12 жылдық білім беру үдерісінде тұлғаның өзіндік танымына әлеуметтік орта әсерінің психологиялық ерекшеліктері
КІРІСПЕ
1 Бүгінгі қоғамдағы жеке тұлғаны қалыптастырудың теориялық мәселелері
1.1 Жеке тұлғаға қойылатын талаптың зерттелуіне тарихи шолу
1.2 Жеке тұлғаны қалыптастырудың бүгінгі күнгі қоғамдық талаптары
1.3 12 жылдық білім беру жүйесіндегі жеке тұлғаның әлеуметтенуі
2 Бүгінгі қоғамдағы жеке тұлғаны қалыптастырудың шарттары
2.1. Жеткіншек жас кезеңіне байланысты тұлғалық даму ерекшеліктері және жеке тұлғаны қалыптастыруда мектептегі оқу.тәрбие үрдісін ұйымдастыру шарттары
2.2 Жеке тұлғаны қалыптастыруда жүргізілетін тәжірибелік жұмыстар
Тұлғааралық қатынас ерекшеліктерін зерттеуге арналған Т.Лири тесті.
ҚОРЫТЫНДЫ
1 Бүгінгі қоғамдағы жеке тұлғаны қалыптастырудың теориялық мәселелері
1.1 Жеке тұлғаға қойылатын талаптың зерттелуіне тарихи шолу
1.2 Жеке тұлғаны қалыптастырудың бүгінгі күнгі қоғамдық талаптары
1.3 12 жылдық білім беру жүйесіндегі жеке тұлғаның әлеуметтенуі
2 Бүгінгі қоғамдағы жеке тұлғаны қалыптастырудың шарттары
2.1. Жеткіншек жас кезеңіне байланысты тұлғалық даму ерекшеліктері және жеке тұлғаны қалыптастыруда мектептегі оқу.тәрбие үрдісін ұйымдастыру шарттары
2.2 Жеке тұлғаны қалыптастыруда жүргізілетін тәжірибелік жұмыстар
Тұлғааралық қатынас ерекшеліктерін зерттеуге арналған Т.Лири тесті.
ҚОРЫТЫНДЫ
Ғылыми-технология өркендеп, барынша қанат жайған қазіргі таңдағы білім беру саясатындағы басым бағыт – 12 жылдық білім жүйесіне көшу болып табылады. Білім беру саласын 12 жылдық жүйеге көшірудің басты негізі – жеке тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыру, яғни оқу мен өмір жағдаяттарын шешу кезінде білім алушылардың білімді, іскерлік дағдыны, сондай-ақ білім алудың сан-салалы тәсілдерін, тәжірибеге бағдарланған білім негіздерін меңгеруі.
12 жылдық білім беру жүйесіне көшу жеке тұлғаның мүддесін көздеуге, әр тұлғаның зерделі де, саналы тұрғыдан рухани дамуына негізделеді, яғни білім беру ісін ізгілендіру қағидасын ұстанады. Білімді ізгілендіру адамның тұлға ретінде жан-жақты дамуына, еркіндікке, бақытқа, өз қабілетін дамыту мен жүзеге асыру құқығына ие болуға мүмкіндік береді. Жаңа білім беру реформасының мәні мен маңызы азаматтардың қажеттіліктеріне бағдарланып, өз бетінше білім алу мен өмірлік ұстанымдарын тиімді құру, материалдық және моральдық жетістікке жету мүмкіндігін жүзеге асыруға негізделген. Қазіргі таңда жүзеге асырылуға бағытталып жатқан 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу қәсіптік және білім-біліктік дағдыны үйлесімді қалыптастыруға бағытталған. Аталмыш білім беру үдерісі ХХІ ғасыр азаматтарын шығармашылыққа баулып, әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті болуға баулиды. Ал кез келген ортада бәсеке қабілетті болып жетілудің басты шарты білім көзіне негізделетіні анық. Бұл орайда Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың: «Білім мен ғылымды өз дәрежесінде меңгерген елдер ғана әлемдік дамудың алдында болады. Ендеше біз халыққа білім беру және ғылымды дамыту, оларды реформалау ісін қарқынды жолға қоюымыз керек» [2], – деген сөзін басшылыққа алған жөн.
Осы тұрғыда қоғамдық даму нәтижесінің ең басты көрсеткіші ол - жеке адамның даму процесіне байланысты. Сондықтан егеменді еліміз Қазақстанда, қоғамда қандай да бір орынға ие бола алатын, нақты бір іс-әрекет түрімен айналыса алатын алдына максат қоя отырып, болашағын жоспарлай алатын, мақсатына жетуде кездесетін қиыншылықтарды жеңе білетін, өзіндік дүниетанымы, көзқарасы қалыптастыратын, оз ойын дәлелдей алатын, білім алып, тәжірбие жинақтайтын, істеген ісіне есеп бере алатын, өмірлік ұстамы, идеялары, мұрат сенімі болатын, жалпы айтқанда жеке адамды қалыптастыру.
Өйткені, оның психикасы тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады. Яғни кез-келген адам дүниеге келісімен екінші бір адаммен қарым-қатынасқа түсу - қай жастағыларға болмасын, оған киім-кишек, баспана, ұйқы, демалу қандай қажет болса, сыртқы ортамен дұрыс қарым-қатынас жасай білу де сондай қажет.
12 жылдық білім беру жүйесіне көшу жеке тұлғаның мүддесін көздеуге, әр тұлғаның зерделі де, саналы тұрғыдан рухани дамуына негізделеді, яғни білім беру ісін ізгілендіру қағидасын ұстанады. Білімді ізгілендіру адамның тұлға ретінде жан-жақты дамуына, еркіндікке, бақытқа, өз қабілетін дамыту мен жүзеге асыру құқығына ие болуға мүмкіндік береді. Жаңа білім беру реформасының мәні мен маңызы азаматтардың қажеттіліктеріне бағдарланып, өз бетінше білім алу мен өмірлік ұстанымдарын тиімді құру, материалдық және моральдық жетістікке жету мүмкіндігін жүзеге асыруға негізделген. Қазіргі таңда жүзеге асырылуға бағытталып жатқан 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу қәсіптік және білім-біліктік дағдыны үйлесімді қалыптастыруға бағытталған. Аталмыш білім беру үдерісі ХХІ ғасыр азаматтарын шығармашылыққа баулып, әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті болуға баулиды. Ал кез келген ортада бәсеке қабілетті болып жетілудің басты шарты білім көзіне негізделетіні анық. Бұл орайда Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың: «Білім мен ғылымды өз дәрежесінде меңгерген елдер ғана әлемдік дамудың алдында болады. Ендеше біз халыққа білім беру және ғылымды дамыту, оларды реформалау ісін қарқынды жолға қоюымыз керек» [2], – деген сөзін басшылыққа алған жөн.
Осы тұрғыда қоғамдық даму нәтижесінің ең басты көрсеткіші ол - жеке адамның даму процесіне байланысты. Сондықтан егеменді еліміз Қазақстанда, қоғамда қандай да бір орынға ие бола алатын, нақты бір іс-әрекет түрімен айналыса алатын алдына максат қоя отырып, болашағын жоспарлай алатын, мақсатына жетуде кездесетін қиыншылықтарды жеңе білетін, өзіндік дүниетанымы, көзқарасы қалыптастыратын, оз ойын дәлелдей алатын, білім алып, тәжірбие жинақтайтын, істеген ісіне есеп бере алатын, өмірлік ұстамы, идеялары, мұрат сенімі болатын, жалпы айтқанда жеке адамды қалыптастыру.
Өйткені, оның психикасы тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады. Яғни кез-келген адам дүниеге келісімен екінші бір адаммен қарым-қатынасқа түсу - қай жастағыларға болмасын, оған киім-кишек, баспана, ұйқы, демалу қандай қажет болса, сыртқы ортамен дұрыс қарым-қатынас жасай білу де сондай қажет.
1. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2007.
2. Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» Заңы, 1999.
3. Афанасьева Т.М. Семья. Жоғары сынып оқушыларына арналған кітап. Алматы: Мектеп, 1985.
4. Әтемова Қ.Т. Оқушылар бойындағы гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының рөлі. – Алматы: 2000.
5. Калиев С., Майғарапова Ш. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері. – Алматы, Рауан: 1990.
6. Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған психодиагностикалық қызмет.- Алматы: 2004 – 122 б.
7. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы: 1994 – 230 б.
8. Нұрмұхамбетова Т.Р. Тәжірибелік психология. І т. – Шымкент: 2006 – 189 б.
9. Алдамұратов. Ә “Қызықты психология”.-Алматы: Қазақ унив:, 1992
10. Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы.-Алматы: “Қазақстан”,1996
11. ЖарықбаевҚ., Табылдиев Ә. Әдеп және жантану: Ұлттық тәлім-тәрбие: Оқу құралы.-Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1994
12. Қазақстандағы жантану ғылымының өзекті мәселелері: К. Б. Жарықбаевтың тұғанына 70-жыл толуына арналған республикалық ғылыми-теориялық конференциясы (26 қазан 1999 жыл).-Алматы: ТОО “Эверо”.-(Каз., орыс тілінде). VII-шығуы. 1999.
13. Қожахметова. М. Адам-құпия. –Алматы: Ана тілі, 1997.-234 бет.
14. Құлжанов. Б. Ж. Адам факторы және қайта құру /Каз. ССР. “Білім”қоғамы.-Алматы, 1990.-29 бет
15. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық: Қазақстан психологиялық ой-пікірлері 10том. Жетекшісі – академик, Ә.Н. Нысанбаев. Алматы:2006
16. К. Жұмасова. Психология. Оқулық. Астана 2006
17. С.Жақыпов. Жалпы психологияға кіріспе. Алматы, 2007
18. С.Баб-Баба. Жалпы психология. Алматы, 2007
19. Гоноболин Ф. Н. Психология. – Алматы, Мектеп, 1976.
20. Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы, Мектеп, 1976.
21. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері, - Алматы, 2002.
22. Жарықбаев Қ. Ұстаздық еткен жалықпас. –Алматы, 1986.
23. Жалпы психология. В.В. Богославский т.б. редакциясымен. – Алматы, Мектеп, 1980.
2. Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» Заңы, 1999.
3. Афанасьева Т.М. Семья. Жоғары сынып оқушыларына арналған кітап. Алматы: Мектеп, 1985.
4. Әтемова Қ.Т. Оқушылар бойындағы гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының рөлі. – Алматы: 2000.
5. Калиев С., Майғарапова Ш. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері. – Алматы, Рауан: 1990.
6. Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған психодиагностикалық қызмет.- Алматы: 2004 – 122 б.
7. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы: 1994 – 230 б.
8. Нұрмұхамбетова Т.Р. Тәжірибелік психология. І т. – Шымкент: 2006 – 189 б.
9. Алдамұратов. Ә “Қызықты психология”.-Алматы: Қазақ унив:, 1992
10. Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы.-Алматы: “Қазақстан”,1996
11. ЖарықбаевҚ., Табылдиев Ә. Әдеп және жантану: Ұлттық тәлім-тәрбие: Оқу құралы.-Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1994
12. Қазақстандағы жантану ғылымының өзекті мәселелері: К. Б. Жарықбаевтың тұғанына 70-жыл толуына арналған республикалық ғылыми-теориялық конференциясы (26 қазан 1999 жыл).-Алматы: ТОО “Эверо”.-(Каз., орыс тілінде). VII-шығуы. 1999.
13. Қожахметова. М. Адам-құпия. –Алматы: Ана тілі, 1997.-234 бет.
14. Құлжанов. Б. Ж. Адам факторы және қайта құру /Каз. ССР. “Білім”қоғамы.-Алматы, 1990.-29 бет
15. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық: Қазақстан психологиялық ой-пікірлері 10том. Жетекшісі – академик, Ә.Н. Нысанбаев. Алматы:2006
16. К. Жұмасова. Психология. Оқулық. Астана 2006
17. С.Жақыпов. Жалпы психологияға кіріспе. Алматы, 2007
18. С.Баб-Баба. Жалпы психология. Алматы, 2007
19. Гоноболин Ф. Н. Психология. – Алматы, Мектеп, 1976.
20. Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы, Мектеп, 1976.
21. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері, - Алматы, 2002.
22. Жарықбаев Қ. Ұстаздық еткен жалықпас. –Алматы, 1986.
23. Жалпы психология. В.В. Богославский т.б. редакциясымен. – Алматы, Мектеп, 1980.
Тақырыбы: 12 жылдық білім беру үдерісінде тұлғаның өзіндік танымына
әлеуметтік орта әсерінің психологиялық ерекшеліктері
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Ғылыми-технология өркендеп, барынша қанат жайған қазіргі таңдағы білім
беру саясатындағы басым бағыт – 12 жылдық білім жүйесіне көшу болып
табылады. Білім беру саласын 12 жылдық жүйеге көшірудің басты негізі – жеке
тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыру, яғни оқу мен өмір жағдаяттарын шешу
кезінде білім алушылардың білімді, іскерлік дағдыны, сондай-ақ білім алудың
сан-салалы тәсілдерін, тәжірибеге бағдарланған білім негіздерін меңгеруі.
12 жылдық білім беру жүйесіне көшу жеке тұлғаның мүддесін көздеуге,
әр тұлғаның зерделі де, саналы тұрғыдан рухани дамуына негізделеді, яғни
білім беру ісін ізгілендіру қағидасын ұстанады. Білімді ізгілендіру адамның
тұлға ретінде жан-жақты дамуына, еркіндікке, бақытқа, өз қабілетін дамыту
мен жүзеге асыру құқығына ие болуға мүмкіндік береді. Жаңа білім беру
реформасының мәні мен маңызы азаматтардың қажеттіліктеріне бағдарланып, өз
бетінше білім алу мен өмірлік ұстанымдарын тиімді құру, материалдық және
моральдық жетістікке жету мүмкіндігін жүзеге асыруға негізделген. Қазіргі
таңда жүзеге асырылуға бағытталып жатқан 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу
қәсіптік және білім-біліктік дағдыны үйлесімді қалыптастыруға бағытталған.
Аталмыш білім беру үдерісі ХХІ ғасыр азаматтарын шығармашылыққа баулып,
әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті болуға баулиды. Ал кез келген ортада
бәсеке қабілетті болып жетілудің басты шарты білім көзіне негізделетіні
анық. Бұл орайда Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың: Білім мен ғылымды өз дәрежесінде
меңгерген елдер ғана әлемдік дамудың алдында болады. Ендеше біз халыққа
білім беру және ғылымды дамыту, оларды реформалау ісін қарқынды жолға
қоюымыз керек[i][2], – деген сөзін басшылыққа алған жөн.
Осы тұрғыда қоғамдық даму нәтижесінің ең басты көрсеткіші ол - жеке
адамның даму процесіне байланысты. Сондықтан егеменді еліміз Қазақстанда,
қоғамда қандай да бір орынға ие бола алатын, нақты бір іс-әрекет түрімен
айналыса алатын алдына максат қоя отырып, болашағын жоспарлай алатын,
мақсатына жетуде кездесетін қиыншылықтарды жеңе білетін, өзіндік
дүниетанымы, көзқарасы қалыптастыратын, оз ойын дәлелдей алатын, білім
алып, тәжірбие жинақтайтын, істеген ісіне есеп бере алатын, өмірлік ұстамы,
идеялары, мұрат сенімі болатын, жалпы айтқанда жеке адамды қалыптастыру.
Өйткені, оның психикасы тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау
процесінде ғана қалыптасады. Яғни кез-келген адам дүниеге келісімен екінші
бір адаммен қарым-қатынасқа түсу - қай жастағыларға болмасын, оған киім-
кишек, баспана, ұйқы, демалу қандай қажет болса, сыртқы ортамен дұрыс қарым-
қатынас жасай білу де сондай қажет.
Зерттеу өзектілігі жеке адамды дамыту қажеттілігінен туындап отыр. Адам-
бұл, бір жағынан, биологиялық құбылыс, санасы бар, қоршаған дүниені тануға
және оны белсенді өзгертуге қабілетті.
Жеке тұлға адамға қарағанда тар мағынада қолданылады. Жеке тұлға-бұл
сол адам, бірақ тек қана қоғамдық, әлеуметтік құбылыс ретінде
қарастырылады. Бұл жағдайда зерттеушілер оның биологиялық, табиғи жағын
ескермей, адамды қоғамдық қатынастардың нәтижесі,қоғамдық дамудың белсенді
қайраткері ретінде қарастырды.
Тұлға ұғымы "индивид", "адам" ұғымдарымен салыстырғанда анықталады.
"Адам" ұғымы барлык адамдарға тән қасиеттер мен кабілеттерге мінездеме беру
үшін қолданылады. Бұл ұғым адамның жануардан, өсімдіктерден, машинадан
айырмасын атап керсетеді. Хомо Сапиенс — ақылды адам — тарихи дамудың
барлык сатысындағы, жер шарының барлық нүктелеріндегі адам дегенді
білдіреді. Индивид-ол адамзаттың жекелеген (бірлі-жарым, дара) өкілі,
адамның ақыл, epiк, қажеттілік, көзқарас, т.б. барлық әлеуметтік және
психологиялық сипаттарының нақты таратушысы."
Тұлға - бұл адамнын қоғамдық бет пepдeci. Tұлғa - бұл индивиттің
дамуының қорытындысы, жемісі, оның аталған қоғамдық жағдайлардағы көрінici.
Егер жана туған жас егіз баланы алып, оларды әр түрлі жағдайларда, бipiн
Африка, Қытайға, 6ipiн Еуропа, не Америкада өcipce, онда бұндай бірдей
индивидтерден әр турлі тұлғалар өcіп шығады (калыптасады).
Тұлға болып туылмайды, тұлға болып қалыптасады. Жаңа туылған жас
нәресте — адам, бipaқ жеке тұлға емес. Ол өзінің ic-әрекеті үшін әлі жауап
бере алмайды. Онда ешқандай ұғым жоқ. Сәбидің тұлғаға айналуы дегеніміз-
ол мүмкіндіктің шындыққа айналуы. Тұлғаның қалыптасуында басты орын алатын
не нәрсе: тұкым қуалаушылык па, тәрбие ме? Психологтар мен педагогтар бұл
мәселе туралы айтысуда. Keйбip зерттеушілер барлығы тәрбиеден деп
есептейді. "Жаман оқушы жок, жаман оқытушылар бар", - дейді олар.
Екіншілері, керсінше, тya біткен касиеттерге мән береді. Осы мәселелерді
басты назарға ала отырып, диплом жұмысымның тақырыбын Бүгінгі қоғамдағы
жеке тұлғаны қалыптастырудың психологиялық шарттары деп таңдадық.
Диплом жұмысының мақсаты: Бүгінгі қоғамдағы жеке тұлғаның дамуына әсер
ететін факторларды анықтау және жеке тұлғаның дамуы мен қарым-қатынасының
өзара бірлігін ашып көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- еке тұлғаның даму ұғымдарын теориялық және эмпирикалық тұрғыдан
зерттеу;
-Жеке тұлғаның дамуына жасқа байланысты қарым-қатынасты салыстыра
зерттеу;
Әр жас кезеңіндегі жеке тұлғаның дамуы мен қарым-қатынасын зерттеу;
Психологиялық сауалнамалар арқылы жеткіншек кезеңіндегі балалардың
тұлғалық дамуын анықтау.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі: Білім беру жүйесіндегі
психологиялық қызмет және жеткіншек жастағы балалар.
Зерттеу пәні: Мектеп психологының жеткіншек жастағы балаларға
психологиялық қызмет көрсету мазмұны және жеке тұлғалық дамуы.
Диплом жұмысының әдістері мен әдістемелері: Зерттеу жұмысында
болжамды дәлелдеп шығу мен қойылған мақсат-міндеттерді шешуге арналған
әдістемелер жиынтығы қолданылады. Олар: Тұлғааралық қатынас ерекшеліктерін
зерттеуге арналған Т.Лири тесті, Жеке тұлғаның типологиялық мінездемесін
анықтауға арналған Собчик әдістемесі, Жеке тұлға психологиялық даму
деңгейін психодиагностикалау
Диплом жұмысының практикалық құндылығы: Ұсынылған дипломдық
зерттеу жұмысы практикалық психологияның ерекше бір қолданбалы
саласы ретінде практик – психологтардың, педагогтардың, жалпы
әлеуметтік сфераға қоғамдық институттардың жүзеге асуында ерекше рөл
алатын құндылығымен дараланады. Нарықтық қатынастар заманында түрлі
инновациялық өзгерістерге бейімделу қазіргі заман талабы. Дегенмен,
өмір көшінен қалмау, озық психотехнологияларды қолдануға басшылық
етуде таптырмас практикалық нұсқау ретінде бағалы еңбек болып
табылады.
Диплом жұмысының базасы:
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: Дипломдық зерттеу жұмысы
кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және қосымшалардан тұрады.
1 Бүгінгі қоғамдағы жеке тұлғаны қалыптастырудың теориялық мәселелері
1.1 Жеке тұлғаға қойылатын талаптың зерттелуіне тарихи шолу
Әрбір есі кіріп, етек жапқан адам - белгілі бір қоғамның
мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен айналысады, оның азды-көпті өмір
тәжірибесі, білімі, өзіне тән жеке-дара өзгешеліктері (мінез, темперамент,
қабілет, қызығу) өзгешеліктері болады. Жаңа туған бала, есі кіресілі-
шығасылы, жүйкесі ауру кісі, ойын баласы жеке адам атқа ие бола алмайды.
Өйткені онда өзіндік сана, жеке тәжірибе, тиянақты білім, нақты әрекет түрі
жөнді байқалмайды. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі оның дүние танымы мен
сенімінен, талғам-мұраты, ұстанған бағыт-бағдарынан, өмірдегі атқаратын
ролінен, қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке адам тарихи-
әлеуметтік, қоғамдық прогрестің туындысы. Жеке адамнын. әртүрлі
ерекшеліктерінің дамып, қалыптасуы оның өзі өмір сүретін ортасына, ондағы
қоғамдық қатынастарға (экономикалық, идеологиялық) тәуелді. Оның жеке-
дара қасиеттері бірсыдырғы тұрлаулы және тұрақты келеді. Адамның
айналасындағы жағдайлар үнемі өзгеріп отыратындықтан, оның әртүрлі
психикалық өзгешеліктері де біртіндеп өзгеріске түсіп отырады. Жеке-дара
қасиеттердін дамып, қалыптасуында оку-тәрбие процесі шешуші роль
атқарады...
Адам бала күнінде тысқы ғаламдағы көзге көрініп, денеге сезіліп
тұрған нәрселерді ғана танумен болады. Есі әбден кіргенше өзгеден өзін
айырмайды. Өзгенің істегенін істеп, дегенімен болады. Есейген сайын
өзінің өзгеден басқалығын біліп, өзіне ұнағанын істеп, ұнамағанын
істемей, қиықтық шығара бастайды. Ер жеткен сайын дүниенің ісіне
өзінше сүйініп, өзінше күйініп, өзінше жол тұтып, өзінше өміріне жол
белгілеп, жақсылық, жамандыққа өз көзімен қарап, өзінше сынап,
өзінше бағалап, өзінше пікірлейтін болады. Өз алдыма мұңы, мұраты,
мақсаты, мүддесі болып, сол мұрат мақсатына жету талабына кіріскан
жерде тысқы ғаламға тиісті жердің шегіне келіп, ішкі ғалам мен тысқы
ғалам екеуі. кездеседі. Сонда ішкі ғаламның ниетіне тысқы ғаламның
шарттары тура келмей, екеуі ілінісіп ұстаса кетеді.
Задында, тіпті мүддесі жоқ адам болмайды. Адам болған соң оның көңілі
бір нәрсені тілемей тұрмайды; кеңілі тілеуіне қарай бір нәрсе істемей тағы
да тұрмайды. Көңілінің тілеуі де, ол тілеуінің жолындағы ғамалы да адамына
қарай түрлі болады. Неғұрлым қайратты болса, соғұрлым мақсаты да зор
болады. Ұсақ адамның мақсаты да ұсақ болады. Біреу жер жүзін өзіне Қарату,
бағындыру талабында болады, біреу дүниеге атағын жаю талабында болады,
біреу дүниенің сырын танып,адамның көзін ашып, білімін арттыру талабында
болып, сонымен өмірін өткізеді.Біреу адам баласын теңгеріп,арасына әділдік
орнатып, дүниеден жұмақ жасау талабында болып, өмірін сонымен өткізеді
Негізінде тілеусіз,мақсатсыз адам жоқ.
Жеке адам деп әдетте нақты адамды, сол берілген қоғамның мүшесін
айтады. Жеке адам болу үшін адам психикалық дамудың белгілі бір дәрежесіне
жетуі және өзінің өзге адамдардан айырмасы бар екенін,бөлінбейтін бір тұтас
екенін білетіндей жағдайда болуы тиіс.Немесе басқаша айтқанда жеке адам деп
қоғамда белгілі бір мақсат қойып,сол мақсатты іске асыру жолында күресе
алатын және қоғамға белгілі бір пайда келтіретін адамды айтамыз.
Педагогикалық еңбектерде жеке адам түсінігіне Оның қоғамдық
сипатын,оның өмір барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен қасиеттер
жиынтығын білдіреді.-деп анықтама береді.
Жеке адам белгілі бір көзқарастары мен қарым-қатынастарының
болуымен,белсенділік дәрежесімен, басқа да қасиеттермен сипатталады.
Жеке адам түсінігі қашан да педагог ғалымдарды,ағартушылар мен
ойшылдарды ойландырып келген. Адамның адамдығын білдіретін қасиеттер қандай
болуы керектігі және.т.б.сұрақтар қарастырып келді.
Күллі көркем әдебиеттің басты тақырыбы адам десек, Абай
шығармашылығыныңда өзегі, арнасы адам "Атымды адам қойған соң, қайтіп надан
болайын" деп, адам атына терең мән беріп,жоғары талап қойған Абай өз
шығармаларында адамның жаратылысы мен өсіп-жетілуін, адам болу жолы мен
адамдықтан шығаратын жаман істерді атап көрсетеді. Сөйтіп, өз халқының бала
тәрбиесіндегі қателіктерін аша отырып, баланы шын мәнінде Адам болу үшін
қалай тәрбиелеу керектігін, қандай мақсаттар қою керектігін өлеңдерін мен
карасөздерінде жан-жақгы ашып көрсетіп отырған. Одан әрі данышпан акын
адамның "Толық адам" болу мәселесін алдыға тартып, шығармаларында оған бұл
өзекті ойын гуманистік тұрғыдан күллі адамзаттық деңгейге көтереді.
Абай адам және оның қасиеттері жайлы ой-толғамдарында өз
замандастарының көңіліне симаған оғаш қылықтары мен жағымсыз мінез-
құлыктарын сынап, "Жақсы адам деп кімді айтамыз, жаман адам деп кімді
айтамыз?" деген, бір қарағанда оңай көрінетін, шын мәнінде аса күрделі
сұрақты батыл қояды. Сөйтіп жақсы мен жаманға замандастарының көзін
жеткізбек болып, сөзіне "Құлағын салмаған, тілін алмаған, көп наданнан"
түңілсе де, жыл өткен сайын шығармаларында "Адам" ұғымына біртіндеп бойлай
берген.
Абай ақындыққа ден қойып,ел жайында жазған өлеңдерінде жақсы адамды
ақылға еретін,бойын билеп,адам еңбек ететін Ер кісі,қара қылды қырыққа
бөлетін,әр нәрсеге өзіндей баға беретін Ақылды адамбейнесінде, ары
бар,ұяты бар Үлкен адам тұлғасында, елдің бұзылғанына қайғырып, қапа
болып жүрген Періште кейіпінде,баптап салса,алмайтыны жоқ Қыран бүркіт
тұлғасында береді. Ал жаман адамды :адам еңбек етпейтін,ұрлық,қулық
қылғанына мақтанып,көлбек қаққан Жамандар,арам ақылды құлағына ілген көп
пен дүрмектің ықпалымен жүретін Надан,шынға сенбей,жоққа сенетін
Ақылсыз, терін сатпай, телміріп,көзін сатқан сұрамшақ
Алдармандар,шаруаға олақ,сырын түземей сыртын түзегіш Сидаң жігіт,
сабырсыз,арсыз.Еріншек,көрсеқызар Жалмауыздар,мени Қарғалар бейнесін
берген.
Жақсылар аз,онымен жағаласқан ақымақтар аяқ алып жүргісіз болған елінің
жайы қабырғасына батқан Абай Ғылым таппай, мақтанбай деген өлеңінде
үлкен әріппен жазылған Адам болу мәселесін көтереді.Абай адам болып
жаратылған соң шын мәнінде Адам болу үшін ғылым тап дейді.Ғылымды бүкіл
азаматтың болашағы деп біледі.10-қара сөзінде сен малды сарып қылып,ғылым
табу керек. Өзің таба алмасаң,балаң тапсын,Ғылымсыз ақырет те жоқ, дүние де
жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз,тұтқан ораза, қылған қаж ешбір ғибадат орнына
бармайды деп ғылымды бәрінен де жоғары қояды.Әсіресе ғылым-білімнен мақрұм
қалған халқына оның ауадай қажет екенін баса айтқан.Ал баланы қашан Адам
болды деп есептеуге болады деген сұраққа 38- сөзінде: Қашан бір бала ғылым
білімді махаббатпен көксерлік болса,сонда ғана оның аты Адам болады-деп
,баланың ғылымға деген махаббатының оянуы оның адам болуының бірінші шарты
деп қараған.Баланың ғылымға махаббатын қоятатын не дегенде,ол жақсы ата-
ана,жақсы құрбының ықпалымен болатынын айтады.
Абай жақсы ұстаз Ғылым табу мен Адам болу бір-бірімен
ұштасқан: Ғылым таппай,мақтанбай. Адам болам десеңіз,- болып келеді де,
ғылым тауып, Адам болу үшін не істеу керек дегенде,
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз
Тілеуің, өмірің алдында,
Оған қайғы жесеңіз
Өтірік, өсек, мақтаншақ,
Еріншек бекер малшпақ-
Бес дұшпаның білсеңіз
Талап, еңбек, терең ой
Қанағат, рахым ойлап қой-
Бес асыл іс көнсеңіз,-деп
Абай адам болу қағидасын ұсынады:
Адам болам десеңіз, Бес нәрсеге асық бол:
Талап ,Еңбек, Терең ой, Қанағат, Рахым -бұл- Бес асыл іс.
Бес нәрседен қашық бол: Өсек, Өтірік, Мақтаншақ, Еріншек, Бекер мал
шашпақ- Бес дұшпан.
Бес дұшпанға бой алдырған өз замандастарының қылықтарын Дос жылатып
айтады дегенде, жеріне жеткізіп, сүйгеніне өткізіп айтып, адам болғысы
келген адамның асық болар Бес асыл ісін өсиет етеді.
Абай адамды адамға істеген жақсылығына қамқорлығына, мейрім-шапағатына
қарай бағалаған. Талап, еңбек, терең оймен табылған дүние, меңгерілген
білім адамның өзі үшін ғана болса, адамшылдықтың орны болмайды екен.
Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың.
Адамшылдықтың қарызына еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлының бірі боласың-
дейді 37-сөзінде.
Сонда Абай Адам, Адам болған Адам деп ғылымды меңгерген, білімін
халықтың игілігіне жұмсайтын адамды айтқан.
"Толық Адам" болу мәселесі Абай адамның Адам болу мәсслесімен
шектелмей, адамтану жайьндағы ойын одан әрі дамытып, тереңдете берді. Ойшыл
ақынды көп толғандырған ендігі бір мәселе — адамның барлық жағынан жан-
жақты жетіліп, "Толық адам" болу мәселесі. Арғы-бергі ойшылдардың
еңбектерін оқып, өзіндік танымы негізінде ой қорытқан Абай адам толық адам
болу үшін адам бойыңдағы ең негізгі қасиеттер – қайрат, ақыл, жүрек тең
болу қажет деген тоқтамға келеді. Адамның бойындағы басты қасиеттер:
қайрат, ақыл, жүрек жайыңдағы ой сабақтастығы Абайда өзінің ақынмын деп
таныған кезде туған: шығармаларынан бастап, ішінара айтылып, біртіндеп
жүйеленеді.
Адамның бойындағы басты қасиеттер: ақыл, қайрат, жүрекке сипаттама
беріп, "Толық адам"; туралы танымын негіздеген алғашқы шығамасы - 1889 жылы
жазылған "Әуелде бір суық; мұз - ақыл зерек" өлең. Бұл - терең ойшылдың
"Толық адам" туралы көп жылға ой қорытындысынан туған өлең. Өлеңнің алғашқы
шумағында Абай ақыл, жүрек, қайраттың ең негізгі белгілерін ашқан:
Әуелде бір суық мұз — ақыл зерек, Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек.
Тоқтаулық, талапты, шыдамдылық — Бұл қайраттан шығады, білсең керек, — деп
ойшыл ақын ақылдың суық, әрі зерек екенін, жүректің адамның тұла бойына
жылу беріп тұратын қызметін сипаттап, өзіндік терең танымын ақындық тезіне
салып айта білген. Бір сөзді де бекер қолданбайтын Абай ақылға суық,
жүрекке ыстық анықгаушыларын қолданған екен, оның терең мәні бар, оның мәні
бұдан кейінгі туындыларда ашылады. Алдыңғы шумақта ақын, қайрат, жүректі
тең ұстасаң ғана "Толық адам" боласың деген ойын одан әрі: "Біреуінің күні
жоқ біреуінсіз" деп шегеледі. Үшеуі бір-бірімен байланысты: бірінің
ықпалымен екіншісі өсіп жетіледі, ал үшеуінің сыр-сипатын, "Толық адам"
болуда атқаратын қызметтерін, әрқайсысының, өзіндік орнын анықтайтын ғылым
деп ғылымға сілтеме жасайды.
Абай бұл өлеңінде айтылған түйінді ойларын 17-сөзіңде кайрат, ақыл,
жүректің өзара диалог-айтысы ретіңде беріп, қарапайым тілмен қалың
окушысына ұғындыруды мақсат еткен. Бұл сөзде адамның бойындағы қасиеттерге
жан-жақты сипаттама беріледі,
Асқан гуманист Абай "Толы қадам" болудағы "үш касиеттің" ішінде жүректі
шешуші орынға қойған. Себебі қайрат пен ақыл кейде жақсылықты, кейде
жамаңдықты берік ұстап кетеді екен. Ал жүрек жамандыққа баспай, тек жақсы-
лық, ізгілік, әділет жолына тартады. "Толық Адам" болу үціін "Осы үшеуін
басынды қос, оның ішінде жүрекке билет... — осы үшеуің бір кісіден менің
айтқанымдай табылсандар, табанының топырағы көзге сүртерлік адам - сол,
үшеуің ала болсаң, жүректі жоқтадым", — деп, ғылым төрелік айтады. Мұнда
ғылымның атынан төрелік айтып отырған Абайдың өзі деп білуміз керек.
Бірақ, Толық адам болу адамның өзі қолы жеткен
жақсылығымен,адамзаттың игілігіне еткен қызметімен өлшенеді. Сондықтан:
Әділет,шапқан кімде бар,
Сол жарасар туғанға,-дейді.
Бұл жолдарда асқан адамгершілік пен үлкен жүректен жарып шыққан
гуманизм жатыр.Қайрат пен ақылдың бәріне жол табатыны жөн-ақ дейді Абай.
1886 жылы жазылған Малға достың мұңы тоқ малдан басқа деп басталған
өлеңнің:
Үш-ақ адамның қасиеті:
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек,-деген жолдармен түйіндейді. Бұл
Абайдың Толық адам жайындағы көп жылғы ізденісі мен толғанысының түйіні.
Мұндағы: Ыстық қайрат-жамандыққа, зұлымдыққа бастайтын, жүректің шапағатына
шарпылған, ізгілік жолына түскен, жалындаған қайрат, нұрлы тақылымыз өз
пайдасы үшін басқаны құрбан қылатын айла мен амалдың жолына түскен,
жүректің ырқынан шығып кеткен суық ақыл емес, жылы жүректің қалауымен ар,
ұят, адамгершілікті жақтайтын ақыл. Ал жылы жүрегіміз өмірдің ыстық,
шуағында бір ысып,бір күйсе де өзінің жылылығынан арылмаған, айнасын
кірлетпеген, рахым, шапағат төгіп тұрған мейірімді. махаббатқа толы жүрек.
Абай шығармаларында негізделген адамның бойындағы "Үш қасиет" пен "Бес
асыл іс" өзара байланысты. "Бес асыл іс" "Үш қасиеттен" шығады.
Оны мына схемадан білуге болады:
Талап Толық
Терең ой Қайрат адам Ақыл
білім
Еңбек
Жүрек
Әділет
Рахым Шапағат Махаббат
Қанағат
Абай сомдаған Толық адам- қай заман, қай қоғам болсын ешқашан мән-
мағынасын жоймайтын парасатты, абзал да асыл тұлға. Адамзат қаншалықты
ғылыми-техникалық професті меңгеріп, өркениетке кол созған сайын
әділеттілік, бір-біріне деген мейірім-шапағат, жүрек шуағы ауадай қажет.
Абай шығармаларында негізделген "Бес асыл іс" бойынан табылмайтын үш
қасиетке ие "Толық адам" үлгісі Әбдірахман бейнесі арқылы жасалған.
Адам баспалдақтар: Абай шығармаларында Адам мәселесін тізіп, сатылайтын
болсақ, былай болып шығар еді:
"Жыртқыш хайуан" (Адам баласына дұшпан, залым, ең төменгі сатыдағы
адам)
"Мал тектес адам" (Өзі үшін ғана еңбек
ететіи, тәннің, кұлқының кұлы)
"Жарым адам" (Дінге де, ғылымға да берік сенімі жоқ, өзін де өзгеніде
алдайтын, қулықпен өмір сүретіндер)
"Адам" (Ғылымға махаббаты оянған "Бес асыл іс" бойынан табылатын адам)
"Толық адам" (Үш асыл қасиетке ие: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы
жүректі адам)
"Хаким" (Дүние пайдасын ойламайтын, адамамзаттың болашағы үшін үлкен
ғылыми жаңалықтар ашқан өзіндік ілімі, мектебі бар
дакышпан адам)
Пайғамбар . Жаратушы (Тәңірі, Алла)
Ал адам болып жаратылған адамның міндеті ең болмағанда Адам болуға,
одан Толық адам болуға, Хаким, тіпті пайғамбар болуға ұмтылу.Ал жаратушыны
тануға талаптану да кез-келген Адамның өз алдына қояр асыл міндеті болмақ.
Ұлы ақын, терең ойшыл, хаким Абайдың шығармаларында адамды рухани
жағынан асқақтататын, жан дүниесін тазартып, ішкі сарайын ашатын сан тарау
ой арналары бар. Соның бірі — осы аркау болған "Адам болу", "Толық адам
болу" мұраты.
Сондықтан ұлы ақынның өзіне емес, сөзін бағатын уақыт келді. Асан
кайғы бабамыз айткан ой түбінде жатқан ұлы ақынның асыл сөзінің бір парасы
– осы адам болу ой сарасы-деп айтып өтетініндей-ақ бар.
Әл-Фарабидің философиялық, әлеуметтік-этикалық ой-тұжырымдары өзінен
кейінгі дәуірлердегі ойшыл қаламгерлердің шығармаларынан өзінің дәстүрлі
жалғастығын тапты. Мәселен, Әл-Фараби өзінің Интеллект (сөзінің) мағынасы
жайында деп аталатын зерттеуінде адамның ақыл-парасат мүм-кіндігіне жан-
жақты талдау жасай келіп, оны потенциалды интеллект, актуальды
интеллект, журе келе дарыған интеллект, әрекетшіл интеллект сияқты
философиялық категорияларға бөліп-бөліп талдайды. Әл-Фараби жүре келе
дарыған интеллект туралы айта келіп, адам туғаннан ақылды, білімді болып
тумайтынын, интеллектің өзі жүре келе, естіп, көріп барып қана дамитынын
ескертеді. Сондай-ақ Әл-Фарабидің Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл
сөздері атты еңбегінде адам бойындағы жақсы және жаман қасиеттердің бәрі
жаратылысынан емес, жүре келе, өзін қоршаған қоғам өміріне сәйкес өзгеріп
отыратынын айта келіп, төмендегідей тұжырым жасайды: Адамның әуелден
тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сиякты, қайырымдылық пен жаман қылық
та адамға әуел бастан жаратылысынан дарымайды. Бірақ қайырымдылықпен немесе
жаман қылықпен (байланысты) күйге жаратылысынан бейім болуы мүмкін, оған
қандай да болсын басқа әрекеттерден гөрі әлгі (күйден) туатын әрекеттерді
істеу оңайырақ болады... Өнер біткеннің бәріне жаратылысынан бейім адамның
болуы шындыққа сыймайтыны сияқты, қайырымдылықтың, этикалық және
интеллектуалдық бәріне жаратылысынан толық бейім адамның болуы шындыққа
сыймайды, ол мүмкін емес.
Әл-Фарабидің интеллект женіндегі осы философиялық ой-тұжырымын араға
тоғыз ғасырдай уақыт салып барып, қазак. қауымының жаңа тарихи жағдайында
Абай Қүнанбайұлы зор білгірлікпен жалғастыра түскен сияқты. Абай өзінің Он
тоғызыншы сөзінде:
Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: өстіп, көріп, ұстап, татып
ескерсе, дүниедегі жақсы, жамандытанидыдағы, сондайдан білгені, көргені көп
болған адам білімді болады. Естілердің сөздерін естіп жүрген кісі өзі де
есті болады. Сол естілерден естіп, білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман
дегеннен сақтанса, сон-да іске жарайды, сонда адам десе болады, - деп
жазады.
Әл-Фараби өзінің Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары атты
философиялық трактатында Қайрат, Ақыл және Жүрек сияқты ұғымдарға
түсінік бере келіп: Жүрек - басты мүше, мұны тәннің ешкандай басқа мүшесі
билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ мұның үстемдігі
бірінші емес, - дейді (7, 289). Әл-Фарабидің Қайрат, Ақыл және Жүрек
жөніндегі осы философиялық тұжырымы Абайдың Он жетінші сөзінде өзінің
логикалық жалғасын тапқан сияқты. Абайдың осы сөзінде Қайрат, Ақыл және
Жүрек үшеуі әрқайсысы өзін мықты санап, айтысып, таласып, ақыры ғылымға
келіп жүгінеді. Сонда ғылым бүл үшеуіңнің де айтқандарың рас, үшеуің де
қажетсің: Ей, Қайрат, сенсіз ешнәрсенің болмай тұғыны да рас, бірақ
қаруыңа қарай қаталдығыңда мол, пайдаң да мол, бірақ залалың да мол, кейде
жақсылықты берік ұстап, кейде жамаңдықты берік ұстап кетесің, соның иман,
- депті. Бұдан кейін ғылым өз шешімін Ақылға айтыпты: жаратқан тәңіріні
де сен танытасың. Жаралған екі дүниенің жайын білесің. Бірақ, сонымен
тұрмайсың, амал да, айлада - бәрі шығады. Жақсының, жаманның екеуінің де
сүйенгені, сенгені екеуінің іздегенін тауып беріп жүресің, соның жаман,-
депті. кейін Абай осы үш категория жайында түйін жасап, Әлің жоғарыда
айтылған пікірін өз оқырманының ұғымына лайықтап жеткізеді. Абай Осы
үшеуің басыңды қос, бәрін де Жүрекке билет деп ұқтырып айтушының
атығылым екен. Осы үшеуін менің айтқанымдай табыссаңдар, табанынын
топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам сол. Үшеуің ала болсаң, мен Жүректі
жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, құдайтағала қалпыңа
әрдайым қарайды деп кітаптың айтқаны осы, - депті деген қорытындыға келеді
Әл-Фарабидің қайрат, ақыл және жүрек жайындағы фило-софиялық ой-
пікірлерін Абай өзінің Әсемпаз болма әрнеге атты өлеңіңдеде әрі ойшыл-
кемеңгер, әрі аса дарынды сөз зергері ретінде оқырманға зор шеберлікпен
жеткізген.
Абай ақыл мен қайраттың иесі болған адамды жарты адам дейді. Өйткені
ондай адам тек суық ақыл мен жүгенсіз қайраттың ғана өкілі болып
табылады. Ал бойына осы екі қасиетпен қоса қабат әділет-шапқат (жүрек)
біткен адам ғана толық адам, яғни ол енді нұрлы ақылдың өкілі деп
танылады. Сөйтіп, Абайдың нұрлы ақыл жайындағы тұжырымының қайнар
бастаулары Әл-Фарабидің интеллект туралы ілімінде жатқанын аңғару қиын
емес. Әл-Фарабидің айтуы бойынша, адам өзінің мінез-құлқын жетілдіре
түсу үшін, ең алдымен, ол өзіне мейілінше адал болуы тиіс.Сонда ғана адам
өз бойындығы ізгілікті қасиеттерді барынша жетілдіре түсуге мүмкіндік алады
.
Жеке тұлға ұғымы психологтардың көзқарасы бойынша, жеке организм-жеке
адам тұлғасы. Бұл саналы іс-әрекет обьектісі. Тұрақты және әлеуметтік
маңызды қасиеттерге байланысты, жеке адам-қоғам мен ұлттың бірлескен
мүшесі, жеке тұлға өзіндік сана мен қоғамдық сананың пайда болуына
байланысты қалыптасады.
Жеке тұлға ретінде жеке адам немесе организмнің барлық психологиялық
ерекшеліктері қарастырылады .
Жеке тұлға-бір жағынан интеграциялық ұйым. Оның бойында танымдық,
аффектілік, тұлғалық сипатын көрсететін қасиеттер сақталған. Оның басқа
адамдардан айырмашылығы да сонда.
Күнделікті тіршілікте жеке тұлғаның әртүрлі қасиеттері ашыла түседі.
Психалогиада жеке тұлға туралы көптеген психологтардың пікірлері бар.
Олардың әрқайсысы жеке тұлға туралы әртүрлі анықтама береді.
Адамның жеке тұлға диагностикасын қолайлы жағдай туғызу мен
қалыптастыруға ең тиімді жолдар іздеуде, оның құрылысын зерттеуде, пайда
болу заңдылықтарын білуді қажет етеді.
Жеке тұлға теориясы-адам бойында қалыптасқан ойлар мен гипотезалар
жиынтығы. Жеке тұлға теориясын зерттеу көптеген жаңа ойларға қол жеткізеді.
Бізге қызығушылық туғызатын бастапқы: адам табиғаты. Біздің мақсатымыз-адам
бойындағы қалыптасқан қасиеттерді зерттеу.
Жеке тұлға теориясы-негізгі екі функцияны атқарады: олар мінез-
құлықты түсіндіреді және алдын ала болжайды. Жеке тұлға теориясы адамның
жеке басындағы мінез-құлықты зерттеп, қалыптасқан жүйесіне түсініктеме
береді. Ол адамның мінезінің сан қырлы ерекшеліктерін түсіндіреді.
Жеке тұлға теориясы-адамның күнделікті тыныс-тіршілігін түсіндіре
алады. Жеке тұлғаның өзара қарым-қатынасы-олардың болашағына, көзқарасының
дамуына, алдын-ала болжам жасайды.
Психология ғылымында жеке тұлға туралы мынадай теорияларды айтуға
болады.
1. Психодинамикалық теория. З.Фрейдтің (4865-1939ж) психодинамикалық
теориясы адамның мінез-құлқын психоаналитикалық қарым-қатынас арқылы
зерттеуге келтірілген.
2. Жеке тұлғаның Эго теориясы (Э. Эриксон). Бұл теория бойынша, қоғамға
және жеке адамдарға, олардың барлық өмірі бойында жеке басының қалыптасуы
тепе-теңдік теориясына негізделген.
3. Джулиана Роттердің әлеуметтік ілім теориясы. Әлеуметтік ілім теориясын
Д.Роттер қоршаған ортаны зерттеу арқылы басқа адамдармен қарым-қатынас
түрлерінің әлеуметтік әсерін қабылдаудың нәтижесі деп түсіндіріледі. Бұл
теория-әлеуметтік үйрену, адамның мінез құлқын, тұрмыс қызметін
әлеуметтік ортада қабылдауға негізделген. Ол көбінесе адам сұранысына
байланысты, ортамен қарым-қатынас жасау арқылы қалыптасады.
4. Альберт Бандураның әлеуметтік когнитивтік теориясы. Ол жеке тұлғаның
және әрбір адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы кезіндегі мінезіндегі
өзгерістің ауытқу ерекшеліктерін көрсетеді. Оның дәлелденуіне адамдар
концепциясы, яғни мінезі мен қоршаған ортаға өзара бейімделеді. Бұл
ретте жеке тұлға дәрменсіз обьект емес, ортаны бақылайтын сананы әрі күш
қуаты бар адам ретінде танылады және ол ойланған жетесіне жетіп, оны іске
асырады. Бұл теория бойынша мінез құлық реакциясы мен айналадағылардың
дамуы, ортамен сыпайы түрде қарым-қатынас жасауға негізделген.
Джорж Келлидің жеке тұлғаның когнитивтік теориясы (1967) Жеке
тұлғаның когнитивтік теориясы бойынша адам бойында конструктивті заттар
болады. Бұл арқылы қоршаған ортадағы интерпретациялық оқиғаны ұдайы
жинайды. Бұл жиналған конструктивті заттар сол адамның негізін айқындайды.
Бұл теория кейде жеке тұлғаның теориясы деп аталады. Осы арқылы жаңа
конструктивті ойлар қалыптасады.
Раймонд Кеттелдің жеке тұлға қасиетінің құрылыс теориясы. Бұл теория
эмпирикалық әдістің зерттеулерін нақты пайдалануға негізделген. Кеттел
факторлық талдаудың көмегімен жеке тұлғаның игі қасиеттерін ашу мақсатында
мінездің ғылыми моделін конструкциялаған. Кеттел бойынша, жеке тұлға
белгілі бір жағдай кезінде дәлелденуге арналған жеке адамның мінезі.
Адамның жеке қасиеті, Кеттел бойынша, жеке тұлға белгілі бір жағдай кезінде
дәлелденуге арналған жеке адамның мінезі. Адамның жеке қасиеті Кеттел
бойынша, оның гипотезиялық психикалық құрылысы. Ол адам мінезінің белгілі
бір істі бітірудегі, оны аса бір ынтамен, ниетпен ойлап істеудегі
психологиялық сипаттамасы, адамның іске деген құлшынысы. Кеттел бойынша игі
түйін – адамның туа біткен қасиеттері. Кеттел игі қасиетті оның болмысына –
конститутцияның көзіне байланысты сипаттайды.
Карл Роджерстің жеке тұлғалық феноменологиялық теориясы. 1902-1987 ж.
Бұл теорияның авторлары феноменологиялық бағыт адамның ішкі дүниесінің
және рухының үйлесімділігін тапқанда ғана дұрыс болып табылады деген.
Субьективтік әлем – оның феномені қоршаған ортаны уақыттың қай кезеңінде
болмасын түсіне білуі. Роджерс субьективтік қабылдау немесе адамның уайым
тартуы жеке тұлғаның жекелей іс-әрекетінің мінезге тән өзгерісін
дәлелдейді.
Жеке іс-қимыл теориясы. Іс-қимыл теориясы кәсіптік даму үрдісінің
методологиялық негізі болып есептеледі. Ол субьектінің (индивид не
әлеуметтік топ) белсенділігін туғызатын және сол белсенділік арқылы дамудың
арнаулы жағдайын айқындайды.
Кеңес дәуіріндегі педагогикада жеке тұлғаны қалыптастыруға
бағытталған және көбінесе жобалау пәні ретінде ғана қарастырылады.
Соның салдарынан отандық мектептердегі біржақты көзқарас, демек, оқу-
тәрбие үрдісін тек ынтымақтастық ретінде түсінетін ұғым әлі жойылып біткен
де жоқ, педагогтар мен оқушылардың жеке тұлғалық өзара қарым-қатынасы.
Көрнекті отандық психологтар Я.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, А.Г.Ковалев, Г.С.Костюк, А.В.Петровский, А.И.Божович,
И.С.Кон, жеке тұлға теориясын дамытуға айтарлықтай үлес қосты. Отандық
психологтардың және педагогтардың көпшілігінің пікірлері бойынша, адамдық
индивидтің генетикалық детерминтелген сапасы – жеке тұлғаның даму
жағдайында және биологиялық қабілетте үлкен рөл атқарады. Бұл ретте адам
биологиясының жануарлар биологиясынан айтарлықтай айырмашылығы бар екенін,
сондай-ақ адамға тән арнаулы адамдық қажетінің туа пайда болады. Оған қарым-
қатынас қажеттілігі жатады және қажеттілік жеке тұлғаның өзі болып саналу
мүмкіндігін естен шығаруға болмайды.
Іс-қимыл қарым-қатынасында жеке тұлғаның даму көзі қоғам болып
қарастырылады. Оның дамуының қозғаушы күші ретінде заттық іс-қимыл
жүйесінің қайшылығы алынады.
А.Н.Леонтьев жеке тұлғаның дамуы және оның құрылымдық тұжырымдамасын
жасаған кезде іс-қимыл түсінігіне көрнекті орын берген. Ол жасаған
классификацияға сәйкес, А.Н.Леонтьев теориясын адамның өмірлік-
психологиялық (мотивтік) және мінез-құлықтың (іс-қимыл) сипатын түгел
қамтитын психодинамикалық, құрамды-динамикалық деп бағалауға болады.
А.Н.Леонтьев, Л.И.Божович сияқты жеке тұлғаның ішкі жан дүниесін
мотивациялық деңгейге жатқызады. Оның теориясының тағы бір маңызды түсінігі
Жекелей ойлаушылық болып табылады. Ол адамның қарым-қатынас мақсатын,
оның іс-қимылының қандай түрге бағытталғанын және қатынас мақсатын оның іс-
қимылының қандай түрге бағытталғанын және оның мотивтік ерекшелігін
туғызатын жайларды анықтады. Жеке тұлғаның іс-қимылының әр түрлілігі –
көптігі оның биік сипаты екендігін және ірі тұлғалылығын көрсетеді.
1.2 Жеке тұлғаны қалыптастырудың бүгінгі күнгі қоғамдық талаптары
Жеке адамның бір-бірінен ажырағысыз және оған пәрменді түрде ықпал
ететін биологиялық белгілері мен ерекшеліктері бір-бірімен байланысты.
Анықтауыш қасиеттер - жеке адамның әлеуметтік сипаттамасы, оның себептері,
мүдделері, мақсаттары.
Жеке адам болу үшін психикалың дамудың белгілі бір дәрежесіне өтіп,
басқа адамдарға қарағанда ерекшелігі бар екенін білетіндей біртұтас тұлға
болуы тиіс.Өмір бойы даму мен тәрбиенің нәтижесінде жеке адамның орнығып,
жетілуін қалыптасу деп атайды.Жеке адамның қалыптасуы - күрделі, ағзаның
өсуі мен жетілуін, стихиялы әсерлерді, мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені
қамтитын қарама-қайшылықты процесс.Жеке адамың қалыптасуы өмірге келген
сәтінен басталады, жеткіншек және жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек
шақта өзінің біршама аяқталу кезеңіне жетеді.
Сондай-ақ Жеке адамның дамуы деген ұғымды анықталық.Даму ұғымына
ағзаның өсуі мен пісіп жетілу процесін жатқызады. Бұл процестер психикалық
дамумен өзара тығыз байланыста өтеді, оған ьқпал жасайды, бірақ адамның
жеке адам ретінде қалыптасуына белгілеп бере алмайды
Жеке адамның дамуы — бұл оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі жеке
адам үшін елеулі болып табылатын барлық сфераларды іс-әрекетте, өзін
қоршаған қүбылыстарға, адамдарға деген қарым-қатынасқа, танымдық
процестерінде болатын сапалың өзгерістер процесі.
Жеке адамның әсіресе балалық және жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі
ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбие әсерінің
дәрежесі мен сипаты көп жағдайда тәрбиенің даму заңдылыңтарын қаншалықты
ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, тәрбие мен дамудың арасында екі
жақты байланысы болады. Сондықтан жеке адамның даму заң-дылықтарын
тереңірек қарастырған жөн.
Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология,
педагогика, т.б. қоғамдық ғылымдардың көптен айналысып жүрген көкейкесті
мәселелері.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді
де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудың мүшесі ретінде
өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән аңыл-ой, ерік-жігер, мінез-
құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам мүшелерінің бәріне ортаң бір-
келкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке
тұлға.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз - оның өзіне тән мінез-құлңындағы,
іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалық бірыңғай талаптардың болуына
қарамастан, қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой-
пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі көріп-білген құбылысқа деген
көзқарасын, ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер -
айналасындағы құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер - сын
көзімен қарай ой-қорытуы, сын пікірлер айтуы мүмкін.
Адамдардың қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр
түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық,
биологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім
көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға
баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас
болғанымен, мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемділігі, қабілеті
бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше даралаған жеке тұлға деп
қараймыз. Адамның саналық, мінездемелік қасиеттерін анықтайтын оның санасы
болып табылады. Сана ақыл-ойдан туындайды. Адамның ақыл-ойы біркелкі
дамымайды. Адамдар бір-бірін бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Кейбір
адамдар өзінің жеке басын басқалардан артық бағалауға тырысады.
Жеке тұлғаға тән қасиеті - ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім
өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу -
миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен түрады.
Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардың тәжірибесін жинақтауға да
негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, оқығанын, естігенін, көргенін
өз ойына тоңып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын,
сана-сезімін байытады.
Адам өмірде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен
де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін-
өзі тәрбиелеуі деп атайды. Басқалардың өнегелі іс-әрекетінен үйрену, оны
өзінің жақсы қасиетіне айналдыру өмір заңы.
Тұлға жеке адамның мақсатының орындалуы,ерік-жігерінің іске асырылуға
дайындығы және оны іске асырудың нәтижесі. Ерік-жігер механизмі дегеніміз
– адамның өзіне тән қасиеттерін іске асыруы. Адам ойына келген іс.-
әрекетті іске асыруда ерікке жол береді. Бірақ адам бір нәрсені істерде
алдымен еркін ақыл-парасат таразысына салып, оны іске асыру жөн бе,
басқалар оған қалай қарар екен? деген ойға қалады. Ерік-жігердің іске
асырылуы ақыл мен сапаға бағынышты.
Өмірде кейбір адамдар бір іс-әрекетті іске асырарда өте байыппен қарап,
осының нәтижесі қалай болар екен деп "мың ойланып, жүз толғанып" іске
кіріседі, ал кейбіреулер бірден ойына алғанын апыр-топыр іске асырып, кейін
опық жеп жатады. Осының бәрі адамның ерік-жігер күшінің түріне байланысты.
Тұлға дегеніміз - сезімнің, әсердің, ішкі күйініш-сүйініштің бойға
жинақталған көрінісі.
Алайда, әр тұлғаның эмоциялық сезім дүниесі әр басқа. Біреу жауыздықты
көргенде айғайлап, бақырып, ішкі сезімінің сыртқа шығуына еркіндік берсе,
екінші біреу іштей булығып, көгеріп-сазарып, тас-түйін болып қатып қалады.
Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезімі өзін-өзі ұстай алу еркіне байланысты құбы-
лыс.
Адамның даму және қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін әр түрлі
пікірлер мен теориялар орын алып келеді. Атақты грек философтары Платон
және Аристотель "адамның дамуын, алдын-ала тағдыр белгілеген тұқым
қуалаушылық табиғатынан"- деп дәлелдеді. Аристотель құл болушылық немесе
бағынушылықты табиғаттың заңы дейді.
Жеке адам өзінің биологиялық және рухани дамуында үнемі
қозғалыста,өзгерісте болады.Ол үнемі тәрбиенің ықпалында болып, жетіліп,
қалыптасып отырады.Жеке адам даму ұғымына келейік.Жеке адамның әсіресе
балалық және жас өспірім шақтарында дамып жетілуі ең алдымен тәрбиенің
ықпалы арқылы жүріп отырады.
Тәрбие халықтық дәстүрлер мен ізгі қасиеттерді жасұрпақтың бойына
сіңіру арқылы баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүниетанымын,
өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыруды
көздейді. Жеке адамның қалыптасу қасиеттері балалық шақтан басталып,
жеткіншек және жас өспірім шақта айрықша байқалады
Тұқым қуалаушылық теориясын қолданушы және уағыздаушылардың бірі -
преформистер. Преформизм - XVIII ғасырда биология саласында үстемдік еткен,
адамның дамуы жайлы диалектикаға қарсы философиялық ағым. Преформистер
ересек адамдардың барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің
ағзасында болады, сондықтан жеке адамның дамуына алғашқы рет ұрықта пайда
болған қасиеттердің өрістеп күшеюі мен сан жағынан артуы деп қарастырады.
Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні. Даму - жеке
адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалың процесі. Балада анадан
туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет, жұмсақ немесе байсалды
мінез болмайды. Баланың адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық
сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның өсіп жетілуіне
белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Баланың дамуы және оның
дүниені тануы түрлі әлеумметтік жағдайларға байланысты. Сондықтан оның
мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады.
Жеке тұлғаның дамуына ықпал ететін факторлар
тұқым қуалаушылық орта тәрбие
табиғи орта
Отбасы ортасы
Әлеуметтік орта
Ұжымдық орта
1. Тұқым қуалаушылық. Кейбіреулері баланың сыртқы пішініне қарап,
бірден қалай әкесіне не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады.Яғни,ұрпақтарда
ата-аналарға тән биологиялық ұқсастықтың болуы тұқым қуалашылық деп
аталады. И.П Папвловтың іліміне сәйкес адам туылған кезде толып жатқан туа
біткен қасиеттермен туылады.Олар,тамақтану,қорғану,бағд арлау,тілдің
дамуы,тік жүру және т.б.Бұлар адамдармен араласу барысында
қалыптасады.Егер бала адаммен қарым-қатынаста болмаса,ол жүре де,сөйлей де
алмайды.Әрине бұл кездейсоқ нәрсе емес. Өйткені, баланың шашы мен көзінің
бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті мен басының формасы, жүрісі мен өзін
ұстау қалпы тұқым қуалаушылық арқылы берілетін биологиялық ұқсастықты еске
түсіреді. Бала қозғалыс мүшелерін, нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін,
ал кейде дауыс тембрі, музыкаға, биге, математикаға қабілеттілігі сияқты
өте нәзік ерекшеліктерді тұқым қуалау арқылы алады. Бірақ, өте нәзік
ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен берілуі өте сирек кездесетін жағдай.
Мысалы: әйгілі ұлы композитор Иоганн Себастьян Бахтың ұрпақтарында 300 жыл
ішінде тек қана 20 адамдай музыканттар болған. Мұны бір жағынан отбасы
мүшелерінің табиғи мүмкіншіліктердің (нышанның) болуына, екінші жағынан
отбасындағы музыкалың дәстүрге, музыкалың тәрбиеге байланысты деп
қарастырған жөн.
2. Орта — адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал
жасайды.Олар:Табиғи орта,әлеуметтік орта,үй-іші ортасы және ұжымдық орта
болып бөлінеді.
Табиғи орта - бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне
ыңпал жасауы. Жылы және суық климат жағдайы халықтардың тұрмысына әрекетіне
елеулі ықпал етеді. Климаты ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады.
Ал солтүстіктегі жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат
жағдайына байланысты олардың мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады.
Әлеуметтік орта - жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын
әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-өрекеттері. Әлеуметтік ортаға
мектептің ықпал жасауы нәтижесіидс баланың дүниеге көзқарасы, құлықтың,
эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып қалыптасады. Егер
адамдардың к;алыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта
адамдардың талабын қанағаттандырмайды. Сондыңтан адам өзінің дамуы үшін
қажетті материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды. Егер бала
әлеуметтік ортадан тыс қалса, оида оның даму дәрежесі жануарлардан жоғары
болмайды
Адам жеке тұлға болып қалыпты өсуі және дамуы үшін тек қана адамдар
арасында өмір сүруі қажет.
Отбасының өзі ондағы баланың қалыптасуына әр түрлі әсер етеді.Тіпті
бірдей ортадағы әр түрлі отбасыларындағы тәрбие алған балалар әр түрлі
болады. Оған отбасының мынадай белгілері әсерін тигізеді:
-отбасының құрамы;
-отбасындағы адамдардың жас мүшелері мен баланың отбасындағы реттік
саны;
-отбасындағы әлеуметтік-материалдық жағдай;
-отбасындағы психологиялық климат және қарым-қатынас;
-отбасындағы қолданылатын салт-дәстүрлер ;
Жеке адамның қалыптасуына ұжымның әсері де ерекше.Ұжымның өзі балар
ұжымы,еңбек ұжымы, отбасылық ұжым, орта т.б. болып бөлінеді.Баланың
ұалыптасуна оның құрдастары мен ұжымдағы достарының ықпалы ерекше әсер
етеді.
Отбасы-қоғамның шағын ұясы,ұжымның бір түрі.Отбасы дегеніміз-Бірге
тұратын ең жақын туыстардың (ерлі-зайыбы, атақ-аналарымен балалары т.б)
тобы.
Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жаткан адамның тән-дене
және рухани дамуына әсер етуші ықпалдар мәні мен мағынасының тереңдігіне
тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан - тіршілік қоршауы болса,
екінші тараптан - тәрбиелік орта. Баланың алғашқы омірі жағдайьшдағы отбасы
ықпалы басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезендерінде болатын ықпалдардан
басымдау келеді. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бұл мектеп те,
ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-жарандары да,
отбасы - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әлеуметтік орта әсерінің психологиялық ерекшеліктері
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Ғылыми-технология өркендеп, барынша қанат жайған қазіргі таңдағы білім
беру саясатындағы басым бағыт – 12 жылдық білім жүйесіне көшу болып
табылады. Білім беру саласын 12 жылдық жүйеге көшірудің басты негізі – жеке
тұлғаның құзыреттілігін қалыптастыру, яғни оқу мен өмір жағдаяттарын шешу
кезінде білім алушылардың білімді, іскерлік дағдыны, сондай-ақ білім алудың
сан-салалы тәсілдерін, тәжірибеге бағдарланған білім негіздерін меңгеруі.
12 жылдық білім беру жүйесіне көшу жеке тұлғаның мүддесін көздеуге,
әр тұлғаның зерделі де, саналы тұрғыдан рухани дамуына негізделеді, яғни
білім беру ісін ізгілендіру қағидасын ұстанады. Білімді ізгілендіру адамның
тұлға ретінде жан-жақты дамуына, еркіндікке, бақытқа, өз қабілетін дамыту
мен жүзеге асыру құқығына ие болуға мүмкіндік береді. Жаңа білім беру
реформасының мәні мен маңызы азаматтардың қажеттіліктеріне бағдарланып, өз
бетінше білім алу мен өмірлік ұстанымдарын тиімді құру, материалдық және
моральдық жетістікке жету мүмкіндігін жүзеге асыруға негізделген. Қазіргі
таңда жүзеге асырылуға бағытталып жатқан 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу
қәсіптік және білім-біліктік дағдыны үйлесімді қалыптастыруға бағытталған.
Аталмыш білім беру үдерісі ХХІ ғасыр азаматтарын шығармашылыққа баулып,
әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті болуға баулиды. Ал кез келген ортада
бәсеке қабілетті болып жетілудің басты шарты білім көзіне негізделетіні
анық. Бұл орайда Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың: Білім мен ғылымды өз дәрежесінде
меңгерген елдер ғана әлемдік дамудың алдында болады. Ендеше біз халыққа
білім беру және ғылымды дамыту, оларды реформалау ісін қарқынды жолға
қоюымыз керек[i][2], – деген сөзін басшылыққа алған жөн.
Осы тұрғыда қоғамдық даму нәтижесінің ең басты көрсеткіші ол - жеке
адамның даму процесіне байланысты. Сондықтан егеменді еліміз Қазақстанда,
қоғамда қандай да бір орынға ие бола алатын, нақты бір іс-әрекет түрімен
айналыса алатын алдына максат қоя отырып, болашағын жоспарлай алатын,
мақсатына жетуде кездесетін қиыншылықтарды жеңе білетін, өзіндік
дүниетанымы, көзқарасы қалыптастыратын, оз ойын дәлелдей алатын, білім
алып, тәжірбие жинақтайтын, істеген ісіне есеп бере алатын, өмірлік ұстамы,
идеялары, мұрат сенімі болатын, жалпы айтқанда жеке адамды қалыптастыру.
Өйткені, оның психикасы тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау
процесінде ғана қалыптасады. Яғни кез-келген адам дүниеге келісімен екінші
бір адаммен қарым-қатынасқа түсу - қай жастағыларға болмасын, оған киім-
кишек, баспана, ұйқы, демалу қандай қажет болса, сыртқы ортамен дұрыс қарым-
қатынас жасай білу де сондай қажет.
Зерттеу өзектілігі жеке адамды дамыту қажеттілігінен туындап отыр. Адам-
бұл, бір жағынан, биологиялық құбылыс, санасы бар, қоршаған дүниені тануға
және оны белсенді өзгертуге қабілетті.
Жеке тұлға адамға қарағанда тар мағынада қолданылады. Жеке тұлға-бұл
сол адам, бірақ тек қана қоғамдық, әлеуметтік құбылыс ретінде
қарастырылады. Бұл жағдайда зерттеушілер оның биологиялық, табиғи жағын
ескермей, адамды қоғамдық қатынастардың нәтижесі,қоғамдық дамудың белсенді
қайраткері ретінде қарастырды.
Тұлға ұғымы "индивид", "адам" ұғымдарымен салыстырғанда анықталады.
"Адам" ұғымы барлык адамдарға тән қасиеттер мен кабілеттерге мінездеме беру
үшін қолданылады. Бұл ұғым адамның жануардан, өсімдіктерден, машинадан
айырмасын атап керсетеді. Хомо Сапиенс — ақылды адам — тарихи дамудың
барлык сатысындағы, жер шарының барлық нүктелеріндегі адам дегенді
білдіреді. Индивид-ол адамзаттың жекелеген (бірлі-жарым, дара) өкілі,
адамның ақыл, epiк, қажеттілік, көзқарас, т.б. барлық әлеуметтік және
психологиялық сипаттарының нақты таратушысы."
Тұлға - бұл адамнын қоғамдық бет пepдeci. Tұлғa - бұл индивиттің
дамуының қорытындысы, жемісі, оның аталған қоғамдық жағдайлардағы көрінici.
Егер жана туған жас егіз баланы алып, оларды әр түрлі жағдайларда, бipiн
Африка, Қытайға, 6ipiн Еуропа, не Америкада өcipce, онда бұндай бірдей
индивидтерден әр турлі тұлғалар өcіп шығады (калыптасады).
Тұлға болып туылмайды, тұлға болып қалыптасады. Жаңа туылған жас
нәресте — адам, бipaқ жеке тұлға емес. Ол өзінің ic-әрекеті үшін әлі жауап
бере алмайды. Онда ешқандай ұғым жоқ. Сәбидің тұлғаға айналуы дегеніміз-
ол мүмкіндіктің шындыққа айналуы. Тұлғаның қалыптасуында басты орын алатын
не нәрсе: тұкым қуалаушылык па, тәрбие ме? Психологтар мен педагогтар бұл
мәселе туралы айтысуда. Keйбip зерттеушілер барлығы тәрбиеден деп
есептейді. "Жаман оқушы жок, жаман оқытушылар бар", - дейді олар.
Екіншілері, керсінше, тya біткен касиеттерге мән береді. Осы мәселелерді
басты назарға ала отырып, диплом жұмысымның тақырыбын Бүгінгі қоғамдағы
жеке тұлғаны қалыптастырудың психологиялық шарттары деп таңдадық.
Диплом жұмысының мақсаты: Бүгінгі қоғамдағы жеке тұлғаның дамуына әсер
ететін факторларды анықтау және жеке тұлғаның дамуы мен қарым-қатынасының
өзара бірлігін ашып көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- еке тұлғаның даму ұғымдарын теориялық және эмпирикалық тұрғыдан
зерттеу;
-Жеке тұлғаның дамуына жасқа байланысты қарым-қатынасты салыстыра
зерттеу;
Әр жас кезеңіндегі жеке тұлғаның дамуы мен қарым-қатынасын зерттеу;
Психологиялық сауалнамалар арқылы жеткіншек кезеңіндегі балалардың
тұлғалық дамуын анықтау.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі: Білім беру жүйесіндегі
психологиялық қызмет және жеткіншек жастағы балалар.
Зерттеу пәні: Мектеп психологының жеткіншек жастағы балаларға
психологиялық қызмет көрсету мазмұны және жеке тұлғалық дамуы.
Диплом жұмысының әдістері мен әдістемелері: Зерттеу жұмысында
болжамды дәлелдеп шығу мен қойылған мақсат-міндеттерді шешуге арналған
әдістемелер жиынтығы қолданылады. Олар: Тұлғааралық қатынас ерекшеліктерін
зерттеуге арналған Т.Лири тесті, Жеке тұлғаның типологиялық мінездемесін
анықтауға арналған Собчик әдістемесі, Жеке тұлға психологиялық даму
деңгейін психодиагностикалау
Диплом жұмысының практикалық құндылығы: Ұсынылған дипломдық
зерттеу жұмысы практикалық психологияның ерекше бір қолданбалы
саласы ретінде практик – психологтардың, педагогтардың, жалпы
әлеуметтік сфераға қоғамдық институттардың жүзеге асуында ерекше рөл
алатын құндылығымен дараланады. Нарықтық қатынастар заманында түрлі
инновациялық өзгерістерге бейімделу қазіргі заман талабы. Дегенмен,
өмір көшінен қалмау, озық психотехнологияларды қолдануға басшылық
етуде таптырмас практикалық нұсқау ретінде бағалы еңбек болып
табылады.
Диплом жұмысының базасы:
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: Дипломдық зерттеу жұмысы
кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және қосымшалардан тұрады.
1 Бүгінгі қоғамдағы жеке тұлғаны қалыптастырудың теориялық мәселелері
1.1 Жеке тұлғаға қойылатын талаптың зерттелуіне тарихи шолу
Әрбір есі кіріп, етек жапқан адам - белгілі бір қоғамның
мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен айналысады, оның азды-көпті өмір
тәжірибесі, білімі, өзіне тән жеке-дара өзгешеліктері (мінез, темперамент,
қабілет, қызығу) өзгешеліктері болады. Жаңа туған бала, есі кіресілі-
шығасылы, жүйкесі ауру кісі, ойын баласы жеке адам атқа ие бола алмайды.
Өйткені онда өзіндік сана, жеке тәжірибе, тиянақты білім, нақты әрекет түрі
жөнді байқалмайды. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі оның дүние танымы мен
сенімінен, талғам-мұраты, ұстанған бағыт-бағдарынан, өмірдегі атқаратын
ролінен, қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке адам тарихи-
әлеуметтік, қоғамдық прогрестің туындысы. Жеке адамнын. әртүрлі
ерекшеліктерінің дамып, қалыптасуы оның өзі өмір сүретін ортасына, ондағы
қоғамдық қатынастарға (экономикалық, идеологиялық) тәуелді. Оның жеке-
дара қасиеттері бірсыдырғы тұрлаулы және тұрақты келеді. Адамның
айналасындағы жағдайлар үнемі өзгеріп отыратындықтан, оның әртүрлі
психикалық өзгешеліктері де біртіндеп өзгеріске түсіп отырады. Жеке-дара
қасиеттердін дамып, қалыптасуында оку-тәрбие процесі шешуші роль
атқарады...
Адам бала күнінде тысқы ғаламдағы көзге көрініп, денеге сезіліп
тұрған нәрселерді ғана танумен болады. Есі әбден кіргенше өзгеден өзін
айырмайды. Өзгенің істегенін істеп, дегенімен болады. Есейген сайын
өзінің өзгеден басқалығын біліп, өзіне ұнағанын істеп, ұнамағанын
істемей, қиықтық шығара бастайды. Ер жеткен сайын дүниенің ісіне
өзінше сүйініп, өзінше күйініп, өзінше жол тұтып, өзінше өміріне жол
белгілеп, жақсылық, жамандыққа өз көзімен қарап, өзінше сынап,
өзінше бағалап, өзінше пікірлейтін болады. Өз алдыма мұңы, мұраты,
мақсаты, мүддесі болып, сол мұрат мақсатына жету талабына кіріскан
жерде тысқы ғаламға тиісті жердің шегіне келіп, ішкі ғалам мен тысқы
ғалам екеуі. кездеседі. Сонда ішкі ғаламның ниетіне тысқы ғаламның
шарттары тура келмей, екеуі ілінісіп ұстаса кетеді.
Задында, тіпті мүддесі жоқ адам болмайды. Адам болған соң оның көңілі
бір нәрсені тілемей тұрмайды; кеңілі тілеуіне қарай бір нәрсе істемей тағы
да тұрмайды. Көңілінің тілеуі де, ол тілеуінің жолындағы ғамалы да адамына
қарай түрлі болады. Неғұрлым қайратты болса, соғұрлым мақсаты да зор
болады. Ұсақ адамның мақсаты да ұсақ болады. Біреу жер жүзін өзіне Қарату,
бағындыру талабында болады, біреу дүниеге атағын жаю талабында болады,
біреу дүниенің сырын танып,адамның көзін ашып, білімін арттыру талабында
болып, сонымен өмірін өткізеді.Біреу адам баласын теңгеріп,арасына әділдік
орнатып, дүниеден жұмақ жасау талабында болып, өмірін сонымен өткізеді
Негізінде тілеусіз,мақсатсыз адам жоқ.
Жеке адам деп әдетте нақты адамды, сол берілген қоғамның мүшесін
айтады. Жеке адам болу үшін адам психикалық дамудың белгілі бір дәрежесіне
жетуі және өзінің өзге адамдардан айырмасы бар екенін,бөлінбейтін бір тұтас
екенін білетіндей жағдайда болуы тиіс.Немесе басқаша айтқанда жеке адам деп
қоғамда белгілі бір мақсат қойып,сол мақсатты іске асыру жолында күресе
алатын және қоғамға белгілі бір пайда келтіретін адамды айтамыз.
Педагогикалық еңбектерде жеке адам түсінігіне Оның қоғамдық
сипатын,оның өмір барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен қасиеттер
жиынтығын білдіреді.-деп анықтама береді.
Жеке адам белгілі бір көзқарастары мен қарым-қатынастарының
болуымен,белсенділік дәрежесімен, басқа да қасиеттермен сипатталады.
Жеке адам түсінігі қашан да педагог ғалымдарды,ағартушылар мен
ойшылдарды ойландырып келген. Адамның адамдығын білдіретін қасиеттер қандай
болуы керектігі және.т.б.сұрақтар қарастырып келді.
Күллі көркем әдебиеттің басты тақырыбы адам десек, Абай
шығармашылығыныңда өзегі, арнасы адам "Атымды адам қойған соң, қайтіп надан
болайын" деп, адам атына терең мән беріп,жоғары талап қойған Абай өз
шығармаларында адамның жаратылысы мен өсіп-жетілуін, адам болу жолы мен
адамдықтан шығаратын жаман істерді атап көрсетеді. Сөйтіп, өз халқының бала
тәрбиесіндегі қателіктерін аша отырып, баланы шын мәнінде Адам болу үшін
қалай тәрбиелеу керектігін, қандай мақсаттар қою керектігін өлеңдерін мен
карасөздерінде жан-жақгы ашып көрсетіп отырған. Одан әрі данышпан акын
адамның "Толық адам" болу мәселесін алдыға тартып, шығармаларында оған бұл
өзекті ойын гуманистік тұрғыдан күллі адамзаттық деңгейге көтереді.
Абай адам және оның қасиеттері жайлы ой-толғамдарында өз
замандастарының көңіліне симаған оғаш қылықтары мен жағымсыз мінез-
құлыктарын сынап, "Жақсы адам деп кімді айтамыз, жаман адам деп кімді
айтамыз?" деген, бір қарағанда оңай көрінетін, шын мәнінде аса күрделі
сұрақты батыл қояды. Сөйтіп жақсы мен жаманға замандастарының көзін
жеткізбек болып, сөзіне "Құлағын салмаған, тілін алмаған, көп наданнан"
түңілсе де, жыл өткен сайын шығармаларында "Адам" ұғымына біртіндеп бойлай
берген.
Абай ақындыққа ден қойып,ел жайында жазған өлеңдерінде жақсы адамды
ақылға еретін,бойын билеп,адам еңбек ететін Ер кісі,қара қылды қырыққа
бөлетін,әр нәрсеге өзіндей баға беретін Ақылды адамбейнесінде, ары
бар,ұяты бар Үлкен адам тұлғасында, елдің бұзылғанына қайғырып, қапа
болып жүрген Періште кейіпінде,баптап салса,алмайтыны жоқ Қыран бүркіт
тұлғасында береді. Ал жаман адамды :адам еңбек етпейтін,ұрлық,қулық
қылғанына мақтанып,көлбек қаққан Жамандар,арам ақылды құлағына ілген көп
пен дүрмектің ықпалымен жүретін Надан,шынға сенбей,жоққа сенетін
Ақылсыз, терін сатпай, телміріп,көзін сатқан сұрамшақ
Алдармандар,шаруаға олақ,сырын түземей сыртын түзегіш Сидаң жігіт,
сабырсыз,арсыз.Еріншек,көрсеқызар Жалмауыздар,мени Қарғалар бейнесін
берген.
Жақсылар аз,онымен жағаласқан ақымақтар аяқ алып жүргісіз болған елінің
жайы қабырғасына батқан Абай Ғылым таппай, мақтанбай деген өлеңінде
үлкен әріппен жазылған Адам болу мәселесін көтереді.Абай адам болып
жаратылған соң шын мәнінде Адам болу үшін ғылым тап дейді.Ғылымды бүкіл
азаматтың болашағы деп біледі.10-қара сөзінде сен малды сарып қылып,ғылым
табу керек. Өзің таба алмасаң,балаң тапсын,Ғылымсыз ақырет те жоқ, дүние де
жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз,тұтқан ораза, қылған қаж ешбір ғибадат орнына
бармайды деп ғылымды бәрінен де жоғары қояды.Әсіресе ғылым-білімнен мақрұм
қалған халқына оның ауадай қажет екенін баса айтқан.Ал баланы қашан Адам
болды деп есептеуге болады деген сұраққа 38- сөзінде: Қашан бір бала ғылым
білімді махаббатпен көксерлік болса,сонда ғана оның аты Адам болады-деп
,баланың ғылымға деген махаббатының оянуы оның адам болуының бірінші шарты
деп қараған.Баланың ғылымға махаббатын қоятатын не дегенде,ол жақсы ата-
ана,жақсы құрбының ықпалымен болатынын айтады.
Абай жақсы ұстаз Ғылым табу мен Адам болу бір-бірімен
ұштасқан: Ғылым таппай,мақтанбай. Адам болам десеңіз,- болып келеді де,
ғылым тауып, Адам болу үшін не істеу керек дегенде,
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз
Тілеуің, өмірің алдында,
Оған қайғы жесеңіз
Өтірік, өсек, мақтаншақ,
Еріншек бекер малшпақ-
Бес дұшпаның білсеңіз
Талап, еңбек, терең ой
Қанағат, рахым ойлап қой-
Бес асыл іс көнсеңіз,-деп
Абай адам болу қағидасын ұсынады:
Адам болам десеңіз, Бес нәрсеге асық бол:
Талап ,Еңбек, Терең ой, Қанағат, Рахым -бұл- Бес асыл іс.
Бес нәрседен қашық бол: Өсек, Өтірік, Мақтаншақ, Еріншек, Бекер мал
шашпақ- Бес дұшпан.
Бес дұшпанға бой алдырған өз замандастарының қылықтарын Дос жылатып
айтады дегенде, жеріне жеткізіп, сүйгеніне өткізіп айтып, адам болғысы
келген адамның асық болар Бес асыл ісін өсиет етеді.
Абай адамды адамға істеген жақсылығына қамқорлығына, мейрім-шапағатына
қарай бағалаған. Талап, еңбек, терең оймен табылған дүние, меңгерілген
білім адамның өзі үшін ғана болса, адамшылдықтың орны болмайды екен.
Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың.
Адамшылдықтың қарызына еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлының бірі боласың-
дейді 37-сөзінде.
Сонда Абай Адам, Адам болған Адам деп ғылымды меңгерген, білімін
халықтың игілігіне жұмсайтын адамды айтқан.
"Толық Адам" болу мәселесі Абай адамның Адам болу мәсслесімен
шектелмей, адамтану жайьндағы ойын одан әрі дамытып, тереңдете берді. Ойшыл
ақынды көп толғандырған ендігі бір мәселе — адамның барлық жағынан жан-
жақты жетіліп, "Толық адам" болу мәселесі. Арғы-бергі ойшылдардың
еңбектерін оқып, өзіндік танымы негізінде ой қорытқан Абай адам толық адам
болу үшін адам бойыңдағы ең негізгі қасиеттер – қайрат, ақыл, жүрек тең
болу қажет деген тоқтамға келеді. Адамның бойындағы басты қасиеттер:
қайрат, ақыл, жүрек жайыңдағы ой сабақтастығы Абайда өзінің ақынмын деп
таныған кезде туған: шығармаларынан бастап, ішінара айтылып, біртіндеп
жүйеленеді.
Адамның бойындағы басты қасиеттер: ақыл, қайрат, жүрекке сипаттама
беріп, "Толық адам"; туралы танымын негіздеген алғашқы шығамасы - 1889 жылы
жазылған "Әуелде бір суық; мұз - ақыл зерек" өлең. Бұл - терең ойшылдың
"Толық адам" туралы көп жылға ой қорытындысынан туған өлең. Өлеңнің алғашқы
шумағында Абай ақыл, жүрек, қайраттың ең негізгі белгілерін ашқан:
Әуелде бір суық мұз — ақыл зерек, Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек.
Тоқтаулық, талапты, шыдамдылық — Бұл қайраттан шығады, білсең керек, — деп
ойшыл ақын ақылдың суық, әрі зерек екенін, жүректің адамның тұла бойына
жылу беріп тұратын қызметін сипаттап, өзіндік терең танымын ақындық тезіне
салып айта білген. Бір сөзді де бекер қолданбайтын Абай ақылға суық,
жүрекке ыстық анықгаушыларын қолданған екен, оның терең мәні бар, оның мәні
бұдан кейінгі туындыларда ашылады. Алдыңғы шумақта ақын, қайрат, жүректі
тең ұстасаң ғана "Толық адам" боласың деген ойын одан әрі: "Біреуінің күні
жоқ біреуінсіз" деп шегеледі. Үшеуі бір-бірімен байланысты: бірінің
ықпалымен екіншісі өсіп жетіледі, ал үшеуінің сыр-сипатын, "Толық адам"
болуда атқаратын қызметтерін, әрқайсысының, өзіндік орнын анықтайтын ғылым
деп ғылымға сілтеме жасайды.
Абай бұл өлеңінде айтылған түйінді ойларын 17-сөзіңде кайрат, ақыл,
жүректің өзара диалог-айтысы ретіңде беріп, қарапайым тілмен қалың
окушысына ұғындыруды мақсат еткен. Бұл сөзде адамның бойындағы қасиеттерге
жан-жақты сипаттама беріледі,
Асқан гуманист Абай "Толы қадам" болудағы "үш касиеттің" ішінде жүректі
шешуші орынға қойған. Себебі қайрат пен ақыл кейде жақсылықты, кейде
жамаңдықты берік ұстап кетеді екен. Ал жүрек жамандыққа баспай, тек жақсы-
лық, ізгілік, әділет жолына тартады. "Толық Адам" болу үціін "Осы үшеуін
басынды қос, оның ішінде жүрекке билет... — осы үшеуің бір кісіден менің
айтқанымдай табылсандар, табанының топырағы көзге сүртерлік адам - сол,
үшеуің ала болсаң, жүректі жоқтадым", — деп, ғылым төрелік айтады. Мұнда
ғылымның атынан төрелік айтып отырған Абайдың өзі деп білуміз керек.
Бірақ, Толық адам болу адамның өзі қолы жеткен
жақсылығымен,адамзаттың игілігіне еткен қызметімен өлшенеді. Сондықтан:
Әділет,шапқан кімде бар,
Сол жарасар туғанға,-дейді.
Бұл жолдарда асқан адамгершілік пен үлкен жүректен жарып шыққан
гуманизм жатыр.Қайрат пен ақылдың бәріне жол табатыны жөн-ақ дейді Абай.
1886 жылы жазылған Малға достың мұңы тоқ малдан басқа деп басталған
өлеңнің:
Үш-ақ адамның қасиеті:
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек,-деген жолдармен түйіндейді. Бұл
Абайдың Толық адам жайындағы көп жылғы ізденісі мен толғанысының түйіні.
Мұндағы: Ыстық қайрат-жамандыққа, зұлымдыққа бастайтын, жүректің шапағатына
шарпылған, ізгілік жолына түскен, жалындаған қайрат, нұрлы тақылымыз өз
пайдасы үшін басқаны құрбан қылатын айла мен амалдың жолына түскен,
жүректің ырқынан шығып кеткен суық ақыл емес, жылы жүректің қалауымен ар,
ұят, адамгершілікті жақтайтын ақыл. Ал жылы жүрегіміз өмірдің ыстық,
шуағында бір ысып,бір күйсе де өзінің жылылығынан арылмаған, айнасын
кірлетпеген, рахым, шапағат төгіп тұрған мейірімді. махаббатқа толы жүрек.
Абай шығармаларында негізделген адамның бойындағы "Үш қасиет" пен "Бес
асыл іс" өзара байланысты. "Бес асыл іс" "Үш қасиеттен" шығады.
Оны мына схемадан білуге болады:
Талап Толық
Терең ой Қайрат адам Ақыл
білім
Еңбек
Жүрек
Әділет
Рахым Шапағат Махаббат
Қанағат
Абай сомдаған Толық адам- қай заман, қай қоғам болсын ешқашан мән-
мағынасын жоймайтын парасатты, абзал да асыл тұлға. Адамзат қаншалықты
ғылыми-техникалық професті меңгеріп, өркениетке кол созған сайын
әділеттілік, бір-біріне деген мейірім-шапағат, жүрек шуағы ауадай қажет.
Абай шығармаларында негізделген "Бес асыл іс" бойынан табылмайтын үш
қасиетке ие "Толық адам" үлгісі Әбдірахман бейнесі арқылы жасалған.
Адам баспалдақтар: Абай шығармаларында Адам мәселесін тізіп, сатылайтын
болсақ, былай болып шығар еді:
"Жыртқыш хайуан" (Адам баласына дұшпан, залым, ең төменгі сатыдағы
адам)
"Мал тектес адам" (Өзі үшін ғана еңбек
ететіи, тәннің, кұлқының кұлы)
"Жарым адам" (Дінге де, ғылымға да берік сенімі жоқ, өзін де өзгеніде
алдайтын, қулықпен өмір сүретіндер)
"Адам" (Ғылымға махаббаты оянған "Бес асыл іс" бойынан табылатын адам)
"Толық адам" (Үш асыл қасиетке ие: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы
жүректі адам)
"Хаким" (Дүние пайдасын ойламайтын, адамамзаттың болашағы үшін үлкен
ғылыми жаңалықтар ашқан өзіндік ілімі, мектебі бар
дакышпан адам)
Пайғамбар . Жаратушы (Тәңірі, Алла)
Ал адам болып жаратылған адамның міндеті ең болмағанда Адам болуға,
одан Толық адам болуға, Хаким, тіпті пайғамбар болуға ұмтылу.Ал жаратушыны
тануға талаптану да кез-келген Адамның өз алдына қояр асыл міндеті болмақ.
Ұлы ақын, терең ойшыл, хаким Абайдың шығармаларында адамды рухани
жағынан асқақтататын, жан дүниесін тазартып, ішкі сарайын ашатын сан тарау
ой арналары бар. Соның бірі — осы аркау болған "Адам болу", "Толық адам
болу" мұраты.
Сондықтан ұлы ақынның өзіне емес, сөзін бағатын уақыт келді. Асан
кайғы бабамыз айткан ой түбінде жатқан ұлы ақынның асыл сөзінің бір парасы
– осы адам болу ой сарасы-деп айтып өтетініндей-ақ бар.
Әл-Фарабидің философиялық, әлеуметтік-этикалық ой-тұжырымдары өзінен
кейінгі дәуірлердегі ойшыл қаламгерлердің шығармаларынан өзінің дәстүрлі
жалғастығын тапты. Мәселен, Әл-Фараби өзінің Интеллект (сөзінің) мағынасы
жайында деп аталатын зерттеуінде адамның ақыл-парасат мүм-кіндігіне жан-
жақты талдау жасай келіп, оны потенциалды интеллект, актуальды
интеллект, журе келе дарыған интеллект, әрекетшіл интеллект сияқты
философиялық категорияларға бөліп-бөліп талдайды. Әл-Фараби жүре келе
дарыған интеллект туралы айта келіп, адам туғаннан ақылды, білімді болып
тумайтынын, интеллектің өзі жүре келе, естіп, көріп барып қана дамитынын
ескертеді. Сондай-ақ Әл-Фарабидің Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл
сөздері атты еңбегінде адам бойындағы жақсы және жаман қасиеттердің бәрі
жаратылысынан емес, жүре келе, өзін қоршаған қоғам өміріне сәйкес өзгеріп
отыратынын айта келіп, төмендегідей тұжырым жасайды: Адамның әуелден
тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сиякты, қайырымдылық пен жаман қылық
та адамға әуел бастан жаратылысынан дарымайды. Бірақ қайырымдылықпен немесе
жаман қылықпен (байланысты) күйге жаратылысынан бейім болуы мүмкін, оған
қандай да болсын басқа әрекеттерден гөрі әлгі (күйден) туатын әрекеттерді
істеу оңайырақ болады... Өнер біткеннің бәріне жаратылысынан бейім адамның
болуы шындыққа сыймайтыны сияқты, қайырымдылықтың, этикалық және
интеллектуалдық бәріне жаратылысынан толық бейім адамның болуы шындыққа
сыймайды, ол мүмкін емес.
Әл-Фарабидің интеллект женіндегі осы философиялық ой-тұжырымын араға
тоғыз ғасырдай уақыт салып барып, қазак. қауымының жаңа тарихи жағдайында
Абай Қүнанбайұлы зор білгірлікпен жалғастыра түскен сияқты. Абай өзінің Он
тоғызыншы сөзінде:
Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: өстіп, көріп, ұстап, татып
ескерсе, дүниедегі жақсы, жамандытанидыдағы, сондайдан білгені, көргені көп
болған адам білімді болады. Естілердің сөздерін естіп жүрген кісі өзі де
есті болады. Сол естілерден естіп, білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман
дегеннен сақтанса, сон-да іске жарайды, сонда адам десе болады, - деп
жазады.
Әл-Фараби өзінің Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары атты
философиялық трактатында Қайрат, Ақыл және Жүрек сияқты ұғымдарға
түсінік бере келіп: Жүрек - басты мүше, мұны тәннің ешкандай басқа мүшесі
билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ мұның үстемдігі
бірінші емес, - дейді (7, 289). Әл-Фарабидің Қайрат, Ақыл және Жүрек
жөніндегі осы философиялық тұжырымы Абайдың Он жетінші сөзінде өзінің
логикалық жалғасын тапқан сияқты. Абайдың осы сөзінде Қайрат, Ақыл және
Жүрек үшеуі әрқайсысы өзін мықты санап, айтысып, таласып, ақыры ғылымға
келіп жүгінеді. Сонда ғылым бүл үшеуіңнің де айтқандарың рас, үшеуің де
қажетсің: Ей, Қайрат, сенсіз ешнәрсенің болмай тұғыны да рас, бірақ
қаруыңа қарай қаталдығыңда мол, пайдаң да мол, бірақ залалың да мол, кейде
жақсылықты берік ұстап, кейде жамаңдықты берік ұстап кетесің, соның иман,
- депті. Бұдан кейін ғылым өз шешімін Ақылға айтыпты: жаратқан тәңіріні
де сен танытасың. Жаралған екі дүниенің жайын білесің. Бірақ, сонымен
тұрмайсың, амал да, айлада - бәрі шығады. Жақсының, жаманның екеуінің де
сүйенгені, сенгені екеуінің іздегенін тауып беріп жүресің, соның жаман,-
депті. кейін Абай осы үш категория жайында түйін жасап, Әлің жоғарыда
айтылған пікірін өз оқырманының ұғымына лайықтап жеткізеді. Абай Осы
үшеуің басыңды қос, бәрін де Жүрекке билет деп ұқтырып айтушының
атығылым екен. Осы үшеуін менің айтқанымдай табыссаңдар, табанынын
топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам сол. Үшеуің ала болсаң, мен Жүректі
жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, құдайтағала қалпыңа
әрдайым қарайды деп кітаптың айтқаны осы, - депті деген қорытындыға келеді
Әл-Фарабидің қайрат, ақыл және жүрек жайындағы фило-софиялық ой-
пікірлерін Абай өзінің Әсемпаз болма әрнеге атты өлеңіңдеде әрі ойшыл-
кемеңгер, әрі аса дарынды сөз зергері ретінде оқырманға зор шеберлікпен
жеткізген.
Абай ақыл мен қайраттың иесі болған адамды жарты адам дейді. Өйткені
ондай адам тек суық ақыл мен жүгенсіз қайраттың ғана өкілі болып
табылады. Ал бойына осы екі қасиетпен қоса қабат әділет-шапқат (жүрек)
біткен адам ғана толық адам, яғни ол енді нұрлы ақылдың өкілі деп
танылады. Сөйтіп, Абайдың нұрлы ақыл жайындағы тұжырымының қайнар
бастаулары Әл-Фарабидің интеллект туралы ілімінде жатқанын аңғару қиын
емес. Әл-Фарабидің айтуы бойынша, адам өзінің мінез-құлқын жетілдіре
түсу үшін, ең алдымен, ол өзіне мейілінше адал болуы тиіс.Сонда ғана адам
өз бойындығы ізгілікті қасиеттерді барынша жетілдіре түсуге мүмкіндік алады
.
Жеке тұлға ұғымы психологтардың көзқарасы бойынша, жеке организм-жеке
адам тұлғасы. Бұл саналы іс-әрекет обьектісі. Тұрақты және әлеуметтік
маңызды қасиеттерге байланысты, жеке адам-қоғам мен ұлттың бірлескен
мүшесі, жеке тұлға өзіндік сана мен қоғамдық сананың пайда болуына
байланысты қалыптасады.
Жеке тұлға ретінде жеке адам немесе организмнің барлық психологиялық
ерекшеліктері қарастырылады .
Жеке тұлға-бір жағынан интеграциялық ұйым. Оның бойында танымдық,
аффектілік, тұлғалық сипатын көрсететін қасиеттер сақталған. Оның басқа
адамдардан айырмашылығы да сонда.
Күнделікті тіршілікте жеке тұлғаның әртүрлі қасиеттері ашыла түседі.
Психалогиада жеке тұлға туралы көптеген психологтардың пікірлері бар.
Олардың әрқайсысы жеке тұлға туралы әртүрлі анықтама береді.
Адамның жеке тұлға диагностикасын қолайлы жағдай туғызу мен
қалыптастыруға ең тиімді жолдар іздеуде, оның құрылысын зерттеуде, пайда
болу заңдылықтарын білуді қажет етеді.
Жеке тұлға теориясы-адам бойында қалыптасқан ойлар мен гипотезалар
жиынтығы. Жеке тұлға теориясын зерттеу көптеген жаңа ойларға қол жеткізеді.
Бізге қызығушылық туғызатын бастапқы: адам табиғаты. Біздің мақсатымыз-адам
бойындағы қалыптасқан қасиеттерді зерттеу.
Жеке тұлға теориясы-негізгі екі функцияны атқарады: олар мінез-
құлықты түсіндіреді және алдын ала болжайды. Жеке тұлға теориясы адамның
жеке басындағы мінез-құлықты зерттеп, қалыптасқан жүйесіне түсініктеме
береді. Ол адамның мінезінің сан қырлы ерекшеліктерін түсіндіреді.
Жеке тұлға теориясы-адамның күнделікті тыныс-тіршілігін түсіндіре
алады. Жеке тұлғаның өзара қарым-қатынасы-олардың болашағына, көзқарасының
дамуына, алдын-ала болжам жасайды.
Психология ғылымында жеке тұлға туралы мынадай теорияларды айтуға
болады.
1. Психодинамикалық теория. З.Фрейдтің (4865-1939ж) психодинамикалық
теориясы адамның мінез-құлқын психоаналитикалық қарым-қатынас арқылы
зерттеуге келтірілген.
2. Жеке тұлғаның Эго теориясы (Э. Эриксон). Бұл теория бойынша, қоғамға
және жеке адамдарға, олардың барлық өмірі бойында жеке басының қалыптасуы
тепе-теңдік теориясына негізделген.
3. Джулиана Роттердің әлеуметтік ілім теориясы. Әлеуметтік ілім теориясын
Д.Роттер қоршаған ортаны зерттеу арқылы басқа адамдармен қарым-қатынас
түрлерінің әлеуметтік әсерін қабылдаудың нәтижесі деп түсіндіріледі. Бұл
теория-әлеуметтік үйрену, адамның мінез құлқын, тұрмыс қызметін
әлеуметтік ортада қабылдауға негізделген. Ол көбінесе адам сұранысына
байланысты, ортамен қарым-қатынас жасау арқылы қалыптасады.
4. Альберт Бандураның әлеуметтік когнитивтік теориясы. Ол жеке тұлғаның
және әрбір адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы кезіндегі мінезіндегі
өзгерістің ауытқу ерекшеліктерін көрсетеді. Оның дәлелденуіне адамдар
концепциясы, яғни мінезі мен қоршаған ортаға өзара бейімделеді. Бұл
ретте жеке тұлға дәрменсіз обьект емес, ортаны бақылайтын сананы әрі күш
қуаты бар адам ретінде танылады және ол ойланған жетесіне жетіп, оны іске
асырады. Бұл теория бойынша мінез құлық реакциясы мен айналадағылардың
дамуы, ортамен сыпайы түрде қарым-қатынас жасауға негізделген.
Джорж Келлидің жеке тұлғаның когнитивтік теориясы (1967) Жеке
тұлғаның когнитивтік теориясы бойынша адам бойында конструктивті заттар
болады. Бұл арқылы қоршаған ортадағы интерпретациялық оқиғаны ұдайы
жинайды. Бұл жиналған конструктивті заттар сол адамның негізін айқындайды.
Бұл теория кейде жеке тұлғаның теориясы деп аталады. Осы арқылы жаңа
конструктивті ойлар қалыптасады.
Раймонд Кеттелдің жеке тұлға қасиетінің құрылыс теориясы. Бұл теория
эмпирикалық әдістің зерттеулерін нақты пайдалануға негізделген. Кеттел
факторлық талдаудың көмегімен жеке тұлғаның игі қасиеттерін ашу мақсатында
мінездің ғылыми моделін конструкциялаған. Кеттел бойынша, жеке тұлға
белгілі бір жағдай кезінде дәлелденуге арналған жеке адамның мінезі.
Адамның жеке қасиеті, Кеттел бойынша, жеке тұлға белгілі бір жағдай кезінде
дәлелденуге арналған жеке адамның мінезі. Адамның жеке қасиеті Кеттел
бойынша, оның гипотезиялық психикалық құрылысы. Ол адам мінезінің белгілі
бір істі бітірудегі, оны аса бір ынтамен, ниетпен ойлап істеудегі
психологиялық сипаттамасы, адамның іске деген құлшынысы. Кеттел бойынша игі
түйін – адамның туа біткен қасиеттері. Кеттел игі қасиетті оның болмысына –
конститутцияның көзіне байланысты сипаттайды.
Карл Роджерстің жеке тұлғалық феноменологиялық теориясы. 1902-1987 ж.
Бұл теорияның авторлары феноменологиялық бағыт адамның ішкі дүниесінің
және рухының үйлесімділігін тапқанда ғана дұрыс болып табылады деген.
Субьективтік әлем – оның феномені қоршаған ортаны уақыттың қай кезеңінде
болмасын түсіне білуі. Роджерс субьективтік қабылдау немесе адамның уайым
тартуы жеке тұлғаның жекелей іс-әрекетінің мінезге тән өзгерісін
дәлелдейді.
Жеке іс-қимыл теориясы. Іс-қимыл теориясы кәсіптік даму үрдісінің
методологиялық негізі болып есептеледі. Ол субьектінің (индивид не
әлеуметтік топ) белсенділігін туғызатын және сол белсенділік арқылы дамудың
арнаулы жағдайын айқындайды.
Кеңес дәуіріндегі педагогикада жеке тұлғаны қалыптастыруға
бағытталған және көбінесе жобалау пәні ретінде ғана қарастырылады.
Соның салдарынан отандық мектептердегі біржақты көзқарас, демек, оқу-
тәрбие үрдісін тек ынтымақтастық ретінде түсінетін ұғым әлі жойылып біткен
де жоқ, педагогтар мен оқушылардың жеке тұлғалық өзара қарым-қатынасы.
Көрнекті отандық психологтар Я.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, А.Г.Ковалев, Г.С.Костюк, А.В.Петровский, А.И.Божович,
И.С.Кон, жеке тұлға теориясын дамытуға айтарлықтай үлес қосты. Отандық
психологтардың және педагогтардың көпшілігінің пікірлері бойынша, адамдық
индивидтің генетикалық детерминтелген сапасы – жеке тұлғаның даму
жағдайында және биологиялық қабілетте үлкен рөл атқарады. Бұл ретте адам
биологиясының жануарлар биологиясынан айтарлықтай айырмашылығы бар екенін,
сондай-ақ адамға тән арнаулы адамдық қажетінің туа пайда болады. Оған қарым-
қатынас қажеттілігі жатады және қажеттілік жеке тұлғаның өзі болып саналу
мүмкіндігін естен шығаруға болмайды.
Іс-қимыл қарым-қатынасында жеке тұлғаның даму көзі қоғам болып
қарастырылады. Оның дамуының қозғаушы күші ретінде заттық іс-қимыл
жүйесінің қайшылығы алынады.
А.Н.Леонтьев жеке тұлғаның дамуы және оның құрылымдық тұжырымдамасын
жасаған кезде іс-қимыл түсінігіне көрнекті орын берген. Ол жасаған
классификацияға сәйкес, А.Н.Леонтьев теориясын адамның өмірлік-
психологиялық (мотивтік) және мінез-құлықтың (іс-қимыл) сипатын түгел
қамтитын психодинамикалық, құрамды-динамикалық деп бағалауға болады.
А.Н.Леонтьев, Л.И.Божович сияқты жеке тұлғаның ішкі жан дүниесін
мотивациялық деңгейге жатқызады. Оның теориясының тағы бір маңызды түсінігі
Жекелей ойлаушылық болып табылады. Ол адамның қарым-қатынас мақсатын,
оның іс-қимылының қандай түрге бағытталғанын және қатынас мақсатын оның іс-
қимылының қандай түрге бағытталғанын және оның мотивтік ерекшелігін
туғызатын жайларды анықтады. Жеке тұлғаның іс-қимылының әр түрлілігі –
көптігі оның биік сипаты екендігін және ірі тұлғалылығын көрсетеді.
1.2 Жеке тұлғаны қалыптастырудың бүгінгі күнгі қоғамдық талаптары
Жеке адамның бір-бірінен ажырағысыз және оған пәрменді түрде ықпал
ететін биологиялық белгілері мен ерекшеліктері бір-бірімен байланысты.
Анықтауыш қасиеттер - жеке адамның әлеуметтік сипаттамасы, оның себептері,
мүдделері, мақсаттары.
Жеке адам болу үшін психикалың дамудың белгілі бір дәрежесіне өтіп,
басқа адамдарға қарағанда ерекшелігі бар екенін білетіндей біртұтас тұлға
болуы тиіс.Өмір бойы даму мен тәрбиенің нәтижесінде жеке адамның орнығып,
жетілуін қалыптасу деп атайды.Жеке адамның қалыптасуы - күрделі, ағзаның
өсуі мен жетілуін, стихиялы әсерлерді, мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені
қамтитын қарама-қайшылықты процесс.Жеке адамың қалыптасуы өмірге келген
сәтінен басталады, жеткіншек және жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек
шақта өзінің біршама аяқталу кезеңіне жетеді.
Сондай-ақ Жеке адамның дамуы деген ұғымды анықталық.Даму ұғымына
ағзаның өсуі мен пісіп жетілу процесін жатқызады. Бұл процестер психикалық
дамумен өзара тығыз байланыста өтеді, оған ьқпал жасайды, бірақ адамның
жеке адам ретінде қалыптасуына белгілеп бере алмайды
Жеке адамның дамуы — бұл оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі жеке
адам үшін елеулі болып табылатын барлық сфераларды іс-әрекетте, өзін
қоршаған қүбылыстарға, адамдарға деген қарым-қатынасқа, танымдық
процестерінде болатын сапалың өзгерістер процесі.
Жеке адамның әсіресе балалық және жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі
ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбие әсерінің
дәрежесі мен сипаты көп жағдайда тәрбиенің даму заңдылыңтарын қаншалықты
ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, тәрбие мен дамудың арасында екі
жақты байланысы болады. Сондықтан жеке адамның даму заң-дылықтарын
тереңірек қарастырған жөн.
Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология,
педагогика, т.б. қоғамдық ғылымдардың көптен айналысып жүрген көкейкесті
мәселелері.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді
де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудың мүшесі ретінде
өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән аңыл-ой, ерік-жігер, мінез-
құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам мүшелерінің бәріне ортаң бір-
келкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке
тұлға.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз - оның өзіне тән мінез-құлңындағы,
іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалық бірыңғай талаптардың болуына
қарамастан, қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой-
пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі көріп-білген құбылысқа деген
көзқарасын, ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер -
айналасындағы құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер - сын
көзімен қарай ой-қорытуы, сын пікірлер айтуы мүмкін.
Адамдардың қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр
түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық,
биологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім
көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға
баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас
болғанымен, мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемділігі, қабілеті
бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше даралаған жеке тұлға деп
қараймыз. Адамның саналық, мінездемелік қасиеттерін анықтайтын оның санасы
болып табылады. Сана ақыл-ойдан туындайды. Адамның ақыл-ойы біркелкі
дамымайды. Адамдар бір-бірін бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Кейбір
адамдар өзінің жеке басын басқалардан артық бағалауға тырысады.
Жеке тұлғаға тән қасиеті - ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім
өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу -
миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен түрады.
Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардың тәжірибесін жинақтауға да
негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, оқығанын, естігенін, көргенін
өз ойына тоңып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын,
сана-сезімін байытады.
Адам өмірде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен
де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін-
өзі тәрбиелеуі деп атайды. Басқалардың өнегелі іс-әрекетінен үйрену, оны
өзінің жақсы қасиетіне айналдыру өмір заңы.
Тұлға жеке адамның мақсатының орындалуы,ерік-жігерінің іске асырылуға
дайындығы және оны іске асырудың нәтижесі. Ерік-жігер механизмі дегеніміз
– адамның өзіне тән қасиеттерін іске асыруы. Адам ойына келген іс.-
әрекетті іске асыруда ерікке жол береді. Бірақ адам бір нәрсені істерде
алдымен еркін ақыл-парасат таразысына салып, оны іске асыру жөн бе,
басқалар оған қалай қарар екен? деген ойға қалады. Ерік-жігердің іске
асырылуы ақыл мен сапаға бағынышты.
Өмірде кейбір адамдар бір іс-әрекетті іске асырарда өте байыппен қарап,
осының нәтижесі қалай болар екен деп "мың ойланып, жүз толғанып" іске
кіріседі, ал кейбіреулер бірден ойына алғанын апыр-топыр іске асырып, кейін
опық жеп жатады. Осының бәрі адамның ерік-жігер күшінің түріне байланысты.
Тұлға дегеніміз - сезімнің, әсердің, ішкі күйініш-сүйініштің бойға
жинақталған көрінісі.
Алайда, әр тұлғаның эмоциялық сезім дүниесі әр басқа. Біреу жауыздықты
көргенде айғайлап, бақырып, ішкі сезімінің сыртқа шығуына еркіндік берсе,
екінші біреу іштей булығып, көгеріп-сазарып, тас-түйін болып қатып қалады.
Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезімі өзін-өзі ұстай алу еркіне байланысты құбы-
лыс.
Адамның даму және қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін әр түрлі
пікірлер мен теориялар орын алып келеді. Атақты грек философтары Платон
және Аристотель "адамның дамуын, алдын-ала тағдыр белгілеген тұқым
қуалаушылық табиғатынан"- деп дәлелдеді. Аристотель құл болушылық немесе
бағынушылықты табиғаттың заңы дейді.
Жеке адам өзінің биологиялық және рухани дамуында үнемі
қозғалыста,өзгерісте болады.Ол үнемі тәрбиенің ықпалында болып, жетіліп,
қалыптасып отырады.Жеке адам даму ұғымына келейік.Жеке адамның әсіресе
балалық және жас өспірім шақтарында дамып жетілуі ең алдымен тәрбиенің
ықпалы арқылы жүріп отырады.
Тәрбие халықтық дәстүрлер мен ізгі қасиеттерді жасұрпақтың бойына
сіңіру арқылы баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүниетанымын,
өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыруды
көздейді. Жеке адамның қалыптасу қасиеттері балалық шақтан басталып,
жеткіншек және жас өспірім шақта айрықша байқалады
Тұқым қуалаушылық теориясын қолданушы және уағыздаушылардың бірі -
преформистер. Преформизм - XVIII ғасырда биология саласында үстемдік еткен,
адамның дамуы жайлы диалектикаға қарсы философиялық ағым. Преформистер
ересек адамдардың барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің
ағзасында болады, сондықтан жеке адамның дамуына алғашқы рет ұрықта пайда
болған қасиеттердің өрістеп күшеюі мен сан жағынан артуы деп қарастырады.
Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні. Даму - жеке
адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалың процесі. Балада анадан
туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет, жұмсақ немесе байсалды
мінез болмайды. Баланың адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық
сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның өсіп жетілуіне
белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Баланың дамуы және оның
дүниені тануы түрлі әлеумметтік жағдайларға байланысты. Сондықтан оның
мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады.
Жеке тұлғаның дамуына ықпал ететін факторлар
тұқым қуалаушылық орта тәрбие
табиғи орта
Отбасы ортасы
Әлеуметтік орта
Ұжымдық орта
1. Тұқым қуалаушылық. Кейбіреулері баланың сыртқы пішініне қарап,
бірден қалай әкесіне не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады.Яғни,ұрпақтарда
ата-аналарға тән биологиялық ұқсастықтың болуы тұқым қуалашылық деп
аталады. И.П Папвловтың іліміне сәйкес адам туылған кезде толып жатқан туа
біткен қасиеттермен туылады.Олар,тамақтану,қорғану,бағд арлау,тілдің
дамуы,тік жүру және т.б.Бұлар адамдармен араласу барысында
қалыптасады.Егер бала адаммен қарым-қатынаста болмаса,ол жүре де,сөйлей де
алмайды.Әрине бұл кездейсоқ нәрсе емес. Өйткені, баланың шашы мен көзінің
бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті мен басының формасы, жүрісі мен өзін
ұстау қалпы тұқым қуалаушылық арқылы берілетін биологиялық ұқсастықты еске
түсіреді. Бала қозғалыс мүшелерін, нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін,
ал кейде дауыс тембрі, музыкаға, биге, математикаға қабілеттілігі сияқты
өте нәзік ерекшеліктерді тұқым қуалау арқылы алады. Бірақ, өте нәзік
ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен берілуі өте сирек кездесетін жағдай.
Мысалы: әйгілі ұлы композитор Иоганн Себастьян Бахтың ұрпақтарында 300 жыл
ішінде тек қана 20 адамдай музыканттар болған. Мұны бір жағынан отбасы
мүшелерінің табиғи мүмкіншіліктердің (нышанның) болуына, екінші жағынан
отбасындағы музыкалың дәстүрге, музыкалың тәрбиеге байланысты деп
қарастырған жөн.
2. Орта — адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал
жасайды.Олар:Табиғи орта,әлеуметтік орта,үй-іші ортасы және ұжымдық орта
болып бөлінеді.
Табиғи орта - бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне
ыңпал жасауы. Жылы және суық климат жағдайы халықтардың тұрмысына әрекетіне
елеулі ықпал етеді. Климаты ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады.
Ал солтүстіктегі жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат
жағдайына байланысты олардың мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады.
Әлеуметтік орта - жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын
әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-өрекеттері. Әлеуметтік ортаға
мектептің ықпал жасауы нәтижесіидс баланың дүниеге көзқарасы, құлықтың,
эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып қалыптасады. Егер
адамдардың к;алыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта
адамдардың талабын қанағаттандырмайды. Сондыңтан адам өзінің дамуы үшін
қажетті материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды. Егер бала
әлеуметтік ортадан тыс қалса, оида оның даму дәрежесі жануарлардан жоғары
болмайды
Адам жеке тұлға болып қалыпты өсуі және дамуы үшін тек қана адамдар
арасында өмір сүруі қажет.
Отбасының өзі ондағы баланың қалыптасуына әр түрлі әсер етеді.Тіпті
бірдей ортадағы әр түрлі отбасыларындағы тәрбие алған балалар әр түрлі
болады. Оған отбасының мынадай белгілері әсерін тигізеді:
-отбасының құрамы;
-отбасындағы адамдардың жас мүшелері мен баланың отбасындағы реттік
саны;
-отбасындағы әлеуметтік-материалдық жағдай;
-отбасындағы психологиялық климат және қарым-қатынас;
-отбасындағы қолданылатын салт-дәстүрлер ;
Жеке адамның қалыптасуына ұжымның әсері де ерекше.Ұжымның өзі балар
ұжымы,еңбек ұжымы, отбасылық ұжым, орта т.б. болып бөлінеді.Баланың
ұалыптасуна оның құрдастары мен ұжымдағы достарының ықпалы ерекше әсер
етеді.
Отбасы-қоғамның шағын ұясы,ұжымның бір түрі.Отбасы дегеніміз-Бірге
тұратын ең жақын туыстардың (ерлі-зайыбы, атақ-аналарымен балалары т.б)
тобы.
Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жаткан адамның тән-дене
және рухани дамуына әсер етуші ықпалдар мәні мен мағынасының тереңдігіне
тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан - тіршілік қоршауы болса,
екінші тараптан - тәрбиелік орта. Баланың алғашқы омірі жағдайьшдағы отбасы
ықпалы басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезендерінде болатын ықпалдардан
басымдау келеді. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бұл мектеп те,
ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-жарандары да,
отбасы - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz