен тәрбиенің қоғамдық
жағдайына қайта оралу керек. Бірақ енді бұл жағдайларды екінші жағынан –
олардың жекеленген балалардың дамуындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарға
тигізетін әсері тұрғысынан қараған жөн. Балалар, сөз жоқ, өзара табиғи
ерекшеліктері арқылы ажыратылады. Мысалы, жаңа туған нәрестелердегі шартсыз
рефлекстердің өзі әр түрлі дәрежеде көрінеді. Түрлі нәрестелердің шартты
рефлекстері түрлі жылдамдықпен пайда болады.Көру тітіркендіргігтеріне
бағдарланатын реакция басым көрінетін сәбилер бар, екіншілері терісіне
тигенге неғұрлым әсерленгіш келеді. Сірә, кейбір табиғи ерекшеліктер тұқым
қуалаушылық жолымен, басқалары ана құрсағындағы кезеңіндегі қандайда бір
даму жағдайының нәтижесінде пайда болдады. Мидағы түрлі атаулы ақаулар
- тұқым қуалайтын аурулар, дұрыс жетілмеу, туу үстіндегі зақымдар-
психикалық дамуды тежеуге әкеліп соқтырады, ал ерекше қиын жағдайда оны
тоқтатып тастайды. Осыдан келіп, кейде өте тез немесе тым айқын
өтетін психикалық даму да, шамадан тыс қабілеттің пайда болуы да мидың
әлдебір туа біткен ерекшеліктеріне байланысты болады деп есептейді.
Баланың жеке-дара психологиялық сапалары, алдымен бүкіл қабілетті тұқым
қуалай ма дегенді анықтау үшін ғалымдар көп күш жұмсады. Осы
мақсатпен аса көрнекті адамдардың тегі зерттелді. Көптеген семьяларда
ата-аналары, балалары және алыс ұрпағы қандай бір салада белгілі
қабілеттілік көрсеткені анықталды.Бұл ретте әсіресе, даңқты композитор
Иоганн Себастьян Бахтың семьясы мысал бола алады. (1750 жылы үй іші
салтанатына осы семьяның 128 өкілі жиналған еді, оның ішінен 57-сі
музыкант болып шыққан) Сонымен бірге көрнекті адамдардың көзге
түсерлік қабілетімен ерекшелінген бірде-бір туысқаны болмаған жағдайлар
да аз кездеспейді. Сірә, түгелдей суретшілер, музыканттар әулетінің
болуын семьялық дәстүрге байланысты деп түсіндіруге әбден болатын
сияқты, өйткені кейбір семьяларда тәрбиеге, белгілі қызығушылық пен
қабілетті дамытуға қолайлы жағдайлар жасалады. Психикалық дамуда тұқым
қуалаушылықтың адамның жеке басы ерекшеліктеріне тигізетін әсерін
анықтау үшін егіз туған балалар да зерттелген. Егіздер бір
жұмыртқалас және әр жұмыртқалас болады.Бір жұмыртқалас егіздердің
барлық тұқым қуалау қасиеттері бірдей,өйткені олар бір ұрықтық клеткадан
тарайды. Ал, әр жұмыртқаластардың тұқым қуалауы әр түрлі. Балалардың
психикалық дамуының түрліше болуына, олардың қабілеттерінің
қалыптасуына тұқым қуалаушылық ерекшеліктерінен гөрі тұрмыс
жағдайындағы, тәрбие мен оқытудағы айырмашылықтар көбірек әсер етеді.
Бір жұмыртқалас егіздермен, яғни тұқым қуалаушылығы бірдей балалармен
жүргізілген зерттеудің нәтижелері осыны дәлелдейді Ол үшін бес жарым
алты жасқа дейінгі бес егіздер іріктеліп алынған. Олар арнаулы
балабақшада тәрбиеленді. Барлық балалар егіздің бір сыңары бір топқа
да екіншісі басқа топқа енетіндей етіліп, екіге бөлінді. Топтар бөлек
үйге орналастырылды, ойнайтын, оқитын жерлері де бөлек болды, бір-
біріне тек серуендеу кезінде ғана қатынасты. Балаларды оқытуда әр
түрлі әдістер пайдаланды. Бір топта құрастыру ойындарын ұйымдастырып,
текшелерден құрылыс тұрғызуы керек болды. Екінші топтың балалары
бөлшекке бөлінбейтін текшелерден жасалған үлгі бойынша, яғни бала әрбір
кезде құрастыру шешіміне қажетті тәсілдерді өздігінен іздеуі, құрылыстың
қандай да бір бөлімі қандай элементтерден құралған бола алатынын
талдауы, қол жеткен нәтижені үлгімен үнемі салыстыра отырып, осы
элементтерді талдауы және араластырып құрастыруы керек.Әрбір топта бес-
он сабақ өткізілген соң барлық балаларға байқау есептер берілді.Олар
бөлінетін және қажетті ұсақ-түйектері жоқ бөлінбейтін үлгілер
бойынша құрылыс, ойлауы бойынша еркін құрылыс салулары және көптеген
арнаулы тапсырмалар орындаулары керек болды.Олар орындауы әр түрлі
фигураларды көзбен егжей-тегжей талдауды және ойша кеңістікте елестетіп
мөлшерлеуді мысалы, текшелерден салған үйді ойша аударып-төңкеріп оның
суретін салуды талап етеді. Барлық байқау тапсырмаларын орындауда
тұтас үлгімен құрылыс салумен айналысқан топ балаларының артықшылығы
бірден көзге түсті. Бұл артықшылық тіпті бөлінетін үлгілермен
құрастырған кезде де,яғни екінші топ үнемі жаттыққан іс-әрекетте де
көрінеді. Құрастыру ойындары мейлінше творчестволық сипат алған
топтағы балалар құрылыстың элементтерін көзбен мөлшерлеуге, олардың
арақатынасын, олардың формаларын қабылдауда үлкен дәлдікке жетті.
Құрылысты салмастан бұрын балалр үлгіні мұқият қарап, өлшеп, құрастырып,
байқап көріп, содан кейін ғана тапсырманы орындауға кірісті. Басқаша
айтқанда, тапсырманы орындауға кіріспес бұрын олар бірсыпыра бағдарлау
жұмысын жүргізді, міндетті (қолда бар текшелердің көмегімен үлгіні
шығаруды) шешудің мүмкін жолдарын (текшелерді орналастыру варианттарын)
салыстырып көрді. Сөйтіп, айтпағанның өзінде, балалар құрастыру іс-
әрекетіне белгілі қабілеттілікті игерді, ал бұл қабілет басқа жолмен
үйретілген егіздің кінші сыңарында жоқ болып шықты. Бұл қабілеттілік
бөліп қабылдау мен кеңістікте елестетуді мөлшерлеуді талап ететін
құрастырылмайтын басқа да бірқатар байқау есептерін ойдағыдай шешуге
мүмкіндік берді. Әрине, бес жасар балаларда екі ай жарым уақыттың
ішінде оның бүкіл өмір бойына қаларлықтай құрастыру қабілеттілігін
тәрбиелеп шығару мүмкін болды деуге болмайды. Әңгіме тек қабілетті
одан әрі қолдап, дамытуды қажет ететін кейбір бастамалар жөнінде ғана
болуы мүмкін. Осының өзі де аз емес. Советтік балалар психологиясы
тұқым қуалайтын ерекшеліктер әлдебір қабілеттің болашағы ретінде қызмет
етуі, олардың дамуы үшін не бірсыпыра жақсы, яки бірсыпыра жаман
жағдай жасауы мүмкін деп есептейді. Ал қабілеттің өзі, басқа да
психикалық сапалар сияқты, тәрбие мен оқытудың әсерімен өмір процесінде
қалыптасады.Бір баланың психикасына терең әсер ететін, назарын
аударатын оқиғалар есепке алынбайтын, көбіне кездейсоқ жағдайлардың
көптігіне байланысты екінші бала үшін еленбей жай ғана өте шығады.
Тіптен нәрестенің дүниеге көзқарасында, қоршаған ортаеың әсерінен
талғап қараушылық байқалады және осыған байланысты белгілі бір іс-
әрекеттің түрлі балалар үшін түрліше маңызы болады. Баланың жасы
үлкейген сайын оның талғап қараушылығы арта түседі. Оның үстіне қоршаған
ортаның әр балаға, тіпті ата-ананың егіздерге көзқарасы бірдй бола
бермейді. Бір сөзбен айтқанда, жалпы әлеуметтік ортада әрбір бала үшін
өзінің шағын ортасы қалыптасады. Осы ортаның ерекшелігі оның психикалық
дамуының жеке-дара ерекшеліктерін айқындайды. Баланың психикалық
дамуында оның іс-әрекетінің шешуші маңызы бар екені бізге белгілі.
Бірақ әрқашан және тең мөлшерде бірдей іс-әрекетпен ғана айналысатын
екі бала бола ма? Тіпті кішкентай егіздердің өзінде де бұлай
болмайды. Дюка (Андрюша) ойыншықтарын қайталап санауды ұнатады. Әдетте
бір тектес нәрселерді қайталап санайды... Кирилканы мұндай ойын
тіпті де қызықтырмайды. Ол ықылыстана текшелерден құрылыстар тұрғызады.
Құрылыстары оның енді сан алуан.Кирюша бір құрылыс тұрғызғанда түрліше
кубиктерді пайдаланады. (В.С.Мухинаның күнделігінен) Бірі санап
жаттығуды, екіншісі текшелерді қалауды ұнататын екі балада бірдей
психикалық сапалар қалыптасады деп күтуге болмайды. Психикалық даму
саласында балалар арасындағы айырмашылықтар әр түрлі болады. Олардың
бәрі де тұрмыс пен тәрбие процесінде пайда болып дамиды. Туа пайда
болатын бірде-бір жеке дара психологиялық сапалардың қалыптасу жолы
және белгілі дәрежеде осы қалыптасудың нәтижесі табиғи ерекшелікке
тәуелді болуы мүмкін. Кейбір сапалар үшін (мысалы, темперамент) бұл
тәуелділік мейлінше мол басқалар үшін (мінез-құлық белгілері,
қабілеттілік) одан азырақ, ал үшіншілер үшін (ынта, білім) мүлдем
болмайды.
1.3 Оқушыларының жеке тұлғалық қалыптасуында және өзін - өзі тәрбиелеудегі
оның шығармашылық қабілетін дамытудың орны
Баланың білуге құмарлығын дамыту және танымдық белсенділігін арттыру
өздігінен ойланып әрекет етуге жаттықтыру, қарапайым ақыл-ойға құрылған
міндеттерді шешуге дағдыландыру ісі балабақшада жүзеге асырылуы тиіс.
Баланы бастауыш сыныпта дайындауда жеке пәндер бойынша білім, білік
дағдыларды қалыптастыру емес, баланың білім алуға деген қабылдауын, жеке
басының танымдық тәжірибесін дамыту, ізденушілік іс-әрекетін қарапайым
дағдаларын қалыптастыру қажет. Бастауыш сыныпта білім берудің (ең бастысы)
маңыздылығы — ол баланың қабылдай білу қабілеттіліктерін дамыту.
Сондықтан бастауыш мектепте оқушыға білім-білік дағдыны қалыптастыруды
негізгі мақсат етіп қоймай, қайта оның көлемі баланың жасерекшелігіне
сәйкес ақыл-ойды дамыту құралы ретінде қаралуы тиіс жөне мектеп
бағдарламасын қайталамағаны жөн. Бастауыш сынып оқушысын дайындаудың
маңызды көрсеткіштері оның тілінің жақсы дамып жетілуі, ауыз екі сөйлеу
медениетінің қалыптасуы, сөздік қоры, байланыстырып сөйлей білу дағдысының
қалыптасуы. Танымдық процестері: қабылдау, есте сақтау, ойлау, қиял,
көрнекі-бейнелі ойлауы. Мысалы: қарапайым талдау жасай алуы, заттар мен
құбылыстардың негізгі белгілерін ажырата білуі, топтап салыстыра алуы және
қарапайым өзіндік қортынды жасай білуі негізгі көрсеткіштер болып табылады.
Сондай-ақ баланың қимыл қозғалыс: белсенділігі, саусақтың, қолдың, бұлшық
еттерінің дамуы, қол мөн көздің қозғалыс уйлесімді болуы да маңызды орын
алады. Бала айналасындагы (ата-аналар, тәрбиеші, мұғалімдермен) үлкендермен
қарым-қатынас жасай білуге дағдылану қажет.
Осы аталған мақсаттарға жету үшін бастауыш сынып оқушысын дайындауда
төмендегі мәселелерді жүзеге асыру көзделеді.
-республика көлемінде 6-7 жастағы балаларды түгелдей мектепте
немесе мектеп жанындағы мектепалды даярлыққа қамту;
- мектепалды даярлық бағдарламалары мен оқу әдістемелік кешендерінің
мазмұны мен жаңа буын оқулықтарының үндестігін айқындау;
- бастауыш сыныпта тәрбиелеумен білім беру жұмыстарын ұйымдастырудың
формаларын түрлендіру, жетілдіру, жаңаша әдіс-тәсілдер қолдану;
- балалардың еркін дербес әрекетіне, шығармашылық мүмкіндігіне жол ашу;
- балабақша мен мектептің байланысын қамтамасыз ету;
- білім берудің жүйелілігі, бірізділігі, сабақтастыры сақталуына
назар аудару;
тәрбиешілер мен мұғалімдердің пікір алысуына республикалық семинар
кеңестер, педагогикалық оқулар, ғылыми тәжірибелік конференцияларды тұрақты
өткізу;
мектепалды топтарында тәлім-тәрбие жұмыстарын жүргізетін мамандарды қайта
даярлау;
отбасында баланы мектепке дайындауда ата-аналарға педагогикалық кеңес
беру, көмек көрсету оларды оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз ету,
жұмысты жандандыру.
Осыншама дайындықтан өтпеген 6 жасар бала оқу бағдарламасы бойынша
материалдарды алып жүре алмайтыны анық.
Бастауыш мектеп тәрбиесінің болашағы жайында қадау – қадау арналы ой –
пікірлер өрбітуге болады. Атап айтқанда:
Бастауыш мектеп сыныптарына арнаулы мамандар дайындауды жолға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Тарау Оқушыларының шығармашылық қабілетін оқыту процесінде дамытудың
теориялық негіздері
1.1 Оқыту процесінде оқушыларының белсенділігін дамытудың маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Оқыту процесінде оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың
психологиялық – педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Оқушыларының жеке тұлғалық қалыптасуында және өзін - өзі тәрбиелеудегі
оның шығармашылық қабілетін дамытудың орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Оқыту процесінде оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту жолдары
2.1 Баланың тілдік қатысын және шығармашылық қабілетін дамыту техникасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыруда қолданылатын әдіс –
тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Оқушыларының шығармашылығын дамытуда жаңа технологиялардың инновациялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Оқушылардың шығармашылық қабілетін оқыту
процесінде дамытудың теориялық негіздері бұл тұжырымдамадағы негізгі мақсат
– бастауыш мектепте білім беруді ұлғайту жолымен балалардың білім алуына
бастапқы мүмкіндіктерді бірдей қамтамасыз ету болып табылады. Бастауыш
сынып оқушыларының бойында оқу қызметін меңгерту олардың шығармашылық
қабілетін дамытудың басты бағыты осы жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев өзінің халыққа арналған Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауында (28.02.2007) Қазақстан -
2030 Стратегиялық бағдарламасын дәйектілікпен жүзеге асыру еліміздің
алдағы ілгерілеуі және оның жедел әрі жан – жақты жаңартуының
берік негізі қаланғанын айрықша атап өтсе, ал. 2004 жылғы наурызда
Қазақстан халқына арналған Жолдауында : Мектеп жүйесін қалпына
келтіруге және толыққанды бастауыш мектепте білім беруді
қалыптастыруға кірісу қажет. Қазіргі таңда білім беруді мектептер
аясында дамыту қажет делінген.
Оқушылардың шығармашылық қабілетін оқыту процесінде дамытудың теориялық
негіздері танымдық белсенділікті психологилық – педагогикалық құбылыс
ретінде анықтау, бұл бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық сапасынын
ерекшелігіне талдау жасауға, мектепке дейінгі білім беру мекемелерінін
тәрбиелеу және оқыту үрдісінде оны қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын
қарастыруға мүмкіндік берді.
Зерттеудің мақсаты: Оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту .
Зерттеудің міндеттері:
1.Оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың ғылыми теориялық негіздерін
анықтау.
2. Оқыту процесінде оқушыларының шығармашылық қабілетін даму жолдарын
анықтау.
Зерттеудің әдістері: Оқушыларының шығармашылық қабілетін оқыту процесінде
дамытудың теориялық негіздерін зерттеуде педагогикалық - психологиялық
әдістер әңгіме, сұрақ – жауап, тест әдістерін қолдану. Оқушыларының
шығармашылық қабілетін дамытудың мәнін, мазмұнын анықтауға байланысты
психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау.
Теориялық қолданымы: Психологиялық - педагогикалық әдебиеттердегі талдауда
(Т.И.Шамова, С.Л.Рубинштейн, К.К.Платонов, Э.Г. Юдин, Л.П. Буева,
А.Н.Леонтьев. В.П.Зинченко, Л.А.Венгер, А.М.Леушина, А.А.Люблинская,
Л.Ф.Обухова, А.В.Запарожец, Н.Н.Подьяков, А.П., Усова, М.И.Лисина,
Г.И.Щукина және т.б.) тұлғалық сапа ретіндегі шығармашылық белсенділігінің
ерекшелігін психологиялық, педагогикалық және биологиялық сипатта
айқындылығын көрсетті. Биологиялық жағы шығармашылық-танымдық
белсенділіктің қалыптасуының мәселелері бастауыш сынып оқушыларының
анатомиялық – физиологиялық ерекшеліктерін талдаумен байланысты болып
келеді.
Практикалық қолданымы: Мектепте мұғалім оқушыларға күшті педагогикалық
әсер етеді, ол өзара әрекет үрдісінде кешенді әдістер мен тәсілдер
көмегімен танымдық белсенділікті қалыптастырады, оқушылардың психикалық:
ойлау, қабылдау, ес, зейін,сөйлеуді өзіне сенімділікті және ынтықтылықты
дамыта отырып, олардың белсенді танымдық іс - әрекет пен шығармашылыққа бой
алуын көмектеседі. Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту мәселесі
ұстаздардың теория және практикада жаңалықты іздеуді талап етеді, бүгінгі
жағдайдағы анықтаушы мағынаға ие, оқытудағы белсенділік принципін жүзеге
асыруға бағытталған оқудың мазмұнын, формасын, әдістері мен тәсілдерін,
жағдайлары мен құралдарын әлі де жақсарту үшін жаңа мүмкіндіктерді
іздестіруді керек етеді. Себебі меңгерілген білімнің сапасы мен
беріктігіне тек оқушыларды оқыту, дамыту, және тәрбиелеудің нәтижесі ғана
емес, сонымен қатар бастауыш сынып оқушыларының өзіндік танымдық іс -
әрекеттеріне қатынасының қалыптсауымен тәуелді болып келеді.
Оқушыларының шығармашылық қабілетін оқыту процесінде дамытудың теориялық
негіздері
1.1 Оқыту процесінде оқушыларының белсенділігін дамытудың маңызы
Бұл тұжырымдамадағы негізгі мақсат – білім беруді ұлғайту жолымен
оқушылардың білім алуына бастапқы мүмкіндіктерді бірдей қамтамасыз ету
болып табылады. Бастауыш мектеп оқушыларының бойында оқу қызметін меңгерту
олардың танымдық белсенділігін дамытудың басты бағыты болып саналады.
Танымдық белсенділікті психологилық - педагогикалык құбылыс ретінде
анықтау, бұл бастауыш сынып кезеніндегі оқушылардың тұлғалық сапасынын
ерекшелігіне талдау жасауға, бастауыш сыныпта білім беру мекемелерінін
тәрбиелеу және оқыту үрдісінде оны қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын
қарастыруға мүмкіндік береді.
Психологиялық - педагогикалық әдебиеттердегі талдауда (Т.И.Шамова,
С.Л.Рубинштейн, К.К.Платонов, Э.Г. Юдин, Л.П. Буева, А.Н.Леонтьев.
В.П.Зинченко, Л.А.Венгер, А.М.Леушина, А.А.Люблинская, Л.Ф.Обухова,
А.В.Запарожец, Н.Н.Подьяков, А.П., Усова, М.И.Лисина, Г.И.Щукина және т.б.)
тұлғалық сапа ретіндегі танымдық белсенділіктің ерекшелігінің
психологиялық, педагогикалық және биологиялық сипатта айқындылығын
көрсетті.
Биологиялық жағы танымдық белсенділіктің қалыптасуының мәселелері
бастауыш сынып оқушыларының анатомиялық – физиологиялық ерекшеліктерін
талдаумен байланысты болып келеді.
Бастауыш сыныпта морфологиялық – қызметтік даму тән. Ересек адам бастауыш
сынып оқушысына күшті педагогикалық әсер етеді, ол өзара әрекет үрдісінде
кешенді әдістер мен тәсілдер көмегімен танымдық белсенділікті
қалыптастырады, балалардың психикалық: ойлау, қабылдау, ес, зейін,сөйлеуді
өзіне сенімділікті және ынтықтылықты дамыта отырып, олардың белсенді
танымдық іс - әрекет пен шығармашылыққа бой алуын көмектеседі. Оқушылардың
танымдық белсенділігін дамыту мәселесі ұстаздардың теория және практикада
жаңалықты іздеуді талап етеді, бүгінгі жағдайдағы анықтаушы мағынаға ие,
оқытудағы белсенділік принципін жүзеге асыруға бағытталған оқудың
мазмұнын, формасын, әдістері мен тәсілдерін, жағдайлары мен құралдарын әлі
де жақсарту үшін жаңа мүмкіндіктерді іздестіруді керек етеді. Себебі
меңгерілген білімнің сапасы мен беріктігіне тек балаларды оқыту, дамыту,
және тәрбиелеудің нәтижесі ғана емес, сонымен қатар бастауыш мектеп
оқушыларының өзіндік танымдық іс - әрекеттеріне қатынасының қалыптсауымен
тәуелді болып келеді.
Танымдық белсенділіктің ерекше белгілері мыналар:
бірнеше заттар мен құбылыстарға деген белсенді танымдық қатынас ретіндегі
жан – жақтылығы;
құбылыстың тек қана фактісі, қасиеттері мен сапаларына ғана емес сонымен
бірге мәні, себебі және өзара байланысына
деген белсенділігімен сипатталатын тереңдігі;
динамикалығы, яғни бұл баланың меңгерген білімі қозғалмалы жүйе түрінде
құрылуы және іс - әрекетке қолданылуы, баланың ойлау әрекетінде қызмет
атқаратындығы;
әрекеттілігі, яғни бұл баланың меңгерген құбылыстармен танысуға
қиыншылықтарға төзуге, мақсатқа жетуде ерік – жігерінің болуына
бағытталған баланың белсенді әрекетінде байқалады.
1.2 Оқыту процесінде оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың
психологиялық – педагогикалық негіздері
Психологиялық жақтағы мәселелерді мына түсінікке негізделеді: танымдық
белсенділік баланың психологиялық – денелік дамуының алғышарты мен
нәтижесі болып табылады. Осыған байланысты бастауыш сынып балаларының
жоғарғы психикалық үрдістерінің қабылдау, зейін, ойлау ерекшеліктерін
зерттеу қажет болып табылады.
Қабылдау оқуды қамтитын белсенді үрдіс. Оның негізін сезім мүшелерінің
жұмысы құрайды. Қабылдау түсіну синтезінің нәтижесінде елестету мен бұрынғы
тәжірибе көмегімен пайда болады. Қабылдаудың мәселесі шетелде және
кенестік психологияда да кең түрде зерттелді. Шетелде оны зерттегендер
ассоциативтік психология (Д.Селли), гештальт психология (К.Кофка,
Т.Фолькельт) және функционалды психология (К.Бюлер, Ж.Пиаже) өкілдері
болды. Кеңестік психологтар (Е.Н.Соколов, М.ДДворяшин, Н.А.Кудрявцев,
ПА.Шеварев, Р.Иговорова және т.б.) қабылдау мәселесіне табандылықпен өзгеше
ғылыми қортынды жасады. Олардың зерттеулері шындықты бейнелеудің негізгі
заңдылықтарын ашу, бастауыш сынып кезеңдегі оқушылардың қабылдауының,
дамуының ерекшеліктерін талдау бағытында жүргізілген. Бастауыш сынып
оқушысының есін даму проблемасы көптеген кеңестік психологтарды
(А.А.Смирнова, П.И.Зинченко, С.Р.Жуйков, Н.И.Мурачков, А.Н.Цынбалюк т.б.)
қызықтырды Л.С.Выготский оқушының есін күрделі іс-әрекет ретінде
қарастырып, ол тек баланын үлкендермен қарым-қатынасы кезінде және белсенді
ойлау әрекетінде қалыптасады деген. Бұл ойды А.Н.Леонтьев. А.Р.Лурия,
Л.В.Занков, т.б. өз зерттеулерінде дамыта түсті. Барлық психикалык танымдык
үрдістерін ішінен ойлау жетекші үрдіс болып табылады. Ол басқа танымдық
үрдістердің қасиеттері мен сипатын анықтай отырып, олармен бірге жүреді
және тығыз байланыста болады. Демек оқыту үрдісінде ынталандыру - бұл ең
алдымен бала ойлауын дамыту болып табылады. Бейнелі ойлау – бастауыш сынып
оқушыларының негізгі ойлау түрі. Бастауыш сынып оқушыларының кезеңінде
балалар әрекеті тек тікелей тәжірибелік нәтижеге жетуіне бағытталған
есептерді шығарады. Бірақта бала күрделенген іс-әрекетінде қимыл нәтижесі
жанама түрде болатын және оған жету үшін бірнеше құбылыстардың арасындағы
байланысты ескеруді қажет ететін ұмтылыс жасайды. Сөйтіп ойлаудың көрнекі
формасының негізінде сөз-логикалық ойлау формасы қалыптасады. Балалардың
қызығушылығын, белсенділігін арттыру олардың ойлау қабілетінің
дамуына мүмкіндік туғызады. Ойлау қызметінің белсенділігін арттыру үшін
оқушылардың танымдық қызметін дамытатындай өзіндік пікір, қорытынды
шығаруға түрткі болатын ойын-сабақтарды ұйымдастыру қажет. Танымдық
үрдістерде бір интеллектуальды іс-әрекетке біріктірілген сыртқы және ішкі
әрекеттердің синтезі пайда болады. Қабылдауда бұл синтез перцептивті
әрекеттермен көрінеді, зейінде - сыртқы және ішкі жұмыс жоспарын басқару
және бақылау іскерлігі, ал материалды есте сақтауға және қайта жанғыртуда
оның және ішкі құрылымдарының бірігуі байқалып, бұл тенденшіл ойлауда
ерекше айқын көрінеді. Бұл практикалық тапсырмапар мен есеп амалдарын
орындап шешуде, көрнекі-әрекеттік, көрнекі бейнелік, сөз-логикалық
әдістердін бір үрдісте бірігуі ретінде көрінеді. Бұл жерде психиканың
дамуы жеке үрдістердің арасындағы байланыстылық пен қасиеттердің артуы
ретінде қаралмай сонымен қатар баланың танымдық белсенділігінің
сипаттамасын анықтайтын тұрақты ішкі және сыртқы құрылымдарының пайда
болуы ретінде қарастырылады.
Танымдық белсенділіктің құрылуы мәселесінің педагогикалық қыры
Л.С.Выготский. А.В.Запорожец. А.П.Усова, т.б. зерттеулерімен байланысты.
Олардың жұмыстарында баланың айналасындағы адамдармен, сыртқы ортамен көп
аспектілі өзара әрекеттестігі кезінде оқушының танымдык белсенділігін өте
ерте жастан дамыту керектігі дәлелденген.
Бастауыш сынып кезеңінде танымға деген қызығушылық және сол жаңаны
белгісізді білуден туындайтын қанағаттану сезімі пайда болады. Балаларда
Неге? Неліктен? Не үшін? деген сұрақтарда көрінетін білімге құштарлық
айқын байқалады. Яғни, қоршаған әлем заттары мен құбылыстарының тәуелділігі
мен байланыстарының себеп - салдарлығын анықтау және оны жете түсінуінен де
көрінеді.
Бастауыш сынып кезеңінде балаларды оқытуды сәйкесінше ұйымдастырған кезде
талдап салыстырмалы қорытынды жасауда жоғары дәрежеге жетеді, шартты схема
суреттерді түсінуге, заттардың байланысы мен қатынасын бейнелейтін жалпы
білімді игеруге, меңгеруте мүмкіндік алады. (Л.АҮВенгер), оларға
зандылық, байланыстылық сипатта көрінетін бағдарламаның барлық бөлімдері
бойынша белгілі-бір жүйедегі білімді меңгеруте жол ашық (А.В.Запорожец,
Н.Н.Поддьяков, А.П.Усова);
Тек белсенділік қана жеке тұлғанын дамуының факторы және өлшемі болып
табылғандыктан, танымдық қабілеттердің құрылуы балалардың жалпы кешенді
тіршілік әрекетінің дамуымен заңды түрде байланысты болып келеді.
Балалардың аралас білімдерінін, ұғымдарының дамуы мен қарқынды түрде
жинақталуы оқыту үрдісінің энергиясы. Балалардың белсенділігі әлсіремесін
десек, сабақта алынған жаңа білімге деген қанағаттану сезімі келесі жаңа
сабаққа деген аса қызығушылық сезімімен байланыстыра отырып құрастырылуы
қажет. 6-7 жастағы балалардың психикалық дамуына айқын сипатталатын
ерекшеліктер еспелі еркіндік, ниеттілік психикалық үрдістердің
мақсаттылығы, қоршаған әлем шындығын оның көптүрлі көріністерін
меңгеруі, таным үрдістерінде еріктін қатысуымен кеңеюі және олардың
танымдык іс-әрекеттерін құрайтын негізгі элементтерінің сәйкесінше тез
құрылуымен анықталынады.
Бастауыш сыныптағы даярлық оқушыларының психикалық үрдістерін дамыту
мәселесі мектептегі және мектептегі мектепалды даярлық топтарының
тәрбиешілері мен мұғалімдерінің, әсіресе ойын арқылы игерілетін оқу іс-
әрекетіне баса назар аударуды қажет етеді.
Баланың мектепке балабақшадан дайындықпен барғанының артықшылығы білім
сапасын арттыруда септігі мол екені өмірде дәлелденді.
Күнделікті ауыз екі сөзде Қабілет деген атауды жиі қолданамыз.Мәселен
мұғалім оқушысына мінездеме бере отырып,осы баланың математика пәніне
қабілеті күшті екенін айтады. Мектепте оқушыларға түрлі қоғамдық
жұмыстар жүктеледі олардың кейбіреулерінің ұйымдастырғыштық, екіншісінің
музыкалық, үшіншісінің суретшілік қабілеті еске алынып, бұған ерекше
мән беріліп отырылады. Бұл мысалдар әр адамның әрекеттің бір түріне
жарамдылығын көрсететін дара ерекшелігі болатынын байқатады. Мұндай
ерекшеліктер іс-әрекетті орындау үстінде, әсіресе оның нәтижесінен
жақсы көрініп отырады. Мәселен, біреу қолына алған ісін бұрқыратып
тез бітіріп тастайды және оны өте нәтижелі етіп шығарады. Ал
екінші біреу өте баяу қимылдап, әрі істі сапасыз етіп орындайды.
Бұл мысалда да бірінші адамның іске қабілеттілігі екіншіге қарағанда
әлдеқайда жоғары екендігі көрініп тұр. Қандайда болмасын бірер
нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде
шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың тең
емес екенін дәлелдейді дегенде теңдік деп адамдардың қабілеттерінің
теңдігі немесе дене күштері мен рухани қабілеттіктерінің бірдейлігін
түсінеді. Бұл мағынада алғанда адамдардың тең емес екендігі
түсінікті. Қабілеттіктің өлшемі – белгілі бір істің нәтижелі болып
орындалуында. Қабілет адамның іс - әрекетінің белгілі – бір түріне,,
өнер саласының біріне жарамдылығын жақсы көрсете алады. Белгілі бір
істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке
қасиеттерінің (музыкалық саңылау, түстерді жақсы ажырата алу, қолдың
икемділігі т.б.) қиысып келуін, яғни адам қасиеттерінің синтезін
қабілет деп атайды. Қабілеттің дамуы оны қажет ететін қызмет
саласында және әрекетке үйрену үстінде көрініп отырады. Қабілеттің
ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің, икемділік пен дағдының
болуына байланысты болады. Мәселен, оқушыда техникалық қабілеттің
ойдағыдай дамуы үшін техникалық конструкциялардың құрылысын жақсы
білуі, оны тәжірибе жүзінде пайдалана алуы қажет. Баланың білімі
тереңдеп, икемділігі артып, дағдысы көбейе түссе, оның қабілеті де
ойдағыдай дамып отырады. Мәселен, кейбір мұғалімдер өз оқушыларының
(тіпті ол жақсы оқитын оқушы болса да) үлгеріміне көңілі онша
тола қоймайды. Ол өз оқушысының бар мүмкіндігімен жұмыс
істемейтіндігін айта келіп, егер ол сабаққа бар ынтасымен кірісетін
болса, бұдан да гөрі жақсы оқи алар еді-ау деп қынжылады. Бұл
жерде мұғалім қолынан істесе, дағдыға тез машықтанғыш баланың,
қажырлы әрекетке бойын жөнді ұсына алмағандықтан, қабілетін жөнді
көрсете алмай отырғанын айтып отыр. Оқу - тәрбие процесінде қабілет,
білім, дағды, ептілік сияқты психологиялық ұғымдарды өз мәнінде
түсіне алмау мұғалімдерді педагогикалық қателерге ұшыратуы да
мүмкін. Мұны дәлелдейтін мысалдар көп. Сурет академиясына оқуға
келген Суриковтың арнаулы қабілеті ерте көрінгенмен де, сурет салуға
қажетті дағды білімі болмаған.Сондықтан да ол академияға қабылданбаған.
Академияның мұғалімдері Суриковтың сурет өнеріне тиісті білімі мен
дағдысының жоқтығына қарап,оның зор қабілеттілігін көре алмай,үлкен қате
жіберген.Кейін ол өзінің зор қабілетінің арқасында сурет өнеріне
қажетті білім мен дағдының екі-үш ай ішінде меңгереді де, академияға
түсуге право алады. Бұл жайт академиялардың Суриков жөніндегі пікірлері
жаңсақ болғандығын, аңғартады. Бұл мысал адамның қабіліттілігі білімі мен
икемділігі, дағдыларды тез меңгеруге жағдай туғызатынын, сондай-ақ
балалардың қабілеттерін дұрыс байқай алып,онымен санасып отырудың
қажеттілігіне мұғалімдердің зер салуын керек етеді. Қабілет негізінен
екіге бөлінеді.Адамның ақыл- ой өзгешеліктерінің жеке қасиеттерін
көрсететін кез келген адамнан табылатын қабілет жалпы қабілет деп
аталады.Ақылдың орамдылығы мен сыншылдығы, материалды еске тез қалдыра
алу, зейінділік пен бақылағыштық, зеректік пен тапқырлық т.б.осы секілді
ақыл-ой әрекетінде көрінетін өзгешеліктер жалпы қабілет болып табылады.
Іс-әрекеттің салаларында ғана көрініп,оның нәтижелі орындалуына
мүмкіндік беретін қабілетті арнаулы қабілет деп атайды. Бұған
суретшінің, музыканттың, актёрдің, спортшының, математик-ғалымның ақын
жазушының қабілеттерін жатқызуға болады.Соңғы кездері кейбір зерттеушілер
қабілеттің түрі деп практикалық іске қабілеттілікті айтып жүр.Бұған
ұйымдастырғыштық, педагогтық конструктивті-техникалық қабілеттерді
жатқызады. Қабілеттердің осы түрлері іс - әрекеттің басты салаларына
орайлас бөлінеді. Адам қабілетінің дамуы қоғамның дамуына, оның
әлеуметтік сипатына ғылыми техникалық прогрес байланысты болып
отырады. Мәселен, капитализм қалыптасып келе жатқан дәуірде,
ғылымның сан алуан салаларының дамуына буржуазиялық қоғам кең өріс
беріп отырады. Өйткені қауырт дамып келе жатқан капиталистік өндіріс
барған сайын жаңа ғылыми білімдерді талап ете бастады. Мұның өзі
білімді адамдардың көбейе түсуіне қолайлы жағдай туғызды. Сол
кездері жан-жақты қабілетті, аса дарынды адамдар көп болды. Өйткені
бұл қоғамның қажетінен туған құбылыс еді. Ф. Энгельс Қайта гүлдену
дәуірінде берген сипаттамасында сол дәуірді: күшті ой өрісі,
құштарлығы мен сипаты, сан қырлылығымен, ғылымдағы жағынан алыптарды
туғызған заман болды. Ол кезде алысқа сапар шекпеген, төрт бес
тілде сөйлемеген, творчествоның бірнеше саласында жарқырап көзге
түспеген бірде-бір адам болған жоқ дерлік еді. Леонардо да Винчи
ұлы художник болып қана қойған жоқ, сонымен қатар ұлы математик,
механик және инженер болды, физиканың сан алуан тарауларында
табылған маңызды жаңалықтар соның арқасы. Альберхт Дюрер суретші,
грабер, скульптор, архитектор болды, оның үстіне өзінің кейбір
идеялары бар фортификация системасын ойлап тапты. Бұл идеяларды көп
заман өткеннен кейін барып Монталамбер және фортификация жайындағы
ең жаңа неміс ілімі қайтадан көтеріліп кетті. Макиавелли мемлекет
қайраткері, тарихшы, ақын болды, оның үстіне жаңа замандағы ауызға
алуға лайықты бірінші әскери жазушы болды. Ол замандағы геройлар
кісінің өрісін тарылтатын, сыңар жақтық туғызатын, олардың із
басарларының бойынан ықпалы бізге сондай жиі байқалып жүрген еңбек
бөлінісінің құлдары бола қойған жоқ . Ф. Энгельс айтып отырған орта
ғасырдағы қайта гүлдену ХХ –ғасырдың бас кезінде қазақ қоғамында
да белең алған еді. Осы кездегі тарихи аренаға жан-жақты қабілетті
адамдар Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, Х. Досмухамметов, М. Дулатов,
Ж. Аймауытов, М. Шоқаев, М. Жұмабаев, т.б. шыққаны белгілі.Адам
қабілеттерінің жан-жақты жетілуі еңбектің ескі бөлінісін яғни ой
еңбегі мен дене еңбегі болып бөлінуін, сөйтіп адамның белгілі бір
кәсіпке немесе мамандыққа танылып қоюын бірте- бірте жоюды көздейді.
Әрине бұдан еңбектің түрлі салалары жойылып кетеді деген мағына
тумайды. Еңбектің сан алуан түрлерінің ұштасуы адамның дене күшінің
де, рухани күшінің де дамуына себепші болады, адамның білімі,
шеберлігі, іс-әрекетінің түрлі саласындағы айрықша дамыған тәжірибе
мен білім икемі дұрыс ұштасқанда ғана білім, техника, әдебиет пен
өнер саласында адамның қабілеті мен дарыны, таланты дамып оның
ойдағыдай өрістей түсуіне кең мүмкіндіктер жасалады. Арнайы
жүргізілген зерттеулердің көпшілігі адамның қабілеті ата тегіне, яғни
тұқым қуалау факторына байланысты деген көзқарасты қолдайды. Бұл көзқарас
бойынша, әр адамның қабілеті — оған туа берілетін өзіндік дара табиғи
қасиет. Дегенмен, қабілетті адамда тек туа пайда болатын қасиет деген дұрыс
емес. Себебі, қабілет—адамның даралық психологиялық ерекшелігі. Ал туа
пайда болатын нәрсе — қабілеттің дамуына негіз болатын анатомиялық және
физиологиялық ерекшелік — нышан. Нышанның табиғи негізі — жоғары жүйке
жүйесіні қызметтері, бас миындағы миллиардтаған клеткалардың қозу, тежелу
сияқты сан қилы әрекеті және олардың алмасып отыруы. Ол өмір тәжірибесі,
тәлім-тәрбие нәтижесінде үнемі дамып жетіледі. Нышан — мидың, жүйке
жүйесінің, талдағыштардың адамдар арасындағы табиғи даралық
өзгешеліктерін айыруға себеп болатын тума анатомиялық және физиологиялық
ерекшеліктері. Адамның, белгілі бір іс - әрекетті орындауға бейімді болуы
қабілеттің дамып қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Алайда,, бұл нышандар іс-
әрекеттің нәтижелі болуының толық жағдайы болып саналмайды. Ол үшін адам
бойындағы нышандарды дер кезінде анықтап алу керек. Содан сон, с алуан
әрекет үстінде дамытып отыруға бейімделіп, тәлім-тәрбие арқылы өрістете
түсу қажет. Нышан сан қилы мағынада көрініс береді. Мәселен, әлеуметтік
ортаның, тәрбие мен оқыту істерінің және түрлі жағдайлардың әсерінен
белгілі бір нышандар негізінде түрлі қабілеттердің дамуы мүмкін. Мысалы,
бойында шапшаңдық пен дәлдік, ептілік пен шеберлік нышандар адамдар
тіршілік жағдайы мен қызмет саласына сай әртүрлі қабілетке ие болуы мүмкін.
Бірі — хирург дәрігер, екіншісі — гимнаст, үшіншісі — суретші т. с. с.
Нышанның ерекше түрі адамда жас кезінен байқалады. Қазақтың аса дарынды
күйші-композиторы Құрманғазының шәкірті Дина Нүрпейісова өзінің қабілетін
сегіз жасынан-ақ байқатып, бір-ақ рет тыңдаған күйін мүдірмей, айна -
қатесіз, дәл орындай алған. Дарынды кино актер, әрі режиссер Шәкен
Аймановтың да жалпы өнерге деген құштарлығы бала кезінен – ақ айқын
байқалғандығы жайлы Қазақстанның халық әртісі Кәукен Кенжетаеы тебірене
еске алады. М. Әуезов өзінің Еңлік—Кебек пьесасын 20 жасында жазған.
Әйгілі суретші К. П. Брюллов тоғыз жасында Сурет академиясына оқуға түскен.
Ал А. С. Пушкин сегіз жасында-ақ өлең жаза бастаған. Алайда, мынадай
жағдайды да естен шығармаған абзал. Егер белгілі бір іс-әрекет барысында
жоғарыда келтірілген мысалдардағыдай жетістіктер адамның балалық шағынан
байқалмаса, ондай балада қабілет жоқ деп айтуға болмайды. Мысалы, аса
көрнекті математик Н. Н. Лузин, биолог К. Линней, жазушылар В, Скотт, С. Т.
Аксаков, И. А. Гончаров т. б. өздерінің қабілеттілігін әлдеқайда кешірек
танытқан. Балалардың психикалық дамуында жеке дара елеулі
ерекшеліктер болады. Бұл айырмашылықтар ең алдымен психикалық дамудың
қарқынына байланысты. Қандай да бір мәдениет жағдайында тәрбиеленген
балаларда дамудың жасқа байланысты дағдарыстарының пайда болуының,
дамудың бір кезеңінен екіншісіне өтудің белгілі орташа мерзімі
болады. Жекелеген балаларда бұл мерзім не едәуір ерте, не едәуір
кейін пайда болуы мүмкін. Іс-әрекеттің жекелеген түрлерін игеру
қарқынында, психикалық процестер мен сапалардың дамуында бұдан да зор
айырмашылықтар болуы мүмкін. Кейбір бала төрт жасында ешкім түсініп
болмайтын әлдебір шатпақ сурет салса , ал екіншісі үйдің жанында тұрған
адам суретін бейнелейді. Біреуі зейіннің тұрақсыздығын, алаңғасарлығын
көрсетсе, ал екіншісі зейінін шоғырландырып, бірнеше сағат бойы
сүйікті ісімен шұғылданады.Балалар даму қарқынындағы айырмашылықтармен
қатар, жасы өскен сайын жеке дара психологиялық сапалардағы:
қызығуларындағы,мінез-құлық белгілеріндегі, қабілеттеріндегі-
айырмашылықтар пайда болып ұлғая түседі. Алуан түрлі шексіз сұрақтар
беретін,білуге құмар, ақыл-ойы жүйрік балалар бар, жөнді ештеңемен
айналыспайтын енжар балалар да болады. Қыңыр мінез, ашуланшақ балаларда
байсалды, мейірбан балаларға қарама-қарсы мінез қалыптасқан. Мектеп
жасына дейінгі кейбір балалардың музыкаға (естіуі, ырғақты сезінуі),ал
басқаларында – математикаға қабілеті байқалады. Математикаға қабілеті
барлар бес – алты жасында-ақ едәуір қиын арифметикалық есептерді т.б.
шығарады. Балалар арасындағы жеке-дара психологиялық айырмашылықты қалай
түсіндіруге болады деген сұрақтың тәрбие мәселесін әркіммен жеке-дара
жүргізу үшін зор маңызы бар.Бұл сұраққа жауап беру үшін өзімізге бұрыннан
таныс психикалық дамудың табиғи жағдайларына (нерв жүйесінің құрылымы мен
функциясына, оның жетілу процесіне) және тұрмыс пен тәрбиенің қоғамдық
жағдайына қайта оралу керек. Бірақ енді бұл жағдайларды екінші жағынан –
олардың жекеленген балалардың дамуындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарға
тигізетін әсері тұрғысынан қараған жөн. Балалар, сөз жоқ, өзара табиғи
ерекшеліктері арқылы ажыратылады. Мысалы, жаңа туған нәрестелердегі шартсыз
рефлекстердің өзі әр түрлі дәрежеде көрінеді. Түрлі нәрестелердің шартты
рефлекстері түрлі жылдамдықпен пайда болады.Көру тітіркендіргігтеріне
бағдарланатын реакция басым көрінетін сәбилер бар, екіншілері терісіне
тигенге неғұрлым әсерленгіш келеді. Сірә, кейбір табиғи ерекшеліктер тұқым
қуалаушылық жолымен, басқалары ана құрсағындағы кезеңіндегі қандайда бір
даму жағдайының нәтижесінде пайда болдады. Мидағы түрлі атаулы ақаулар
- тұқым қуалайтын аурулар, дұрыс жетілмеу, туу үстіндегі зақымдар-
психикалық дамуды тежеуге әкеліп соқтырады, ал ерекше қиын жағдайда оны
тоқтатып тастайды. Осыдан келіп, кейде өте тез немесе тым айқын
өтетін психикалық даму да, шамадан тыс қабілеттің пайда болуы да мидың
әлдебір туа біткен ерекшеліктеріне байланысты болады деп есептейді.
Баланың жеке-дара психологиялық сапалары, алдымен бүкіл қабілетті тұқым
қуалай ма дегенді анықтау үшін ғалымдар көп күш жұмсады. Осы
мақсатпен аса көрнекті адамдардың тегі зерттелді. Көптеген семьяларда
ата-аналары, балалары және алыс ұрпағы қандай бір салада белгілі
қабілеттілік көрсеткені анықталды.Бұл ретте әсіресе, даңқты композитор
Иоганн Себастьян Бахтың семьясы мысал бола алады. (1750 жылы үй іші
салтанатына осы семьяның 128 өкілі жиналған еді, оның ішінен 57-сі
музыкант болып шыққан) Сонымен бірге көрнекті адамдардың көзге
түсерлік қабілетімен ерекшелінген бірде-бір туысқаны болмаған жағдайлар
да аз кездеспейді. Сірә, түгелдей суретшілер, музыканттар әулетінің
болуын семьялық дәстүрге байланысты деп түсіндіруге әбден болатын
сияқты, өйткені кейбір семьяларда тәрбиеге, белгілі қызығушылық пен
қабілетті дамытуға қолайлы жағдайлар жасалады. Психикалық дамуда тұқым
қуалаушылықтың адамның жеке басы ерекшеліктеріне тигізетін әсерін
анықтау үшін егіз туған балалар да зерттелген. Егіздер бір
жұмыртқалас және әр жұмыртқалас болады.Бір жұмыртқалас егіздердің
барлық тұқым қуалау қасиеттері бірдей,өйткені олар бір ұрықтық клеткадан
тарайды. Ал, әр жұмыртқаластардың тұқым қуалауы әр түрлі. Балалардың
психикалық дамуының түрліше болуына, олардың қабілеттерінің
қалыптасуына тұқым қуалаушылық ерекшеліктерінен гөрі тұрмыс
жағдайындағы, тәрбие мен оқытудағы айырмашылықтар көбірек әсер етеді.
Бір жұмыртқалас егіздермен, яғни тұқым қуалаушылығы бірдей балалармен
жүргізілген зерттеудің нәтижелері осыны дәлелдейді Ол үшін бес жарым
алты жасқа дейінгі бес егіздер іріктеліп алынған. Олар арнаулы
балабақшада тәрбиеленді. Барлық балалар егіздің бір сыңары бір топқа
да екіншісі басқа топқа енетіндей етіліп, екіге бөлінді. Топтар бөлек
үйге орналастырылды, ойнайтын, оқитын жерлері де бөлек болды, бір-
біріне тек серуендеу кезінде ғана қатынасты. Балаларды оқытуда әр
түрлі әдістер пайдаланды. Бір топта құрастыру ойындарын ұйымдастырып,
текшелерден құрылыс тұрғызуы керек болды. Екінші топтың балалары
бөлшекке бөлінбейтін текшелерден жасалған үлгі бойынша, яғни бала әрбір
кезде құрастыру шешіміне қажетті тәсілдерді өздігінен іздеуі, құрылыстың
қандай да бір бөлімі қандай элементтерден құралған бола алатынын
талдауы, қол жеткен нәтижені үлгімен үнемі салыстыра отырып, осы
элементтерді талдауы және араластырып құрастыруы керек.Әрбір топта бес-
он сабақ өткізілген соң барлық балаларға байқау есептер берілді.Олар
бөлінетін және қажетті ұсақ-түйектері жоқ бөлінбейтін үлгілер
бойынша құрылыс, ойлауы бойынша еркін құрылыс салулары және көптеген
арнаулы тапсырмалар орындаулары керек болды.Олар орындауы әр түрлі
фигураларды көзбен егжей-тегжей талдауды және ойша кеңістікте елестетіп
мөлшерлеуді мысалы, текшелерден салған үйді ойша аударып-төңкеріп оның
суретін салуды талап етеді. Барлық байқау тапсырмаларын орындауда
тұтас үлгімен құрылыс салумен айналысқан топ балаларының артықшылығы
бірден көзге түсті. Бұл артықшылық тіпті бөлінетін үлгілермен
құрастырған кезде де,яғни екінші топ үнемі жаттыққан іс-әрекетте де
көрінеді. Құрастыру ойындары мейлінше творчестволық сипат алған
топтағы балалар құрылыстың элементтерін көзбен мөлшерлеуге, олардың
арақатынасын, олардың формаларын қабылдауда үлкен дәлдікке жетті.
Құрылысты салмастан бұрын балалр үлгіні мұқият қарап, өлшеп, құрастырып,
байқап көріп, содан кейін ғана тапсырманы орындауға кірісті. Басқаша
айтқанда, тапсырманы орындауға кіріспес бұрын олар бірсыпыра бағдарлау
жұмысын жүргізді, міндетті (қолда бар текшелердің көмегімен үлгіні
шығаруды) шешудің мүмкін жолдарын (текшелерді орналастыру варианттарын)
салыстырып көрді. Сөйтіп, айтпағанның өзінде, балалар құрастыру іс-
әрекетіне белгілі қабілеттілікті игерді, ал бұл қабілет басқа жолмен
үйретілген егіздің кінші сыңарында жоқ болып шықты. Бұл қабілеттілік
бөліп қабылдау мен кеңістікте елестетуді мөлшерлеуді талап ететін
құрастырылмайтын басқа да бірқатар байқау есептерін ойдағыдай шешуге
мүмкіндік берді. Әрине, бес жасар балаларда екі ай жарым уақыттың
ішінде оның бүкіл өмір бойына қаларлықтай құрастыру қабілеттілігін
тәрбиелеп шығару мүмкін болды деуге болмайды. Әңгіме тек қабілетті
одан әрі қолдап, дамытуды қажет ететін кейбір бастамалар жөнінде ғана
болуы мүмкін. Осының өзі де аз емес. Советтік балалар психологиясы
тұқым қуалайтын ерекшеліктер әлдебір қабілеттің болашағы ретінде қызмет
етуі, олардың дамуы үшін не бірсыпыра жақсы, яки бірсыпыра жаман
жағдай жасауы мүмкін деп есептейді. Ал қабілеттің өзі, басқа да
психикалық сапалар сияқты, тәрбие мен оқытудың әсерімен өмір процесінде
қалыптасады.Бір баланың психикасына терең әсер ететін, назарын
аударатын оқиғалар есепке алынбайтын, көбіне кездейсоқ жағдайлардың
көптігіне байланысты екінші бала үшін еленбей жай ғана өте шығады.
Тіптен нәрестенің дүниеге көзқарасында, қоршаған ортаеың әсерінен
талғап қараушылық байқалады және осыған байланысты белгілі бір іс-
әрекеттің түрлі балалар үшін түрліше маңызы болады. Баланың жасы
үлкейген сайын оның талғап қараушылығы арта түседі. Оның үстіне қоршаған
ортаның әр балаға, тіпті ата-ананың егіздерге көзқарасы бірдй бола
бермейді. Бір сөзбен айтқанда, жалпы әлеуметтік ортада әрбір бала үшін
өзінің шағын ортасы қалыптасады. Осы ортаның ерекшелігі оның психикалық
дамуының жеке-дара ерекшеліктерін айқындайды. Баланың психикалық
дамуында оның іс-әрекетінің шешуші маңызы бар екені бізге белгілі.
Бірақ әрқашан және тең мөлшерде бірдей іс-әрекетпен ғана айналысатын
екі бала бола ма? Тіпті кішкентай егіздердің өзінде де бұлай
болмайды. Дюка (Андрюша) ойыншықтарын қайталап санауды ұнатады. Әдетте
бір тектес нәрселерді қайталап санайды... Кирилканы мұндай ойын
тіпті де қызықтырмайды. Ол ықылыстана текшелерден құрылыстар тұрғызады.
Құрылыстары оның енді сан алуан.Кирюша бір құрылыс тұрғызғанда түрліше
кубиктерді пайдаланады. (В.С.Мухинаның күнделігінен) Бірі санап
жаттығуды, екіншісі текшелерді қалауды ұнататын екі балада бірдей
психикалық сапалар қалыптасады деп күтуге болмайды. Психикалық даму
саласында балалар арасындағы айырмашылықтар әр түрлі болады. Олардың
бәрі де тұрмыс пен тәрбие процесінде пайда болып дамиды. Туа пайда
болатын бірде-бір жеке дара психологиялық сапалардың қалыптасу жолы
және белгілі дәрежеде осы қалыптасудың нәтижесі табиғи ерекшелікке
тәуелді болуы мүмкін. Кейбір сапалар үшін (мысалы, темперамент) бұл
тәуелділік мейлінше мол басқалар үшін (мінез-құлық белгілері,
қабілеттілік) одан азырақ, ал үшіншілер үшін (ынта, білім) мүлдем
болмайды.
1.3 Оқушыларының жеке тұлғалық қалыптасуында және өзін - өзі тәрбиелеудегі
оның шығармашылық қабілетін дамытудың орны
Баланың білуге құмарлығын дамыту және танымдық белсенділігін арттыру
өздігінен ойланып әрекет етуге жаттықтыру, қарапайым ақыл-ойға құрылған
міндеттерді шешуге дағдыландыру ісі балабақшада жүзеге асырылуы тиіс.
Баланы бастауыш сыныпта дайындауда жеке пәндер бойынша білім, білік
дағдыларды қалыптастыру емес, баланың білім алуға деген қабылдауын, жеке
басының танымдық тәжірибесін дамыту, ізденушілік іс-әрекетін қарапайым
дағдаларын қалыптастыру қажет. Бастауыш сыныпта білім берудің (ең бастысы)
маңыздылығы — ол баланың қабылдай білу қабілеттіліктерін дамыту.
Сондықтан бастауыш мектепте оқушыға білім-білік дағдыны қалыптастыруды
негізгі мақсат етіп қоймай, қайта оның көлемі баланың жасерекшелігіне
сәйкес ақыл-ойды дамыту құралы ретінде қаралуы тиіс жөне мектеп
бағдарламасын қайталамағаны жөн. Бастауыш сынып оқушысын дайындаудың
маңызды көрсеткіштері оның тілінің жақсы дамып жетілуі, ауыз екі сөйлеу
медениетінің қалыптасуы, сөздік қоры, байланыстырып сөйлей білу дағдысының
қалыптасуы. Танымдық процестері: қабылдау, есте сақтау, ойлау, қиял,
көрнекі-бейнелі ойлауы. Мысалы: қарапайым талдау жасай алуы, заттар мен
құбылыстардың негізгі белгілерін ажырата білуі, топтап салыстыра алуы және
қарапайым өзіндік қортынды жасай білуі негізгі көрсеткіштер болып табылады.
Сондай-ақ баланың қимыл қозғалыс: белсенділігі, саусақтың, қолдың, бұлшық
еттерінің дамуы, қол мөн көздің қозғалыс уйлесімді болуы да маңызды орын
алады. Бала айналасындагы (ата-аналар, тәрбиеші, мұғалімдермен) үлкендермен
қарым-қатынас жасай білуге дағдылану қажет.
Осы аталған мақсаттарға жету үшін бастауыш сынып оқушысын дайындауда
төмендегі мәселелерді жүзеге асыру көзделеді.
-республика көлемінде 6-7 жастағы балаларды түгелдей мектепте
немесе мектеп жанындағы мектепалды даярлыққа қамту;
- мектепалды даярлық бағдарламалары мен оқу әдістемелік кешендерінің
мазмұны мен жаңа буын оқулықтарының үндестігін айқындау;
- бастауыш сыныпта тәрбиелеумен білім беру жұмыстарын ұйымдастырудың
формаларын түрлендіру, жетілдіру, жаңаша әдіс-тәсілдер қолдану;
- балалардың еркін дербес әрекетіне, шығармашылық мүмкіндігіне жол ашу;
- балабақша мен мектептің байланысын қамтамасыз ету;
- білім берудің жүйелілігі, бірізділігі, сабақтастыры сақталуына
назар аудару;
тәрбиешілер мен мұғалімдердің пікір алысуына республикалық семинар
кеңестер, педагогикалық оқулар, ғылыми тәжірибелік конференцияларды тұрақты
өткізу;
мектепалды топтарында тәлім-тәрбие жұмыстарын жүргізетін мамандарды қайта
даярлау;
отбасында баланы мектепке дайындауда ата-аналарға педагогикалық кеңес
беру, көмек көрсету оларды оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз ету,
жұмысты жандандыру.
Осыншама дайындықтан өтпеген 6 жасар бала оқу бағдарламасы бойынша
материалдарды алып жүре алмайтыны анық.
Бастауыш мектеп тәрбиесінің болашағы жайында қадау – қадау арналы ой –
пікірлер өрбітуге болады. Атап айтқанда:
Бастауыш мектеп сыныптарына арнаулы мамандар дайындауды жолға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz