Өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдер селекциясының жетістіктері
КІРІСПЕ.
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
1.1 Селекция туралы жалпы түсінік.
1.2 Өсімдіктер селекциясы.
1.3 Жануар селекциясы.
1.4 Микроорганизмдер селекциясы.
1.5 Өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдер селекциясының жетістіктері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
1.1 Селекция туралы жалпы түсінік.
1.2 Өсімдіктер селекциясы.
1.3 Жануар селекциясы.
1.4 Микроорганизмдер селекциясы.
1.5 Өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдер селекциясының жетістіктері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
Селекция (латын тілінен аударғанда selection- сұрыптау немесе іріктеу) – жаңа сорттар мен будандарды шығарумен айналысатын ғылым. Алғашқы кезде жаңа сорттар шығаруда тек сұрыптау әдісі қолданылған. Қазіргі кезде селекцияда сұрыптаумен қатар, будандастыру, полиплодия, мутагенез, биотехнология сияқты басқада әдістер кеңінен қолданылуда. Селекционерлердің жоғары мамандануын қажет ететін генді инженерия, гаплоидты селекция сияқты әдістерді пайдалану қазіргі күні басты бағытқа айналуда. Сондықтан селекционерлер жасушаның ішкі құрлысын, тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті, өсімдікте болатын ішкі құбылыстарды, аурулар мен зиянкестерді, өнімді сақта, өңдеу технологиясын жақсы білумен қатар, математиканы, химияны, өндіріс экономикасы мен ұйымдастыру негіздерін білулері қажет. Селекция жұмысының ғылыми–теориялық негізгі тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейтін ғылым генетика болғанымен, селекция өз алдына дербес ғылым. Ол жаңа ағзалар шығаруға негіз болатын ерекше әдістерге сүйенеді.
Өсімдіктер селекциясы егін шаруашылығымен бір мезгілде пайда болып, онымен бірге дамып келеді. Н.И.Вавилов атап көрсеткендей, егіншілік пен өсімдіктер мәдениеті жалпы адамзат мәдениетімен қатар дамыды. Мәдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару әдісінің тарихында 4 кезеңді бөліп көрсетуге болады: қарапайым, халықтық, өнеркәсіптік және ғылыми селекция. Байырғы халықтардың қарапайым селекциясы.
Курстық жұмыстың мақсаты: Селекцияға жалпы сипаттама беру, өсімдіктер, жануар және микроорганимдер селекциясын зерттеу, олардың жетістіктеріне талдау жасау.
Өсімдіктер селекциясы егін шаруашылығымен бір мезгілде пайда болып, онымен бірге дамып келеді. Н.И.Вавилов атап көрсеткендей, егіншілік пен өсімдіктер мәдениеті жалпы адамзат мәдениетімен қатар дамыды. Мәдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару әдісінің тарихында 4 кезеңді бөліп көрсетуге болады: қарапайым, халықтық, өнеркәсіптік және ғылыми селекция. Байырғы халықтардың қарапайым селекциясы.
Курстық жұмыстың мақсаты: Селекцияға жалпы сипаттама беру, өсімдіктер, жануар және микроорганимдер селекциясын зерттеу, олардың жетістіктеріне талдау жасау.
.Инге Вечтомов.С.Г.Генетика сосновами селекции,М.Высшая школа, 1989.
2.Лобашев М.Е.Ватти К.Е.Тихомирова М.М.Генетика сосновами селекции, М.Просвещение,1979.
3.Ватти К.В.Тихомирова М.М.Руководства к практическим занятям по генетике.М.Просвещение, 1979.1972.
4.Лобашев М.Е.Генетика.Изд-во ЛГУ.Генетические 1969.
5.Медведев Н.Н.Практическая генетика.М.Наука,1966.
6.Мұхамбетжанов К.К Далабаев Б.А Өтешева Г.А.Гентикадан практикалық сабақтар.Алматы.Ғылым 2004.
7.Мұхамбетжанов К.Қ. Генетика.Алматы 2005.
Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965-33-634-2
9. Әбилаев С.А. Молекулалық биологи және генетика: Оқулық.- Шымкент: «Асаралы» баспасы, 2008.- 424б.:ил. –ISBN 9786017065225:2500т.
10. Әбилаев С.А. Молекулалық биология және генетика: Оқулық.- 2-ші, түзет.ж.. толық.-2010.- 388 б.
11.Бегімқұл Б. Медициналық генетика негіздері: оқулық.- Астана: Фолиант, 2008.- 336 с.
12. Мухамеджанов А, Абдакаликов М. Общая и военная радиобиология: Учебное пособие.- 2008.- 142 с.
13. Құлтанов Б.Ж. Радиобиологияның таңдамалы сұрақтары: оқу-әдістемелік құрал, КГМУ.- Қарағанды, 2009.- 163 б.
14. Стамбеков С.Ж. Генетика. Новосибирск, 2002. -436 б - 60 дана
15. Бегімқұл Б.Қ. Генетика, Алматы, 2000. -358 6.-50 дана
16. Эбшаев С.А.МолекулалыК биология жзне генетика. Шымкент, 2008.-424 6.-50 дана
2.Лобашев М.Е.Ватти К.Е.Тихомирова М.М.Генетика сосновами селекции, М.Просвещение,1979.
3.Ватти К.В.Тихомирова М.М.Руководства к практическим занятям по генетике.М.Просвещение, 1979.1972.
4.Лобашев М.Е.Генетика.Изд-во ЛГУ.Генетические 1969.
5.Медведев Н.Н.Практическая генетика.М.Наука,1966.
6.Мұхамбетжанов К.К Далабаев Б.А Өтешева Г.А.Гентикадан практикалық сабақтар.Алматы.Ғылым 2004.
7.Мұхамбетжанов К.Қ. Генетика.Алматы 2005.
Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965-33-634-2
9. Әбилаев С.А. Молекулалық биологи және генетика: Оқулық.- Шымкент: «Асаралы» баспасы, 2008.- 424б.:ил. –ISBN 9786017065225:2500т.
10. Әбилаев С.А. Молекулалық биология және генетика: Оқулық.- 2-ші, түзет.ж.. толық.-2010.- 388 б.
11.Бегімқұл Б. Медициналық генетика негіздері: оқулық.- Астана: Фолиант, 2008.- 336 с.
12. Мухамеджанов А, Абдакаликов М. Общая и военная радиобиология: Учебное пособие.- 2008.- 142 с.
13. Құлтанов Б.Ж. Радиобиологияның таңдамалы сұрақтары: оқу-әдістемелік құрал, КГМУ.- Қарағанды, 2009.- 163 б.
14. Стамбеков С.Ж. Генетика. Новосибирск, 2002. -436 б - 60 дана
15. Бегімқұл Б.Қ. Генетика, Алматы, 2000. -358 6.-50 дана
16. Эбшаев С.А.МолекулалыК биология жзне генетика. Шымкент, 2008.-424 6.-50 дана
АННОТАЦИЯ
Курстық жұмыс Өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдер селекциясының жетістіктері тақырыбында орындалған.
Селекцияға жалпы сипаттама берілді. Өсімдіктер, жануар және микроорганимдер селекциясы зерттелді. Олардың жетістіктеріне талдау жасалды.
Жұмыстың мазмұны кіріспе, негізгі бөлім, 3 сурет, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыс 36 беттен тұрады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1.1 Селекция туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1.2 Өсімдіктер селекциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.3 Жануар селекциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.4 Микроорганизмдер селекциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
13
1.5 Өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдер селекциясының жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
36
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Селекция (латын тілінен аударғанда selection- сұрыптау немесе іріктеу) - жаңа сорттар мен будандарды шығарумен айналысатын ғылым. Алғашқы кезде жаңа сорттар шығаруда тек сұрыптау әдісі қолданылған. Қазіргі кезде селекцияда сұрыптаумен қатар, будандастыру, полиплодия, мутагенез, биотехнология сияқты басқада әдістер кеңінен қолданылуда. Селекционерлердің жоғары мамандануын қажет ететін генді инженерия, гаплоидты селекция сияқты әдістерді пайдалану қазіргі күні басты бағытқа айналуда. Сондықтан селекционерлер жасушаның ішкі құрлысын, тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті, өсімдікте болатын ішкі құбылыстарды, аурулар мен зиянкестерді, өнімді сақта, өңдеу технологиясын жақсы білумен қатар, математиканы, химияны, өндіріс экономикасы мен ұйымдастыру негіздерін білулері қажет. Селекция жұмысының ғылыми - теориялық негізгі тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейтін ғылым генетика болғанымен, селекция өз алдына дербес ғылым. Ол жаңа ағзалар шығаруға негіз болатын ерекше әдістерге сүйенеді.
Өсімдіктер селекциясы егін шаруашылығымен бір мезгілде пайда болып, онымен бірге дамып келеді. Н.И.Вавилов атап көрсеткендей, егіншілік пен өсімдіктер мәдениеті жалпы адамзат мәдениетімен қатар дамыды. Мәдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару әдісінің тарихында 4 кезеңді бөліп көрсетуге болады: қарапайым, халықтық, өнеркәсіптік және ғылыми селекция. Байырғы халықтардың қарапайым селекциясы.
Курстық жұмыстың мақсаты: Селекцияға жалпы сипаттама беру, өсімдіктер, жануар және микроорганимдер селекциясын зерттеу, олардың жетістіктеріне талдау жасау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Селекцияға жалпы сипаттама беру;
Өсімдіктер, жануар және микроорганимдер селекциясын зерттеу;
Олардың жетістіктеріне талдау жасау;
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 Селекция туралы жалпы түсінік
Генетика-селекцияның теориялық негізі болып табылады. Солай бола тұра селекция жеке ғылым болғандықтан,оның өзіндік міндеттері мен мақсаттары және зерттеу әдістері бар.
Селекция латынша "selektio"-сұрыптау деген мағынаны береді (1-сурет). Бірақ оның міні тек сұрыптаумен шектелмейді. Селекцияның міндеті-жануарлардың тұқымдарын, өсімдіктердің жоғары өнімді сорттарын, микроорганизмдердің штамдарын шығару және үй жануарларымен мәдени өсімдіктердің эволюциялық заңдылықтарын зерттеу. Селекциямен адамзат өте ерте заманнан бері айналысып келеді. Адам жабайы жануарлар мен өсімдіктерді қолға үйретіп, өсіріп, өз қажеттілігіне пайдаланып отырған. Алайда селекция ғылымы ретінде кейінірек қалыптасты. Селекция теориясы Ч.Дарвиннің эволюциялық теорисына байланысты тез дами бастады.
1-сурет. Селекция
Дүние жүзі бойынша көптеген елдерде, соның ішінде Қазақстанда селекциямен шұғылданатын көптеген ғылыми-зерттеу институттары, селекция-лық станциялар және т.б. мекемелер бар. Олар жоспарлы түрде мал тұқымдары мен өсімдік сроттарын жаңартумен шұғылданады. Біздің елімізде дәнді дақылдар, көкөністер техникалық дақылдар және жеміс жидектердің жүздеген сорттары шығарылған. Сонымен қатар ірі қараның: алатау, қазақтың ақ бас сиыры, қырдың қызыл сиыры, қойдың: арқар-меринос, еділбай, басқарағай мериносы, жылқының: қостанай дегерес және т.б. тұқымдары бар [1,48б.]
Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыруда селекция және тұқым шаруашылығының маңызы өте зор. Жергілікті жағдайда бейімделген жоғары өнімді сорттар мен будандарды өсірудің нәтижесінде өндіретін дақылдардың өнімділігі 40-50 және одан да жоғары пайызға көтеруге болады.
Селекция (латын тілінен аударғанда selection- сұрыптау немесе іріктеу) - жаңа сорттар мен будандарды шығарумен айналысатын ғылым. Алғашқы кезде жаңа сорттар шығаруда тек сұрыптау әдісі қолданылған. Қазіргі кезде селекцияда сұрыптаумен қатар, будандастыру, полиплодия, мутагенез, биотехнология сияқты басқада әдістер кеңінен қолданылуда. Селекционерлердің жоғары мамандануын қажет ететін генді инженерия, гаплоидты селекция сияқты әдістерді пайдалану қазіргі күні басты бағытқа айналуда. Сондықтан селекционерлер жасушаның ішкі құрлысын, тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті, өсімдікте болатын ішкі құбылыстарды, аурулар мен зиянкестерді, өнімді сақта, өңдеу технологиясын жақсы білумен қатар, математиканы, химияны, өндіріс экономикасы мен ұйымдастыру негіздерін білулері қажет. Селекция жұмысының ғылыми - теориялық негізгі тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейтін ғылым генетика болғанымен, селекция өз алдына дербес ғылым. Ол жаңа ағзалар шығаруға негіз болатын ерекше әдістерге сүйенеді.
Селекция ғылымының даму кезеңдері
Өсімдіктер селекциясы егін шаруашылығымен бір мезгілде пайда болып, онымен бірге дамып келеді. Н.И.Вавилов атап көрсеткендей, егіншілік пен өсімдіктер мәдениеті жалпы адамзат мәдениетімен қатар дамыды. Мәдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару әдісінің тарихында 4 кезеңді бөліп көрсетуге болады: қарапайым, халықтық, өнеркәсіптік және ғылыми селекция. Байырғы халықтардың қарапайым селекциясы. Ертеи замандарда адамдар өсімдіктерді егіп, өсіруді үйренгеннен кейін, оларды сұрыптап, тұқымын көбейте бастаудың қажеттігі туды. Егіншілік мәдениеті пайда болған алғашқы кезде-ақ жұпыны, қарапайым селекция түрлерін пайдаланған. Оның тарихы мыңдаған жылдармен есептеледі. Қолдан сұрыптауды бірте-бірте жетілдіре отырып, осы заманғы мәдени өсімдіктердің түрлері жасалды. Ертедегі адамдардың тұрғын жайларын қазу кезіндебайқалғандай, өсімдіктердің көпшілігі тас ғасыры дәуірінде өсірілген немесе шамамен біздің дәуірімізден 10 мың жыл бұрын пайдаланған. Соңғы жылдары Мысырда жүргізілген қазба жұмысы кезінде жер астында 17 мың жыл сақталған арпа тұқымы табылған. Халықтық селекция. Егіншіліктің дамуы мен мәдениеттің өркендеуіне байланысты қолдан сұрыптау бірте-бірте жетілдіре түсті. Сорттардың көпшілігі қолдан және жасанды сұрыптау әдістерімен шығарылғандықтан, ауа райының қолайсыз жағдайларына жақсы бейімделген. Жергілікті сорттар өзінің маңыздылығы және бағалылығы жағынан біздің еліміздегі селекциялық сорттармен теңесе алады. Олар селенкцияның алатын қоры болып табылады. Өнеркәсіптік селекция. Селекцияның даму кезеңдері қоғамдағы өндірістік күштердің дамуымен тікелей байланысты. XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында капитализмнің даму кезеңінің басталуына байланысты селекциялық тәжірибе үлкен қарқын алды. Еуропа мен Америкада өнеркәсіптік тұқым фирмалары және ірі селекциялық-тұқымдық кәсіпорындар құрыла бастады [10,96б.]
Ғылыми селекция
Селекцияның ғылым ретіндегі дамуына XVIII- XIX ғасыр аралығындағы ғалымдар: Найт, Бербанк, Мендель, Римпау және бәрінен бұрын Дарвин еңбектерінің маңызы зор болды. Ч.Дарвиннің ілімі ғылыми селекцияның дамуында шешуші рөл атқарды, ол ұсынған органикалықдүниенің эволюциясы туралы ілім селекцияның ғылыми базасы және оның алғашқы негізі болып қаланды. Селекция туралы ғылым эволюциялық ілімге негізделген. Н. И. Вавилов еңбектерінде көрсетілгендей, селекция дегеніміз - өсімдіктер мен жануарлардың қалыптастыруға адамның араласуы болып табылады.
Селекциялық материалдарды бағалау тәсілдері
Селекциялық материал деп - барлық селекциялық жұмыс процесінде алынған белгілер мен сорттарды айтады. Әрбір алынған және өндіріске ендірілген жаңа сорттар жыл сайын жоғары өнім беріп, сапасы жақсы болу үшін, селекциялық материалдарды мынадай негізгі көрсеткіштері бойынша бағалайды: 1. өнімділігі; 2. қолайсыз климат жағдайына төзімділігі; 3. ауруға төзімділігі; 4. егу,күту, жинау жұмыстарында техниканы пайдалануға бейімділігі; 5. сапасы; Селекциялық материалдарды сынаған кезде жан - жақты, дәлдік және бағаны тез уақыттың ішінде беру негізгі талап болып табылады. Оларды әр түрлі белгілері және қолайсыз жағдайларға төзімділік дәрежесі бойынша бағалағанда, әдетте бес баллдық көрсеткішті қолданады. Соңғы кездері селекционерлер тоғыз баллдық жүйені де пайдалануда. Бұл жүйе халықаралық жүйе болып табылады.
Өнімділігін бағалау
Өнімділік - бұл бір өсімдіктен алынған орташа өнім. Белгілі бір көлемдегі егістіктің өнімі екі түрлі көрсеткішке байланысты анықталады. Олар: өнімділігі және өсімдіктің орташа саны. Қысқа төзімділігін бағалау. Күздік дақылдардың қысқа төзімділігі көп жағдайда сорттың агротехникалық және тұқым қуалаушылық ерекшеліктеріне байланысты болады. Қысқа төзімділігін бағалаудың егістік тәсілі. Селекциялық жұмыста қысқа төзімділікті бағалауда әр түрлі егістік тәсілдер қолданылады. Қыстап шығуды көз жобасымен анықтау. Ол үшін көктемде, яғни өсімдіктер өсіп жетілгенде, әр қайсысын қарастыру арқылы бес баллдық жағдайда бағалайды. Күздік бидайдың қысқа төзімділігін 9 баллмен бағалайды [4,36б.]
Құрғақшылыққа төзімділігін бағалау
Құрғақшылық біздің елімізде жиі болатын құбылыс. Кейбір жылдары олар үлкен жер көлемін алып, барлық ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін төмендетеді. Құрғақшылықпен күресудің бірден - бір жолы - бұған төзімді сорттар егу болып табылады. Өсімдіктің құрғақшылыққа төзімділігі дегеніміз - олардың жоғары температурада, ауаның төменгі ылғалдылығында топырақта ылғалдылықтың жетіспеу кезінде өз бойындағы суды дұрыс пайдалану арқылы сапасы жақсы, жоғары өнім беру мүмкіндігі.
Ауруға төзімділігін бағалау
Ауруға қарсы күресте агротехникалық және химялық жолдармен қатар, төзімді сорттар шығарудың маңызы өте зор. Селекциялық материалдардың ауруға төзімділігін зерттегенде, көбіне оларға қолдан ауру егу тәсілі қолданылады. Тат ауруына төзімділігін бағалау. Белгілі бір климаттық жағдайда тат ауруы жиі өте қатты байқалса, сорттың төзімділігін оның шалдығу дәрәжесі бойынша егі алқабында анықтауға болады.
Зиянкес жәндіктерге төзімділігін бағалау
Өсімдіктің зиянкестерге төзімділігі дегеніміз - оның жәндіктермен зақымданған мүшелері мен тканьдерін қалыпқа келтіру мүмкіндігі немесе зақымданбау қасиеті. Ауыл шаруашылық дақылдарының әр түрлі сорттарының зақымдану ерекшеліктері мынадай себептерге байланысты: 1. Анатомиялық - морфологиялық ерекшеліктері. 2. Өсіп-жетілу ерекшелігі. 3. Сорттардың зақымдалған мүшелері мен тканьдерін қалыпқа келтіру мүмкідігі. 4. Өсімдіктердің тканьдері мен мүшелерінің биохимиялық құрамы жөніндегі ерекшелігі. Жатып қалуға төзімділігін бағалау. Дәнді дақылдың жатып қалуы оны механикалық жолмен жинауды қиындатумен қатар, көптеген шығынға ұшыратады. Интенсивті сорттар үшін бұл көрсеткіш міндетті талап болып табылыды. Дәнді - дақылдардың жатып қалуын екіге бөледі: 1. Дақылдардың сабақтан жатып қалуы; 2. Тамыр түбінен жатып қалуы;
Селекциялық процестің техникасы және оны ұйымдастыру
Жаңа сорттар шығару процесі ерекше селекциялық әдістерді қолданумен және өнімді ету, күту,бақылау, жинау кезінде бір сыпыра техникалық тәсілдерді пайдаланумен байланысты мәселелердің үлкен жиынтығын қамтиды. Бұған сондай-ақ учаскені таңдау және оны селекциялық жұмыстарға дайындау, сорттар мен селекциялық нөмірлерді сынау және оларды көбейту, алынған мәлметтерді жөнлеу т.б. жұмыстарды белгіленген схема бойынша ұйымдастыру мен іске асыру мәселелері кіреді. Селекциялық процесс сорт шығарумен аяқталады. Сорттар мен селекциялық материалдарды сынау кезінде олар үшін барлық агротехникалық жағдайлар бірдей болуы тиіс. Мөлдектердің көлемі мен мүсіні туралы көп айтылып та, жазылып та жүр. Бірақ мөлдектің көлемі кішігірім болып қайталымы көп болған дұрыс. Себебі топырақтың шұбарлық әсері де аз болады. Егер мөлдек ұзартылған және ені тарлау болса солғұрлым салыстыру қажеттері азайып, нақтылығы артады.
1.2 Өсімдіктер селекциясы
Өсімдік селекциясы (лат. selectіo - таңдау, сұрыптау) -- ауыл шаруашылықтың өсімдіктерінің жаңа сорттарын, гибридтерін шығаратын және бұларды шығару әдістерін зерттейтін ғылым, өсімдік сорттары мен гибридтерін шығару әдістері туралы ғылым (2-сурет). Өсімдік селекциясы ғылым ретінде агрономия ғылымы саласына жатады, бірақ егіншілікке, агрохимия, өсімдік өсіруге қарағанда селекция ғылымы өсімдіктің өз табиғатына әсер ету жолдарын іздеп, тұқым қуу қасиетін қажет бағытқа өзгертуді көздейді. Сондықтан өсімдік селекциясының теориялық негізі - генетика. Өсімдік селекциясы ботаника, цитология, өсімдік физиологиясы, өсімдік өсіру, экология т.б. ғылымдар мен тығыз байланысты. Өсімдік селекциясы жұмыстары нәтижесінде шығарылған жаңа сорттарды өндіріске енгізу - алғашқы шыққан өндірісі өнімін арттырудың ең бір тиімді әдісі.
2-сурет. Өсімдік селекциясы
Өсімдік селекциясы тарихи адамның егіншілікпен айналасуынан басталады. Селекцияның қарапайым түрі ерте заманда-ақ ірі дәнді келесі жылы себуге қалдырып отырудан басталады. Бұндай халық селекциясы шығарған бірқатар сорттардың маңызы әлі күнге дейін орасан зор. Өсімдік селекциясы дамуына Батыс Еуропа елдері селекционер-практиктері 1774 жылы Париж маңында құралған Вильмонер селекция фирмасы жұмыстарының қорытындысы, Ч.Дарвинның Түрлердің пайда болуы деген еңбегі, К.А.Тимирязевтің тұқым қуу және өзгергіштік туралы ілімі, И.В.Мичуриннің сұрыптау нәтижесінде жемістердің жаңа сорттарын шығару жұмыстары үлкен әсер етті. КСРО-да өсімдік селекциясы алым ретінде 19 ғ. аяғы мен 20 ғ-дың басында қалыптаса бастады. Ең алғашқы ғылыми мекеме 1885 жылы Полтавада құрылды. 1903 жылғы Мәскеу құрамында селекциялық арнаулық тәжірибе станциясы құрылып, дәнді дақылдар мен зығырдың алғашқы жаңа сорттары шығарылған.1909жылы Харьковте т.б. қалаларда тәжірибе станциялар құрылды. 1921 жылы В.И.Ленин қол қойған Тұқым туралы декрет шықты, бұл селекция, тұқым мәселелерімен айналысатын мекемелер жұмысының негізіне алынды. 1924 жылы Бүкілодақтық ботаника және жаңа екпе дақылдар интернаты құрылып, ол 1930 жылы Бүкілодақтық өсімдік өсіру интернатына айналды. Бұл интернатты ұзақ уақыт Н.И.Вавилов басқарып, өсімдік селекциясының теориялық негізін құрды және елімізде тәжірибе-селекция жұмысын ұйымдастыруға көп еңбек сіңірді. П.П.Лукьяненконың басшылығымен Краснодар ауыл шаруашылық ғылыми-зерттеу институтында күздік бидайдың жоғары өнімді Безостая-1, Аврора және Кавказ деген сорттары шығарылады. Бұлар бұрынғы аудандастырылған (12-18 ц өнім беретін) сорттарға қарағанда гектарынан 60-70 ц өнім береді [14,144б.]
Қазақстанда өсімдіктер селекциясы' саласындағы жүйелі зерттеулер 20 ғ-дың 30-жылдары басталды, қазіргі уақытта Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институты, Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, Қазақ мал азығын өндіру және жайылым ғылыми-зерттеу институты, Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, т.б. бірқатар ауыл шаруашылығы институттары, облыс ауыл шаруашылығы және селекциялық тәжірибе станциялары шұғылданады. Өсімдік сорттары мен гибридтерін шығарудағы негізгі мақсат - өсімдіктің өнімділігін, аязға, қуаңшылыққа төзімділігін арттырып, аурулар мен зиянкестерге қарсы тұру қабілетін күшейту, т.б. Қазіргі кезде жеміс-жидектің, дәнді дақылдардың, картоптың, көкөніс-бақша дақылдарының, т.б. бірнеше сорттары.
Өсімдіктің жоғары өнімді түрлерін, жануалардың тиімді тұқымдардың немесе микроорганиздердің штамдарын сұрыптай отырып, олардың бұрынғы жабайы тектеріне тән генотиптерін өзгертуге болады. Ч.Дарвин қалыптастырған сұрыптау туралы генетикадағы тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің заңдылықтары селекцияның теориялық негізін құрайды. Өсімдіктердің сорттары мен жануарлардың тұқымдарында пайда болған тұқым қуалайтын өзгергіштік сұрыптау үшін негізігі қажетті материал болып есептеледі. Өсімдіктер селекциясында сұрыптау, будандастыру экспериметтік мутагенез сияқты әдістер қолданылады.
Сұрыптау. Өсімдіктердің көбеюіндегі тозаңдану жолдарына қарай сұраптау: жаппай және жеке сұрыптау болып екіге бөлінеді.
Жаппай сұрыптауда бастапқы материалдан селекция үшін тиімді белгі қасиеттері бар даралардың тобы бөлініп алынады. Жаппай сұрыптау көбінесе айқас тозаңданатын өсімдіктерде жүргізіледі.
Жеке сұрыптау әдісімен адам үшін қажетті белгі-қасиеттері бар жеке дараларды іріктеп, әрі қарай ұрпақ алынады. Бұл әдіс көбінесе өздігінен тозаңданатын өсімдіктер, мысалы арпа, сұлы т.б. үшін өте қолайлы.
Гетерозис құбылысы. Атап көрсетілгендей гентикалық тұрғыда бір-бірінен алыстаутұрған организмдерді будандастырғанда алынатын гибрид ұрпақтың тіршілік қабілеті жорғары, өсу қабілеті күшті болып келеді. Мұндай құбылысты ең алғаш 1914 жылы америкалық генетик Дж.Шелл жүгері өсімдігінен байқап, оны гетерозис деп атады. Гетерозис барлық тірі органимзмдерге тән құбылыс, яғни жануарларды өсімдіктер мен микроорганизмдерде кездеседі. Гетерозис кезінде будан зат алмасу қарқынды жоғарылап, соған сәйкес өнімі молаяды [15,174б.]
Өсімдіктер селекциясындағы қол жеткен табыстар. Қоғамның өндіргіш күштерін арттырып, эконоимканы нығайтуда сұрыпталу жұмыстарының маңызы зор. Бұл тұрғыда, әлемдік селекцияда көптеген қол жеткізген табыстар бар. Соның ішінде орсы селекционері И.ВМичуринді ерекше атауға болады. Сонымен қатар орыс селекциоенері В.С.Пустовойт күмбағыстың майлы сорттарын, П.П.Лукьяненко бидайдың гектарына 50центнерге дейін өнім беретін Безостоя-1 сортын, В.Н.Ремесло мол өнімді Мироновская-264,208 және т.б. сорттарын алды. Селекционерлер-А.П.Шехурдин мен В.Н.Маманов шығарған жаздық бидайдың Саратов-29 сорты жоғары сапалылығымен еркешеленеді.
Қазақстанды өсімдіктер селекциясының дамуына академиктер-Ғ.З.Бияшев, В.П.Кузьмин, Р.А.Оразалиев, І.Әбуғалиев, А.Ғаббасов,Н.Л.Удольская және т.б. зор үлес қосты. Елімізде шығарылған сорттардың ішінде күздік бидайдың Красноводопад-210 сортын ерекше атауға болады. Бұл сорт Орта Азияның тәлімі жерлеріне арналған, құрғақшылыққа төзімді, сабағы жапырылмайды, дәні төгілмейді, түсімі жөнінен Безостая-1 сортынан кем емес. Сол сияқты Қарағанды тәжірибе станциясында шығарылған жаздық бидайдың Қызылбас сортының технологиялық сапасы жоғары.
Өсімдік селекциясы - алғашқы шыққан өсімдіктерінің жаңа сорттарын, гибридтерін шығаратын және бұларды шығару әдістерін зерттейтін ғылым.Өсімдік селекциясы ғылым ретінде агрономия ғылымы саласына жатады,бірақ егіншілікке,агрохимия,өсімдік өсіруге қарағанда,селекция ғылымы өсімдіктің өз табиғатына әсер ету жолдарын іздеп,тұқым қуу қасиетін қажет бағытқа өзгертуді көздейді.сондықтан өсімдік селекциясының теориялық негізі-генетика,өсімдік селекциясы ботаника,цитология,өсімдік физиологиясы,өсімдік өсіру,экология т.б. ғылымдар мен тығыз байланысты.Өсімдік селекциясы жұмыстары нәтижесінде шығарылған жаңа сорттарды өндіріске енгізу-алғашқы шыққан өндірісі өнімін арттырудың ең бір тиімді әдісі.Өсімдік селекциясы тарихи адамның егіншілікпен айналасуынан басталады. Селекцияның қарапайым түрі ерте заманда-ақ ірі дәнді келесі жылы себуге қалдырып отырудан басталады. Бұндай халық селекциясы шығарған бірқатар сорттардың маңызы әлі күнге дейін орасан зор. Өсімдік селекциясы дамуына Батыс Европа елдері (селекционер-практиктері,1774 жылы Париж маңында құралған) Вильмонер селекция фирмасы жұмыстарының қорытындысы, Ч.Давинның Түрлердің пайда болуы деген еңбегі, К.А.Темерязевтің тұқым қуу және өзгергіштік туралы ілімі, И.В.Мичуриннің сұрыптау нәтижесінде жемістердің жаңа сорттарын шығару жұмыстары үлкен әсер етті. СССР-де өсімдік селекциясы алым ретінде 19ғ. Аяғы мен 20ғ-дың басында қалыптаса бастады. Ең алғашқы ғылми мекеме 1885ж.полтавада құрылды. 1903жылғы Москва құрамында селекциялық арнаулық тәжірибе станциясы құрылып, дәнді дақылдар мен зығырдың алғашқы жаңа сорттары шығарылған.1909жылы Харьковте т.б. қалаларда тәжірибе станциялар құрылды. 1921жылы В.И.Ленин қол қойған Тұқым туралы декрет шықты, бұл селекция, тұқым мәселелерімен айналысатын мекемелер жұмысының негізіне алынды. 1924жылы Бүкіл одақтық ботаника және жаңа екпе дақылдар интернаты құрылып, ол 1930жылы Бүкіл одақтық өсімдік өсіру интернатына айналды. Бұл интернатты ұзақ уақыт Н.И.Вавилов басқарып, өсімдік селекциясының теориялық негізін құрды және елімізде тәжірибе-селекция жұмысын ұйымдастыруға көп еңбек сіңірді. П.П.Лукьяненконың басшылығыменКраснодар а.ш. ғылыми-зерттеу институтында күздік бидайдың жоғары өнімді Безостая 1, Аврора және Кавказ деген сорттары шығарылады.Бұлар бұрынғы аудандастырылған (12-18 ц өнім беретін) сорттарға қарағанда гектарынан 60-70 ц өнім береді [11,85б.].
1.3 Жануар селекциясы
Жануарлар селекциясының негізіне де өсімдіктердегідей тұқым қуалайтын өзгергіштік пен сұрыптау жатады. Жаппай және жеке сұрыптаулар жануарларға да тән. Алайда жануарлар селекциясының өз ерекшеліктері бар. Олар: жануарлар тек жыныстық жолмен ғана көбейеді; жануарларда ұрпақ саны көп бола бермейді және әрбір жекек даралардың өзінің селекция үшін маңызы болуы мүмкін.
Жануарлар селекциясында оның түрлі белгілері мен қасиеттерінің арасындағы байланыстар ескеріледі. Мысалы, ірі қара малдың сүттілігі оның дене бітіміне,қан айналу және тыныс алу жүйелерінің жақсы жетілуіне,т.б. байланысты. Сондықтан малдың тұқымын асылдандыру үшін жаппай сұрыптаудың осындай тәсілі қолданылады. Осылайша бірнеше белгілері бойынша сұраитай жүргізу арқылы біздің елімізде ірі қараның етті бағыттағы-қазақтың ақбас сиыры және сүтті бағыттағы-қырдың қызыл сиырлары шығарылды.
Жануарлардың әр түрлі тұқымдары сыртқы орта жағдайларының өзгерісі мен азықтандыруға бірдей жауап бере бермейді. Мысалы, ірі қараның етті тұқымдарына құнарлы азық берілсе салмағы артады, ал сүтті тұқымдарда сүті молаяды. Сол сияқты жұмыртқалағыш леггорн тауықтарына жемді жақсы берсе, салмағы онша өзгермейді, бірақ жұмырқалағыштық қасиеті артады.
Жануарлар селекциясында қолданылатын будандастыру әдістері. Жануарлар селекциясында өсімдіктер селекциясындағыдай будандастырудың үш түрлі әдісі қолданылады: туыстық, туыстық емес және алыстан будандастыру. Туыстық будандастыруда бастапқы форма ретінде бір-біріне туыстығы жақын жануарлар немесе ата-анасы мен ұрпағы алынады. Будандастырудың мұндай түрі организмнің бойындағы кейбір рецессивті гендер арқылы анықталатын белгі-қасиеттерді гомомзиготалы жағдайға келтіру үшін қолданылады. Рецессивті гендердің әсері гетерозиготалы жағдайда білінбейтіндігі Мендель заңдарына байланысты екенін білесіңдер. Ал жақын туыс жануарлардың гендері құрамы жағынан бір-біріне ұқсас келеді. Сондықтан олардың ұрпағы көбінесе гомозиготалы жағдайда болады [2,70б.]
Сонымен туыстық будандастыру селекцияда рецессивті гендер арқылы анықталатын шаруашылық жағынан тиімді белгі-қасиеттерді тұрақтандыру үшін қолданылады.
Алыстан будандастыру. Алыстан будандастыру әдісі тек өсімдіктерде ғана емес, жануарлар селекциясында да қолданыады. Жануарларда да өсімдіктерде-гідей түраралық будандар көбінесе ұрпақсыз болады. Мұндай жағдайда, олар-дың ұрпақ беру қабілетін қалпына келтіру өте күрделі. Себебі жануарларда хромосома санын екі еселеу арқылы полиплоидтерді алу мүмкін емес. Алайда, алыстан будандастыру арқылы алынған будандардың ұрпақсыз болсада шаруашылықтық маңызы бар. Мысалы, бие мен есекті будандастыру арқылы алынған қашырды адам баласы ертеден пайдаланып келеді.
Кейбір түраралық будандастырулардан алынатын будан ұрпақ өсімтал келеді. Мұндай жағдайда олар үй жануарларының жаңа түрлерін шығару үшін, яғни селекциялық мақсатта қолданылады.
Алыстан будандастыру әдістің қолданудың нәтижесінде көптеген жетістіктерге қол жетті. Соның бірі, мысалы, қазақстандық ғалымдар: Н.С.Бутарин, Ә.Есенжолв және А.Жандеркиндер биязы жүнді қойларды жабайы арқармен будандастырырып,арқар-меринос тұқымын шығарды. Мұндай қойлар биік таулы аймақтардағы жайылымдарда жайылып, тіршілік етуге бейім келеді. Ондай қасетті олар-арқардан, ал жүнінің биязылығын енесінен-биязы жүнді қойдан тұқым қуалап алған.
Қодас пен мүйізді ірі қараны будандастыру бойынша да селекциялық жұмыстар жүргізілуде. Қодас-биік таулы жерлерде өсетін үй жануары. Негізінен күш көлігі ретінде пайдалынылады. Еті қатты, сүті аз, бірақ майлы болып келеді. Мүйізді ірі қара мен қодастың арсынан шыққан будандарда, гетерозиске байланысты еті мен сүтінің сапасы қодасқа қарағанда артық болып шыққан.
Қазақстан селекционерлерінің қол жеткен табыстары. Жоғарыда аталған әдістерді қолдана отырып, қазақстандық ғалымдар: М.Ә.Ермеков, В.А.Бальмонт, Ә.Е.Еламанов, Д.Н.Пак, Б.М.Мусин, Н.З.Ғалиакберов, И.Н.Попов, Қ.Ү.Медеубеков және т.б. ауыл шаруашылық жануарларының көптеген жаңа тұқымдарын шығарды. Енді солардың кейбіреулеріне тоқталайық. В.А.Бальмонттың басшылығымен елімізде алғашқы етті-жүнді бағыттағы қой тұқымы-қазақтың биязы жүнді қойы шығарылды. Ол-жүнді көп беретін әрі өсімтал тұқым [7,236б.]
Ә.Е.Еламанов, Қ.Ү.Медеубеков және т.б. ғалымдардың қатысуымен Қазақстанның солтүстік аймақтарының қатаң табиғат жағдайына төзімді, биязы жүнді қойдың жаңа тұқымы-Солтүстік Қазақстан мериносы шығарылды. Ол Бесқарағай және Сұлукөл қойы деп екі типке бөлінеді. Бұлар-еліміздегі жүнді-етті бағыттағы қой тұқымдарының таңдаулыларының бірі.
Еділбай қойы-халықтың селекция жолымен алынған, қылшық жүнді, құйрық-ты қазақы қой тұқымының түрі. Ет-май өндіру бағытында өсіріледі.
Б.М.Мусин, Н.З.Ғалиакберов және т.б. ғалымдар шығарған сиырдың етті тұқымы-қазақтың ақбас сиыры республикамызда көп тараған.
Д.Н.Пактың басшылығымен Алатау сиыры шығарылды. Сүтті мол беретін ірі қараның жаңа тұқымдарынаң қатарына қазақстандық селекционерлер шығарған еліміздің солтүстік аймақтарында өсірілетін-қырдың қызыл сиыры мен оңтүстік аймақтардағы-әулиеата сиырлары да жатады.
Сонымен қатар Қазақстан селекционерлері шығарған жылқы тұқымдары да бар. Олар шөлейтті аймаққа бейімделген, етті-сүтті бағыттағы-көшім жылқысы мен желісті-қостанай жылқысы.
Республикамыздың ғылыми-зерттеу мекемелерінде мал тұқымын асылданды-рудың жаңа әдістері де ойластырылған. Мысалы, академик Ф.М.Мұханбетқа-лиевтің басшылығымен Эксперименттік биология институтында дүние жүзі бойынша алғаш рет трансплантация әдісімен қозы алынды. Оның мәнісі-ұрық-танған жұмыртқа жасушасы басқа аналық организмге апарып салынады да содан ұрпақ дамиды. Мысалы, аустралияның биязы жүнді қойының ұрығымен біздің жергілікті қойдың аналығын ұрықтандырып, содан қозы алынды. Бұл әдіс мал тұқымын асылдандырудың жолдарын жеңілдетеді.
Трансплантация әдісі-қазіргі уақытта мал шарушылығында кеңінен қолданы-лады.
1.4 Микроорганизмдер селекциясы
Микроорганиздерді адамзат ерте заманнан бері нан пісіруде,сүт өнімдерін дайындауда,шарап ашытуда және т.б. мақсаттарда қолданылып келеді. Қазақ халқының ұлттық тағамдары-қымыз бен шұбатты ашыту және ірімшік пен құртты қайнатып-әзірлеу микроорганизмдердің қызметіне тікелей байланысты.
Сонымен қатар микроорганизмдерден адамның денсаулығы үшін қажетті дәрі-дәрмектер алынады. Көптеген ауруларды емдеуде қолданылатын антибио-тиктер-бактериалар мен саңырауқұлақтардың өнімдері болып табылады. Мысалы,пенициллин зең саңырауқұлағынан,стрептомоцин мен биомицин актиномицеттерден алынады.
Микробиологиялық зерттеулер,әсіресе,XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бас кезінде қарқынды дами бастады. Соған байланысты микроорганизмдердің табиғатта көп тараған түрлерін тауып,пайдаланумен қатар,селекциялық жолмен олардың жаңа түрлерін шығару қажет болды. Соның ішінде сұрыптау арқылы адамға пайдалы өнімдер-антибиотиктер,витаминдер,фе рменттер және т.б. микроорганизмдердің түрлері іріктеліп алынды [8,85б.]
Микроорганизмдер селекциясында жасанды мутагенез әдісі де кеңінен қолданылады (4-сурет). Радиоактивті сәулелермен немесе кейбір химиялық қосылыстар- мен әсер ету арықылы микроорганизмдердің жоғары өнімді түрлері алынған. Мысалы,осы әдіспен қазақ ғалымы М.Х.Шығаева бактерияның бірқатар пайдалы. мутантты түрлерін шығарды. Мұндай зерттеулердің антибиотиктер өндіріде де үлкен маңызы бар. Ресей оқымыстысы С.И.Алиханян алған микроорганизмдердің мутанттары бастапқы түрлеріне қарағанда,антибиотик-терді ондаған есе көп береді.
3-сурет. Микроорганизмдер селекциясы
Тамақ өнеркәібінде қолданылатын микроорганизмдер бойынща да селекция-лық жұмыстар қарқынды жүргізілуде. Мысалы,селекциялық жолмен ашытқыш бактериялардың нанның сапасын арттыратын жоғары өнімді түрлері шығарылған.
Адамда ауру тудыратын бактериялар мен вирустарда да мутациялық өзгеріс-тер кездеседі. Кейде олар микробтардың зиянды әсерін күшейтуі мүмкін, бірақ оған қарсы шаралар қолданылып отырады.
Биотехнлогоия. Биотехнология дегеніміз-адамға қажетті өнімдерді биология-лық обьектілердің көмегімен өндіруі. Бұл ретте микроорганизмдер мен өсімдіктер және жауарлар жасушалары, жасуша оргонойдтері немесе биолгиялық белсенді молекулалар қолданылады.
Қазіргі биотехнологиялық бастамасы микроорганизмдердің көмегімен антибиотиктерді, аминқышқылдарын, витаминдерді, ферменттерді және т.б. зат-тарды өндіруден басталады. Бұл заттарды бактериялар, зең саңырауқұлақтары сияқты микроорганизмдер жасыл өсімдіктері фотосинтез кезінде түзілетін көмірсулармен қоректенудің негізінде синтездейді. Осылайша көмірсулары микроорганизмдердің көмегімен ауыл шарушылығына, тамақ өнеркәсібіне, денсаулық сақтауға, пластмасса жасауға және т.б. қажетті заттарға айналады.
Микробиологиялық синтезді негізінде мал азығына қосымша ретінде қослатын нәруыздар мен аминқышқылдарын алудың өндірістік тәсілдері жасалады.
Генетикалық және жасушалық инженерияның дамуы нәтижесінде, биотехнологиялық әдіспен бұрын қол жетпей келген инстулин, интерферон препараттарын, адамның өсу гармонын және т.б. алу мүмкіндігі туады.
Қазіргі маңызды мәселелердің бірі-азық-түлік өндіру. Себебі Жер шарында-ғы адам саны өскен сайын ашаршылық болу қауіпі туады. Осы проблеманы шешуге биотехнологияның тікелей қатысы бар. Нәруызды заттардың микробтардың көмегімен синтездеу азық-түлікті молайтуға да тиісті үлес қосты. Биотехнологияның жетістіктері-өсімдіктермен жануарлар селекциясында және ауылшарушылығы дақылдарын түрлі зиянкестер мен арамшөптерден қорғау үшін де қолданылады [14,159б.]
Биотехнология энергетикалық мәселелерді шешуге де қатысады. Қазіргі кезде мұнай мен газдың қорының азаюы байқалып отыр. Осыған байланысты кейбір елдерде энергетикалық проблеманы шешу үшін жасыл өсімдіктер синтездейдін органикалық заттарды спиртке айналдырып, ал оны жанармай ретінде пайдаланудың жолдары табылған. Мысалы, Бразилияда пайдалынатын барлық жанармайдың 75%-ы этанолдың есебінен өндірілмек.
Соңғы кездерде тұрмыста кеңінен қолданылып жүрген пластмассаны өсімдік өнімдерін биотехнологиялық жолмен өңдеу арқылы жасау қолға алынуда. Мысалы, Жапонияда өсімдік крахмалы негізінде пластмасса жасалған. Онда крахмалы бар қоректік ортада өсірілген микроорганизмдер триглюкополи-сахаридтер түзген. Оларды белгілі бір өңдеуден өткізгенде -30°-тан +100°-қа дейін төзімді пластмсса алынған. Мұндай пластмассалардың бір ерекшілігі жанған кезде зиянды газдар бөлінбейді, яғни ауаны ластамайды. Бұл затты алу үшін өсімдіктердің түрлі қалдықтары-күнбағысытың сабағы, дәнді дақылдардың сабаны, жүгері собығы және т.б. пайдалынады.
Қоршаған ортаны қорғау да, биотехнологиялық маңызды мәселерінің бірі болып табылады. Мысалы, ластанған суды, топырақты микроорганизмдердің көмегімен тазарту. Сол сияқты организмге зиян келтіретін өндіріс қалдықтарын бір жасушалы хлорелла балдырының көмегімен залалсыздандыруға болады.
1.5 Өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдер селекциясының жетістіктері
XX ғасырдың соңында жер бетінде халықтың саны 6 млрд-қа жетті. Халықты жоғары сапалы азық-түліктік заттармен толық қамтамасыз ету үпгін өсімдіктер мен жануарлардың өнімді сорттары және тұқымдары қажет. Қазір Қазақстанда 200-ден астам ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің сорттары мен будандары аудандастырылған.
Бидай -- астық тұқымдас өсімдіктердің ішінде Қазақстан үшін негізгі дәнді дақыл. Қазақстанда бидайдың жәнө басқа дақылдардың селекциясымен айналысатын ірі ғылыми-зерттеу институттары бар. Олар А.И. Бараев атындағы Қазақтың астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты (Ақмола облысы Шортанды ауданы), Қазақтың В.Р.Вильямс атындағы егіншілік ғылыми-зерттеу институты (Алматы облысы Алмалыбақ ауданы). Осы институттардың ғалымдары шығарған жоғары өнімді сапалы бидай сорттары республикамыздың көптеген алқаптарына егіледі. Академик Р.А.Оразалиев өзінің шәкірттерімен соңғы 20 жылдың ішінде 50-ге жуық бидайдың сорттарын шығарып, аудандастырды. Қазақстан ғалымдары шығарған кейбір бидайлардың сорттары.
Солтүстік Қазақстан егіншілігі үдету, топырақтың құнарлылығын көбейту және толық пайдалану жолдарымен даму керек [15,53б.]
Жергілікті климатқа жақсы икемделген бидай сорттары керек, олар жоғары енімді, тез пісетін, дәні сапалы, аурулар мен зиянкестерге төзімді болулары шарт.
Қазақстанның солтүстігінде бидай селекциясында негізгі мәселе - өнімді құрастыруға керек құнарлылық ресурстарын толық пайдаланатын сорттарды шығару. Сондықтан кең алқаптағы өнімділікке селекциялық жұмыста бірінші болатыны өсімдіктердің биологиялық, физиологиялық және морфологиялық қасиеттерінің белсенді тәсілдерін және оларды қоршаған жағдайлармен сәйкестеу. Жаздық бидайдың өнімділігін жоғарылату үшін жергілікті климаттың жағдайында академик В.П.Кузьмин айтқандай, селекционерлерге күрделі комплекстік белгілермен жұмыс істеу керек. Ең маңыздылары мыналар: І.топырақтың температурасы 8-10 градуста тұқымдардың бір уақытта өнуі, 2.еккеннен кейін 5-6 төулікте өсу қуаттылығы, түптенуі, түпкі тамырлардың саны мен ұзындығы, З.еккеннен кейінгі 5-6 күні өскіннің ұзындығы мен өсу қуаттылығы, 4.тұқымның егістегі өнгіштігі, өскіндердің жиілігі, 5.жамылғы ұлпалардың беріктігі, түктілігі, жапырақтардың балауыз қабаты және олардың шаң дауылдар мен зиянкестердің механикалық зақымдануына төзімділігі, б.бірінші жапырақтардың өсу қуаттылығы, көлемдері, аязға төзімділігі, күннің күйдіргеніне және ауаның құрғақшылдығына төзгіштігі. 7.зақымдалған жапырақтардың жаңаларымен толтырылу қуаттылығы мен мүмкіншілігі. 8.түптену кезеңіндегі құрғақшылдыққа төзімділігі. 9.түптену кезеңіне ауысу уақыты. 10.сабағы мен масағының өсу кезеңіне ауысу уақыты. 11 .жапырақтардың бір өсімдіктегі және масақтану кезеңіндегі 1 кв.м егістіктегі бетінің көлемі, фотосинтез өнімділігі. 12.түптеніп өсу кезеңіндегі қүрғақшылыққа төзімділігі. ІЗ.масақтану кезеңіндегі және одан кейінгі құрғақшылыққа төзімділігі, астыңғы жапырақтардың солуы, орта қатардағы жапырақтардың тургорды жоғалтуы, жоғарғы жапырақтардың ыстық уақыттарда бүрісуі. 14.масақтану кезеңінің ұзақтығы. 15.масақтың жапырақ қынабынан шығуы. Іб.масақтан жапырақ қынабына дейінгі сабақтың ұзындығы. 17.сабақтың үзындығы. І8.тамыр шірігімен, татпен және қаракүйемен зақымдалу уақыты мен мөлшері. І9.пісу ұзақтығы. 20.масақтың отыруы, қисайуы. 21,тамыр түбінен және сабағынан жапырылу типі. 22.сабақтарының биіктігі мен біркелкілігі. 23.дәннің масақтан шашаылуға төзімділігі. 24.вегетация кезеңінде өсімдіктердің жалпы сақталуы. 25.өсімдіктердің жалпы және дәндік өнімділігі, дәннің өсімдік салмағына қарағанда шығу пайызы. 26.бір өсімдіктегі қуалап өскен сабақтардың саны. 27.дәннің толықтылығы. 28.дәнді жинағаннан кейін бірінші күнгі өнімі. 29.тазалап және сорттағанда болатын қалдық отход саны. ЗО.бір көлемде өнімнің құралдарын дұрыс келістіру өсімдіктер саны,өнімдік түптенуі, масақтағы дәндердің саны және бір дәннің салмағы [13,159б.]
Н.И.Вавилов атындағы Ресейлік ғылыми - зерттеу институтының дүниежүзілік гендік қорында әр түрлі белгілері бар бидайдың өсімдіктері көп. Осы ғылыми орынның жаздық бидайының үлгілерін жергілікті климат жағдайында кеңінен және әр жағынан зерттей отырып селекционер керек түрлерді ана-мына белгілерімен селекциялық жұмыс жүргізуге ала алады. Қазақстанның солтүстігінде зерттелетін бидай үлгілеріндегі керек белгілерді экологиялық зерттеумен табуға болады, оны жүргізген бақылаулар көрсетті. О.С.Хориков, А.С.Ермилов, Л.П.Каратаева, В.К.Швидченко 1981-1985. Осы белгілердің барлығы әр түрлі тәсілдердің көмегімен селекциялық өңдеуге икемді. Олардың біреуінің дамуын бәсеңдетсе өнімді төмендетеді, кейбір жағдайда тіпте көп.
Қазақстанның солтүстігіндегі тәжірибе мынаны көрсетеді, өндіріске келген жаңа сорттар өнімділікті көтерді. О.С.Хориков, В.К.Швидченко, 1981. Дәннің сапасы да жақсарды. Мына сорттар, Целиноградка, Целинная 20, Целинная 21, Целинная 60, Целинная Юбилейная өнімділікті дәннің сапасымен сәтті біріктірді. Жаздық жұмсақ бидайдың сорттарында жоғары өнімділікті дәннің жоғарғы сапаларымен біріктіру Қазақстанның солтүстігінде мүмкін болды. Бірақ бұл мәселені селекциялық процесте толық шештік деуге болмайды. Қазіргі ауыл шаруашылық өндірісі селекционерлерден одан да жоғары өнімді дәндері өте жақсы сапалы сорттарды талап етеді. Сондықтан, қазіргі уақытта ең басты бағдарлар селекцияда өнімділікті көтеру және дәннің сапасын көтеру. Қазақстанның солтүстігінде дөннің кейбір белгілерін күшейту селекциялық қиындық туғызбайды. Ол белгілерге ақуыздың көлемі жатады. Қиындау жағдайда, селекция жағынан, басқа технологиялық көрсеткіштері.
Қазақ АШҒЗИ-дың биохимия және технология зертханасының айтуынша төрт жылдық зерттеуде Акмолинка 1 сортында ақуыздың көлемі 17,88 пайыздан, кейін 18,77-ге өзгерді, Жауын-шашын көп болған жылдары ақуыз көлемі төмендемейді. Осындай көрсеткіштер басқа сорттарда да бар. Ұнның күшінде керісінше көрсеткіштер байқалады. Жылдың метеорологиялық жағдайларына қарай ұнның күші көп өзгереді, тіпті бұл көрсеткіш бидайдың күшті сорттарында да төмендейді. Сондықтан Қазақстанның солтүстігіндегі шаруашылық егістіктерінде дәннің сапасын, жылға байланысты төмендетпейтін бидай сорттары керек.
Екінші маңызды және өте күрделі мәселе - ерте пісетін сорттарды құру. Қазақстанның солтүстігінде жоғарғы өнімділікті жоғары сапалы дәнмен біріктіре отыра тез пісетін сорттар болу керек. Ауыл шаруашылық өндірісінде осындай сорттарға сұраныс мол. Өкініштісі, осы уақытқа дейін тез пісетін жоғары өнімді жаздық жұмсақ бидайдың сорты шығарылған жоқ [10,147б.]
Қазіргі уақытта бұл аумақтағы орташа пісетін және ортадан кеш пісетін жаздық бидайдың сорттарының көптігі ауыл шаруашылық жұмыстарғада көп ауыртпалық жасайды, көбінесе жауын-шашынды суық жылдары агротехниканың кейбір элементтерін бұзуға жағдай туғызады. Сондықтан, Қазақстанның солтүстігінде бидай сорттарының ерте пісуі мәселесі-селекцияның осы уақыттағы ең маңыздысы. Ауыл шаруашылығында бұл мәселені екі жолмен шешуте болады, бірінші, жаздық бидайдың тез пісетін сорттарын құру, екінші, күздік бидайлардың сорттарын өндірісте өндіру. Алайда жаздық жұмсақ бидайдың тез пісетін сорттарын шығару және солтүстікте күздік бидайды өсіру - күрделі мәселе. Бұл мәселені орынды шешу үшін селекцияда ұзақ ізденістер мен зерттеулер керек. Мәселе биоклимат, физиология және генетика салаларында комплекстік ізденістерді талап етеді. Екінші күрделі мәселе - суарылмайтын егіншілікке жаздық жұмсақ бидайдың интенсивтік және жартылай интенсивтік сорттар құру. Бұл сорттар жалпы икемділігімен қатар, жергілікті жағдайларға, жауын-шашынды және топырақтың құнарлылығын молынан пайдаланатын сорттар.
Дүниежүзілік селекцияның жаздық жұмсақ бидайдың жоғары өнімді интенсивтік типті сорттарын шығару табыстары баршамызға кеңінен таныс. Жаңа генетикалық әдістердің негізінде құралған ескі сорттық кемшілікті, жоғары өнімді қысқа сабақты сорттармен айырбастаудың нәтижесінде Америкада, Иидияда, Батыс Пакистанда т.б елдерде астықты мол өндіруге мүмкіндік берді. Нобель премиясының лауреаты Норман Борлаугтың қысқа сабақты сорттары Мексикада астықты 3,5 млн-нан 25 млн.тоннаға дейін өндіруге, ал бидайдың сорттарының өнімділігін 7,5-тен 30 цга дейін көтерді.
Кеңес заманының селекционерлері күшімен көптегеи қысқа сабақты, жоғары өнімді бидайдың сорттары құрылды, олар отандық селекцияның алтын қорына мол үлес қосты. Кеңінен белгілі бидайдың тырбиғандық гені бар қысқа сабақты сортын академик П.П.Лукьяненко құрастырған. В.Н.Ремесло, П.И.Товстик құрастырған ергежейліктің үш гені бар сортқа көңіл бөлуге болады. Алайда шетел және ТМД елдерінің кейбір аумақтарындағы қысқа сабақты сорттарды құруда жақсы көрсеткіштерді көре отырып, біздің селекционерлер бұған жете көңіл бөлмей келеді.
1969 жылы Ауыл шаруашылық министрлігінің ұйғарымы бойынша Қазақ АШҒЗИ-дің селекция және генетика бөлімі жаздық бидайдың қысқа сабақты интенсивті сорттарын зерттеп өндіріске енгізді. Жергілікті жағдайға сай алынған агротехникаға сәйкес конкурстық сорттық сынау жүргізілді. Солтүстік Қазақстанға әкелінген жаздық жұмсақ бидайдың қысқа сабақты сорттары сорттардың экологиялық-биологиялық типінен алыс жататынын зерттеулер көрсетті, олар жергілікті сорттардан морфологиялық және шаруашылық белгілерімен өте ерекшеленіп тұрады. Бұл сорт Солтүстік Қазақстанның қуаң аудандарына жарамайтындығын көрсетті. Аудандырылған сорттардан қысқа сабақты сорттар өнімділігімен көп төмен, Саратовская 29 - 11,3-12,5 цга, Пиротрикс 28 - 14,2-15,4 цга.
Солтүстік Қазақстанда алдын-ала сынаудың көрсеткен тағы бір жарамсыз белгісі-олардың тапалдығы, біздің аумақта сабақтың үзындығын қысқартпау жағын тоқтататын экономикалық және табиғи факторлар бар [1,78б.]
Күннің сәулесі көп болғанымен топырақтағы ылғалдың аздығымен өсімдіктер өсіп-дамуын баяулатады, сондықтан егін биік болмайды. Қуаңшылық жылдары ұзын сабақты сорттардың өзі сабағын қысқартып механикалық жинауға жарамсызданады. Тапалдық - жергілікті жердің белгілі құбылысы, ол астық дақылдарын бөліп жинауды қиындатады, өйткені егін жинау жұмыстарын саябырлатады және дәндерді жерде көп қалдырады. Онымен қатар Қазақстанның солтүстігінде топырақты жел эрозиясынан сақтау және қысқы қар тоқтату үшін астық дақылдарын жинағаннан кейін биік аңыз қалдыру керек. Қысқа сабақты сорттардың сабағының биіктігі сонау жылдары 41-48 см болды. Бөлектеп жинағанда қысқа сабақтық тапалдықтан қалдырған аңыз шапқан массаны көтере алмайды, сондықтан олар топыраққа тиеді де, дестенің кебуі мен бастыруы қиындайды.
Индия, Чили, Мексика, АҚШ, Канада, Италияның интенсивті жаздық бидайларының қысқа сабақты сорттарының дүниежүзілік коллекциясын зерттеудің көрсеткені олар орта және ұзын сабақты сорттардан өнімділігімен асып түсе алмады. Ол сорттар ауа қуаңшылығына төзімсіз. Осыған байланысты Солтүстік Қазақстанның жағдайларында жаздық жұмсақ бидайдың интенсивті сорттарын құру үшін олардың тамыр жүйесін күшейту керек. Бұл жағынан, бастапқы материал ретінде, Солтүстік Қазақстан селекциясының сорттары - Акмола 1, Шортандинка, Шортандинская 25, Пиротрикс 28 т.б-ларға көңіл бөліну керек. Мұндай күрделі мәселелерді шешуте генетика, физиология, биохимия және технология салаларының мамандарын кірістіру керек. Осындай алғашқы материалды комплексті өңдеу уақытты да, шығынды да азайтады. Қазақстанның солтүстігінде жаздық бидайдың өнімі көп жағдайларда климатқа байланысты, ал ол өте құбылмалы. Интенсивті егіншіліктің талаптарына сай жаздық бидайдың сорттарын шығаруға климаттың жалпы құрғақшылығы кедергі болады. Бірақ бұл аумақта құрғақшылық жылдарымен аралас жауын-шашынды жылдар болады. Осындай жылдары жаздық бидайдың сорттарының өнімділігі 30 цга, одан да мол болғанда астықтың жалпы түсіміне әсер етеді, жердің кеңдігіне байланысты болады О.С.Хориков, В.К.Швидченко, ІІ.И.Зинченко, 1982.
Сонымен бидайдың интенсивті сорттарын селекциялауда жауын-шашынды жылдарға бет бұру керек. Ол сәйкес құралатын сорттардың өнімділігі 60 цга және одан да көп болу тиіс. Құрғақшылық жылдары жаңадан құрылған сорттар өнімділігін, құрғақшылыққа төзімді сорттардың өнімділігінен төмендетпеу керек. Айта кету керек, интенсивті сорттарды селекциялағанда Солтүстік Қазақстанда ксерофильдік және гигрофильдік белгілерді сәйкестендіру. Қазіргі уақытта Бүкілресейлік өсімдік шаруашылық институтының коллекциясынан селекционерлер суармалы жерде жаздық жұмсақ бидайдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыс Өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдер селекциясының жетістіктері тақырыбында орындалған.
Селекцияға жалпы сипаттама берілді. Өсімдіктер, жануар және микроорганимдер селекциясы зерттелді. Олардың жетістіктеріне талдау жасалды.
Жұмыстың мазмұны кіріспе, негізгі бөлім, 3 сурет, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыс 36 беттен тұрады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1.1 Селекция туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1.2 Өсімдіктер селекциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.3 Жануар селекциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.4 Микроорганизмдер селекциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
13
1.5 Өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдер селекциясының жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
36
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Селекция (латын тілінен аударғанда selection- сұрыптау немесе іріктеу) - жаңа сорттар мен будандарды шығарумен айналысатын ғылым. Алғашқы кезде жаңа сорттар шығаруда тек сұрыптау әдісі қолданылған. Қазіргі кезде селекцияда сұрыптаумен қатар, будандастыру, полиплодия, мутагенез, биотехнология сияқты басқада әдістер кеңінен қолданылуда. Селекционерлердің жоғары мамандануын қажет ететін генді инженерия, гаплоидты селекция сияқты әдістерді пайдалану қазіргі күні басты бағытқа айналуда. Сондықтан селекционерлер жасушаның ішкі құрлысын, тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті, өсімдікте болатын ішкі құбылыстарды, аурулар мен зиянкестерді, өнімді сақта, өңдеу технологиясын жақсы білумен қатар, математиканы, химияны, өндіріс экономикасы мен ұйымдастыру негіздерін білулері қажет. Селекция жұмысының ғылыми - теориялық негізгі тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейтін ғылым генетика болғанымен, селекция өз алдына дербес ғылым. Ол жаңа ағзалар шығаруға негіз болатын ерекше әдістерге сүйенеді.
Өсімдіктер селекциясы егін шаруашылығымен бір мезгілде пайда болып, онымен бірге дамып келеді. Н.И.Вавилов атап көрсеткендей, егіншілік пен өсімдіктер мәдениеті жалпы адамзат мәдениетімен қатар дамыды. Мәдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару әдісінің тарихында 4 кезеңді бөліп көрсетуге болады: қарапайым, халықтық, өнеркәсіптік және ғылыми селекция. Байырғы халықтардың қарапайым селекциясы.
Курстық жұмыстың мақсаты: Селекцияға жалпы сипаттама беру, өсімдіктер, жануар және микроорганимдер селекциясын зерттеу, олардың жетістіктеріне талдау жасау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Селекцияға жалпы сипаттама беру;
Өсімдіктер, жануар және микроорганимдер селекциясын зерттеу;
Олардың жетістіктеріне талдау жасау;
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 Селекция туралы жалпы түсінік
Генетика-селекцияның теориялық негізі болып табылады. Солай бола тұра селекция жеке ғылым болғандықтан,оның өзіндік міндеттері мен мақсаттары және зерттеу әдістері бар.
Селекция латынша "selektio"-сұрыптау деген мағынаны береді (1-сурет). Бірақ оның міні тек сұрыптаумен шектелмейді. Селекцияның міндеті-жануарлардың тұқымдарын, өсімдіктердің жоғары өнімді сорттарын, микроорганизмдердің штамдарын шығару және үй жануарларымен мәдени өсімдіктердің эволюциялық заңдылықтарын зерттеу. Селекциямен адамзат өте ерте заманнан бері айналысып келеді. Адам жабайы жануарлар мен өсімдіктерді қолға үйретіп, өсіріп, өз қажеттілігіне пайдаланып отырған. Алайда селекция ғылымы ретінде кейінірек қалыптасты. Селекция теориясы Ч.Дарвиннің эволюциялық теорисына байланысты тез дами бастады.
1-сурет. Селекция
Дүние жүзі бойынша көптеген елдерде, соның ішінде Қазақстанда селекциямен шұғылданатын көптеген ғылыми-зерттеу институттары, селекция-лық станциялар және т.б. мекемелер бар. Олар жоспарлы түрде мал тұқымдары мен өсімдік сроттарын жаңартумен шұғылданады. Біздің елімізде дәнді дақылдар, көкөністер техникалық дақылдар және жеміс жидектердің жүздеген сорттары шығарылған. Сонымен қатар ірі қараның: алатау, қазақтың ақ бас сиыры, қырдың қызыл сиыры, қойдың: арқар-меринос, еділбай, басқарағай мериносы, жылқының: қостанай дегерес және т.б. тұқымдары бар [1,48б.]
Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыруда селекция және тұқым шаруашылығының маңызы өте зор. Жергілікті жағдайда бейімделген жоғары өнімді сорттар мен будандарды өсірудің нәтижесінде өндіретін дақылдардың өнімділігі 40-50 және одан да жоғары пайызға көтеруге болады.
Селекция (латын тілінен аударғанда selection- сұрыптау немесе іріктеу) - жаңа сорттар мен будандарды шығарумен айналысатын ғылым. Алғашқы кезде жаңа сорттар шығаруда тек сұрыптау әдісі қолданылған. Қазіргі кезде селекцияда сұрыптаумен қатар, будандастыру, полиплодия, мутагенез, биотехнология сияқты басқада әдістер кеңінен қолданылуда. Селекционерлердің жоғары мамандануын қажет ететін генді инженерия, гаплоидты селекция сияқты әдістерді пайдалану қазіргі күні басты бағытқа айналуда. Сондықтан селекционерлер жасушаның ішкі құрлысын, тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті, өсімдікте болатын ішкі құбылыстарды, аурулар мен зиянкестерді, өнімді сақта, өңдеу технологиясын жақсы білумен қатар, математиканы, химияны, өндіріс экономикасы мен ұйымдастыру негіздерін білулері қажет. Селекция жұмысының ғылыми - теориялық негізгі тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейтін ғылым генетика болғанымен, селекция өз алдына дербес ғылым. Ол жаңа ағзалар шығаруға негіз болатын ерекше әдістерге сүйенеді.
Селекция ғылымының даму кезеңдері
Өсімдіктер селекциясы егін шаруашылығымен бір мезгілде пайда болып, онымен бірге дамып келеді. Н.И.Вавилов атап көрсеткендей, егіншілік пен өсімдіктер мәдениеті жалпы адамзат мәдениетімен қатар дамыды. Мәдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару әдісінің тарихында 4 кезеңді бөліп көрсетуге болады: қарапайым, халықтық, өнеркәсіптік және ғылыми селекция. Байырғы халықтардың қарапайым селекциясы. Ертеи замандарда адамдар өсімдіктерді егіп, өсіруді үйренгеннен кейін, оларды сұрыптап, тұқымын көбейте бастаудың қажеттігі туды. Егіншілік мәдениеті пайда болған алғашқы кезде-ақ жұпыны, қарапайым селекция түрлерін пайдаланған. Оның тарихы мыңдаған жылдармен есептеледі. Қолдан сұрыптауды бірте-бірте жетілдіре отырып, осы заманғы мәдени өсімдіктердің түрлері жасалды. Ертедегі адамдардың тұрғын жайларын қазу кезіндебайқалғандай, өсімдіктердің көпшілігі тас ғасыры дәуірінде өсірілген немесе шамамен біздің дәуірімізден 10 мың жыл бұрын пайдаланған. Соңғы жылдары Мысырда жүргізілген қазба жұмысы кезінде жер астында 17 мың жыл сақталған арпа тұқымы табылған. Халықтық селекция. Егіншіліктің дамуы мен мәдениеттің өркендеуіне байланысты қолдан сұрыптау бірте-бірте жетілдіре түсті. Сорттардың көпшілігі қолдан және жасанды сұрыптау әдістерімен шығарылғандықтан, ауа райының қолайсыз жағдайларына жақсы бейімделген. Жергілікті сорттар өзінің маңыздылығы және бағалылығы жағынан біздің еліміздегі селекциялық сорттармен теңесе алады. Олар селенкцияның алатын қоры болып табылады. Өнеркәсіптік селекция. Селекцияның даму кезеңдері қоғамдағы өндірістік күштердің дамуымен тікелей байланысты. XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында капитализмнің даму кезеңінің басталуына байланысты селекциялық тәжірибе үлкен қарқын алды. Еуропа мен Америкада өнеркәсіптік тұқым фирмалары және ірі селекциялық-тұқымдық кәсіпорындар құрыла бастады [10,96б.]
Ғылыми селекция
Селекцияның ғылым ретіндегі дамуына XVIII- XIX ғасыр аралығындағы ғалымдар: Найт, Бербанк, Мендель, Римпау және бәрінен бұрын Дарвин еңбектерінің маңызы зор болды. Ч.Дарвиннің ілімі ғылыми селекцияның дамуында шешуші рөл атқарды, ол ұсынған органикалықдүниенің эволюциясы туралы ілім селекцияның ғылыми базасы және оның алғашқы негізі болып қаланды. Селекция туралы ғылым эволюциялық ілімге негізделген. Н. И. Вавилов еңбектерінде көрсетілгендей, селекция дегеніміз - өсімдіктер мен жануарлардың қалыптастыруға адамның араласуы болып табылады.
Селекциялық материалдарды бағалау тәсілдері
Селекциялық материал деп - барлық селекциялық жұмыс процесінде алынған белгілер мен сорттарды айтады. Әрбір алынған және өндіріске ендірілген жаңа сорттар жыл сайын жоғары өнім беріп, сапасы жақсы болу үшін, селекциялық материалдарды мынадай негізгі көрсеткіштері бойынша бағалайды: 1. өнімділігі; 2. қолайсыз климат жағдайына төзімділігі; 3. ауруға төзімділігі; 4. егу,күту, жинау жұмыстарында техниканы пайдалануға бейімділігі; 5. сапасы; Селекциялық материалдарды сынаған кезде жан - жақты, дәлдік және бағаны тез уақыттың ішінде беру негізгі талап болып табылады. Оларды әр түрлі белгілері және қолайсыз жағдайларға төзімділік дәрежесі бойынша бағалағанда, әдетте бес баллдық көрсеткішті қолданады. Соңғы кездері селекционерлер тоғыз баллдық жүйені де пайдалануда. Бұл жүйе халықаралық жүйе болып табылады.
Өнімділігін бағалау
Өнімділік - бұл бір өсімдіктен алынған орташа өнім. Белгілі бір көлемдегі егістіктің өнімі екі түрлі көрсеткішке байланысты анықталады. Олар: өнімділігі және өсімдіктің орташа саны. Қысқа төзімділігін бағалау. Күздік дақылдардың қысқа төзімділігі көп жағдайда сорттың агротехникалық және тұқым қуалаушылық ерекшеліктеріне байланысты болады. Қысқа төзімділігін бағалаудың егістік тәсілі. Селекциялық жұмыста қысқа төзімділікті бағалауда әр түрлі егістік тәсілдер қолданылады. Қыстап шығуды көз жобасымен анықтау. Ол үшін көктемде, яғни өсімдіктер өсіп жетілгенде, әр қайсысын қарастыру арқылы бес баллдық жағдайда бағалайды. Күздік бидайдың қысқа төзімділігін 9 баллмен бағалайды [4,36б.]
Құрғақшылыққа төзімділігін бағалау
Құрғақшылық біздің елімізде жиі болатын құбылыс. Кейбір жылдары олар үлкен жер көлемін алып, барлық ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін төмендетеді. Құрғақшылықпен күресудің бірден - бір жолы - бұған төзімді сорттар егу болып табылады. Өсімдіктің құрғақшылыққа төзімділігі дегеніміз - олардың жоғары температурада, ауаның төменгі ылғалдылығында топырақта ылғалдылықтың жетіспеу кезінде өз бойындағы суды дұрыс пайдалану арқылы сапасы жақсы, жоғары өнім беру мүмкіндігі.
Ауруға төзімділігін бағалау
Ауруға қарсы күресте агротехникалық және химялық жолдармен қатар, төзімді сорттар шығарудың маңызы өте зор. Селекциялық материалдардың ауруға төзімділігін зерттегенде, көбіне оларға қолдан ауру егу тәсілі қолданылады. Тат ауруына төзімділігін бағалау. Белгілі бір климаттық жағдайда тат ауруы жиі өте қатты байқалса, сорттың төзімділігін оның шалдығу дәрәжесі бойынша егі алқабында анықтауға болады.
Зиянкес жәндіктерге төзімділігін бағалау
Өсімдіктің зиянкестерге төзімділігі дегеніміз - оның жәндіктермен зақымданған мүшелері мен тканьдерін қалыпқа келтіру мүмкіндігі немесе зақымданбау қасиеті. Ауыл шаруашылық дақылдарының әр түрлі сорттарының зақымдану ерекшеліктері мынадай себептерге байланысты: 1. Анатомиялық - морфологиялық ерекшеліктері. 2. Өсіп-жетілу ерекшелігі. 3. Сорттардың зақымдалған мүшелері мен тканьдерін қалыпқа келтіру мүмкідігі. 4. Өсімдіктердің тканьдері мен мүшелерінің биохимиялық құрамы жөніндегі ерекшелігі. Жатып қалуға төзімділігін бағалау. Дәнді дақылдың жатып қалуы оны механикалық жолмен жинауды қиындатумен қатар, көптеген шығынға ұшыратады. Интенсивті сорттар үшін бұл көрсеткіш міндетті талап болып табылыды. Дәнді - дақылдардың жатып қалуын екіге бөледі: 1. Дақылдардың сабақтан жатып қалуы; 2. Тамыр түбінен жатып қалуы;
Селекциялық процестің техникасы және оны ұйымдастыру
Жаңа сорттар шығару процесі ерекше селекциялық әдістерді қолданумен және өнімді ету, күту,бақылау, жинау кезінде бір сыпыра техникалық тәсілдерді пайдаланумен байланысты мәселелердің үлкен жиынтығын қамтиды. Бұған сондай-ақ учаскені таңдау және оны селекциялық жұмыстарға дайындау, сорттар мен селекциялық нөмірлерді сынау және оларды көбейту, алынған мәлметтерді жөнлеу т.б. жұмыстарды белгіленген схема бойынша ұйымдастыру мен іске асыру мәселелері кіреді. Селекциялық процесс сорт шығарумен аяқталады. Сорттар мен селекциялық материалдарды сынау кезінде олар үшін барлық агротехникалық жағдайлар бірдей болуы тиіс. Мөлдектердің көлемі мен мүсіні туралы көп айтылып та, жазылып та жүр. Бірақ мөлдектің көлемі кішігірім болып қайталымы көп болған дұрыс. Себебі топырақтың шұбарлық әсері де аз болады. Егер мөлдек ұзартылған және ені тарлау болса солғұрлым салыстыру қажеттері азайып, нақтылығы артады.
1.2 Өсімдіктер селекциясы
Өсімдік селекциясы (лат. selectіo - таңдау, сұрыптау) -- ауыл шаруашылықтың өсімдіктерінің жаңа сорттарын, гибридтерін шығаратын және бұларды шығару әдістерін зерттейтін ғылым, өсімдік сорттары мен гибридтерін шығару әдістері туралы ғылым (2-сурет). Өсімдік селекциясы ғылым ретінде агрономия ғылымы саласына жатады, бірақ егіншілікке, агрохимия, өсімдік өсіруге қарағанда селекция ғылымы өсімдіктің өз табиғатына әсер ету жолдарын іздеп, тұқым қуу қасиетін қажет бағытқа өзгертуді көздейді. Сондықтан өсімдік селекциясының теориялық негізі - генетика. Өсімдік селекциясы ботаника, цитология, өсімдік физиологиясы, өсімдік өсіру, экология т.б. ғылымдар мен тығыз байланысты. Өсімдік селекциясы жұмыстары нәтижесінде шығарылған жаңа сорттарды өндіріске енгізу - алғашқы шыққан өндірісі өнімін арттырудың ең бір тиімді әдісі.
2-сурет. Өсімдік селекциясы
Өсімдік селекциясы тарихи адамның егіншілікпен айналасуынан басталады. Селекцияның қарапайым түрі ерте заманда-ақ ірі дәнді келесі жылы себуге қалдырып отырудан басталады. Бұндай халық селекциясы шығарған бірқатар сорттардың маңызы әлі күнге дейін орасан зор. Өсімдік селекциясы дамуына Батыс Еуропа елдері селекционер-практиктері 1774 жылы Париж маңында құралған Вильмонер селекция фирмасы жұмыстарының қорытындысы, Ч.Дарвинның Түрлердің пайда болуы деген еңбегі, К.А.Тимирязевтің тұқым қуу және өзгергіштік туралы ілімі, И.В.Мичуриннің сұрыптау нәтижесінде жемістердің жаңа сорттарын шығару жұмыстары үлкен әсер етті. КСРО-да өсімдік селекциясы алым ретінде 19 ғ. аяғы мен 20 ғ-дың басында қалыптаса бастады. Ең алғашқы ғылыми мекеме 1885 жылы Полтавада құрылды. 1903 жылғы Мәскеу құрамында селекциялық арнаулық тәжірибе станциясы құрылып, дәнді дақылдар мен зығырдың алғашқы жаңа сорттары шығарылған.1909жылы Харьковте т.б. қалаларда тәжірибе станциялар құрылды. 1921 жылы В.И.Ленин қол қойған Тұқым туралы декрет шықты, бұл селекция, тұқым мәселелерімен айналысатын мекемелер жұмысының негізіне алынды. 1924 жылы Бүкілодақтық ботаника және жаңа екпе дақылдар интернаты құрылып, ол 1930 жылы Бүкілодақтық өсімдік өсіру интернатына айналды. Бұл интернатты ұзақ уақыт Н.И.Вавилов басқарып, өсімдік селекциясының теориялық негізін құрды және елімізде тәжірибе-селекция жұмысын ұйымдастыруға көп еңбек сіңірді. П.П.Лукьяненконың басшылығымен Краснодар ауыл шаруашылық ғылыми-зерттеу институтында күздік бидайдың жоғары өнімді Безостая-1, Аврора және Кавказ деген сорттары шығарылады. Бұлар бұрынғы аудандастырылған (12-18 ц өнім беретін) сорттарға қарағанда гектарынан 60-70 ц өнім береді [14,144б.]
Қазақстанда өсімдіктер селекциясы' саласындағы жүйелі зерттеулер 20 ғ-дың 30-жылдары басталды, қазіргі уақытта Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институты, Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, Қазақ мал азығын өндіру және жайылым ғылыми-зерттеу институты, Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, т.б. бірқатар ауыл шаруашылығы институттары, облыс ауыл шаруашылығы және селекциялық тәжірибе станциялары шұғылданады. Өсімдік сорттары мен гибридтерін шығарудағы негізгі мақсат - өсімдіктің өнімділігін, аязға, қуаңшылыққа төзімділігін арттырып, аурулар мен зиянкестерге қарсы тұру қабілетін күшейту, т.б. Қазіргі кезде жеміс-жидектің, дәнді дақылдардың, картоптың, көкөніс-бақша дақылдарының, т.б. бірнеше сорттары.
Өсімдіктің жоғары өнімді түрлерін, жануалардың тиімді тұқымдардың немесе микроорганиздердің штамдарын сұрыптай отырып, олардың бұрынғы жабайы тектеріне тән генотиптерін өзгертуге болады. Ч.Дарвин қалыптастырған сұрыптау туралы генетикадағы тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің заңдылықтары селекцияның теориялық негізін құрайды. Өсімдіктердің сорттары мен жануарлардың тұқымдарында пайда болған тұқым қуалайтын өзгергіштік сұрыптау үшін негізігі қажетті материал болып есептеледі. Өсімдіктер селекциясында сұрыптау, будандастыру экспериметтік мутагенез сияқты әдістер қолданылады.
Сұрыптау. Өсімдіктердің көбеюіндегі тозаңдану жолдарына қарай сұраптау: жаппай және жеке сұрыптау болып екіге бөлінеді.
Жаппай сұрыптауда бастапқы материалдан селекция үшін тиімді белгі қасиеттері бар даралардың тобы бөлініп алынады. Жаппай сұрыптау көбінесе айқас тозаңданатын өсімдіктерде жүргізіледі.
Жеке сұрыптау әдісімен адам үшін қажетті белгі-қасиеттері бар жеке дараларды іріктеп, әрі қарай ұрпақ алынады. Бұл әдіс көбінесе өздігінен тозаңданатын өсімдіктер, мысалы арпа, сұлы т.б. үшін өте қолайлы.
Гетерозис құбылысы. Атап көрсетілгендей гентикалық тұрғыда бір-бірінен алыстаутұрған организмдерді будандастырғанда алынатын гибрид ұрпақтың тіршілік қабілеті жорғары, өсу қабілеті күшті болып келеді. Мұндай құбылысты ең алғаш 1914 жылы америкалық генетик Дж.Шелл жүгері өсімдігінен байқап, оны гетерозис деп атады. Гетерозис барлық тірі органимзмдерге тән құбылыс, яғни жануарларды өсімдіктер мен микроорганизмдерде кездеседі. Гетерозис кезінде будан зат алмасу қарқынды жоғарылап, соған сәйкес өнімі молаяды [15,174б.]
Өсімдіктер селекциясындағы қол жеткен табыстар. Қоғамның өндіргіш күштерін арттырып, эконоимканы нығайтуда сұрыпталу жұмыстарының маңызы зор. Бұл тұрғыда, әлемдік селекцияда көптеген қол жеткізген табыстар бар. Соның ішінде орсы селекционері И.ВМичуринді ерекше атауға болады. Сонымен қатар орыс селекциоенері В.С.Пустовойт күмбағыстың майлы сорттарын, П.П.Лукьяненко бидайдың гектарына 50центнерге дейін өнім беретін Безостоя-1 сортын, В.Н.Ремесло мол өнімді Мироновская-264,208 және т.б. сорттарын алды. Селекционерлер-А.П.Шехурдин мен В.Н.Маманов шығарған жаздық бидайдың Саратов-29 сорты жоғары сапалылығымен еркешеленеді.
Қазақстанды өсімдіктер селекциясының дамуына академиктер-Ғ.З.Бияшев, В.П.Кузьмин, Р.А.Оразалиев, І.Әбуғалиев, А.Ғаббасов,Н.Л.Удольская және т.б. зор үлес қосты. Елімізде шығарылған сорттардың ішінде күздік бидайдың Красноводопад-210 сортын ерекше атауға болады. Бұл сорт Орта Азияның тәлімі жерлеріне арналған, құрғақшылыққа төзімді, сабағы жапырылмайды, дәні төгілмейді, түсімі жөнінен Безостая-1 сортынан кем емес. Сол сияқты Қарағанды тәжірибе станциясында шығарылған жаздық бидайдың Қызылбас сортының технологиялық сапасы жоғары.
Өсімдік селекциясы - алғашқы шыққан өсімдіктерінің жаңа сорттарын, гибридтерін шығаратын және бұларды шығару әдістерін зерттейтін ғылым.Өсімдік селекциясы ғылым ретінде агрономия ғылымы саласына жатады,бірақ егіншілікке,агрохимия,өсімдік өсіруге қарағанда,селекция ғылымы өсімдіктің өз табиғатына әсер ету жолдарын іздеп,тұқым қуу қасиетін қажет бағытқа өзгертуді көздейді.сондықтан өсімдік селекциясының теориялық негізі-генетика,өсімдік селекциясы ботаника,цитология,өсімдік физиологиясы,өсімдік өсіру,экология т.б. ғылымдар мен тығыз байланысты.Өсімдік селекциясы жұмыстары нәтижесінде шығарылған жаңа сорттарды өндіріске енгізу-алғашқы шыққан өндірісі өнімін арттырудың ең бір тиімді әдісі.Өсімдік селекциясы тарихи адамның егіншілікпен айналасуынан басталады. Селекцияның қарапайым түрі ерте заманда-ақ ірі дәнді келесі жылы себуге қалдырып отырудан басталады. Бұндай халық селекциясы шығарған бірқатар сорттардың маңызы әлі күнге дейін орасан зор. Өсімдік селекциясы дамуына Батыс Европа елдері (селекционер-практиктері,1774 жылы Париж маңында құралған) Вильмонер селекция фирмасы жұмыстарының қорытындысы, Ч.Давинның Түрлердің пайда болуы деген еңбегі, К.А.Темерязевтің тұқым қуу және өзгергіштік туралы ілімі, И.В.Мичуриннің сұрыптау нәтижесінде жемістердің жаңа сорттарын шығару жұмыстары үлкен әсер етті. СССР-де өсімдік селекциясы алым ретінде 19ғ. Аяғы мен 20ғ-дың басында қалыптаса бастады. Ең алғашқы ғылми мекеме 1885ж.полтавада құрылды. 1903жылғы Москва құрамында селекциялық арнаулық тәжірибе станциясы құрылып, дәнді дақылдар мен зығырдың алғашқы жаңа сорттары шығарылған.1909жылы Харьковте т.б. қалаларда тәжірибе станциялар құрылды. 1921жылы В.И.Ленин қол қойған Тұқым туралы декрет шықты, бұл селекция, тұқым мәселелерімен айналысатын мекемелер жұмысының негізіне алынды. 1924жылы Бүкіл одақтық ботаника және жаңа екпе дақылдар интернаты құрылып, ол 1930жылы Бүкіл одақтық өсімдік өсіру интернатына айналды. Бұл интернатты ұзақ уақыт Н.И.Вавилов басқарып, өсімдік селекциясының теориялық негізін құрды және елімізде тәжірибе-селекция жұмысын ұйымдастыруға көп еңбек сіңірді. П.П.Лукьяненконың басшылығыменКраснодар а.ш. ғылыми-зерттеу институтында күздік бидайдың жоғары өнімді Безостая 1, Аврора және Кавказ деген сорттары шығарылады.Бұлар бұрынғы аудандастырылған (12-18 ц өнім беретін) сорттарға қарағанда гектарынан 60-70 ц өнім береді [11,85б.].
1.3 Жануар селекциясы
Жануарлар селекциясының негізіне де өсімдіктердегідей тұқым қуалайтын өзгергіштік пен сұрыптау жатады. Жаппай және жеке сұрыптаулар жануарларға да тән. Алайда жануарлар селекциясының өз ерекшеліктері бар. Олар: жануарлар тек жыныстық жолмен ғана көбейеді; жануарларда ұрпақ саны көп бола бермейді және әрбір жекек даралардың өзінің селекция үшін маңызы болуы мүмкін.
Жануарлар селекциясында оның түрлі белгілері мен қасиеттерінің арасындағы байланыстар ескеріледі. Мысалы, ірі қара малдың сүттілігі оның дене бітіміне,қан айналу және тыныс алу жүйелерінің жақсы жетілуіне,т.б. байланысты. Сондықтан малдың тұқымын асылдандыру үшін жаппай сұрыптаудың осындай тәсілі қолданылады. Осылайша бірнеше белгілері бойынша сұраитай жүргізу арқылы біздің елімізде ірі қараның етті бағыттағы-қазақтың ақбас сиыры және сүтті бағыттағы-қырдың қызыл сиырлары шығарылды.
Жануарлардың әр түрлі тұқымдары сыртқы орта жағдайларының өзгерісі мен азықтандыруға бірдей жауап бере бермейді. Мысалы, ірі қараның етті тұқымдарына құнарлы азық берілсе салмағы артады, ал сүтті тұқымдарда сүті молаяды. Сол сияқты жұмыртқалағыш леггорн тауықтарына жемді жақсы берсе, салмағы онша өзгермейді, бірақ жұмырқалағыштық қасиеті артады.
Жануарлар селекциясында қолданылатын будандастыру әдістері. Жануарлар селекциясында өсімдіктер селекциясындағыдай будандастырудың үш түрлі әдісі қолданылады: туыстық, туыстық емес және алыстан будандастыру. Туыстық будандастыруда бастапқы форма ретінде бір-біріне туыстығы жақын жануарлар немесе ата-анасы мен ұрпағы алынады. Будандастырудың мұндай түрі организмнің бойындағы кейбір рецессивті гендер арқылы анықталатын белгі-қасиеттерді гомомзиготалы жағдайға келтіру үшін қолданылады. Рецессивті гендердің әсері гетерозиготалы жағдайда білінбейтіндігі Мендель заңдарына байланысты екенін білесіңдер. Ал жақын туыс жануарлардың гендері құрамы жағынан бір-біріне ұқсас келеді. Сондықтан олардың ұрпағы көбінесе гомозиготалы жағдайда болады [2,70б.]
Сонымен туыстық будандастыру селекцияда рецессивті гендер арқылы анықталатын шаруашылық жағынан тиімді белгі-қасиеттерді тұрақтандыру үшін қолданылады.
Алыстан будандастыру. Алыстан будандастыру әдісі тек өсімдіктерде ғана емес, жануарлар селекциясында да қолданыады. Жануарларда да өсімдіктерде-гідей түраралық будандар көбінесе ұрпақсыз болады. Мұндай жағдайда, олар-дың ұрпақ беру қабілетін қалпына келтіру өте күрделі. Себебі жануарларда хромосома санын екі еселеу арқылы полиплоидтерді алу мүмкін емес. Алайда, алыстан будандастыру арқылы алынған будандардың ұрпақсыз болсада шаруашылықтық маңызы бар. Мысалы, бие мен есекті будандастыру арқылы алынған қашырды адам баласы ертеден пайдаланып келеді.
Кейбір түраралық будандастырулардан алынатын будан ұрпақ өсімтал келеді. Мұндай жағдайда олар үй жануарларының жаңа түрлерін шығару үшін, яғни селекциялық мақсатта қолданылады.
Алыстан будандастыру әдістің қолданудың нәтижесінде көптеген жетістіктерге қол жетті. Соның бірі, мысалы, қазақстандық ғалымдар: Н.С.Бутарин, Ә.Есенжолв және А.Жандеркиндер биязы жүнді қойларды жабайы арқармен будандастырырып,арқар-меринос тұқымын шығарды. Мұндай қойлар биік таулы аймақтардағы жайылымдарда жайылып, тіршілік етуге бейім келеді. Ондай қасетті олар-арқардан, ал жүнінің биязылығын енесінен-биязы жүнді қойдан тұқым қуалап алған.
Қодас пен мүйізді ірі қараны будандастыру бойынша да селекциялық жұмыстар жүргізілуде. Қодас-биік таулы жерлерде өсетін үй жануары. Негізінен күш көлігі ретінде пайдалынылады. Еті қатты, сүті аз, бірақ майлы болып келеді. Мүйізді ірі қара мен қодастың арсынан шыққан будандарда, гетерозиске байланысты еті мен сүтінің сапасы қодасқа қарағанда артық болып шыққан.
Қазақстан селекционерлерінің қол жеткен табыстары. Жоғарыда аталған әдістерді қолдана отырып, қазақстандық ғалымдар: М.Ә.Ермеков, В.А.Бальмонт, Ә.Е.Еламанов, Д.Н.Пак, Б.М.Мусин, Н.З.Ғалиакберов, И.Н.Попов, Қ.Ү.Медеубеков және т.б. ауыл шаруашылық жануарларының көптеген жаңа тұқымдарын шығарды. Енді солардың кейбіреулеріне тоқталайық. В.А.Бальмонттың басшылығымен елімізде алғашқы етті-жүнді бағыттағы қой тұқымы-қазақтың биязы жүнді қойы шығарылды. Ол-жүнді көп беретін әрі өсімтал тұқым [7,236б.]
Ә.Е.Еламанов, Қ.Ү.Медеубеков және т.б. ғалымдардың қатысуымен Қазақстанның солтүстік аймақтарының қатаң табиғат жағдайына төзімді, биязы жүнді қойдың жаңа тұқымы-Солтүстік Қазақстан мериносы шығарылды. Ол Бесқарағай және Сұлукөл қойы деп екі типке бөлінеді. Бұлар-еліміздегі жүнді-етті бағыттағы қой тұқымдарының таңдаулыларының бірі.
Еділбай қойы-халықтың селекция жолымен алынған, қылшық жүнді, құйрық-ты қазақы қой тұқымының түрі. Ет-май өндіру бағытында өсіріледі.
Б.М.Мусин, Н.З.Ғалиакберов және т.б. ғалымдар шығарған сиырдың етті тұқымы-қазақтың ақбас сиыры республикамызда көп тараған.
Д.Н.Пактың басшылығымен Алатау сиыры шығарылды. Сүтті мол беретін ірі қараның жаңа тұқымдарынаң қатарына қазақстандық селекционерлер шығарған еліміздің солтүстік аймақтарында өсірілетін-қырдың қызыл сиыры мен оңтүстік аймақтардағы-әулиеата сиырлары да жатады.
Сонымен қатар Қазақстан селекционерлері шығарған жылқы тұқымдары да бар. Олар шөлейтті аймаққа бейімделген, етті-сүтті бағыттағы-көшім жылқысы мен желісті-қостанай жылқысы.
Республикамыздың ғылыми-зерттеу мекемелерінде мал тұқымын асылданды-рудың жаңа әдістері де ойластырылған. Мысалы, академик Ф.М.Мұханбетқа-лиевтің басшылығымен Эксперименттік биология институтында дүние жүзі бойынша алғаш рет трансплантация әдісімен қозы алынды. Оның мәнісі-ұрық-танған жұмыртқа жасушасы басқа аналық организмге апарып салынады да содан ұрпақ дамиды. Мысалы, аустралияның биязы жүнді қойының ұрығымен біздің жергілікті қойдың аналығын ұрықтандырып, содан қозы алынды. Бұл әдіс мал тұқымын асылдандырудың жолдарын жеңілдетеді.
Трансплантация әдісі-қазіргі уақытта мал шарушылығында кеңінен қолданы-лады.
1.4 Микроорганизмдер селекциясы
Микроорганиздерді адамзат ерте заманнан бері нан пісіруде,сүт өнімдерін дайындауда,шарап ашытуда және т.б. мақсаттарда қолданылып келеді. Қазақ халқының ұлттық тағамдары-қымыз бен шұбатты ашыту және ірімшік пен құртты қайнатып-әзірлеу микроорганизмдердің қызметіне тікелей байланысты.
Сонымен қатар микроорганизмдерден адамның денсаулығы үшін қажетті дәрі-дәрмектер алынады. Көптеген ауруларды емдеуде қолданылатын антибио-тиктер-бактериалар мен саңырауқұлақтардың өнімдері болып табылады. Мысалы,пенициллин зең саңырауқұлағынан,стрептомоцин мен биомицин актиномицеттерден алынады.
Микробиологиялық зерттеулер,әсіресе,XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бас кезінде қарқынды дами бастады. Соған байланысты микроорганизмдердің табиғатта көп тараған түрлерін тауып,пайдаланумен қатар,селекциялық жолмен олардың жаңа түрлерін шығару қажет болды. Соның ішінде сұрыптау арқылы адамға пайдалы өнімдер-антибиотиктер,витаминдер,фе рменттер және т.б. микроорганизмдердің түрлері іріктеліп алынды [8,85б.]
Микроорганизмдер селекциясында жасанды мутагенез әдісі де кеңінен қолданылады (4-сурет). Радиоактивті сәулелермен немесе кейбір химиялық қосылыстар- мен әсер ету арықылы микроорганизмдердің жоғары өнімді түрлері алынған. Мысалы,осы әдіспен қазақ ғалымы М.Х.Шығаева бактерияның бірқатар пайдалы. мутантты түрлерін шығарды. Мұндай зерттеулердің антибиотиктер өндіріде де үлкен маңызы бар. Ресей оқымыстысы С.И.Алиханян алған микроорганизмдердің мутанттары бастапқы түрлеріне қарағанда,антибиотик-терді ондаған есе көп береді.
3-сурет. Микроорганизмдер селекциясы
Тамақ өнеркәібінде қолданылатын микроорганизмдер бойынща да селекция-лық жұмыстар қарқынды жүргізілуде. Мысалы,селекциялық жолмен ашытқыш бактериялардың нанның сапасын арттыратын жоғары өнімді түрлері шығарылған.
Адамда ауру тудыратын бактериялар мен вирустарда да мутациялық өзгеріс-тер кездеседі. Кейде олар микробтардың зиянды әсерін күшейтуі мүмкін, бірақ оған қарсы шаралар қолданылып отырады.
Биотехнлогоия. Биотехнология дегеніміз-адамға қажетті өнімдерді биология-лық обьектілердің көмегімен өндіруі. Бұл ретте микроорганизмдер мен өсімдіктер және жауарлар жасушалары, жасуша оргонойдтері немесе биолгиялық белсенді молекулалар қолданылады.
Қазіргі биотехнологиялық бастамасы микроорганизмдердің көмегімен антибиотиктерді, аминқышқылдарын, витаминдерді, ферменттерді және т.б. зат-тарды өндіруден басталады. Бұл заттарды бактериялар, зең саңырауқұлақтары сияқты микроорганизмдер жасыл өсімдіктері фотосинтез кезінде түзілетін көмірсулармен қоректенудің негізінде синтездейді. Осылайша көмірсулары микроорганизмдердің көмегімен ауыл шарушылығына, тамақ өнеркәсібіне, денсаулық сақтауға, пластмасса жасауға және т.б. қажетті заттарға айналады.
Микробиологиялық синтезді негізінде мал азығына қосымша ретінде қослатын нәруыздар мен аминқышқылдарын алудың өндірістік тәсілдері жасалады.
Генетикалық және жасушалық инженерияның дамуы нәтижесінде, биотехнологиялық әдіспен бұрын қол жетпей келген инстулин, интерферон препараттарын, адамның өсу гармонын және т.б. алу мүмкіндігі туады.
Қазіргі маңызды мәселелердің бірі-азық-түлік өндіру. Себебі Жер шарында-ғы адам саны өскен сайын ашаршылық болу қауіпі туады. Осы проблеманы шешуге биотехнологияның тікелей қатысы бар. Нәруызды заттардың микробтардың көмегімен синтездеу азық-түлікті молайтуға да тиісті үлес қосты. Биотехнологияның жетістіктері-өсімдіктермен жануарлар селекциясында және ауылшарушылығы дақылдарын түрлі зиянкестер мен арамшөптерден қорғау үшін де қолданылады [14,159б.]
Биотехнология энергетикалық мәселелерді шешуге де қатысады. Қазіргі кезде мұнай мен газдың қорының азаюы байқалып отыр. Осыған байланысты кейбір елдерде энергетикалық проблеманы шешу үшін жасыл өсімдіктер синтездейдін органикалық заттарды спиртке айналдырып, ал оны жанармай ретінде пайдаланудың жолдары табылған. Мысалы, Бразилияда пайдалынатын барлық жанармайдың 75%-ы этанолдың есебінен өндірілмек.
Соңғы кездерде тұрмыста кеңінен қолданылып жүрген пластмассаны өсімдік өнімдерін биотехнологиялық жолмен өңдеу арқылы жасау қолға алынуда. Мысалы, Жапонияда өсімдік крахмалы негізінде пластмасса жасалған. Онда крахмалы бар қоректік ортада өсірілген микроорганизмдер триглюкополи-сахаридтер түзген. Оларды белгілі бір өңдеуден өткізгенде -30°-тан +100°-қа дейін төзімді пластмсса алынған. Мұндай пластмассалардың бір ерекшілігі жанған кезде зиянды газдар бөлінбейді, яғни ауаны ластамайды. Бұл затты алу үшін өсімдіктердің түрлі қалдықтары-күнбағысытың сабағы, дәнді дақылдардың сабаны, жүгері собығы және т.б. пайдалынады.
Қоршаған ортаны қорғау да, биотехнологиялық маңызды мәселерінің бірі болып табылады. Мысалы, ластанған суды, топырақты микроорганизмдердің көмегімен тазарту. Сол сияқты организмге зиян келтіретін өндіріс қалдықтарын бір жасушалы хлорелла балдырының көмегімен залалсыздандыруға болады.
1.5 Өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдер селекциясының жетістіктері
XX ғасырдың соңында жер бетінде халықтың саны 6 млрд-қа жетті. Халықты жоғары сапалы азық-түліктік заттармен толық қамтамасыз ету үпгін өсімдіктер мен жануарлардың өнімді сорттары және тұқымдары қажет. Қазір Қазақстанда 200-ден астам ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің сорттары мен будандары аудандастырылған.
Бидай -- астық тұқымдас өсімдіктердің ішінде Қазақстан үшін негізгі дәнді дақыл. Қазақстанда бидайдың жәнө басқа дақылдардың селекциясымен айналысатын ірі ғылыми-зерттеу институттары бар. Олар А.И. Бараев атындағы Қазақтың астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты (Ақмола облысы Шортанды ауданы), Қазақтың В.Р.Вильямс атындағы егіншілік ғылыми-зерттеу институты (Алматы облысы Алмалыбақ ауданы). Осы институттардың ғалымдары шығарған жоғары өнімді сапалы бидай сорттары республикамыздың көптеген алқаптарына егіледі. Академик Р.А.Оразалиев өзінің шәкірттерімен соңғы 20 жылдың ішінде 50-ге жуық бидайдың сорттарын шығарып, аудандастырды. Қазақстан ғалымдары шығарған кейбір бидайлардың сорттары.
Солтүстік Қазақстан егіншілігі үдету, топырақтың құнарлылығын көбейту және толық пайдалану жолдарымен даму керек [15,53б.]
Жергілікті климатқа жақсы икемделген бидай сорттары керек, олар жоғары енімді, тез пісетін, дәні сапалы, аурулар мен зиянкестерге төзімді болулары шарт.
Қазақстанның солтүстігінде бидай селекциясында негізгі мәселе - өнімді құрастыруға керек құнарлылық ресурстарын толық пайдаланатын сорттарды шығару. Сондықтан кең алқаптағы өнімділікке селекциялық жұмыста бірінші болатыны өсімдіктердің биологиялық, физиологиялық және морфологиялық қасиеттерінің белсенді тәсілдерін және оларды қоршаған жағдайлармен сәйкестеу. Жаздық бидайдың өнімділігін жоғарылату үшін жергілікті климаттың жағдайында академик В.П.Кузьмин айтқандай, селекционерлерге күрделі комплекстік белгілермен жұмыс істеу керек. Ең маңыздылары мыналар: І.топырақтың температурасы 8-10 градуста тұқымдардың бір уақытта өнуі, 2.еккеннен кейін 5-6 төулікте өсу қуаттылығы, түптенуі, түпкі тамырлардың саны мен ұзындығы, З.еккеннен кейінгі 5-6 күні өскіннің ұзындығы мен өсу қуаттылығы, 4.тұқымның егістегі өнгіштігі, өскіндердің жиілігі, 5.жамылғы ұлпалардың беріктігі, түктілігі, жапырақтардың балауыз қабаты және олардың шаң дауылдар мен зиянкестердің механикалық зақымдануына төзімділігі, б.бірінші жапырақтардың өсу қуаттылығы, көлемдері, аязға төзімділігі, күннің күйдіргеніне және ауаның құрғақшылдығына төзгіштігі. 7.зақымдалған жапырақтардың жаңаларымен толтырылу қуаттылығы мен мүмкіншілігі. 8.түптену кезеңіндегі құрғақшылдыққа төзімділігі. 9.түптену кезеңіне ауысу уақыты. 10.сабағы мен масағының өсу кезеңіне ауысу уақыты. 11 .жапырақтардың бір өсімдіктегі және масақтану кезеңіндегі 1 кв.м егістіктегі бетінің көлемі, фотосинтез өнімділігі. 12.түптеніп өсу кезеңіндегі қүрғақшылыққа төзімділігі. ІЗ.масақтану кезеңіндегі және одан кейінгі құрғақшылыққа төзімділігі, астыңғы жапырақтардың солуы, орта қатардағы жапырақтардың тургорды жоғалтуы, жоғарғы жапырақтардың ыстық уақыттарда бүрісуі. 14.масақтану кезеңінің ұзақтығы. 15.масақтың жапырақ қынабынан шығуы. Іб.масақтан жапырақ қынабына дейінгі сабақтың ұзындығы. 17.сабақтың үзындығы. І8.тамыр шірігімен, татпен және қаракүйемен зақымдалу уақыты мен мөлшері. І9.пісу ұзақтығы. 20.масақтың отыруы, қисайуы. 21,тамыр түбінен және сабағынан жапырылу типі. 22.сабақтарының биіктігі мен біркелкілігі. 23.дәннің масақтан шашаылуға төзімділігі. 24.вегетация кезеңінде өсімдіктердің жалпы сақталуы. 25.өсімдіктердің жалпы және дәндік өнімділігі, дәннің өсімдік салмағына қарағанда шығу пайызы. 26.бір өсімдіктегі қуалап өскен сабақтардың саны. 27.дәннің толықтылығы. 28.дәнді жинағаннан кейін бірінші күнгі өнімі. 29.тазалап және сорттағанда болатын қалдық отход саны. ЗО.бір көлемде өнімнің құралдарын дұрыс келістіру өсімдіктер саны,өнімдік түптенуі, масақтағы дәндердің саны және бір дәннің салмағы [13,159б.]
Н.И.Вавилов атындағы Ресейлік ғылыми - зерттеу институтының дүниежүзілік гендік қорында әр түрлі белгілері бар бидайдың өсімдіктері көп. Осы ғылыми орынның жаздық бидайының үлгілерін жергілікті климат жағдайында кеңінен және әр жағынан зерттей отырып селекционер керек түрлерді ана-мына белгілерімен селекциялық жұмыс жүргізуге ала алады. Қазақстанның солтүстігінде зерттелетін бидай үлгілеріндегі керек белгілерді экологиялық зерттеумен табуға болады, оны жүргізген бақылаулар көрсетті. О.С.Хориков, А.С.Ермилов, Л.П.Каратаева, В.К.Швидченко 1981-1985. Осы белгілердің барлығы әр түрлі тәсілдердің көмегімен селекциялық өңдеуге икемді. Олардың біреуінің дамуын бәсеңдетсе өнімді төмендетеді, кейбір жағдайда тіпте көп.
Қазақстанның солтүстігіндегі тәжірибе мынаны көрсетеді, өндіріске келген жаңа сорттар өнімділікті көтерді. О.С.Хориков, В.К.Швидченко, 1981. Дәннің сапасы да жақсарды. Мына сорттар, Целиноградка, Целинная 20, Целинная 21, Целинная 60, Целинная Юбилейная өнімділікті дәннің сапасымен сәтті біріктірді. Жаздық жұмсақ бидайдың сорттарында жоғары өнімділікті дәннің жоғарғы сапаларымен біріктіру Қазақстанның солтүстігінде мүмкін болды. Бірақ бұл мәселені селекциялық процесте толық шештік деуге болмайды. Қазіргі ауыл шаруашылық өндірісі селекционерлерден одан да жоғары өнімді дәндері өте жақсы сапалы сорттарды талап етеді. Сондықтан, қазіргі уақытта ең басты бағдарлар селекцияда өнімділікті көтеру және дәннің сапасын көтеру. Қазақстанның солтүстігінде дөннің кейбір белгілерін күшейту селекциялық қиындық туғызбайды. Ол белгілерге ақуыздың көлемі жатады. Қиындау жағдайда, селекция жағынан, басқа технологиялық көрсеткіштері.
Қазақ АШҒЗИ-дың биохимия және технология зертханасының айтуынша төрт жылдық зерттеуде Акмолинка 1 сортында ақуыздың көлемі 17,88 пайыздан, кейін 18,77-ге өзгерді, Жауын-шашын көп болған жылдары ақуыз көлемі төмендемейді. Осындай көрсеткіштер басқа сорттарда да бар. Ұнның күшінде керісінше көрсеткіштер байқалады. Жылдың метеорологиялық жағдайларына қарай ұнның күші көп өзгереді, тіпті бұл көрсеткіш бидайдың күшті сорттарында да төмендейді. Сондықтан Қазақстанның солтүстігіндегі шаруашылық егістіктерінде дәннің сапасын, жылға байланысты төмендетпейтін бидай сорттары керек.
Екінші маңызды және өте күрделі мәселе - ерте пісетін сорттарды құру. Қазақстанның солтүстігінде жоғарғы өнімділікті жоғары сапалы дәнмен біріктіре отыра тез пісетін сорттар болу керек. Ауыл шаруашылық өндірісінде осындай сорттарға сұраныс мол. Өкініштісі, осы уақытқа дейін тез пісетін жоғары өнімді жаздық жұмсақ бидайдың сорты шығарылған жоқ [10,147б.]
Қазіргі уақытта бұл аумақтағы орташа пісетін және ортадан кеш пісетін жаздық бидайдың сорттарының көптігі ауыл шаруашылық жұмыстарғада көп ауыртпалық жасайды, көбінесе жауын-шашынды суық жылдары агротехниканың кейбір элементтерін бұзуға жағдай туғызады. Сондықтан, Қазақстанның солтүстігінде бидай сорттарының ерте пісуі мәселесі-селекцияның осы уақыттағы ең маңыздысы. Ауыл шаруашылығында бұл мәселені екі жолмен шешуте болады, бірінші, жаздық бидайдың тез пісетін сорттарын құру, екінші, күздік бидайлардың сорттарын өндірісте өндіру. Алайда жаздық жұмсақ бидайдың тез пісетін сорттарын шығару және солтүстікте күздік бидайды өсіру - күрделі мәселе. Бұл мәселені орынды шешу үшін селекцияда ұзақ ізденістер мен зерттеулер керек. Мәселе биоклимат, физиология және генетика салаларында комплекстік ізденістерді талап етеді. Екінші күрделі мәселе - суарылмайтын егіншілікке жаздық жұмсақ бидайдың интенсивтік және жартылай интенсивтік сорттар құру. Бұл сорттар жалпы икемділігімен қатар, жергілікті жағдайларға, жауын-шашынды және топырақтың құнарлылығын молынан пайдаланатын сорттар.
Дүниежүзілік селекцияның жаздық жұмсақ бидайдың жоғары өнімді интенсивтік типті сорттарын шығару табыстары баршамызға кеңінен таныс. Жаңа генетикалық әдістердің негізінде құралған ескі сорттық кемшілікті, жоғары өнімді қысқа сабақты сорттармен айырбастаудың нәтижесінде Америкада, Иидияда, Батыс Пакистанда т.б елдерде астықты мол өндіруге мүмкіндік берді. Нобель премиясының лауреаты Норман Борлаугтың қысқа сабақты сорттары Мексикада астықты 3,5 млн-нан 25 млн.тоннаға дейін өндіруге, ал бидайдың сорттарының өнімділігін 7,5-тен 30 цга дейін көтерді.
Кеңес заманының селекционерлері күшімен көптегеи қысқа сабақты, жоғары өнімді бидайдың сорттары құрылды, олар отандық селекцияның алтын қорына мол үлес қосты. Кеңінен белгілі бидайдың тырбиғандық гені бар қысқа сабақты сортын академик П.П.Лукьяненко құрастырған. В.Н.Ремесло, П.И.Товстик құрастырған ергежейліктің үш гені бар сортқа көңіл бөлуге болады. Алайда шетел және ТМД елдерінің кейбір аумақтарындағы қысқа сабақты сорттарды құруда жақсы көрсеткіштерді көре отырып, біздің селекционерлер бұған жете көңіл бөлмей келеді.
1969 жылы Ауыл шаруашылық министрлігінің ұйғарымы бойынша Қазақ АШҒЗИ-дің селекция және генетика бөлімі жаздық бидайдың қысқа сабақты интенсивті сорттарын зерттеп өндіріске енгізді. Жергілікті жағдайға сай алынған агротехникаға сәйкес конкурстық сорттық сынау жүргізілді. Солтүстік Қазақстанға әкелінген жаздық жұмсақ бидайдың қысқа сабақты сорттары сорттардың экологиялық-биологиялық типінен алыс жататынын зерттеулер көрсетті, олар жергілікті сорттардан морфологиялық және шаруашылық белгілерімен өте ерекшеленіп тұрады. Бұл сорт Солтүстік Қазақстанның қуаң аудандарына жарамайтындығын көрсетті. Аудандырылған сорттардан қысқа сабақты сорттар өнімділігімен көп төмен, Саратовская 29 - 11,3-12,5 цга, Пиротрикс 28 - 14,2-15,4 цга.
Солтүстік Қазақстанда алдын-ала сынаудың көрсеткен тағы бір жарамсыз белгісі-олардың тапалдығы, біздің аумақта сабақтың үзындығын қысқартпау жағын тоқтататын экономикалық және табиғи факторлар бар [1,78б.]
Күннің сәулесі көп болғанымен топырақтағы ылғалдың аздығымен өсімдіктер өсіп-дамуын баяулатады, сондықтан егін биік болмайды. Қуаңшылық жылдары ұзын сабақты сорттардың өзі сабағын қысқартып механикалық жинауға жарамсызданады. Тапалдық - жергілікті жердің белгілі құбылысы, ол астық дақылдарын бөліп жинауды қиындатады, өйткені егін жинау жұмыстарын саябырлатады және дәндерді жерде көп қалдырады. Онымен қатар Қазақстанның солтүстігінде топырақты жел эрозиясынан сақтау және қысқы қар тоқтату үшін астық дақылдарын жинағаннан кейін биік аңыз қалдыру керек. Қысқа сабақты сорттардың сабағының биіктігі сонау жылдары 41-48 см болды. Бөлектеп жинағанда қысқа сабақтық тапалдықтан қалдырған аңыз шапқан массаны көтере алмайды, сондықтан олар топыраққа тиеді де, дестенің кебуі мен бастыруы қиындайды.
Индия, Чили, Мексика, АҚШ, Канада, Италияның интенсивті жаздық бидайларының қысқа сабақты сорттарының дүниежүзілік коллекциясын зерттеудің көрсеткені олар орта және ұзын сабақты сорттардан өнімділігімен асып түсе алмады. Ол сорттар ауа қуаңшылығына төзімсіз. Осыған байланысты Солтүстік Қазақстанның жағдайларында жаздық жұмсақ бидайдың интенсивті сорттарын құру үшін олардың тамыр жүйесін күшейту керек. Бұл жағынан, бастапқы материал ретінде, Солтүстік Қазақстан селекциясының сорттары - Акмола 1, Шортандинка, Шортандинская 25, Пиротрикс 28 т.б-ларға көңіл бөліну керек. Мұндай күрделі мәселелерді шешуте генетика, физиология, биохимия және технология салаларының мамандарын кірістіру керек. Осындай алғашқы материалды комплексті өңдеу уақытты да, шығынды да азайтады. Қазақстанның солтүстігінде жаздық бидайдың өнімі көп жағдайларда климатқа байланысты, ал ол өте құбылмалы. Интенсивті егіншіліктің талаптарына сай жаздық бидайдың сорттарын шығаруға климаттың жалпы құрғақшылығы кедергі болады. Бірақ бұл аумақта құрғақшылық жылдарымен аралас жауын-шашынды жылдар болады. Осындай жылдары жаздық бидайдың сорттарының өнімділігі 30 цга, одан да мол болғанда астықтың жалпы түсіміне әсер етеді, жердің кеңдігіне байланысты болады О.С.Хориков, В.К.Швидченко, ІІ.И.Зинченко, 1982.
Сонымен бидайдың интенсивті сорттарын селекциялауда жауын-шашынды жылдарға бет бұру керек. Ол сәйкес құралатын сорттардың өнімділігі 60 цга және одан да көп болу тиіс. Құрғақшылық жылдары жаңадан құрылған сорттар өнімділігін, құрғақшылыққа төзімді сорттардың өнімділігінен төмендетпеу керек. Айта кету керек, интенсивті сорттарды селекциялағанда Солтүстік Қазақстанда ксерофильдік және гигрофильдік белгілерді сәйкестендіру. Қазіргі уақытта Бүкілресейлік өсімдік шаруашылық институтының коллекциясынан селекционерлер суармалы жерде жаздық жұмсақ бидайдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz