Тұқым қуалайтын аурулардың алдын-алу, медициналық генетика
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
1 Тұқымқуалаушылық туралы жалпы сипаттама
1.1 Тұқым қуалаушылық аурулары
1.2 Тұқымқуалайтын аурулардың алдын.алу
2 Медициналық генетика
III Қорытынды
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
ІІ Негізгі бөлім
1 Тұқымқуалаушылық туралы жалпы сипаттама
1.1 Тұқым қуалаушылық аурулары
1.2 Тұқымқуалайтын аурулардың алдын.алу
2 Медициналық генетика
III Қорытынды
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тұқымқуалаушылық — ұрпақтар арасындағы материалдық және функционалдық сабақтастықты қамтамасыз ететін тірі организмдерге тән қасиет. Тұқым қуалаушылыққа байланысты тірі организмдердің морфология, физиология және биохимия құрылымы мен жеке даму ерекшеліктері ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Организмдердегі тұқымқуалаушылық факторларының болатынын алғаш болжам жасап, тұқым қуалау заңдылықтарын ашқан Г.Мендель болды.
Тұқым қуалаушылық аурулар - ұрпақтан ұрпаққа берілетін және геннің мутациясымен байланысты патологиялық жағдайлар.
Тұқым қуалайтын аурулар - ата-аналарынан ұрпақтарына берілетін аурулар. Тұқым қуалайтын аурулар гендік, хромосомалық және геногеномдық мутациялардың әсерінен генетикалық материалдың өзгеруіне байланысты қалыптасады.
Медициналық генетикада адамның бірнеше мыңға жуық тұқым қуалайтын аурулары анықталады. Тұқым қуалайтын аурулар генетикалық ақпараттың мутацияға ұшырауына байланысты қалыптасатыны айтылды. Тұқым қуалайтын аурулар хромосомалық және гендік аурулар болып екі топқа бөлінеді.
Тұқым қуалаушылық аурулар - ұрпақтан ұрпаққа берілетін және геннің мутациясымен байланысты патологиялық жағдайлар.
Тұқым қуалайтын аурулар - ата-аналарынан ұрпақтарына берілетін аурулар. Тұқым қуалайтын аурулар гендік, хромосомалық және геногеномдық мутациялардың әсерінен генетикалық материалдың өзгеруіне байланысты қалыптасады.
Медициналық генетикада адамның бірнеше мыңға жуық тұқым қуалайтын аурулары анықталады. Тұқым қуалайтын аурулар генетикалық ақпараттың мутацияға ұшырауына байланысты қалыптасатыны айтылды. Тұқым қуалайтын аурулар хромосомалық және гендік аурулар болып екі топқа бөлінеді.
1. С. Әбилаев, Генетика, Шымкент 2008ж
2. С.Ж. Стамбеков, Жалпы генетика, Алматы 2002ж
3. Е.К.Гинтер, Медициналық генетика 2003ж
4. Н.П.Бочков, Клиникалық генетика Москва 2003
5. Бегімқұл Б.Қ. Генетика, Алматы, 2000. -358 6.-50 дана
6. Эбшаев С.А. Молекулалық биология жзне генетика. Шымкент, 2008.-424 6.-50 дана
7. Бегімқұл Б.Қ. Молекулалык генетика жэне биотехнология негіздері. Алматы. 1996.-124 6.-25 дана
8. Мұхамбетжанов К.К., Далабаев Б.А., Өтешева Г.А. Гентикадан практикалық сабақтар. Алматы. Ғылым 2004.
9. Мұхамбетжанов К.Қ. Генетика.Алматы 2005.
10. Ватти К.В., Тихомирова М.М. Руководства к практическим занятям по генетике. М. Просвещение, 1979.1972.
11. Лобашев М.Е. Генетика. Изд-во ЛГУ. Генетические 1969.
12. Медведев Н.Н. Практическая генетика. М. Наука,1966.
13. Әбилаев С.А. Молекулалық биология және генетика: Оқулық.- Шымкент: «Асаралы» баспасы, 2008.- 424б.:ил. –ISBN 9786017065225:2500т.
14. Әбилаев С.А. Молекулалық биология және генетика: Оқулық.- 2-ші, түзет.ж.. толық.-2010.- 388 б.
15. Бегімқұл Б. Медициналық генетика негіздері: оқулық.- Астана: Фолиант, 2008.- 336 с.
2. С.Ж. Стамбеков, Жалпы генетика, Алматы 2002ж
3. Е.К.Гинтер, Медициналық генетика 2003ж
4. Н.П.Бочков, Клиникалық генетика Москва 2003
5. Бегімқұл Б.Қ. Генетика, Алматы, 2000. -358 6.-50 дана
6. Эбшаев С.А. Молекулалық биология жзне генетика. Шымкент, 2008.-424 6.-50 дана
7. Бегімқұл Б.Қ. Молекулалык генетика жэне биотехнология негіздері. Алматы. 1996.-124 6.-25 дана
8. Мұхамбетжанов К.К., Далабаев Б.А., Өтешева Г.А. Гентикадан практикалық сабақтар. Алматы. Ғылым 2004.
9. Мұхамбетжанов К.Қ. Генетика.Алматы 2005.
10. Ватти К.В., Тихомирова М.М. Руководства к практическим занятям по генетике. М. Просвещение, 1979.1972.
11. Лобашев М.Е. Генетика. Изд-во ЛГУ. Генетические 1969.
12. Медведев Н.Н. Практическая генетика. М. Наука,1966.
13. Әбилаев С.А. Молекулалық биология және генетика: Оқулық.- Шымкент: «Асаралы» баспасы, 2008.- 424б.:ил. –ISBN 9786017065225:2500т.
14. Әбилаев С.А. Молекулалық биология және генетика: Оқулық.- 2-ші, түзет.ж.. толық.-2010.- 388 б.
15. Бегімқұл Б. Медициналық генетика негіздері: оқулық.- Астана: Фолиант, 2008.- 336 с.
АННОТАЦИЯ
Курстық жұмыс Тұқым қуалайтын аурулардың алдын-алу, медициналық генетика тақырыбында орындалған.
Тұқымқуалаушылыққа жалпы сипаттама берілді. Тұқым қуалайтын аурулардың түрлері мен олардың алдын-алу шаралары зерттелді. медициналық генетикаға талдау жасалды.
Жұмыстың мазмұны кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыс 25 беттен тұрады.
МАЗМҰНЫ
І Кіріспе
3
ІІ Негізгі бөлім
4
1 Тұқымқуалаушылық туралы жалпы сипаттама
4
1.1 Тұқым қуалаушылық аурулары
7
1.2 Тұқымқуалайтын аурулардың алдын-алу
14
2 Медициналық генетика
20
III Қорытынды
24
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
25
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Тұқымқуалаушылық -- ұрпақтар арасындағы материалдық және функционалдық сабақтастықты қамтамасыз ететін тірі организмдерге тән қасиет. Тұқым қуалаушылыққа байланысты тірі организмдердің морфология, физиология және биохимия құрылымы мен жеке даму ерекшеліктері ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Организмдердегі тұқымқуалаушылық факторларының болатынын алғаш болжам жасап, тұқым қуалау заңдылықтарын ашқан Г.Мендель болды.
Тұқым қуалаушылық аурулар - ұрпақтан ұрпаққа берілетін және геннің мутациясымен байланысты патологиялық жағдайлар.
Тұқым қуалайтын аурулар - ата-аналарынан ұрпақтарына берілетін аурулар. Тұқым қуалайтын аурулар гендік, хромосомалық және геногеномдық мутациялардың әсерінен генетикалық материалдың өзгеруіне байланысты қалыптасады.
Медициналық генетикада адамның бірнеше мыңға жуық тұқым қуалайтын аурулары анықталады. Тұқым қуалайтын аурулар генетикалық ақпараттың мутацияға ұшырауына байланысты қалыптасатыны айтылды. Тұқым қуалайтын аурулар хромосомалық және гендік аурулар болып екі топқа бөлінеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: Тұқымқуалаушылыққа жалпы сипаттама беру, тұқым қуалайтын аурулардың түрлері мен олардың алдын-алу шаралары зерттеу, медициналық генетикаға талдау жасау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Тұқымқуалаушылыққа жалпы сипаттама беру;
Тұқым қуалайтын аурулардың түрлері мен олардың алдын-алу шаралары зерттеу;
Медициналық генетикаға талдау жасау;
1 Тұқымқуалаушылық туралы жалпы сипаттама
Тұқымқуалаушылық -- ұрпақтар арасындағы материалдық және функционалдық сабақтастықты қамтамасыз ететін тірі организмдерге тән қасиет. Тұқым қуалаушылыққа байланысты тірі организмдердің морфология, физиология және биохимия құрылымы мен жеке даму ерекшеліктері ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Организмдердегі тұқымқуалаушылық факторларының болатынын алғаш болжам жасап, тұқым қуалау заңдылықтарын ашқан Г.Мендель болды. Ол ата-аналық дарабастарды бір-бірінен бір не бірнеше белгілері бойынша ажыратылады, ал ол факторлар ата-аналарынан ұрпақтарына жыныс жасушалары арқылы беріледі деген қорытынды жасады (Мендель заңдары). 1909 жылы дат биологы В.Иогансен (1857 - 1927) бұл тұқым қуалау факторларын ген деп атады. 1911 жылы америкалық биолог Т.Морган (1866 - 1945) және оның әріптестері ұсынған "Тұқымқуалаушылықтың хромосомалық теориясы" бойынша да тұқымқуалаушылықтың бірлігі - ген деп көрсетілген. Гендер жасуша ядросындағы хромосомаларда тізбектеле, бір сызықтың бойында орналасқан және әрбір геннің хромосомада нақты тұрақты орны (локусы) болады. Кез келген хромосома өзінің гендер тобымен ерекшеленеді. Генетика ғылымының даму барысында тұқым қуалау факторлары тек ядрода ғана емес, жасуша цитоплазмасының кейбір органоидтарында (митохондрияда, хлоропластарда) да кездесетіні анықталды. Осыған байланысты цитоплазмалық тұқымқуалаушылық жайлы ілім қалыптасты [10].
Тұқым қуалаушылық дегеніміз организмнің көбеюі кезінде өзінің, қасиеттері мен даму ерекшеліктерін ұрпаққа бepyi. Тұқым қуалаушылықтың нәтижесінде кейбір организм түрлері көптеген ұрпақтарды өмірге келтіре отырып жүздеген миллион жылдар бойында біршама ғана өзгеріске ұшырады. Мысалы, қазіргі опоссумның, (Didelphys) байырғы бор дәуіріндегі опоссумнан айырмашылығы шамалы, сол сияқты саусақ қанатты балық латимерияньң да (Latimeria) өздерінің девондық ата-тегінен кеп айырмасы жоқ.
Организмдер белгілі бip жүйеге тұр, туыс, тұқымдас т. с. с. болып топтасады. Бұл жүйелілік әр топтағы организмдері ішіндеит ұқсастық белгілерін ғана емес, олардың, арасындағы айырмашыльқты сақтайтын тұқым қуалаушылық, жүзеге асқанда ғана мүмкін болады.
Белгілердің, бірнеше ұрпақ бойы тұрақты (константты) сақталуы тұқым қуалаушыльқтық бip жағы ғана, оньң екінші жағы -- онтогенезде белгілі бip түрдін дамып жетілуі мен зат алмасу ерекшелігін қамтамасыз eтyi. Организмнің әрбір түріне белгілі даму сатылары менфазалар peтi тән. Мысалы, адам зиготасының бөлшектенуі тұқым жолында басталады, ал ұрықтанудан кейінгі 5 -- 6 күнде имплантация жүреді, бұдан кейін жеке тканьдер жіктеледі (дифференцияланады), ал сонан соң, ғана органдар қалыптаса бастайды. Бұлардьң бәрі клеткада жазылған программаға сәйкес жүреді, яғни тұқым қуалаушылықұ арқылы іске асып отырады.
Жынысты көбейгенде жұмыртқа клеткасы мен сперма соматикалық клетка және жыныссыз көбейгенде жекелеген eкі ұрпақты байланыстырушы көпірше, яғни тұқым қуалаушылықтың материалдық негізгі болып табылды.
Организм клеткаларында ересек особьтар белплерінің дайын ұрығы болмайды, оларда ген деп аталатын белгілер мен қасиеттердің даму мүмкіндігін қамтамасыз ететін бастама ғана болады. Ген тұқым қуалаушылықтың бірлігі, ол бөлек молекуласының, құрылымына немесе организмнін қарапайым реакциясына қатысты бола ма, бәpiбip жеке қарапайым қасиеттерді белгiлі.
Тұқымқуалаушылық материалының сақталуы, екі еселенуі және ұрпақтан ұрпаққа берілуі нуклеин қышқылдарына (ДНҚ және РНҚ) байланысты болады. Тұқымқуалаушылық жасушада жүретін репликация (генетик. ақпаратты дәл көшіруді және оның ұрпақтан ұрпаққа берілуін қамтамасыз ететін нуклеин қышқылдары макромолекулаларының өздігінен жаңғыруы), транскрипция (ДНҚ-да жазылған генетик. ақпаратты жұмсаудың алғашқы кезеңі) және трансляция (ақпараттық РНҚ молекулаларындағы нуклеидтердің бірізділігі түрінде "жазып алынған" генетик. ақпаратты "есептеу") процестерімен тығыз байланысты. Бұл кезде комплементарлық принципке сай ДНҚ және РНҚ молекулаларының айна қатесіз көшірмелері алынып, түзілетін белоктың құрамындағы амин қышқылдарының орналасу реті дәл анықталады. Мұның нәтижесінде тұқым қуалайтын нақты белгі белгілі болады. Жер бетінде тіршіліктің пайда болуы мен дамуында тұқымқуалаушылық шешуші рөл атқарады. Өйткені эволюция барысында қалыптасқан тіршілікке қажетті жаңа белгілермен басқа да өзгерістер осы тұқымқуалаушылыққа байланысты ұрпақтан ұрпаққа беріліп, бекітіліп отырады. Тұқымқуалаушылықтың негізінде органдардың алуан түрлі топтары қалыптасты, дербес және біртұтас жүйелер (популяциялар, түрлер) құрылып, олардың тіршілік етуіне және қоршаған орта жағдайларына сай бейімділіктің сақталуына мүмкіндік туды. Сондықтан да тұқымқуалаушылық эвол. әрекеттің негізгі қозғаушы күшінің бірі болып табылады. Табиғатта тұқымқуалаушылық өзгергіштікпен қатар жүреді. Ауыл шаруашылығы мен медицина үшін тұқымқуалаушылықтың заңдылықтарын зерттеп білудің маңызы зор. Тұқымқуалаушылықпен өзгергіштіктің заңдылықтарын генетика ғылымы зерттейді [12].
Тұқым қуалаушылықты тipi организмдер қасиеттерінің бipi ретінде зерттегенде мынадай екі ұғымды ажырата білу керек: жеке тұқым қуалаушылық және тұқым қуалау. Тұқым қуалаушылық деген ұрымға гендердің нe тән ерекше қасиеттepi бар белок молекуласын, белгілердің дамуын және организм құрылысының жоспарын детерминациялау кіреді. Тұқым қуалау организмнің тұқым қуалаушылық, қасиеттерінің бip ұрпақтан екінші процессінің заңдылықтарын білдіреді. Жынысты көбейгенде тұқым қуалау жыныс клеткалары, ал жыныссыз. Және вегетативті көбейгенде соматикалық клеткалардьң бөлінуі арқылы іске асады. Осыған орай белгілердің ұрпақтан ұрпаққа берілу механизмдерінің де әр түрлі болуы мүмкін
Ал генетикалық әдебиетте тұқым қуалаушылық деген термин көбінесе кем мағынада қолданылады. Ол ұғымға тұқым қуалаушылық та, тұқым қуалау да, сол сияқты ұрпақтар арасындағы сабақтастылықтьң басқа формалары да кіреді. Мұндай жағдайда тұқым қуалаушылықты ұрпақтар арасындағы материалдьқ және функционалдық, сабақтастьқты қамтамасыз ететін, сондай-ақ, сыртқы ортаның белгілі жағдайында жеке ор-ганизм дамуыньң өзгеше ғана тән ерекшелігі және организмнің кұрылыс жоспарын анықтайтын организмдердің қасиеті деп білу керек.
Тұқым қуалаушылық, құбылысымен қатар генетика пәніне өзгергіштікті зерттеу кіреді. Өзгергіштік организмнің тұқым қуалаушылық, қасиеттерінің әрдайым сақталып отырмауының көрінісі болып табылады. Ол гендердің өзгеруіне және олардьң комбинациясына, сондай-ақ, организмнің жеке. даму процесінде гендердің көрінісінің, өзгеруіне байланысты болады. Сонымен, тұқъш қуалаушылық ұрпақтар тізбегінде организмдердің ұқсастығын ғана емес, сондай-ақ айырмашылығын да сақтайды. Тұқым қуалаушылык пен өзгергіштік -- Жер бетіндегі органика-лық, формалардың эволюциясын қамтамасыз ететін негізгі екі фактор (уипшш сұрыптаумен қоса). Kaзipri кезде тұқым қуалаушылық пен өзгергішщтік зерттеу тipі материя құрылымының әр түрлі деңгейде жүргізіледі: молекулалық, хромосомалық, клеткалық, организмдік және популяциялық. Бұл зерттеу бірнеше жолмен (әдіспен) іске асырылыды, олардың ен. Негізгісі генетикальқ анализ болып табылады.
Жынысты көбеюде организмдердің, жеке қасиеттері мен белгіоірі тұқым қуалауын және туқым қуалаушылық заңдылықтарын талдауға мүмкіндік беретш шарылыстыру (бірнеше ұрпақ бойы) системасын, сол сияқты гендердің өгергіштілігі мен олардың комбинаторикасын гибридологаяльщ анализ деп атайды. Бұл -- генетикалық анализдің негізгі әдісі. Ол өзіне математикалық статистиканың элементтері де қосады. Бұдан қоса генетикалық, анализге эмбриологиядан, цитологиядан, физиология-дан т. с. с. алынған бірқатар көмекші әдістер де енеді [1].
Тұқым қуалаушылыктьң материалдық негізгі цитологиялық әдістің көмегімен зерттейді. Бұл әдіс тұқым қуалаушылықтың анатомиясын зерттеуге арналған деуге болады., Клетканың құрылымы жарьқ, электрондьқ микроскоппен, рентгеноскопия және басқа да тәсілдермен зерттеледі. Тұқым қуалаушылықтьң материалдық негіздерін зерттеу үшін цитохимияльқ, биохимиялық, биофизикалық жэне физиологияльқ әдістер барған сайын кеңірек қолданылуы. Гибридологиялық анализ бен цитологиялық анализдің үйлеімді қолданылуы ен алдына цитогенетика-лық әдіс құрайды.
Организмнің жеке өінің дамуында оның, көріністерін және геннің әсерін зерттеу, генетиканың, 6ip бөлігі феногенетика деп аталады. Біздіңше, ол саланы онтогенетика деп атау дурыс болар еді Онтогенетикада гендер әсерін анализдеудің алуан турлі тәсілдері1 қолданылады: тұқым қууы әр түрлі тканьдерді трансплантациялау, 6ip клетканың. ядросын екінші клеткаға ауыстыру, тканьдерді өcipy әдістері, дамуға эмбриологиялық анализ жасау, иммунологиялық реакциялар т. б.
Сонымен, генетика тұқым қуалаушыльқты және тұқым қуалайтын өзгергіштікті негізі үш бағытта зерттейді организмдердің көбею пpoцeciндeгi гендердін, жағдайы, генің материалдық құрылымы, генің онтогенез деп өзгергіштіктігі мен кызметі (әcepi). Генетиканың, ресми жарыққа шғуы 1900 жылдан саналады, 6ip-6ipi нe кқтысы жоқ, үш елде тұратын үш ғалым әр түрлі объектілерде бұдандар ұрпағындағы тұқым қуалаудын, белгілерінің аса маңызды заңдылықтарын ашты. Г. де Фриз (Голландияда) көкнәрді және басқа да өсімдіктерді{ зерттеу нәтижесінде бұдандардың, ажырау заңдылығы жөнінде жазды, К. Корренс (Германияда) жүгеріден, ал Э. Чермак (Австрияда) асбұр-шақтағы дәл сондай ажырау заңдылығын ашты.
Ғылымда кездейсоқ ашылымдар мүлде дерлік болмайды. Өйткені ғылымның, дамуы коллектив творчествасына байланысы. Тұқым қуалаушылық заңдылықтарының ашылуы да осылай болды. Осы заңдарды ашқан үш ғалым тіпті 1865 жылы Грегор Мендельдің Жаратылыс зерттеушілер қоғамынын, жазбаларында Өсімдіктер бұдандарымен жүргіззген тәжірибелер деген мақаласында жарияланған заңдылықтарды. қайта ашқан
Тұқым қуалаушылық, құбылысымен қатар генетика пәніне өзгергіштікті зерттеу кіреді.
1.1 Тұқым қуалаушылық аурулары
Тұқым қуалаушылық аурулар - ұрпақтан ұрпаққа берілетін және геннің мутациясымен байланысты патологиялық жағдайлар.
Тұқым қуалайтын аурулар - ата-аналарынан ұрпақтарына берілетін аурулар. Тұқым қуалайтын аурулар гендік, хромосомалық және геногеномдық мутациялардың әсерінен генетикалық материалдың өзгеруіне байланысты қалыптасады.
Генетикалық жіктеу бойынша тұқым қуалайтын аурулар:
моногендік;
хромосомалық;
мультифакторлық (полигендік) болып бөлінеді.
Моногенді аурулар генетикалық ақпарат жазылған құрылымдық гендердің мутацияға ұшырау себебінен туындайды. Бұл аурулардың ұрпақтарға берілуі Г.Мендельдің тұқым қуалау заңдылықтарына сәйкес жүретіндіктен мендельденуші тұқым қуалайтын ауру деп аталады. Моногенді түрі аутосом.-доминантты (арахнодактилия, брахидактилия, полидактилия, т.б. дерттер), аутосом.-рецессивті (екі, кейде үш немере ағайынды некелескен адамдар арасында жиі кездеседі; агаммаглобулинемия, алкаптонурия, т.б. дерттер) және жыныстық Х- және У-хромосомалармен тіркескен (генге байланысты еркек ауырады, ал ауруды әйел адам тасымалдайды; гемофилия, т.б. дерттер) тұқым қуалайтын аурулар болып бөлінеді [2].
Хромосомалық аурулар геномдық (хромосомалар санының өзгеруі) және хромосомалық (хромосомалар құрылысының өзгеруі) мутацияларға байланысты қалыптасады. Жиі кездесетін хромосома ауруларының қатарына трисомиялар жатады. Бұл кезде хромосома жұптарының бірінде қосымша 3-хросома пайда болады. Мысалы, Даун ауруында аутосом. 21-жұп бойынша трисомия болса, Патау синдромында 13-жұпта, Эдварс синдромында 18-жұбында болады. Гаметогенезде мейоздық бөлінудің бұзылуына байланысты әйелдерде жыныстық Х - хромосомалардың біреуі болмаса, Шерешевский-Тернер синдромы, керісінше бір хромосом артық болса - трипло-Х (ер адамдарда Клайнфельтер) синдромының қалыптасуына әкеледі. Жасы 35-тен асқан әйелдердің бала көтеруінде нәрестелердің хромосомалық аурумен туу қауіптілігі жоғары болады.
Мультифакторлық аурулар бірнеше геннің мутацияға ұшырауы мен өзара әрекеттесу нәтижесінде, ауруға бейімделуі артқан кезде және қоршаған орта факторларының әсеріне байланысты туындайды.
Мұндай ауруларға
подагра;
қант диабеті;
гипертония;
асқазан және ішектің ойық жарасы;
атеросклероз;
жүректің ишемия ауруы, т.б. жатады.
Тұқым қуалайтын аурулардың бұл түрінің пайда болу себебі әлі толықтай анықталған жоқ. Тұқым қуалайтын ауруларды клиникалық жіктеу патологиялық өзгерістерге ұшыраған органдар мен жүйелер бойынша жүргізіледі. Мысалы, жүйке және эндокриндік жүйенің, қан айналым жүйесінің, бауырдың, бүйректің, терінің, т.б. органдардың тұқым қуалайтын аурулары деп жіктеледі. Республикада тұқым қуалайтын ауруларды анықтау, емдеу жұмыстарымен неврология, терапия, хирургия клиникалар мен ауруханалар айналысады.
Аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуі кезіндегі белгілердің тұқым қуалауы
Аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуінің 4 типі бар. Комплементарлық, эпистаздық, полимериялық және гендердің көп жақты әсері.
Комплементарлық әсер
Комплементарлы жағдайда доминантты гендер бір генотипте болса (AaBb; ААВВ), олар бірін-бірі толықтыра отырып, жаңа белгінің дамуын қамтамасыз етеді. Ал гендер әр генотипте (ААbb және ааВВ) жеке болатын болса, жаңа белгінің түзілуі жүрмейді. Сонымен гендердің комплементарлық әсері деп өздері генотипте бірге болған кезде жаңа белгінің дамуын қамтамасыз ететін доминантты гендердің әсерін айтады. Бұл құбылыс өсімдіктер мен жануарларда жиі кездеседі. Гендердің комплементарлы әсері кезінде Ғ2 ұрпақ белгілерінің ажырауы мынадай сан қатынасында 9 : 7; 9 : 3 : : 4; 9 : 3 : 3 : 1 немесе 9:6:1 болады [4].
Белгілердің 9:7 қатынасында ажырауы
Бұл құбылысты алғаш рет У.Бэтсон мен Пеннет 1906 жылы хош иісті бұршақ өсімдігінің гүлінің түсі бойынша тұқым қуалауын зерттегенде ашты. Гүлінің түсі ақ екі гетерозиготалы бұршақ өсімдігін бір-бірімен будандастырғанда, бірінші ұрпақтағы будан өсімдіктердің барлығының гүлінің түсі қызылға айналған. Ал қызыл гүлді будан өсімдіктерін өздігінен тозаңдандырғанда, екінші ұрпақта (Ғ2) 916 өсімдік гүлінің түсі қызыл және 716 өсімдік гүлінің түсі ақ болған. Сонда белгілердің ажырауы 9 : 7 қатынасында жүрген.
Белгілердің ажырау ерекшелігі -- қызыл белгі екі комплементарлы доминантты гендердің (А-В) әсерінен түзіледі.
Эпистаздық әсер
Аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуі нәтижесінде бір геннің әсерінен екінші ген тұншығады. Мысалы, АВ және ВА; аВ немесе bА, т.б. Осындай құбылыс эпистаз деп аталады. Тұншықтырушы гендерді супрессор немесе басытқы (ингибитор) деп атайды. Оны S немесе I әрпімен белгілейді.
Эпистаз екі типке белінеді: доминантты және рецессивті. Мысалы, жуаның бояусыз жуашықты екі түрін будандастыру нәтижесінде алынған буданның жуашығы да бояусыз болады. Бірінші ұрпақтың буданын бір-бірімен тозандандырғанда, екінші ұрпақта боялмаған жуашығы бар өсімдік, боялған жуашығы бар өсімдік алынады. Доминантты эпистаз кезінде белгілердің фенотип бойынша ажырауы 12:3:1 қатынасына тең. Мысалы, жылқының терісінің түсі екі түрлі болып келеді: сұр түсті доминантты С гені бақылайды, ал қара түсі доминантты ген В анықтайды. Будандастырғанда ата-аналық жылқылардың генотипі ССbb (сұр) х ссВВ (қара), ал бірінші ұрпақ буданының генотипі F, СсВb болады. Доминантты С -- гені қара түсті анықтайтын В генінің көрінуін басып тастайтындықтан, бірінші ұрпақ фенотип жағынан сұр болады. Сұр түсті бірінші ұрпақ буданын бір-бірімен будандастыру (СсВb х СсВb) жүргізгенде, екінші ұрпақта белгілердің фенотип бойынша ажырауы 12 сұр : 3 қара : 1 жирен түсті құлындар алынады. Кейбір белгілердің тұқым қуалауы рецессивті гендердің рецессивті эпистаздың әсерінен жүруі мүмкін. Ондай жағдайда екінші ұрпақта белгілердің ажырауы 9 : 7 немесе 9:3:4 сан қатынасына дәл келеді. [6]
Организмдердің генотипінде гендер өзара тығыз байланыста және езара әрекеттестікте болады. Гендердің комплементарлық әсері кезінде, ұрпақта бұрын байқалмаған жаңа белгілер мен қасиеттер көрінеді. Белгілердің екінші ұрпақта ажырау сипаты да өзгереді.
Аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуі нәтижесінде бір ген екінші геннің көріну әсерін басады. Оны эпистаз деп атайды. Ол гендер доминантты немесе рецессивті (A a; a А) болуы мүмкін.
Хромосомалық аурулар -- хромосомалар құрылымының немесе санының өзгерісімен сипатталатын тұқым қуалайтын аурулар. Хромосомалық аурулардың жиілігі жаңа туған нәрестелерге шаққанда шамаман 1%-дай. Көптеген хромосомалық өзгерістер адам тіршілігімен сәйкес келмейді, сондықтан өздігінен болатын түсіктер мен нәрестенің өлі тууының негізгі себебі бар. Өздігінен болатын түсік кезінде ұрық кариотиптеріндегі аномалияның көрсеткіші 20%-дай. Хромосома санының өзгеруі мейоздық бөліну кезінде олардың ажырамау нәтижесінде немесе ұрықтанған жұмыртқа клетканың ерте даму кезеңінде бөлінуінің бұзылуынан туындайды (қара Митоз). Ұрықтанған жұмыртқаклетканың алғашқы бөлінуі кезінде хромосоманың ажырауына, көпшілік жағдайда, жүкті әйелдің жасының үлкендігі себеп болады. Хромосомалық ауруларды тудыратын хромосомалық қайта құрылулар физикалық (ионды сәулелер) және химиялық (әр түрлі мутагенді дәрілік препараттар) факторлармен; вирустармен (вирусты гепатит, қызамық, желшешек, т.б.), антиденелермен және метаболизм салдарынан әр түрлі бұзылулармен анықталады. Хромосомалық аурулар генетикалық материалдың әр түрлі өзгерісімен (полисомия -- бір немесе бірнеше қосымша хромосоманың болуы; полиплоидия -- кенеттен немесе тәжірибелік жолмен хромосомалардың жиынтығын еселеп көбейтетін геномдық мутация; дупликация -- гаплоидті жиынтықтағы хромосоманың белгілі бір ауданының еселенуінен пайда болатын мутация); генетикалық материалдың жоғалуынан (нуллисомия -- диплоидті жиынтығында гомологты хромосомалардың бір жұбының болмауы; моносомия -- жұп хромосоманың тек біреуінің болуы; делеция -- хромосомалардың ішкі бөліктерінің бірінің жоғалуы) және хромосомалық қайта құрылуларымен сипатталады. Сондай-ақ хромосомалық аурулар жыныс және аутосомды хромосомалардың өзгеруімен де сипатталады. Жыныс хромосомаларының ауытқуына байланысты хромосомалық ауруларға, мысалы, әйелдерде жиі кездесетін Шерешевский-Тернер синдромын (Х-хромосомасының моносомиясы, 1:3000 жиілікте); Х-хромосомасының трисомиясын; ерлерде -- Клайнфельтер синдромын (Х-хромосомасының артық болуы, 1:3000 жиілікте) жатқызады. Шерешевский-Тернер және Клайнфельтер синдромында жыныстық жағынан кеш жетілу және ұрықсыздық байқалады. Аутосомалық хромосомалар санының өзгерісіне байланысты ауытқулар ішінде хромосомалық трисомиялар жиі кездеседі. Мысалы, Даун синдромы (21-хромосоманың трисомиясы, 1:700 жиілікте), Эдвардс синдромы (18-хромосоманың трисомиясы, 1:7000 жиілікте); Патау синдромы (13-хромосоманың трисомиясы, 1:6000 жиілікте). Мұндай аурулармен ауырған адамдар ұзақ жасамайды. Хромосомалық аурулар адамның ақыл-есінің және физикалық дамуын тежейді, ішкі органдар қызметінің бұзылуына әкеледі. Хромосомалық аурулардың диагностикасын адам кариотипін цитогенетиклық зерттеу арқылы қояды. Қазіргі кезде аурудың диагностикасын қоюда молекулық-генетикалық әдістер кеңінен қолданылады. Жанұяда ауру баланың туылу жиілігін анықтауға көмектесетін медециналық-генетикалық кеңес беру де, хромосомалық аурулардың алдын алуда маңызды орын алады; Тұқым қуалайтын аурулар [15].
Тұқым қуалайтын аутосомды-доминантты аурулар.
Моногенді ауруларға жатады, яғни жеке геннің мутациясы болып табылатын тұқым қуалайтын ауруларды айтады. Тұқым қуалаудың аутосомды-доминантты типі бойынша былайша сипатталады:
1.патологиялық ген бойынша аурудың гетеро-, гомозиготалыларда көрініс беруі;
2.ата-анадан мутантты геннің балаларға (екі жынысқа да) 50% мүмкіндікпен берілуі;
Доминантты аурулар мутантты геннің пенентранттылығы әртүрлі болуымен, антиципация феноменімен немесе аурудың келесі ұрпақтарда ауыр түрде көрінуімен сипатталады. Адамның ең таралған моногенді аурулары: отбасылық гиперхолестеринемия, Марфан синдромы, Гентингтон хореясы, Жетілмеген остеогенез, , І типті нейрофиброматоз жатады. Мысалы, жетілмеген остеогенез - өте жиі кездесетін аутосомды-доминантты ауруларының бірі, әр жаңа туған балаға шаққанда 1:10000. Бұл аурудың негізгі клиникалық белгілері - сүйек ұлпаларының түзілу үдерісінің бұзылуы болып табылады. Аурудың төрт варианты кездеседі: 1 типті ЖО - үш белгі: көгілдір аққабық, көптеген сүйек сынықтары, саңыраулық. 2Типті ЖО - ауру бала ана жатырында немесе перинатальды кезеңде шетінеп кетеді. Белгілері: туа біткен салмағы төмен болуы, қысқа таңқы мұрын, кеуде қуысының көлемі азайған. 3 типті ЖО - туа біткен бойы аласа болып келеді, ана жатырында жатып ұзын түтікті сүйектірінің сынуымен сипатталады, үш бұрышты бет, микрогнатия, тістің дентиногенезі бұзылуы. 4Типті ЖО - аурудың клиникалық көрністері 1 типті ЖО-мен ұқсас, тек ақабығы көгілдір түсті емес, бірақ дентиногенез бұзылуы айқын көрінеді.
Тұқымқуалайтын аутосомды-рецессивті аурулар.
Гендік аурулар -- гендік деңгейде мутациямен шартталған клиникалық көрінісі бойынша әртүрлі болып келетін аурулар тобы.Адамдарда тұқымқуалайтын ауруларды шарттайтын гендік мутациялардың келесідей түрлері сипатталған: миссенс, нонсенс, тігу ауданының жылжуы, делеция, орналастыру (инсерция), сплайсингтің бұзылуы, үшнуклеотидтік қайталанулардың санының артуы.Мутациялардың бұл түрлерінің кез келгені тұқымқуалайтын ауруларға әкеліп соқтыруы мүмкін. Тіпті бір аурудың өзі әртүрлі мутациялармен шартталуы мүмкін. Мысалы, муковисцидоздың генінде келесі түрдегі 200-ге жуық мутация ауруларын тудыратындар сипатталған: делеция, миссенс, нонсенс, тігу ауданының жылжуы, сплайсинг бұзылуы. Фенилкетонурия гені үшін 30-ға жуық патологиялық мутациялар белгілі. Егер гендік ауруларды клиникалық көзқарас бойынша қарастыратын болсақ, олар 4000-ға жуық, ал генетикалық көзқарас бойынша олардың мөлшері бірнеше есе көп. Генетикалық принцпке сай гендік аурулардың жіктелуін тұқымқуалау типіне байланысты бөлуге болады: аутосомно-доминантты, аутосомно-рецессивті, Х-тіркескен доминантты, Х-тіркескен рецессивті, Y-тіркескен және митохондриалық [3].
1) Аутосомды-рецессивті тұқым қуалау типінде зерттелетін белгі аутосомда орналасады. Ата-анасында білінбей, ұрпағында көрінеді. Мұндай ауруларға альбинизм (пигментсіз), алькантонурия гомогентизин қышқылын артық бөледі, идиопатиямишықтың өзгеруі, фенилкетонурия -- кемақыл жатады.Бұл топқа жататын 1600 ауру белгілі.Рецессивті аллельдің экспрессиясы доминантты аллель болған кезде мүмкін емес.Сондықтан аурулардың барлығы генотипі бойынша рецессивті гомозиготалы болады.Егер ауру бір белгіге жауап беретін әр түрлі гендердің экспрессиясы бойынша анықталатын болса,ауру адам екі рецессивті аллель бойынша дигетерозиготалы болады.Летальды рецессивті гендер табиғатта аз кенздеседі.Яғни аутосомды-рецессивті аурулардың белгілері тек ген гомозиготталы рецессивті және аралас гетерозигота болғанда ғана көрінеді.Бұл аурулар тобы ферменттер қызыметінің бұзылысынан туындайды.Ал құрылымдық белоктар қызыметінің бұзылуы ауру белгісінің пайда болуына әсер етпейді.Бұл ауру әйелдер мен ер адамдар арасында бірдей жиілікпен таралады.Бұл аурулар тобына толық пенетрантылық және жоғары экспрессивтілік тән.Фенотиптік полиморфизм ау.доминантты ауруларға қарағанда аз көрінеді.Сау ата-анадан туылған балада ауру белгілерінің болуы рецессивті аллельдің мутацияға ұшырауынан пайда болады.Оны тек ата-аналардың хромосомаларын молекулалық-генетикалық талдадағанда ғана анықтауға болады.Егер хромосомаларды талдаудың мүмкіндіктері болмаса ата-аналардың екеуі де гетерозигота болады.Аутосомды-рецессивті ауруларды тудыратын ген 44 аутосомалардың біреуінде орналасады.Ал 44 аутосома ата-ананың екеуінде де бірдей болады.Сондықтан әйел мен ер адамдарда бұл ауру бірдей болады.Аутосомды рецессивті аурулар балалық шақта көрінеді.Бірақ аурулардың көбі орта жаста байқалады.Бұл аурудың жаңа туылған балада болу мумкіндігі:
- 100%, егер ата-ананың екеуіде рецессивті ген бойынша гомозиготалы болса; - 50%,егер ата-ананың біреуі рецессивті ген бойынша гомозиготалы ал екіншісі гетерозиготалы болса;
- 25%,егер ата-ананың екеуі де рец.ген бойынша гетерозиготалы болса;
Аут.рецессивті аурулар: гемохроматоз, гемоглобинопатии, гиперлипопротеидемий, муковисцидоз и лизосомалық аурулар. Аурулардың көбі гормондардың жетіспеушілігінен туындайтын эндокринді аурулар, акуыздар метаболизімінің және гликоген синтезінің бұзылуынан туындайтын және лизосомды аурулар болып табылады [13].
Тұқымқуалайтын Х-тіркескен доминантты аурулар.
Х-тіркескен доминантты аурулардың негізгі белгілері:
1)ауру ер адамдарда да әйел адамдарда да кездеседі,бірақ әйел адамдарда екі есе көп;
2)ауру ер адам мутантты аллелін тек қыздарына ғана тасымалдайды.ұлдарына мутантты аллель өтпейді,өйткені ұлдар әкесінен тек У-хромосомасын ғана алады.
3)ауру әйел адам мутантты аллельді жынысқа тәуелсіз 50 пайыз ұлдарына 50 пайыз қыздарына тасымалдайды.
4)гетерозиготалы болып келетін әйел адамда гемизигота болып табылатын ер адамдарға қарағанда ауру ауыр формада жүреді.Ауру гетерозиготалы әйелдерде жоғары вариабильділікке ие.
5)ауру ер балаларда ауру туған ағасы және анасы жағынан ауру дядясы болу мүмкін.
6)жаңа мутациялар спорадициялық және изоляцияланған болады.
7)ауру ағасы бар қыздар 50 пайыз патологиялық генді тасымалдайшылар болып табылады.
8)Сау,бірақ патологиялық генді тасымалдаушы гетерозиготалы әйел адам пат.генді 50п. Ұлдарына 50п. Қыздарына тасыиалдайды.
9)Сау ер адамдар ауруды тасымалдау мүмкін емес.
Бұл топқа жататын аурулардың негізгі ерекшелігі:әйел адамдарда екі Х жыныс хромосомасы,ал ер адамдарда бір Х жыныс хромосомасы болады.Ата-анадан тұқым қуалаған патологиялық аллельге ие болатын әйел адам-гетерозигота болса,ал ер адам гемизигота болып табылады.Мысалы Мартин Белл синдромы. Өзгерген Х-хромосомасы бар ақыл есінде кемістігі бар синдром Мартин-Белл синдромы деп те аталады.
Мартин-Белл синдромы Даун ауруынан кейін ең жие кездесетін ақыл есәнде кемітігі бар синдром.Жер бетіндегі аурудың таралу жиілігі 1:2000-1:5000 құрайды.Көбінесе ауруға ер адамдар әйел адамдарға қарағанда көбірек шалдығады.Ер адамдарда ауру ұзақ және ауыр өтеді. Бұл ауру Шепрман парадоксі деп те аталады. Ең алғаш бұл ауру белгілері 1934 жылы ағылшын отбасында туылған балаларда анықталды.Осы отбасыда 11 ер адамда олигофренді ақыл кемістігі болса,2 әйел адамда ақыл есі кемістігінің жеңіл формасы байқалды.1969 жылы H.Lubs цитогенетикалық талдау жасап Х-хромосомасының ұзын иығының локусында-Хq27-28-ді анықтады.Жана туылған балалар ауруының таралу жиілігі1:1000-1:2000-ды құрады. Синдром хромосомадағы FMP1 генініің мутацияға ушырау нәтижесінде пайда болады.Мутацияның бұл генде кездесуі ер мен әйелдерде әт түрлі.259 әйелдің біреуі ғана ауруға шалдығады;Ал 2000 ер адамның біреуі ғана шалдығады.Қайталанушы ЦГГкодонының экспансиясы ДНҚ-ның FMR1 ген промоторінің гиперметилденүіне әкеледі және оның экспрессиясын тоқтатады.Болжам бойынша Xq27 3 локусындағы FMR1 промоторінің аномальдық метильденуі ақыл есі кемістігі бар Х-ның түзілуіне әкеледі. FMR1 генінің мутациясы FMR1 белоктың транскрипциясын бұзады.Белгілері:Көбінесе бас үлкен болып келеді;Бет:үлкен құлақтар,сорайған бет пішіні,шығынқы жақ,ашық-кең мандай,тегіс мұрын сүйегі,дөрекі бет кескіні.Гениталии:үлкен жұмыртқалар;ЦНС:гипотония,нашар координациясы болады. Гипермобильді аяқ сүйектрі 64% ;Митральдік клапан пролапсі 55%; Сіңір тарту 58% (ЭЭГ похоже на BRS);Тегіс табандылық 65%;
Тұқымқуалайтын Х-тіркескен рецессивті аурулар [7].
Жыныс хромомомалары арқаылы тұқым қуалайтын белгілерді - жыныспен тіркес тұқым қуалау деп атайды. Жыныспен тіркескен рецессивті белгілердің тұқым қуалау типінде, аурулар келесі ұрпақта X хромосомада көрінеді. Оларға: гемофилия -- қанның ұйымауы, гемералопатия -- түнде көрмеу, дальтонизм -- түсті ажырата алмау, рахит -- сүйектің қисаюы, галактоземия -- галактозаны игере алмау, бауыр циррозы, кемақыл, т.б. жатады. Бұл аурулар тобына жататын белгілерді анықтайтын гендер Х хромосомасында гомозиготалы немесе гемизиготалы күйінде ғана көрінеді.Бұл аурулар Х-жыныс хромосомасындағы бір геннің деффекті күйге ұшырауынан туындайды.Х-тіркескен рецессивті аурулар үшін көбінесе ер адамдарда кездеседі.Ауру ер адамның қызы фенотипі жағынан сау болады,бірақ гетерозиготалы ауруды тасымалдаушылар болып табылады.Мұндай аурулар крисс-кросс(англ. criss-cross inheritance, также наследование крест-накрест) бойынша тұқым қуалау тән.Оның нәтижесінде әкенің белгілері қыздарында,ал ананың белгілері ұлдарында көрінеді.Мысалы, дрозофила шыбынының Х - хромосомасында оның көзінің түсін еаықтайтын ген орналасқан. Адамда да жыныспен тіркес тұқым қуалайтын бірқатар белгілер бар. Олардың қатарына рецессивті қасиет көрсететін дальтонизмді - жасыл мен қызыл түсті ажырата алмасу, гемофилияны - қанның ұйымауы, бұлшықет дистофиясының бір түрін, т.б. жатқызуға болады. Адамда еркек жыныс гетерогометалы болғандықтан, бұл аурулардың белгілері көбінесе ер адамдарда орналасқан. Ал ер адамдарда бір ғана Х - хромосома бар. Егер ер адамның генотипінде бұл ген бар болса, оның ауру болғаны, ген жоқ болса - сау болғаны. Гемофилияның генін әйелдер гетерозиготалы күйде сақтап, ұрпақтан - ұрпаққа тасымалдайды. Мысалы, гетерозиготалы, яғни тасымалдаушы дене сау әйел, сау ер адамға тұрмысқа шықса, бұл жағдайда қандай ұрпақ күтуге болаптынын анықтайды екен.Медицинада гемофилчның генін һ әріпімен, қанның дұрыс ұюының доминантты генін Н әріпімен белгілейді.
Тұқымқуалайтын Y-тіркескен аурулар.
У-хромосомасында бір-неше ген ғана орналасқан,олар ішіндегі жынысты анықтайтын ен негізгі белсенді гендер-SRY және AZF.Бұл гендер жыныстық дифференцировкаға жауап береді және аналық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыс Тұқым қуалайтын аурулардың алдын-алу, медициналық генетика тақырыбында орындалған.
Тұқымқуалаушылыққа жалпы сипаттама берілді. Тұқым қуалайтын аурулардың түрлері мен олардың алдын-алу шаралары зерттелді. медициналық генетикаға талдау жасалды.
Жұмыстың мазмұны кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыс 25 беттен тұрады.
МАЗМҰНЫ
І Кіріспе
3
ІІ Негізгі бөлім
4
1 Тұқымқуалаушылық туралы жалпы сипаттама
4
1.1 Тұқым қуалаушылық аурулары
7
1.2 Тұқымқуалайтын аурулардың алдын-алу
14
2 Медициналық генетика
20
III Қорытынды
24
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
25
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Тұқымқуалаушылық -- ұрпақтар арасындағы материалдық және функционалдық сабақтастықты қамтамасыз ететін тірі организмдерге тән қасиет. Тұқым қуалаушылыққа байланысты тірі организмдердің морфология, физиология және биохимия құрылымы мен жеке даму ерекшеліктері ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Организмдердегі тұқымқуалаушылық факторларының болатынын алғаш болжам жасап, тұқым қуалау заңдылықтарын ашқан Г.Мендель болды.
Тұқым қуалаушылық аурулар - ұрпақтан ұрпаққа берілетін және геннің мутациясымен байланысты патологиялық жағдайлар.
Тұқым қуалайтын аурулар - ата-аналарынан ұрпақтарына берілетін аурулар. Тұқым қуалайтын аурулар гендік, хромосомалық және геногеномдық мутациялардың әсерінен генетикалық материалдың өзгеруіне байланысты қалыптасады.
Медициналық генетикада адамның бірнеше мыңға жуық тұқым қуалайтын аурулары анықталады. Тұқым қуалайтын аурулар генетикалық ақпараттың мутацияға ұшырауына байланысты қалыптасатыны айтылды. Тұқым қуалайтын аурулар хромосомалық және гендік аурулар болып екі топқа бөлінеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: Тұқымқуалаушылыққа жалпы сипаттама беру, тұқым қуалайтын аурулардың түрлері мен олардың алдын-алу шаралары зерттеу, медициналық генетикаға талдау жасау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Тұқымқуалаушылыққа жалпы сипаттама беру;
Тұқым қуалайтын аурулардың түрлері мен олардың алдын-алу шаралары зерттеу;
Медициналық генетикаға талдау жасау;
1 Тұқымқуалаушылық туралы жалпы сипаттама
Тұқымқуалаушылық -- ұрпақтар арасындағы материалдық және функционалдық сабақтастықты қамтамасыз ететін тірі организмдерге тән қасиет. Тұқым қуалаушылыққа байланысты тірі организмдердің морфология, физиология және биохимия құрылымы мен жеке даму ерекшеліктері ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Организмдердегі тұқымқуалаушылық факторларының болатынын алғаш болжам жасап, тұқым қуалау заңдылықтарын ашқан Г.Мендель болды. Ол ата-аналық дарабастарды бір-бірінен бір не бірнеше белгілері бойынша ажыратылады, ал ол факторлар ата-аналарынан ұрпақтарына жыныс жасушалары арқылы беріледі деген қорытынды жасады (Мендель заңдары). 1909 жылы дат биологы В.Иогансен (1857 - 1927) бұл тұқым қуалау факторларын ген деп атады. 1911 жылы америкалық биолог Т.Морган (1866 - 1945) және оның әріптестері ұсынған "Тұқымқуалаушылықтың хромосомалық теориясы" бойынша да тұқымқуалаушылықтың бірлігі - ген деп көрсетілген. Гендер жасуша ядросындағы хромосомаларда тізбектеле, бір сызықтың бойында орналасқан және әрбір геннің хромосомада нақты тұрақты орны (локусы) болады. Кез келген хромосома өзінің гендер тобымен ерекшеленеді. Генетика ғылымының даму барысында тұқым қуалау факторлары тек ядрода ғана емес, жасуша цитоплазмасының кейбір органоидтарында (митохондрияда, хлоропластарда) да кездесетіні анықталды. Осыған байланысты цитоплазмалық тұқымқуалаушылық жайлы ілім қалыптасты [10].
Тұқым қуалаушылық дегеніміз организмнің көбеюі кезінде өзінің, қасиеттері мен даму ерекшеліктерін ұрпаққа бepyi. Тұқым қуалаушылықтың нәтижесінде кейбір организм түрлері көптеген ұрпақтарды өмірге келтіре отырып жүздеген миллион жылдар бойында біршама ғана өзгеріске ұшырады. Мысалы, қазіргі опоссумның, (Didelphys) байырғы бор дәуіріндегі опоссумнан айырмашылығы шамалы, сол сияқты саусақ қанатты балық латимерияньң да (Latimeria) өздерінің девондық ата-тегінен кеп айырмасы жоқ.
Организмдер белгілі бip жүйеге тұр, туыс, тұқымдас т. с. с. болып топтасады. Бұл жүйелілік әр топтағы организмдері ішіндеит ұқсастық белгілерін ғана емес, олардың, арасындағы айырмашыльқты сақтайтын тұқым қуалаушылық, жүзеге асқанда ғана мүмкін болады.
Белгілердің, бірнеше ұрпақ бойы тұрақты (константты) сақталуы тұқым қуалаушыльқтық бip жағы ғана, оньң екінші жағы -- онтогенезде белгілі бip түрдін дамып жетілуі мен зат алмасу ерекшелігін қамтамасыз eтyi. Организмнің әрбір түріне белгілі даму сатылары менфазалар peтi тән. Мысалы, адам зиготасының бөлшектенуі тұқым жолында басталады, ал ұрықтанудан кейінгі 5 -- 6 күнде имплантация жүреді, бұдан кейін жеке тканьдер жіктеледі (дифференцияланады), ал сонан соң, ғана органдар қалыптаса бастайды. Бұлардьң бәрі клеткада жазылған программаға сәйкес жүреді, яғни тұқым қуалаушылықұ арқылы іске асып отырады.
Жынысты көбейгенде жұмыртқа клеткасы мен сперма соматикалық клетка және жыныссыз көбейгенде жекелеген eкі ұрпақты байланыстырушы көпірше, яғни тұқым қуалаушылықтың материалдық негізгі болып табылды.
Организм клеткаларында ересек особьтар белплерінің дайын ұрығы болмайды, оларда ген деп аталатын белгілер мен қасиеттердің даму мүмкіндігін қамтамасыз ететін бастама ғана болады. Ген тұқым қуалаушылықтың бірлігі, ол бөлек молекуласының, құрылымына немесе организмнін қарапайым реакциясына қатысты бола ма, бәpiбip жеке қарапайым қасиеттерді белгiлі.
Тұқымқуалаушылық материалының сақталуы, екі еселенуі және ұрпақтан ұрпаққа берілуі нуклеин қышқылдарына (ДНҚ және РНҚ) байланысты болады. Тұқымқуалаушылық жасушада жүретін репликация (генетик. ақпаратты дәл көшіруді және оның ұрпақтан ұрпаққа берілуін қамтамасыз ететін нуклеин қышқылдары макромолекулаларының өздігінен жаңғыруы), транскрипция (ДНҚ-да жазылған генетик. ақпаратты жұмсаудың алғашқы кезеңі) және трансляция (ақпараттық РНҚ молекулаларындағы нуклеидтердің бірізділігі түрінде "жазып алынған" генетик. ақпаратты "есептеу") процестерімен тығыз байланысты. Бұл кезде комплементарлық принципке сай ДНҚ және РНҚ молекулаларының айна қатесіз көшірмелері алынып, түзілетін белоктың құрамындағы амин қышқылдарының орналасу реті дәл анықталады. Мұның нәтижесінде тұқым қуалайтын нақты белгі белгілі болады. Жер бетінде тіршіліктің пайда болуы мен дамуында тұқымқуалаушылық шешуші рөл атқарады. Өйткені эволюция барысында қалыптасқан тіршілікке қажетті жаңа белгілермен басқа да өзгерістер осы тұқымқуалаушылыққа байланысты ұрпақтан ұрпаққа беріліп, бекітіліп отырады. Тұқымқуалаушылықтың негізінде органдардың алуан түрлі топтары қалыптасты, дербес және біртұтас жүйелер (популяциялар, түрлер) құрылып, олардың тіршілік етуіне және қоршаған орта жағдайларына сай бейімділіктің сақталуына мүмкіндік туды. Сондықтан да тұқымқуалаушылық эвол. әрекеттің негізгі қозғаушы күшінің бірі болып табылады. Табиғатта тұқымқуалаушылық өзгергіштікпен қатар жүреді. Ауыл шаруашылығы мен медицина үшін тұқымқуалаушылықтың заңдылықтарын зерттеп білудің маңызы зор. Тұқымқуалаушылықпен өзгергіштіктің заңдылықтарын генетика ғылымы зерттейді [12].
Тұқым қуалаушылықты тipi организмдер қасиеттерінің бipi ретінде зерттегенде мынадай екі ұғымды ажырата білу керек: жеке тұқым қуалаушылық және тұқым қуалау. Тұқым қуалаушылық деген ұрымға гендердің нe тән ерекше қасиеттepi бар белок молекуласын, белгілердің дамуын және организм құрылысының жоспарын детерминациялау кіреді. Тұқым қуалау организмнің тұқым қуалаушылық, қасиеттерінің бip ұрпақтан екінші процессінің заңдылықтарын білдіреді. Жынысты көбейгенде тұқым қуалау жыныс клеткалары, ал жыныссыз. Және вегетативті көбейгенде соматикалық клеткалардьң бөлінуі арқылы іске асады. Осыған орай белгілердің ұрпақтан ұрпаққа берілу механизмдерінің де әр түрлі болуы мүмкін
Ал генетикалық әдебиетте тұқым қуалаушылық деген термин көбінесе кем мағынада қолданылады. Ол ұғымға тұқым қуалаушылық та, тұқым қуалау да, сол сияқты ұрпақтар арасындағы сабақтастылықтьң басқа формалары да кіреді. Мұндай жағдайда тұқым қуалаушылықты ұрпақтар арасындағы материалдьқ және функционалдық, сабақтастьқты қамтамасыз ететін, сондай-ақ, сыртқы ортаның белгілі жағдайында жеке ор-ганизм дамуыньң өзгеше ғана тән ерекшелігі және организмнің кұрылыс жоспарын анықтайтын организмдердің қасиеті деп білу керек.
Тұқым қуалаушылық, құбылысымен қатар генетика пәніне өзгергіштікті зерттеу кіреді. Өзгергіштік организмнің тұқым қуалаушылық, қасиеттерінің әрдайым сақталып отырмауының көрінісі болып табылады. Ол гендердің өзгеруіне және олардьң комбинациясына, сондай-ақ, организмнің жеке. даму процесінде гендердің көрінісінің, өзгеруіне байланысты болады. Сонымен, тұқъш қуалаушылық ұрпақтар тізбегінде организмдердің ұқсастығын ғана емес, сондай-ақ айырмашылығын да сақтайды. Тұқым қуалаушылык пен өзгергіштік -- Жер бетіндегі органика-лық, формалардың эволюциясын қамтамасыз ететін негізгі екі фактор (уипшш сұрыптаумен қоса). Kaзipri кезде тұқым қуалаушылық пен өзгергішщтік зерттеу тipі материя құрылымының әр түрлі деңгейде жүргізіледі: молекулалық, хромосомалық, клеткалық, организмдік және популяциялық. Бұл зерттеу бірнеше жолмен (әдіспен) іске асырылыды, олардың ен. Негізгісі генетикальқ анализ болып табылады.
Жынысты көбеюде организмдердің, жеке қасиеттері мен белгіоірі тұқым қуалауын және туқым қуалаушылық заңдылықтарын талдауға мүмкіндік беретш шарылыстыру (бірнеше ұрпақ бойы) системасын, сол сияқты гендердің өгергіштілігі мен олардың комбинаторикасын гибридологаяльщ анализ деп атайды. Бұл -- генетикалық анализдің негізгі әдісі. Ол өзіне математикалық статистиканың элементтері де қосады. Бұдан қоса генетикалық, анализге эмбриологиядан, цитологиядан, физиология-дан т. с. с. алынған бірқатар көмекші әдістер де енеді [1].
Тұқым қуалаушылыктьң материалдық негізгі цитологиялық әдістің көмегімен зерттейді. Бұл әдіс тұқым қуалаушылықтың анатомиясын зерттеуге арналған деуге болады., Клетканың құрылымы жарьқ, электрондьқ микроскоппен, рентгеноскопия және басқа да тәсілдермен зерттеледі. Тұқым қуалаушылықтьң материалдық негіздерін зерттеу үшін цитохимияльқ, биохимиялық, биофизикалық жэне физиологияльқ әдістер барған сайын кеңірек қолданылуы. Гибридологиялық анализ бен цитологиялық анализдің үйлеімді қолданылуы ен алдына цитогенетика-лық әдіс құрайды.
Организмнің жеке өінің дамуында оның, көріністерін және геннің әсерін зерттеу, генетиканың, 6ip бөлігі феногенетика деп аталады. Біздіңше, ол саланы онтогенетика деп атау дурыс болар еді Онтогенетикада гендер әсерін анализдеудің алуан турлі тәсілдері1 қолданылады: тұқым қууы әр түрлі тканьдерді трансплантациялау, 6ip клетканың. ядросын екінші клеткаға ауыстыру, тканьдерді өcipy әдістері, дамуға эмбриологиялық анализ жасау, иммунологиялық реакциялар т. б.
Сонымен, генетика тұқым қуалаушыльқты және тұқым қуалайтын өзгергіштікті негізі үш бағытта зерттейді организмдердің көбею пpoцeciндeгi гендердін, жағдайы, генің материалдық құрылымы, генің онтогенез деп өзгергіштіктігі мен кызметі (әcepi). Генетиканың, ресми жарыққа шғуы 1900 жылдан саналады, 6ip-6ipi нe кқтысы жоқ, үш елде тұратын үш ғалым әр түрлі объектілерде бұдандар ұрпағындағы тұқым қуалаудын, белгілерінің аса маңызды заңдылықтарын ашты. Г. де Фриз (Голландияда) көкнәрді және басқа да өсімдіктерді{ зерттеу нәтижесінде бұдандардың, ажырау заңдылығы жөнінде жазды, К. Корренс (Германияда) жүгеріден, ал Э. Чермак (Австрияда) асбұр-шақтағы дәл сондай ажырау заңдылығын ашты.
Ғылымда кездейсоқ ашылымдар мүлде дерлік болмайды. Өйткені ғылымның, дамуы коллектив творчествасына байланысы. Тұқым қуалаушылық заңдылықтарының ашылуы да осылай болды. Осы заңдарды ашқан үш ғалым тіпті 1865 жылы Грегор Мендельдің Жаратылыс зерттеушілер қоғамынын, жазбаларында Өсімдіктер бұдандарымен жүргіззген тәжірибелер деген мақаласында жарияланған заңдылықтарды. қайта ашқан
Тұқым қуалаушылық, құбылысымен қатар генетика пәніне өзгергіштікті зерттеу кіреді.
1.1 Тұқым қуалаушылық аурулары
Тұқым қуалаушылық аурулар - ұрпақтан ұрпаққа берілетін және геннің мутациясымен байланысты патологиялық жағдайлар.
Тұқым қуалайтын аурулар - ата-аналарынан ұрпақтарына берілетін аурулар. Тұқым қуалайтын аурулар гендік, хромосомалық және геногеномдық мутациялардың әсерінен генетикалық материалдың өзгеруіне байланысты қалыптасады.
Генетикалық жіктеу бойынша тұқым қуалайтын аурулар:
моногендік;
хромосомалық;
мультифакторлық (полигендік) болып бөлінеді.
Моногенді аурулар генетикалық ақпарат жазылған құрылымдық гендердің мутацияға ұшырау себебінен туындайды. Бұл аурулардың ұрпақтарға берілуі Г.Мендельдің тұқым қуалау заңдылықтарына сәйкес жүретіндіктен мендельденуші тұқым қуалайтын ауру деп аталады. Моногенді түрі аутосом.-доминантты (арахнодактилия, брахидактилия, полидактилия, т.б. дерттер), аутосом.-рецессивті (екі, кейде үш немере ағайынды некелескен адамдар арасында жиі кездеседі; агаммаглобулинемия, алкаптонурия, т.б. дерттер) және жыныстық Х- және У-хромосомалармен тіркескен (генге байланысты еркек ауырады, ал ауруды әйел адам тасымалдайды; гемофилия, т.б. дерттер) тұқым қуалайтын аурулар болып бөлінеді [2].
Хромосомалық аурулар геномдық (хромосомалар санының өзгеруі) және хромосомалық (хромосомалар құрылысының өзгеруі) мутацияларға байланысты қалыптасады. Жиі кездесетін хромосома ауруларының қатарына трисомиялар жатады. Бұл кезде хромосома жұптарының бірінде қосымша 3-хросома пайда болады. Мысалы, Даун ауруында аутосом. 21-жұп бойынша трисомия болса, Патау синдромында 13-жұпта, Эдварс синдромында 18-жұбында болады. Гаметогенезде мейоздық бөлінудің бұзылуына байланысты әйелдерде жыныстық Х - хромосомалардың біреуі болмаса, Шерешевский-Тернер синдромы, керісінше бір хромосом артық болса - трипло-Х (ер адамдарда Клайнфельтер) синдромының қалыптасуына әкеледі. Жасы 35-тен асқан әйелдердің бала көтеруінде нәрестелердің хромосомалық аурумен туу қауіптілігі жоғары болады.
Мультифакторлық аурулар бірнеше геннің мутацияға ұшырауы мен өзара әрекеттесу нәтижесінде, ауруға бейімделуі артқан кезде және қоршаған орта факторларының әсеріне байланысты туындайды.
Мұндай ауруларға
подагра;
қант диабеті;
гипертония;
асқазан және ішектің ойық жарасы;
атеросклероз;
жүректің ишемия ауруы, т.б. жатады.
Тұқым қуалайтын аурулардың бұл түрінің пайда болу себебі әлі толықтай анықталған жоқ. Тұқым қуалайтын ауруларды клиникалық жіктеу патологиялық өзгерістерге ұшыраған органдар мен жүйелер бойынша жүргізіледі. Мысалы, жүйке және эндокриндік жүйенің, қан айналым жүйесінің, бауырдың, бүйректің, терінің, т.б. органдардың тұқым қуалайтын аурулары деп жіктеледі. Республикада тұқым қуалайтын ауруларды анықтау, емдеу жұмыстарымен неврология, терапия, хирургия клиникалар мен ауруханалар айналысады.
Аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуі кезіндегі белгілердің тұқым қуалауы
Аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуінің 4 типі бар. Комплементарлық, эпистаздық, полимериялық және гендердің көп жақты әсері.
Комплементарлық әсер
Комплементарлы жағдайда доминантты гендер бір генотипте болса (AaBb; ААВВ), олар бірін-бірі толықтыра отырып, жаңа белгінің дамуын қамтамасыз етеді. Ал гендер әр генотипте (ААbb және ааВВ) жеке болатын болса, жаңа белгінің түзілуі жүрмейді. Сонымен гендердің комплементарлық әсері деп өздері генотипте бірге болған кезде жаңа белгінің дамуын қамтамасыз ететін доминантты гендердің әсерін айтады. Бұл құбылыс өсімдіктер мен жануарларда жиі кездеседі. Гендердің комплементарлы әсері кезінде Ғ2 ұрпақ белгілерінің ажырауы мынадай сан қатынасында 9 : 7; 9 : 3 : : 4; 9 : 3 : 3 : 1 немесе 9:6:1 болады [4].
Белгілердің 9:7 қатынасында ажырауы
Бұл құбылысты алғаш рет У.Бэтсон мен Пеннет 1906 жылы хош иісті бұршақ өсімдігінің гүлінің түсі бойынша тұқым қуалауын зерттегенде ашты. Гүлінің түсі ақ екі гетерозиготалы бұршақ өсімдігін бір-бірімен будандастырғанда, бірінші ұрпақтағы будан өсімдіктердің барлығының гүлінің түсі қызылға айналған. Ал қызыл гүлді будан өсімдіктерін өздігінен тозаңдандырғанда, екінші ұрпақта (Ғ2) 916 өсімдік гүлінің түсі қызыл және 716 өсімдік гүлінің түсі ақ болған. Сонда белгілердің ажырауы 9 : 7 қатынасында жүрген.
Белгілердің ажырау ерекшелігі -- қызыл белгі екі комплементарлы доминантты гендердің (А-В) әсерінен түзіледі.
Эпистаздық әсер
Аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуі нәтижесінде бір геннің әсерінен екінші ген тұншығады. Мысалы, АВ және ВА; аВ немесе bА, т.б. Осындай құбылыс эпистаз деп аталады. Тұншықтырушы гендерді супрессор немесе басытқы (ингибитор) деп атайды. Оны S немесе I әрпімен белгілейді.
Эпистаз екі типке белінеді: доминантты және рецессивті. Мысалы, жуаның бояусыз жуашықты екі түрін будандастыру нәтижесінде алынған буданның жуашығы да бояусыз болады. Бірінші ұрпақтың буданын бір-бірімен тозандандырғанда, екінші ұрпақта боялмаған жуашығы бар өсімдік, боялған жуашығы бар өсімдік алынады. Доминантты эпистаз кезінде белгілердің фенотип бойынша ажырауы 12:3:1 қатынасына тең. Мысалы, жылқының терісінің түсі екі түрлі болып келеді: сұр түсті доминантты С гені бақылайды, ал қара түсі доминантты ген В анықтайды. Будандастырғанда ата-аналық жылқылардың генотипі ССbb (сұр) х ссВВ (қара), ал бірінші ұрпақ буданының генотипі F, СсВb болады. Доминантты С -- гені қара түсті анықтайтын В генінің көрінуін басып тастайтындықтан, бірінші ұрпақ фенотип жағынан сұр болады. Сұр түсті бірінші ұрпақ буданын бір-бірімен будандастыру (СсВb х СсВb) жүргізгенде, екінші ұрпақта белгілердің фенотип бойынша ажырауы 12 сұр : 3 қара : 1 жирен түсті құлындар алынады. Кейбір белгілердің тұқым қуалауы рецессивті гендердің рецессивті эпистаздың әсерінен жүруі мүмкін. Ондай жағдайда екінші ұрпақта белгілердің ажырауы 9 : 7 немесе 9:3:4 сан қатынасына дәл келеді. [6]
Организмдердің генотипінде гендер өзара тығыз байланыста және езара әрекеттестікте болады. Гендердің комплементарлық әсері кезінде, ұрпақта бұрын байқалмаған жаңа белгілер мен қасиеттер көрінеді. Белгілердің екінші ұрпақта ажырау сипаты да өзгереді.
Аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуі нәтижесінде бір ген екінші геннің көріну әсерін басады. Оны эпистаз деп атайды. Ол гендер доминантты немесе рецессивті (A a; a А) болуы мүмкін.
Хромосомалық аурулар -- хромосомалар құрылымының немесе санының өзгерісімен сипатталатын тұқым қуалайтын аурулар. Хромосомалық аурулардың жиілігі жаңа туған нәрестелерге шаққанда шамаман 1%-дай. Көптеген хромосомалық өзгерістер адам тіршілігімен сәйкес келмейді, сондықтан өздігінен болатын түсіктер мен нәрестенің өлі тууының негізгі себебі бар. Өздігінен болатын түсік кезінде ұрық кариотиптеріндегі аномалияның көрсеткіші 20%-дай. Хромосома санының өзгеруі мейоздық бөліну кезінде олардың ажырамау нәтижесінде немесе ұрықтанған жұмыртқа клетканың ерте даму кезеңінде бөлінуінің бұзылуынан туындайды (қара Митоз). Ұрықтанған жұмыртқаклетканың алғашқы бөлінуі кезінде хромосоманың ажырауына, көпшілік жағдайда, жүкті әйелдің жасының үлкендігі себеп болады. Хромосомалық ауруларды тудыратын хромосомалық қайта құрылулар физикалық (ионды сәулелер) және химиялық (әр түрлі мутагенді дәрілік препараттар) факторлармен; вирустармен (вирусты гепатит, қызамық, желшешек, т.б.), антиденелермен және метаболизм салдарынан әр түрлі бұзылулармен анықталады. Хромосомалық аурулар генетикалық материалдың әр түрлі өзгерісімен (полисомия -- бір немесе бірнеше қосымша хромосоманың болуы; полиплоидия -- кенеттен немесе тәжірибелік жолмен хромосомалардың жиынтығын еселеп көбейтетін геномдық мутация; дупликация -- гаплоидті жиынтықтағы хромосоманың белгілі бір ауданының еселенуінен пайда болатын мутация); генетикалық материалдың жоғалуынан (нуллисомия -- диплоидті жиынтығында гомологты хромосомалардың бір жұбының болмауы; моносомия -- жұп хромосоманың тек біреуінің болуы; делеция -- хромосомалардың ішкі бөліктерінің бірінің жоғалуы) және хромосомалық қайта құрылуларымен сипатталады. Сондай-ақ хромосомалық аурулар жыныс және аутосомды хромосомалардың өзгеруімен де сипатталады. Жыныс хромосомаларының ауытқуына байланысты хромосомалық ауруларға, мысалы, әйелдерде жиі кездесетін Шерешевский-Тернер синдромын (Х-хромосомасының моносомиясы, 1:3000 жиілікте); Х-хромосомасының трисомиясын; ерлерде -- Клайнфельтер синдромын (Х-хромосомасының артық болуы, 1:3000 жиілікте) жатқызады. Шерешевский-Тернер және Клайнфельтер синдромында жыныстық жағынан кеш жетілу және ұрықсыздық байқалады. Аутосомалық хромосомалар санының өзгерісіне байланысты ауытқулар ішінде хромосомалық трисомиялар жиі кездеседі. Мысалы, Даун синдромы (21-хромосоманың трисомиясы, 1:700 жиілікте), Эдвардс синдромы (18-хромосоманың трисомиясы, 1:7000 жиілікте); Патау синдромы (13-хромосоманың трисомиясы, 1:6000 жиілікте). Мұндай аурулармен ауырған адамдар ұзақ жасамайды. Хромосомалық аурулар адамның ақыл-есінің және физикалық дамуын тежейді, ішкі органдар қызметінің бұзылуына әкеледі. Хромосомалық аурулардың диагностикасын адам кариотипін цитогенетиклық зерттеу арқылы қояды. Қазіргі кезде аурудың диагностикасын қоюда молекулық-генетикалық әдістер кеңінен қолданылады. Жанұяда ауру баланың туылу жиілігін анықтауға көмектесетін медециналық-генетикалық кеңес беру де, хромосомалық аурулардың алдын алуда маңызды орын алады; Тұқым қуалайтын аурулар [15].
Тұқым қуалайтын аутосомды-доминантты аурулар.
Моногенді ауруларға жатады, яғни жеке геннің мутациясы болып табылатын тұқым қуалайтын ауруларды айтады. Тұқым қуалаудың аутосомды-доминантты типі бойынша былайша сипатталады:
1.патологиялық ген бойынша аурудың гетеро-, гомозиготалыларда көрініс беруі;
2.ата-анадан мутантты геннің балаларға (екі жынысқа да) 50% мүмкіндікпен берілуі;
Доминантты аурулар мутантты геннің пенентранттылығы әртүрлі болуымен, антиципация феноменімен немесе аурудың келесі ұрпақтарда ауыр түрде көрінуімен сипатталады. Адамның ең таралған моногенді аурулары: отбасылық гиперхолестеринемия, Марфан синдромы, Гентингтон хореясы, Жетілмеген остеогенез, , І типті нейрофиброматоз жатады. Мысалы, жетілмеген остеогенез - өте жиі кездесетін аутосомды-доминантты ауруларының бірі, әр жаңа туған балаға шаққанда 1:10000. Бұл аурудың негізгі клиникалық белгілері - сүйек ұлпаларының түзілу үдерісінің бұзылуы болып табылады. Аурудың төрт варианты кездеседі: 1 типті ЖО - үш белгі: көгілдір аққабық, көптеген сүйек сынықтары, саңыраулық. 2Типті ЖО - ауру бала ана жатырында немесе перинатальды кезеңде шетінеп кетеді. Белгілері: туа біткен салмағы төмен болуы, қысқа таңқы мұрын, кеуде қуысының көлемі азайған. 3 типті ЖО - туа біткен бойы аласа болып келеді, ана жатырында жатып ұзын түтікті сүйектірінің сынуымен сипатталады, үш бұрышты бет, микрогнатия, тістің дентиногенезі бұзылуы. 4Типті ЖО - аурудың клиникалық көрністері 1 типті ЖО-мен ұқсас, тек ақабығы көгілдір түсті емес, бірақ дентиногенез бұзылуы айқын көрінеді.
Тұқымқуалайтын аутосомды-рецессивті аурулар.
Гендік аурулар -- гендік деңгейде мутациямен шартталған клиникалық көрінісі бойынша әртүрлі болып келетін аурулар тобы.Адамдарда тұқымқуалайтын ауруларды шарттайтын гендік мутациялардың келесідей түрлері сипатталған: миссенс, нонсенс, тігу ауданының жылжуы, делеция, орналастыру (инсерция), сплайсингтің бұзылуы, үшнуклеотидтік қайталанулардың санының артуы.Мутациялардың бұл түрлерінің кез келгені тұқымқуалайтын ауруларға әкеліп соқтыруы мүмкін. Тіпті бір аурудың өзі әртүрлі мутациялармен шартталуы мүмкін. Мысалы, муковисцидоздың генінде келесі түрдегі 200-ге жуық мутация ауруларын тудыратындар сипатталған: делеция, миссенс, нонсенс, тігу ауданының жылжуы, сплайсинг бұзылуы. Фенилкетонурия гені үшін 30-ға жуық патологиялық мутациялар белгілі. Егер гендік ауруларды клиникалық көзқарас бойынша қарастыратын болсақ, олар 4000-ға жуық, ал генетикалық көзқарас бойынша олардың мөлшері бірнеше есе көп. Генетикалық принцпке сай гендік аурулардың жіктелуін тұқымқуалау типіне байланысты бөлуге болады: аутосомно-доминантты, аутосомно-рецессивті, Х-тіркескен доминантты, Х-тіркескен рецессивті, Y-тіркескен және митохондриалық [3].
1) Аутосомды-рецессивті тұқым қуалау типінде зерттелетін белгі аутосомда орналасады. Ата-анасында білінбей, ұрпағында көрінеді. Мұндай ауруларға альбинизм (пигментсіз), алькантонурия гомогентизин қышқылын артық бөледі, идиопатиямишықтың өзгеруі, фенилкетонурия -- кемақыл жатады.Бұл топқа жататын 1600 ауру белгілі.Рецессивті аллельдің экспрессиясы доминантты аллель болған кезде мүмкін емес.Сондықтан аурулардың барлығы генотипі бойынша рецессивті гомозиготалы болады.Егер ауру бір белгіге жауап беретін әр түрлі гендердің экспрессиясы бойынша анықталатын болса,ауру адам екі рецессивті аллель бойынша дигетерозиготалы болады.Летальды рецессивті гендер табиғатта аз кенздеседі.Яғни аутосомды-рецессивті аурулардың белгілері тек ген гомозиготталы рецессивті және аралас гетерозигота болғанда ғана көрінеді.Бұл аурулар тобы ферменттер қызыметінің бұзылысынан туындайды.Ал құрылымдық белоктар қызыметінің бұзылуы ауру белгісінің пайда болуына әсер етпейді.Бұл ауру әйелдер мен ер адамдар арасында бірдей жиілікпен таралады.Бұл аурулар тобына толық пенетрантылық және жоғары экспрессивтілік тән.Фенотиптік полиморфизм ау.доминантты ауруларға қарағанда аз көрінеді.Сау ата-анадан туылған балада ауру белгілерінің болуы рецессивті аллельдің мутацияға ұшырауынан пайда болады.Оны тек ата-аналардың хромосомаларын молекулалық-генетикалық талдадағанда ғана анықтауға болады.Егер хромосомаларды талдаудың мүмкіндіктері болмаса ата-аналардың екеуі де гетерозигота болады.Аутосомды-рецессивті ауруларды тудыратын ген 44 аутосомалардың біреуінде орналасады.Ал 44 аутосома ата-ананың екеуінде де бірдей болады.Сондықтан әйел мен ер адамдарда бұл ауру бірдей болады.Аутосомды рецессивті аурулар балалық шақта көрінеді.Бірақ аурулардың көбі орта жаста байқалады.Бұл аурудың жаңа туылған балада болу мумкіндігі:
- 100%, егер ата-ананың екеуіде рецессивті ген бойынша гомозиготалы болса; - 50%,егер ата-ананың біреуі рецессивті ген бойынша гомозиготалы ал екіншісі гетерозиготалы болса;
- 25%,егер ата-ананың екеуі де рец.ген бойынша гетерозиготалы болса;
Аут.рецессивті аурулар: гемохроматоз, гемоглобинопатии, гиперлипопротеидемий, муковисцидоз и лизосомалық аурулар. Аурулардың көбі гормондардың жетіспеушілігінен туындайтын эндокринді аурулар, акуыздар метаболизімінің және гликоген синтезінің бұзылуынан туындайтын және лизосомды аурулар болып табылады [13].
Тұқымқуалайтын Х-тіркескен доминантты аурулар.
Х-тіркескен доминантты аурулардың негізгі белгілері:
1)ауру ер адамдарда да әйел адамдарда да кездеседі,бірақ әйел адамдарда екі есе көп;
2)ауру ер адам мутантты аллелін тек қыздарына ғана тасымалдайды.ұлдарына мутантты аллель өтпейді,өйткені ұлдар әкесінен тек У-хромосомасын ғана алады.
3)ауру әйел адам мутантты аллельді жынысқа тәуелсіз 50 пайыз ұлдарына 50 пайыз қыздарына тасымалдайды.
4)гетерозиготалы болып келетін әйел адамда гемизигота болып табылатын ер адамдарға қарағанда ауру ауыр формада жүреді.Ауру гетерозиготалы әйелдерде жоғары вариабильділікке ие.
5)ауру ер балаларда ауру туған ағасы және анасы жағынан ауру дядясы болу мүмкін.
6)жаңа мутациялар спорадициялық және изоляцияланған болады.
7)ауру ағасы бар қыздар 50 пайыз патологиялық генді тасымалдайшылар болып табылады.
8)Сау,бірақ патологиялық генді тасымалдаушы гетерозиготалы әйел адам пат.генді 50п. Ұлдарына 50п. Қыздарына тасыиалдайды.
9)Сау ер адамдар ауруды тасымалдау мүмкін емес.
Бұл топқа жататын аурулардың негізгі ерекшелігі:әйел адамдарда екі Х жыныс хромосомасы,ал ер адамдарда бір Х жыныс хромосомасы болады.Ата-анадан тұқым қуалаған патологиялық аллельге ие болатын әйел адам-гетерозигота болса,ал ер адам гемизигота болып табылады.Мысалы Мартин Белл синдромы. Өзгерген Х-хромосомасы бар ақыл есінде кемістігі бар синдром Мартин-Белл синдромы деп те аталады.
Мартин-Белл синдромы Даун ауруынан кейін ең жие кездесетін ақыл есәнде кемітігі бар синдром.Жер бетіндегі аурудың таралу жиілігі 1:2000-1:5000 құрайды.Көбінесе ауруға ер адамдар әйел адамдарға қарағанда көбірек шалдығады.Ер адамдарда ауру ұзақ және ауыр өтеді. Бұл ауру Шепрман парадоксі деп те аталады. Ең алғаш бұл ауру белгілері 1934 жылы ағылшын отбасында туылған балаларда анықталды.Осы отбасыда 11 ер адамда олигофренді ақыл кемістігі болса,2 әйел адамда ақыл есі кемістігінің жеңіл формасы байқалды.1969 жылы H.Lubs цитогенетикалық талдау жасап Х-хромосомасының ұзын иығының локусында-Хq27-28-ді анықтады.Жана туылған балалар ауруының таралу жиілігі1:1000-1:2000-ды құрады. Синдром хромосомадағы FMP1 генініің мутацияға ушырау нәтижесінде пайда болады.Мутацияның бұл генде кездесуі ер мен әйелдерде әт түрлі.259 әйелдің біреуі ғана ауруға шалдығады;Ал 2000 ер адамның біреуі ғана шалдығады.Қайталанушы ЦГГкодонының экспансиясы ДНҚ-ның FMR1 ген промоторінің гиперметилденүіне әкеледі және оның экспрессиясын тоқтатады.Болжам бойынша Xq27 3 локусындағы FMR1 промоторінің аномальдық метильденуі ақыл есі кемістігі бар Х-ның түзілуіне әкеледі. FMR1 генінің мутациясы FMR1 белоктың транскрипциясын бұзады.Белгілері:Көбінесе бас үлкен болып келеді;Бет:үлкен құлақтар,сорайған бет пішіні,шығынқы жақ,ашық-кең мандай,тегіс мұрын сүйегі,дөрекі бет кескіні.Гениталии:үлкен жұмыртқалар;ЦНС:гипотония,нашар координациясы болады. Гипермобильді аяқ сүйектрі 64% ;Митральдік клапан пролапсі 55%; Сіңір тарту 58% (ЭЭГ похоже на BRS);Тегіс табандылық 65%;
Тұқымқуалайтын Х-тіркескен рецессивті аурулар [7].
Жыныс хромомомалары арқаылы тұқым қуалайтын белгілерді - жыныспен тіркес тұқым қуалау деп атайды. Жыныспен тіркескен рецессивті белгілердің тұқым қуалау типінде, аурулар келесі ұрпақта X хромосомада көрінеді. Оларға: гемофилия -- қанның ұйымауы, гемералопатия -- түнде көрмеу, дальтонизм -- түсті ажырата алмау, рахит -- сүйектің қисаюы, галактоземия -- галактозаны игере алмау, бауыр циррозы, кемақыл, т.б. жатады. Бұл аурулар тобына жататын белгілерді анықтайтын гендер Х хромосомасында гомозиготалы немесе гемизиготалы күйінде ғана көрінеді.Бұл аурулар Х-жыныс хромосомасындағы бір геннің деффекті күйге ұшырауынан туындайды.Х-тіркескен рецессивті аурулар үшін көбінесе ер адамдарда кездеседі.Ауру ер адамның қызы фенотипі жағынан сау болады,бірақ гетерозиготалы ауруды тасымалдаушылар болып табылады.Мұндай аурулар крисс-кросс(англ. criss-cross inheritance, также наследование крест-накрест) бойынша тұқым қуалау тән.Оның нәтижесінде әкенің белгілері қыздарында,ал ананың белгілері ұлдарында көрінеді.Мысалы, дрозофила шыбынының Х - хромосомасында оның көзінің түсін еаықтайтын ген орналасқан. Адамда да жыныспен тіркес тұқым қуалайтын бірқатар белгілер бар. Олардың қатарына рецессивті қасиет көрсететін дальтонизмді - жасыл мен қызыл түсті ажырата алмасу, гемофилияны - қанның ұйымауы, бұлшықет дистофиясының бір түрін, т.б. жатқызуға болады. Адамда еркек жыныс гетерогометалы болғандықтан, бұл аурулардың белгілері көбінесе ер адамдарда орналасқан. Ал ер адамдарда бір ғана Х - хромосома бар. Егер ер адамның генотипінде бұл ген бар болса, оның ауру болғаны, ген жоқ болса - сау болғаны. Гемофилияның генін әйелдер гетерозиготалы күйде сақтап, ұрпақтан - ұрпаққа тасымалдайды. Мысалы, гетерозиготалы, яғни тасымалдаушы дене сау әйел, сау ер адамға тұрмысқа шықса, бұл жағдайда қандай ұрпақ күтуге болаптынын анықтайды екен.Медицинада гемофилчның генін һ әріпімен, қанның дұрыс ұюының доминантты генін Н әріпімен белгілейді.
Тұқымқуалайтын Y-тіркескен аурулар.
У-хромосомасында бір-неше ген ғана орналасқан,олар ішіндегі жынысты анықтайтын ен негізгі белсенді гендер-SRY және AZF.Бұл гендер жыныстық дифференцировкаға жауап береді және аналық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz