Қиын балалардың психологиялық-педагогикалық жағдайлары және оларға көмек көрсету жолдары
КIРIСПЕ ... ... ... 3
1 бөлім. ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ..7
.
1.1 «Қиын» балалардың пайда болу себептері және олардың негізгі ерекшеліктерінің теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қарым.қатынасында проблемасы бар балаларға психологиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Қиын балаларды тәрбиелеудегі педагогикалық сипаттама ... ... .19
1.4 Қиын балалардың қарым.қатынас жасаудағы бірқатар қиыншылық сипаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.5 Қиын балалармен жеке даралық жұмыс жүргізу ерекшеліктері ... ... .25
2 бөлім. ҚИЫН БАЛАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕК КӨРСЕТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ..29
.
2.1 «Қиын» балаларды анықтау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қарым.қатынаста қиындықтары бар балалар үшiн ойындар мен жаттығулар ... ... ... ...33
2.3.Оқушылардың мінез.құлқындағы қиындықтарды зерттеу дістемелері ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
ҚОСЫМШАЛАР
1 бөлім. ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ..7
.
1.1 «Қиын» балалардың пайда болу себептері және олардың негізгі ерекшеліктерінің теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қарым.қатынасында проблемасы бар балаларға психологиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Қиын балаларды тәрбиелеудегі педагогикалық сипаттама ... ... .19
1.4 Қиын балалардың қарым.қатынас жасаудағы бірқатар қиыншылық сипаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.5 Қиын балалармен жеке даралық жұмыс жүргізу ерекшеліктері ... ... .25
2 бөлім. ҚИЫН БАЛАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕК КӨРСЕТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ..29
.
2.1 «Қиын» балаларды анықтау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қарым.қатынаста қиындықтары бар балалар үшiн ойындар мен жаттығулар ... ... ... ...33
2.3.Оқушылардың мінез.құлқындағы қиындықтарды зерттеу дістемелері ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
ҚОСЫМШАЛАР
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдарға дейінгі Стратегиялы даму жоспарында – еліміздің жасөспірімдеріне білім беру мен тәрбиелеу ісін жақсарту мен нығайту мәселесін баса айтқан. Жастар – біздің болашағымыз ретінде олардың білім деңгейі мен салауаттылығы, сондай-ақ олардың жеке тұлға ретінде жетілуі қоғамымыздың әлеуметтік және экономикалық, техникалық жетістігімөздің негізгі шарты.
Адам адам болып жарытылғаннан соң, оның өмір сүруінің негізгі тірегі мен қажеттілігі, сондай-ақ қалыпты өмір сүру жағдайы басқа адамдармен қарым-қатынас жасау болып табылады. Сондықтан балалардың қарым-қатынасындағы мәселе – бүкіл қоғам алдындағы негізгі міндеттер болып қала бермек.
Адам қалыпты өмір сүру үшін, өзінің психикалық қасиеттерін дамыту үшін, жеке тұлғалық ерекшеліктерін жетілдіру үшін, сондай-ақ білім меңгеріп тәжірибе жинақтау үшін адамдармен қарым-қатынас жасайды. Баланың жастайынан айналасындағылармен қатынас жасауы, өзінің кім екенін танып, өзін өзгелерден ажырата алудың, өзін басқалармен салыстыру арқылы басқа адамдағы қасиеттерді меңгерудің, балалардың әлеуметтік мінез-құлқы мен жеке басының дамуының негізгі тірегі деп қарастырсақ, онда олардың қарым-қатынас жасауын жақсарту аса қажет болып табылады.
Мектеп қабырғасында оқушыларға білім беру және тәрбиелеу істерінде жалпыға бірдей шараларына көбірек көңіл бөлінеді. Бұл мектепте балалармен жеке жұмыстар жүргөзілмейді деген сөз емес. Оқушылар арасындағы олардың өзара қарым-қатынас ерекшеліктері бойынша педагогикалық іс-әрекетті ұйымдастырылу жақтарына баса назар аудару керектігі туындайды.
Әрбір қоғамның дамуы, әрбір топтың немесе бөлек индивидтің де дамуы – олардың айналасындағылармен қарым-қатынас жасауына байланысты болатын күрделі процесс екені анық. Бұл процесс әрқашан да тиімді әрі нәтижелі түрде жүзеге аспайды, кейде қарама-қайшылықтардың туындауынан және шешілуімен байланысты.
Адам адам болып жарытылғаннан соң, оның өмір сүруінің негізгі тірегі мен қажеттілігі, сондай-ақ қалыпты өмір сүру жағдайы басқа адамдармен қарым-қатынас жасау болып табылады. Сондықтан балалардың қарым-қатынасындағы мәселе – бүкіл қоғам алдындағы негізгі міндеттер болып қала бермек.
Адам қалыпты өмір сүру үшін, өзінің психикалық қасиеттерін дамыту үшін, жеке тұлғалық ерекшеліктерін жетілдіру үшін, сондай-ақ білім меңгеріп тәжірибе жинақтау үшін адамдармен қарым-қатынас жасайды. Баланың жастайынан айналасындағылармен қатынас жасауы, өзінің кім екенін танып, өзін өзгелерден ажырата алудың, өзін басқалармен салыстыру арқылы басқа адамдағы қасиеттерді меңгерудің, балалардың әлеуметтік мінез-құлқы мен жеке басының дамуының негізгі тірегі деп қарастырсақ, онда олардың қарым-қатынас жасауын жақсарту аса қажет болып табылады.
Мектеп қабырғасында оқушыларға білім беру және тәрбиелеу істерінде жалпыға бірдей шараларына көбірек көңіл бөлінеді. Бұл мектепте балалармен жеке жұмыстар жүргөзілмейді деген сөз емес. Оқушылар арасындағы олардың өзара қарым-қатынас ерекшеліктері бойынша педагогикалық іс-әрекетті ұйымдастырылу жақтарына баса назар аудару керектігі туындайды.
Әрбір қоғамның дамуы, әрбір топтың немесе бөлек индивидтің де дамуы – олардың айналасындағылармен қарым-қатынас жасауына байланысты болатын күрделі процесс екені анық. Бұл процесс әрқашан да тиімді әрі нәтижелі түрде жүзеге аспайды, кейде қарама-қайшылықтардың туындауынан және шешілуімен байланысты.
1 Рояк А.А Проблема социальной изоляции детей. //Вопросы психологии. 1996г №3 101б.
2 Немов Р.С. Психология. Книга 2. М., Владос, 2000г
3 Рояк А.А. Психологический конфликт и особенности индивидуального развития личности ребенка. М., Педагогика 1998г
4 КуницынаВ.Н., Казаринова Н.В., Погольша В.М. Межличностное общение. Санкт – Петербург:, 2001г
5 Смирнова Е.О. Теория привязанности: концепция и эксперимент. // Вопросы психологии 1995. №3.
6 А.В.Дмитриев «Конфликтология». Изд. Гаролрики, Москва 2001.
7 О.Н.Громова «Конфликтология» курс лекции, Москва 2000.
8 А.Я.Анцупов, А.И.Шипилов «Конфликтология». Изд. Юнити. Москва 2001.
9 Е.М.Бабосов «Конфликтология» учебное пособие. Миниск 2001.
10 Н.В.Гришина «Психология конфликта» Сборник «Мастера психологии», Питер 2000.
11 Э.А.Уткин «Конфликтология» Теория и практика. Изд. Экмос, Москва 2000.
12 В.М.Афонькова «Конфликты в коллективе старшекласников и пути их преодоления». Дис.канд.пед.наук, Москва 1979.
13 Ю.В.Баскина «Методтика диагностики родительского отношения» Дис.канд.псих.наук, Москва 1989.
14 «Психология» Словарь /Под общ.ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского. – М.: Политиздат, 1990.
15 Л. В. Орлова. Ақыл-ой енжар оқушылар // Воп. Психол. 45-49-беттер.
16 Бодалев Л.Л. Личность и общение. М., Педагогика, 1983.
17 Власов Л.В., Сементовская В.К. Деловое общение. Лениздат, 1980.
18 Гуткина Н.И. Психологические проблемы общения учителя с подростками. Вопросы психологии, 1984, №2.
19 Егидес А.П. Психологическая коррекция конфликтного общения. Психологический журнал, 1984. т.5, №5.
20 Ершов А.А. Как избежать конфликта? В кн.: Труд. Контакт. Эмоции. Лениздат, 1980.
21 Ильин Е.Н. Искусство общения. М., Педагогика, 1982.
22 Ковалев А.Г. Курс лекций по социальной психологии. М., 1972.
23 Леви В.Н. Нестандартный ребенок. М., Знание, 1988.
24 Леонтьев А.А. Педагогические общение. М., Знание, 1979.
25 Морено Дж. Социометрия. М., 1958.
26 Михайловский Е. Конфликтные ситуация в воспитании младших школьников. Ж. «Народное образование», 1976, №5.
27 Кричовский Р.Л., Кмить Н.И. Общение классного руковадителя с коллективом старшеклассников. Ж. «Вопросы психолгии», 1984,
28 Краковский В.А. Директор-учитель-ученик. М., Знание, 1982.
29 Обозов И.И. Психологическая культура взаимоотношений. М., Знание, 1986.
30 Решение конфликтных ситуаций в педагогическом общении. Психология, 1982, вып. 2.
31 Роль общения в формировании личности подростка. В кн.: «В мире подростка». М., 1962.
32 Сильченков А.Ф. Негативные приемы деловых контактов. ЭКО, 1981, №5.
33 Спенцицкий А.Л. Социально-психологические проблемы управления. Л., 1975.
34 Умарский Л.И. Коллектив и личность. М., 1975.
35 Платонов К.К. Общие проблемы теории групп и коллективов. В. Кн.: «Коллектив и личность». М., 1973.
36 Петровский А.В. О некоторых феноменах межличностных отношении в коллективе. Ж., «Вопросы психолгии», 1976. №3.
37 Петровский А.В. Опыт построения социально-психологической концепции групповой активности. Ж. «Вопросы психологии», 1973, №5.
38 Ярошевский М.Г. Психология в ХХ столетия. М., 1971.
39 Андреева Г.М. Социальная пихология. М., Изд-во МГУ, 1988.
40 Методология и методы социальной пихологии. /Под ред. Е.В.Шорохова. М., Наука, 1977.
41 Методы социальной психологии. /Под ред. Е.С.Кузьмина, В.Е.Семенова./ Изд-во МГУ, 1977.
42 Социальная психология коллектива. Петровский А.В., ШпалинскийВ.В. М., 1978.
43 Кан-калик В.А. Основы професионально-педагогического общения. Учебное пособие. Грозный, 1979.
44 Леонтьев А.Н. Педагогическое общение. М., Знание, 1979.
45 Добрович А. Воспитателью о психолгии и психогигиене общения. М., Педагогика, 1987.
46 Коломинский Я.Л. Психология общения. М., Знание, 1974.
2 Немов Р.С. Психология. Книга 2. М., Владос, 2000г
3 Рояк А.А. Психологический конфликт и особенности индивидуального развития личности ребенка. М., Педагогика 1998г
4 КуницынаВ.Н., Казаринова Н.В., Погольша В.М. Межличностное общение. Санкт – Петербург:, 2001г
5 Смирнова Е.О. Теория привязанности: концепция и эксперимент. // Вопросы психологии 1995. №3.
6 А.В.Дмитриев «Конфликтология». Изд. Гаролрики, Москва 2001.
7 О.Н.Громова «Конфликтология» курс лекции, Москва 2000.
8 А.Я.Анцупов, А.И.Шипилов «Конфликтология». Изд. Юнити. Москва 2001.
9 Е.М.Бабосов «Конфликтология» учебное пособие. Миниск 2001.
10 Н.В.Гришина «Психология конфликта» Сборник «Мастера психологии», Питер 2000.
11 Э.А.Уткин «Конфликтология» Теория и практика. Изд. Экмос, Москва 2000.
12 В.М.Афонькова «Конфликты в коллективе старшекласников и пути их преодоления». Дис.канд.пед.наук, Москва 1979.
13 Ю.В.Баскина «Методтика диагностики родительского отношения» Дис.канд.псих.наук, Москва 1989.
14 «Психология» Словарь /Под общ.ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского. – М.: Политиздат, 1990.
15 Л. В. Орлова. Ақыл-ой енжар оқушылар // Воп. Психол. 45-49-беттер.
16 Бодалев Л.Л. Личность и общение. М., Педагогика, 1983.
17 Власов Л.В., Сементовская В.К. Деловое общение. Лениздат, 1980.
18 Гуткина Н.И. Психологические проблемы общения учителя с подростками. Вопросы психологии, 1984, №2.
19 Егидес А.П. Психологическая коррекция конфликтного общения. Психологический журнал, 1984. т.5, №5.
20 Ершов А.А. Как избежать конфликта? В кн.: Труд. Контакт. Эмоции. Лениздат, 1980.
21 Ильин Е.Н. Искусство общения. М., Педагогика, 1982.
22 Ковалев А.Г. Курс лекций по социальной психологии. М., 1972.
23 Леви В.Н. Нестандартный ребенок. М., Знание, 1988.
24 Леонтьев А.А. Педагогические общение. М., Знание, 1979.
25 Морено Дж. Социометрия. М., 1958.
26 Михайловский Е. Конфликтные ситуация в воспитании младших школьников. Ж. «Народное образование», 1976, №5.
27 Кричовский Р.Л., Кмить Н.И. Общение классного руковадителя с коллективом старшеклассников. Ж. «Вопросы психолгии», 1984,
28 Краковский В.А. Директор-учитель-ученик. М., Знание, 1982.
29 Обозов И.И. Психологическая культура взаимоотношений. М., Знание, 1986.
30 Решение конфликтных ситуаций в педагогическом общении. Психология, 1982, вып. 2.
31 Роль общения в формировании личности подростка. В кн.: «В мире подростка». М., 1962.
32 Сильченков А.Ф. Негативные приемы деловых контактов. ЭКО, 1981, №5.
33 Спенцицкий А.Л. Социально-психологические проблемы управления. Л., 1975.
34 Умарский Л.И. Коллектив и личность. М., 1975.
35 Платонов К.К. Общие проблемы теории групп и коллективов. В. Кн.: «Коллектив и личность». М., 1973.
36 Петровский А.В. О некоторых феноменах межличностных отношении в коллективе. Ж., «Вопросы психолгии», 1976. №3.
37 Петровский А.В. Опыт построения социально-психологической концепции групповой активности. Ж. «Вопросы психологии», 1973, №5.
38 Ярошевский М.Г. Психология в ХХ столетия. М., 1971.
39 Андреева Г.М. Социальная пихология. М., Изд-во МГУ, 1988.
40 Методология и методы социальной пихологии. /Под ред. Е.В.Шорохова. М., Наука, 1977.
41 Методы социальной психологии. /Под ред. Е.С.Кузьмина, В.Е.Семенова./ Изд-во МГУ, 1977.
42 Социальная психология коллектива. Петровский А.В., ШпалинскийВ.В. М., 1978.
43 Кан-калик В.А. Основы професионально-педагогического общения. Учебное пособие. Грозный, 1979.
44 Леонтьев А.Н. Педагогическое общение. М., Знание, 1979.
45 Добрович А. Воспитателью о психолгии и психогигиене общения. М., Педагогика, 1987.
46 Коломинский Я.Л. Психология общения. М., Знание, 1974.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ ТАҚЫРЫБЫ:
Қиын балалардың психологиялық-педагогикалық жағдайлары және оларға
көмек көрсету жолдары.
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..3
1 бөлім. ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
.
1.1 Қиын балалардың пайда болу себептері және олардың негізгі
ерекшеліктерінің теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ...7
1.2 Қарым-қатынасында проблемасы бар балаларға психологиялық
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Қиын балаларды тәрбиелеудегі педагогикалық
сипаттама ... ... .19
1.4 Қиын балалардың қарым-қатынас жасаудағы бірқатар қиыншылық
сипаттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..23
1.5 Қиын балалармен жеке даралық жұмыс жүргізу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .25
2 бөлім. ҚИЫН БАЛАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕК КӨРСЕТУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..29
.
2.1 Қиын балаларды анықтау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қарым-қатынаста қиындықтары бар балалар үшiн
ойындар мен
жаттығулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3.Оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды зерттеу
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..63
КIРIСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004
жылғы 11 қазандағы Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2005-
2010 жылдарға дейінгі Стратегиялы даму жоспарында – еліміздің
жасөспірімдеріне білім беру мен тәрбиелеу ісін жақсарту мен нығайту
мәселесін баса айтқан. Жастар – біздің болашағымыз ретінде олардың білім
деңгейі мен салауаттылығы, сондай-ақ олардың жеке тұлға ретінде жетілуі
қоғамымыздың әлеуметтік және экономикалық, техникалық жетістігімөздің
негізгі шарты.
Адам адам болып жарытылғаннан соң, оның өмір сүруінің негізгі тірегі
мен қажеттілігі, сондай-ақ қалыпты өмір сүру жағдайы басқа адамдармен қарым-
қатынас жасау болып табылады. Сондықтан балалардың қарым-қатынасындағы
мәселе – бүкіл қоғам алдындағы негізгі міндеттер болып қала бермек.
Адам қалыпты өмір сүру үшін, өзінің психикалық қасиеттерін дамыту үшін,
жеке тұлғалық ерекшеліктерін жетілдіру үшін, сондай-ақ білім меңгеріп
тәжірибе жинақтау үшін адамдармен қарым-қатынас жасайды. Баланың жастайынан
айналасындағылармен қатынас жасауы, өзінің кім екенін танып, өзін
өзгелерден ажырата алудың, өзін басқалармен салыстыру арқылы басқа адамдағы
қасиеттерді меңгерудің, балалардың әлеуметтік мінез-құлқы мен жеке басының
дамуының негізгі тірегі деп қарастырсақ, онда олардың қарым-қатынас жасауын
жақсарту аса қажет болып табылады.
Мектеп қабырғасында оқушыларға білім беру және тәрбиелеу істерінде
жалпыға бірдей шараларына көбірек көңіл бөлінеді. Бұл мектепте балалармен
жеке жұмыстар жүргөзілмейді деген сөз емес. Оқушылар арасындағы олардың
өзара қарым-қатынас ерекшеліктері бойынша педагогикалық іс-әрекетті
ұйымдастырылу жақтарына баса назар аудару керектігі туындайды.
Әрбір қоғамның дамуы, әрбір топтың немесе бөлек индивидтің де дамуы –
олардың айналасындағылармен қарым-қатынас жасауына байланысты болатын
күрделі процесс екені анық. Бұл процесс әрқашан да тиімді әрі нәтижелі
түрде жүзеге аспайды, кейде қарама-қайшылықтардың туындауынан және
шешілуімен байланысты.
Мектептегі оқушылар арасындағы туындайтын кейбір қарама-қайшылықтар,
кейбір балалардың мінез-құлқы мен даралық ерекшеліктеріне байланысты
түсінбеушіліктер, топқа енгісі келмейтін жағдайлар жиі кездеседі.
Мұндай жағдайлар бала өмірі мен психикасында едәуір дақ қалдырады.
Осыдан келіп баланың дамуында түрлі ауытқулар, сабаққа қатынасының өзгеруі
байқала бастайды. Топтың жеке адамға, адамның топқа әсер ету негізінде
оқушылар арасында дараланатын немесе оқшауланатын жағдайлар да туындап
жатады.
Мектепте баланың жеке тұлғалық әлеуметтену барысында оның рухани,
ұнамды құндылықтарын ескеру арқылы оқушылар арасындағы қарым-қатынасты
жақсарту қажеттілігі туындайды.
Оқушылар арасындағы қарым-қатынас сипаты мен климаты баланың тек
психикасына немесе жеке басына ғана әсер етіп қоймайтындығы белгілі. Ол
баланың оқу-тәрбие істерінде де елеулі орын алады.
Біздің зерттеу жұмысымыздың өзектіліг осы мәселелерді дұрыс жолға қоюға
арқылы мектеп тәжірибесіне көмектесу керектігінен туындайды.
Қазіргі кезде мектеп өмірінде қарым-қатынасында проблемасы бар
балалардың туындауына кез-келген жағдай әсер ете береді. Туындаған мәселені
шешу мектеп психологының негізгі психологиялық қызмет көрсетуі міндетіне
кіретіндігі даусыз.
Мектеп оқушылары арасындағы қарым-қатынасты жақсарту мәселесі, сол
арқылы баланың білім алып тәрбиеленуін қамтамасыз ету актуалдылығы ешқашан
төмендемеген.
Сондықтан мектеп сыныптарында туындайтын қарым-қатынас жасауда
қиыншылықтары бар балаларды анықтап, оларға дер кезінде көмектесу– қазіргі
мектеп алдында, қоғам алдында тұрған міндеттердің бірі.
Диплом жұмысының мақсаты: Әртүрлі жас кезеңінде балалардың топтан
оқшаулану себептерін зерттеу арқылы оларға психологиялық көмек
көрсетужолдарын анықтау.
Зерттеу обьектісі: Мектеп жасына дейінгі және мектеп кезеңінде ұжымнан
оқшауланған балалар.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі және мектеп кезеңіндегі балалардың
қарым-қатынасындағы оқшаулану ерекшеліктері мен психологиялық көмек көрсету
жолдары.
Зерттеудің негізгі жорамалы: Мектеп жасына дейінгі және мектеп жас
кезеңінде балалардың сыныптан оқшаулануы сол жас кезеңіндегі даму
дағдарысын өткізу ерекшелігіне байланысты туындайды.
Зерттеу мақсаты мен ұсынылған жорамалға сәйкес қойылған міндеттер:
• Балалар ұжымындағы қарым-қатынас және оқшаулану мәселелерін ғылыми
әдебиеттер көмегімен теориялық тұрғыда зерттеу.
• Мектептегі сыныптық ұжымда балалардың оқшаулануын эмпирикалық зерттеу.
• Баланың ұжымнан оқшаулану себептерін анықтау және соған байланысты қарым-
қатынасында проблемасы бар балаларды жіктеу.
• Сыныптан тыс қалған балаларды топқа әлеуметтендіру шараларын қарастыру
және оларға психологиялық көмек көрсету жолдарын анықтау.
• Қарым-қатыныасында проблемасы бар балаларға арналған ойындар мен
тапсырмалар жиынтығын құрастыру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: Л.С.Выготскийдің
балаға комплексті, жүйелік формадағы іс-әрекетті ұйымдастыру теориясы,
В.Н.Мясищев, С.Л.Рубинштейн, Л.И.Божович еңбектеріндегі қарым-қатынас
мәселесіне арналған ілімдер, педагогика және психология ғылымындағы
А.С.Макаренконың “жеке адам ұжымда дамиды және ұжым арқылы қалыптасады”
қағидасы, О.Осадьконың оқушының алғашқы мұғалімінің педагогикалық тактикасы
мен қарым-қатынасқа түсу стиліне байланысты, оның ата-анасымен және
сыныптастарымен қарым-қатынасқа түсуін және жеке тұлғалық қасиеттерінің
қалыптасуына үлкен әсерін тигөзетінін дәлеледейтін зерттеулер – біздің
зерттеу жұмысымыздың теориялық жақтарына арқау болды.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері: Топтағы оқушылардың бір-бірімен
қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеуге арналған бірнеше әдістер мен
әдістемелер қолданылды. Баланың топтан оқшаулану мәселесіне арналған
әдебиеттерге теориялық талдау әдістері, социометриялық әдістеме (мектеп
жасына дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балаларға арналған вариант),
топтағы сыныптастарына баға беру әдістемесі, адамдардың бір-біріне
тартымдылық деңгейін зеттеу әдістемелері, хронометрлі бақылау әдістемелері,
анкета, бала мінезінің ерекшелігін анықтайтын ата–аналарға арналған
сауалнамалар, балалар мен ата–аналардың темпераментін анықтайтын
сауалнамалар, жанұядағы және ата-ана мен бала арасынлдағы қарым–қатынас
шкаласы, бала мінезіндегі кешеуленуді білдіретін регистрация парағы
(сәбидің анасы толтырады) қолданылды.
Диплом жұмысының жаңалығы: Әрбір жас кезеңіндегі балалардың өзара қарым-
қатынас ерекшеліктеріне байланысты, жас даму дағдарыс барысындағы
балалардың қарым-қатынасқа түсудегі қиыншылықтары мен өзіндік мінез-құлық
ерекшеліктеріне байланысты қарым-қатынас жасауға қиналатын балалармен жұмыс
жүргөзу ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда дәлелдеп, психолог қызметінде тиімді
қолдану жолдары көрсетілді.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы: Мектеп жасына
дейінгі және мектеп қабырғасындағы оқушылардың құрбыларымен қарым-қатынасы
мен әлеуметтік ортада алатын орны бала психикасының дамуының қайнар көзі.
Олай болса, бұл мәселелердің теориялық тұрғыда заңдылықтары мен
психологиялық ерекшеліктерін ашудың мәні зор. Зерттеу жұмысымызда бала-
бақша және мектеп қабырғасында жиі кездесетін проблема – топтан оқшауланған
балаларды анықтаудың жолдары көрсетілген, топтан оқшаулану себептері
ашылған, сондай-ақ мұндай балалармен нәтижелі жұмыс жүргөзуге арналған
кеңестер мен психологиялық қызмет жолдары көрсетілген. Зерттеу жұмысымызда
қарастырылған материалдардың барлығы дерлік мектеп психологының теориялық
білімін жоғарылатып, қарым-қатынаста проблемасы бар балаларды анықтап,
олармен жұмыс жүргөзу шеберлігін арттырады.
Зерттеу жұмысының базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазығұрт ауданы,
“Дарын” арнайы мектебі және Қ. Сатбаев атындағы орта мектептің мектепке
даярлық тобы мен бастауыш сынып оқушылары.
Диплом жұмысының құрылымы мен кілемі: Бітіру жұмысы кіріспе, үш
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған 58 әдебиеттер төзімінен тұрады.
Жұмыстың жалпы көлемі 84 бет.
1. Қиын балалардың психологиялықпедагогикалық жағдайы
1.2 Қиын балалардың пайда болу себептері және олардың негізгі
ерекшеліктерінің теориялық мәселелері.
Мінез-қүлқында қиыншылығы бар окушыларды әдетте екі топқа бөліп
қарастырады: біріншісі – тән кемтарлығы және жан жарақаты бар оқушылар;
екіншісі - отбасында, мектепте тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын
қалыптастыруда сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған
және өтпелі кезеңнің күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспаған оқушылар.
Қиын оқушылардың өскен ортасын, яғни отбасының жай-күйін талдағанда,
кейде отбасының өзі бала тәрбиесіне кері әсер беретіні анықталып отыр. Тағы
да бір қолайсыз жағдай: бала тәрбиесіне ата-аналардың әртүрлі көзқарасы
немесе біреуінің бала тәрбиесінен шет қалуы, яғни, баланың толық емес
отбасында тәрбиеленуі.
Ата-анасының мейірімін көрмеген бала көбінесе мейірімсіз, ызалы,
құрбыларымен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайды, кейде тұйық, шектен тыс
мейірімінде өскен бала өзімшіл, нәзік, тым төзімсіз, екі жүзді болуы
мүмкін, яғни отбасы тәрбиесі адам өмірінде өте маңызды.
Оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтардың пайда болу себептерін
психологтар отбасында дұрыс тәрбие бермеудің салдарынан болатындығын
анықтап, оларды бірнеше түрге бөліп қарастырады: отбасының әлеуметтік,
экономикалық жағдайы; баланың рухани дамуына ата-ананың немқұрайлы қарауы;
қараусыз бала, қамқорлықтың жеткіліксіздігі; шектен тыс қамқорлық т.б.
Мадақтау мен шектен тыс мәпелеуде өскен оқушы ешқандай күш жұмсамай көзге
түскісі келіп тұрады. Олар өздігінен ешнәрсеге қол жеткізе алмайды
(отбасының еркесі). Үлкендердің эмоциялық қақпайлауы салдарынан
кінәмшілдік, өзін қажетсіз санау сезімдері қалыптасады (золушка - өгей
қыз). Адамгершілік, жауапкершіліктің шектен тыс жоғары болуы баланы
балалық қуанышынан айырып, бойында уайымшылдықтың тууына әкеледі.
Балалардың мінез-құлқында қиындықтардың пайда болу себебі, біріншіден,
отбасы тәрбиесі десек, екіншіден, мектептегі оқу тәрбие жүмысындағы
кемшіліктермен сипатталады.
Мұғалім мен бала арасындағы қарым-қатынас баланың ата-анасына және
баланың құрбыларына қарым-қатынасын анықтай бастайды. Б.Г.Божович,
И.С.Славина бұны эксперименттік түрде зерттеп көрсеткен.
Д.Б.Эльконин мұғалім мен балалардың арасындағы қарым-қатынаста оқушылар
өте байқампаз болып келетінін айтады. Егер оқушы мұғалімнің сыныпта
басқаларға қарағанда өзіне жақын тартатын оқушысы бар екенін байқаса, онда
мұғалімнің оқушы алдында беделі жоғалады. Алғашқы кезеңде оқушылар
мүғалімнің айтқанымен жүреді, яғни мүғалімнің айтқаны олар үшін - заң. Егер
де мұғалім оқушылардың бәріне бірдей көзқараста болмаса, баланың мұғалімге
деген оң пікірі іштей бұзыла бастайды. Мұғалімнің өзгелерден өзіне жақын
тартатын оқушысы басқалардан өзін жоғары ұстайды да, соның нәтижесінде сөз
тасығыш балалар пайда болады. Бала мектепте өзін жақсы сезінсе, онда үйде
де, құрбыларымен де қарым-қатынасы ойдағыдай болады.
Бүгінгі таңда әрбір жас адамның жеке тұлга ретінде калыпасуы үшін
адамға берілген мүмкіндіктерді толық пайдалана алу үшін әрбір адамның
психикалық даму ерекшеліктерін ескеру қажет. Осыған орай мектептегі мінез -
құлқында қиындығы бар оқушылармен арнайы жұмыстар жүргізу қажет. Үлкендер
балалармен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайтындықтан, ата-аналардың
тәжірибесінің жетіспеуінен.балада елестетудің, қиялдау процестерінің
жеткіліксіз дамуынан мінез-қүлқының калыптасуында қиындыктар пайда болады.
Егерде зерттелу нәтижесінде мінез-кұлқында киындығы бар оқушылармен
белгілі бағытта жұмыстар жүргізсе, баланың психикалық даму деңгейі калыпты
болады.
Көбінесе баланың мінез-кұлқының дұрыс қалыптаспауы отбасына байланысты.
Отбасында дұрыс тәрбие бермеуден баланың мінезі қиындай түседі. Бұл -
отбасы кемшілігі.
Көптеген ғалымдардың пікірінше бала мінез-құлқының қиындығы 6-8
сыныптарда, әсіресе ұл балаларда байқалады делінген. Мінез-құлқы қиын
оқушылар арасында жүргізілген көптеген зерттеулер қорытындысы бойынша
үлгермеушілер қатарын жеткіншек жастағы сынып оқушылары толықтырып отыратын
көрінеді. Мінез-құлықтың мұндай белгілерінің пайда болуының өзі болашақта
әлеуметтік-психологиялық дезадантацияның тұрақты түрлерінің қалыптасуына
мінез-құлық бұзылуының клиникалық және кримонологиялық белгілерінің пайда
болуына әкеп соқтырады.
Қиын балалардың психологиялық ерекшеліктері теориялық тұрғыда Выготский
Л.С. (1928ж) еңбектерінде талқыланды, сондай –ақ макаренко а.с.
тәжірибелерінен де ұлкен орын алды. Бұл мәсленің ары қарай талқылануына
үлес қосқан зерттеушілер қатары да біршама.
Баланың жеке қасиеттерінің психикасының дұрыс дамып жетілуі үшін
педагогтік ұжымдардың кәсіптік білгірлігі, ата-аналардың саналы көзқарасы
және осы принциптерге негізделген мектеп пен отбасы арасындағы тығыз одақ,
нәтижелі жұмыс қажет.
Мысалы, бұл тұрғыда Әль-Фарабидің айтқан пікірі бар. Баланың жасы өскен
сайын, оның ақылы да, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Мұның бәрі
оның тіршілік қажетінен туындайды. Мәселен, бала да ең алдымен өсіп өну
қуаты пайда болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуында үлкен роль
атқарады. Ана құрсағында-ақ тән сүйегі, біртіндеп дән, иіс айыратын
түйсіктер, заттың түрін, түсін, пішінін түйсіне алу қабілеті қалыптасады.
Жан қуаттары өмір барысында, оқу-тәрбие үстінде дамиды. Бұл үшін адамның өз
бетінше әрекеттенуі, өзіндік белсенділігі ерекше маңызды. Адамның
адамгершілік, имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен,
үлкендердің жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз,
зұлы не ақ ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады.
Оқушының жеке басына тән қасиеттерді тек мен деген қасиет тұрғысынан
ғана бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге қалайша бағынады, мінезі, ерік-
жігері қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе ме, әсемдікті ажыратудағы талғамы
және өзгелермен қатынасы қандай – осы жөнінен де алып қарауға болады. Мінез
құлқы қиын оқушылар көбінесе ашуланшақ болып келеді. Баланы үй іші көп
еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез ашуланып, күйіп пісетіні кездеседі.
Керісінше, күтпеген жағдайда жақсы, өте жақсы деген баға алса, жұрттың
көзінше соған қатты қуанғанын жасыра алмайды.
Баланың бойында бұрын қалыптасқан қасиеттерге жаңа сапалар немесе жаңа
құрылымдар қосылады. Бүл құрылымдар бұрынғы психологиялық және
физиологиялық көріністерге жаңа сапа беріп, олардың бір- бірімен бітісуі
әлі аяқталмаған кез болғандықтан, көптеген екі жақтылык орын алады.
Сондықтан бала көптеген қиналыстарга ұшырайды: болашақта кім болатынын,
омірде орындайтын әлеуметтік рөлін, қарым-қатынас ерекшеліктерін анықтау
қажеттілігі туғанынан бала уайым шегіп, өз орнын іздейді.
Үлкендер баланы барлық уақытта түсіне бермейді. Қарым- қатынас
барысында жеткіншектерді өздеріне бағындыру, үстемдік көрсету, тіл алуды
талап ету орын алады да, мүндай көзқарас баланың қырсықтығын туғызып,
нәтижесінде үлкендер мен баланың арасында текетірестік орын алуы
мүмкін.
Балалалрдың дене мүшелердің дамуында да үлкен үйлеспеушілік орын алады.
Мәселен олардың аяқ-қолдары, бет-мойыны тез ұзарады да, кеудесінің өсуі,
бұлшық еттерінін ұзаруы кешеуілдейді. Дене мүшелерінің бір келкі дамымауы
салдарынан жсткіншекте өзін жарым-жан сезінуі деп аталатын комплекс пайда
болады. Ол денесін тік ұстауға қиналып, көбінесе бүкшейіп, немесе бір
жағына қисайып жүреді.
Балалардың жеткіншек жас кезеңіндегі мінездің кейбір көрсеткіштерінің
шамадан тыс дамып кетуін акцентуация деп атайды. Акцентуацияның байқалу
ерекшеліктерін Леонгард жан-жақты зерттеп, оның типологиясын жасаған.
Сонымен қатар:осы жас кезеңінде мазасыздану да бала өмірінде едәуір орын
алады.
Осы жас кезеңінің ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп
мүғалімдері, сынып жетекшісі, басқа да жеткінішектің, айналасындағылар
жақсы түсінетін болса, барынша төзімдік көрсетіп, түсінушілік
білдірсе, балалар жас қиындығын оңайырақ көтереді. .
Жеткіншек жастың ерекшеліктері: барлық нәрсені өз бетімен орындап,
үлкендердің қамқорлығы мен ақыл-кеңесінен құтылғысы келуі; үйге берілген
тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзімен түсінікті етіп айтуға
тырысуы; үлкендерге сын көзбен қарап, олардың айтқанын сынап-
мінеп, кей кезде өрескел мінез көрсетуі; жеткіншек істі игеру жағынан әлі
бала болса, ал талап қою жағынан ересек, өз мүмкіндігін жоғары бағалап,
бәрін өзі істей алатындай сезінуі.
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-30 жылдары пайда
бола бастады (Блонский П.П.). Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті
өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып, 1950-60 жылдардың басында
қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөздіктерге нақты
орын алып отыр.
Сөз етіп отырған бұл мәселе әрдайым социолог, психолог, юрист, дәрігер,
педагог мамандарының зейінін өзіне аударып, оларды алаңдатып отыратын үлкен
мәселе екенін айтып өту керек.
Мінез құлқы қиын балалармен жұмыс істеу барысында олардың психологиялық
ерекшеліктерін есепке алып отыру керек.
Конформдық түрге жататын балаларға қайырымдылық, жақсылық жасалынатын
қатынастар, олардың адалдық және ынталылылықтарын мадақтап, дем беретін
қолайлы орта болуы қажет.
Мазасыз түрге жатататын балалар тыныш, қайырымды жағдайды қажетсінеді.
Мұндай балалардың денсаулығына қатты көңіл бөлінгені абзал.
Мұғалімдер мен тәрбиешілер, әсіресе, интровертивті түрге жататын
балалардың жеке ерекшеліктерін есепке алуы шарт, олардың ақыл-ой
функцияларын дамытуға әрекеттенуі, бұл балалармен адамгершілік және
әлеуметтік мөлшерді меңгертуге қабілеттендіру, өз құрбы-құрдастарымен өзара
қатынастарын жақсартуға көмек қолын тигізуі керек.
Инфантильді түрге жататын балалардың тұрақты оқуға деген қызығушылығын,
мультивациясы мен дағдысын кеңейту, белсенді ойлау әрекеттері мен ойын
әрекеттеріне еліктіру, қызығушылықтарын арттыру, дербестікке ынталандыруды
қалыптастыру қажет.
Өзін-өзі бағалау ең алдымен жеке тұлғаның әрекеті арқылы қалыптасады.
Бірақ бағаны әрдайым айналадағы адамдар береді. Өзіне деген сенімі
өзгелердің пікірі арқылы қалыптасады. Егер айналасындағы адамдар балаға
үнемі дұрыс қарым-қатынас жасаса, онда ол өзін осы сыйластықққа лайық
екенмін деп санайды, ал егер керісінше оның жасаған істерінің кемшіліктерін
бетіне басып, ұрсып, жаратпай жатса, оған өзіме лайық емеспін дегеннен
басқа түк қалмайды және бұл жағдайды баланың реакциясы әртүрлі (апатия,
синизм (шектен шыққан арсыздық),агрессия және т.б.) болады.
Қазіргі зерттеулерге қарағанда тәртіп бұзуға ең бірінші түрткі болған
оқиа баланы тікелей тәртіпсіздікке әкелмейді, әуелі қайғыға ұшыратады да,
ол қайғы баланы ашуланшақтықққа соқтырады. Міне, тәртіп бүзу содан паида
болады. Тәртіп бүзушылқтың салдарының негізгі-сабаққа үлгере алмаушылқ.
Кейбір оқушы қатар – құрбыларынан сабақта артта қалып қойып тәртіп бұзуын
өзінше батырлық деп санайды. Мұны өзгелердің көзінше көрсеткісі келеді. Бұл
мінез көбінесе менменсуден, бала мінезінің дұрыс тәрбиеленбеуінен болады.
Бірақ осылай болған жағдайда да, тәртіпсіздікті баланың бойына біржолата
сіңіп кеткен әдет деп, барлық себепті содан іздестіруге болмайды. Өйткені
тәртіп бұзу баланың тек өзіне байланысты емес, оның үй ішіндегі жағдайларға
да, айталық ата-ана бірлігінің жоқтығына жәнебаласына қойған талаптың әр
түрлі болып келуіне байланысты.
Бала үнемі жақсы психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет.
Сонда балада жағымды мен бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі,
өзіндік сезімі туады. Мұндай мен бейнесі кез-келген баланың жақсы
жағдайда, нәтижеге жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді.қайта тәрбиелеу
процесін ұйымдастырғанда, оқушылардың психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктерін педагогтер білулері қажет. Себебі, қандай бір педагогикалық
ықпалдар жасалмасын, олар баланың ішкі жан дүниесімен сабақтасып жатуы
тиіс. Оқушының ішкі позициясы жеке адамның дербес қасиеті болып саналады.
Совет психологы С.Л.Рубинштейннің детерминизмді түсіну заңына талдау
беріп, сыртқы себептері ішкі жағдайдың тікелей қатысуымен шешіледі – деуі
ден қоярлық. Өйткені, жеке адамның ішкі жағдайы сыртқы әсерлерге таңдамалы
түрде қарайтындығымен айқындалмақ. Сондықтан, қайта тәрбиелеу процесінің
нәтижелігі педагогикалық ықпалдардың жеке адамның ішкі жағдайларына
байланысты жоспарлы, мақсатты түрде ұйымдастырылуы арқылы шешілмек.
Ол үшін, қиын оқушылардың дара ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажет.
Осы мәселе төңірегінде белгілі совет психологі к.к.платоновтың көзқарасына
жүгінсек, жеке адамның психологиялық құрылысы төрт бірліктен тұрады екен.
Олардың біріншісі – жеке адамның темперамент, жыныс және жас өзгешеліктері
физиологиялық ерекшеліктері ;екіншісі – адам дамуындағы психологиялық
процестерінің кейбір дербес ерекшеліктері: ес, ерік, түйсіну, эмоция,
қабылдау және ойлау т.б. Қабілеттері биологиялық ерекшеліктері болмақ.
Үшіншісі – баланың күнделікті тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы, іскерлігі
мен ептілігі; ал, төртіншісі – жеке адамның жалпы бағыт-бағдары мен
адамгершілік қадір-қасиеттерінің бірлігі мен тұрмақ1.
Оқушылардың жеке басын қалыптастыруда үлкен орынды эмоция
иеленеді. Оларда жарқын, күшті көңіл күйлер басым болады.
Бірақ та кейбір жағдайларда, өзіне маңызды болып саналатын іс-әрекеттер
қанағаттандырылмаса, онда балаларда жан-күйзелісті қайғырулар болуы
мүмкін.
Мінез-құлқында қиындығы бар балалар үшін жоғары
деңгейдегі эмоционалды қозғыштық тән екендігін байқауға
болады. Мінез-қүлқында айтырлықтай ауытқуы бар оқушылардың көпшілігінде,
өзінің талаптану, тілек-ықыласы, сезіміне деген төзімділігі нашар дамыған,
сол себепті көп жағдайларда олар ата-аналарының, мүғалімдерінің,
үлкендердің қоятын талаптарына қарсы шығып, дау-жанжал тудырып жатады. Бүл
жастағы балалардың жеке басының дамуына ерекше көңіл бөлу қажет. Оларға
айқайлау, белдікпен үру, желкеге үру сияқты көріністер керек емес, оларға
жан-жақты көмек, адамдық сезімнің жылылығы, шын көңілмен сүю, үғу
қажеттірек. Тіпті жай ғана бір мысалды алып көрейікші: егер де гүлді
күтсең, суарсаң, жақсы қарасаң, онда жайқалып өседі. Адамдарға өзінің
әсемдігін, түсін береді, ал егер оны қарамасаң, оны күтпесең, таптасаң, ол
сарғайып, солып қалады. Міне, бүл қарапайым шындық. Бірақ та осы шындықты
сырт көзбен бақылап қарасаңыз көп отбасында үмытылып жатады немесе бұл
туралы олардың ойлағысы келмейді. Әрине, мүндай отбасында тәрбиеленіп
жатқан баланың психикасы бұзылады яғни мінез-қүлқы бұзыла бастайды.
Мәсслен, кей оқушылар ата-ана. тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей
өссе, осыған мектептегі өз сыныбындағы оқушылардың, мұғалімдердің кері
көзқарасы қосылып, үзаққа созылған қайғыру, ренжу үстінде болса, ол жүйке
ауруларына шалдықтырып, баланың ашуланшақ, ызалы қалыпқа түсуіне әсер
етеді. Екіншіден, сау балалардың адамгершілік қасиеттеріне қандай
факторлар жағымды, ал қандай факторлар жағымсыз әсер стетінін анықтап
үшін әңгімелер, бақылау, сауалнама жүргізу т.б. әдістер қолданылады.
Оқушылардың мінез-құлқына айналасындағылардың
(мұғалімдердің, туған туыстарының, ересек жолдастарының) ықпалы
күшті. Бұдан балалар мінез-құлқының бірі еліктегіштікті
байқауға болады.
Егер бала жақсы өнеге көрсеткен адамдармен араласса бұл жақсы нәтиже
береді. Өкінішке карай, бала жаман қылықтарға да еліктейді. Мұғалім
балалардың бұл ерекшеліктерін пайдаланып отырса, оларға тиісті ықпал жасай
алады..
Қазақстанда отбасы тәрбиесі мәселесімен шүғылданып жүрген ғалымдар:
Г.А.Уманов,Ж.Қоянбаев бұл авторлар отбасы тәрбие проблемасын әр қырынан
қарастырған. Ата-ананың міндеттері, мектеп пен жүртшылық байланыс
мәселелері және отбасы тәрбиесіне нұқсан келтірген.
Оның сапасы бірнеше деңгейлер, салалар арқылы
анықталады.Әлеуметтік -мәдени деңгейі ата-аналардың мәдени
деңгейі мен қоғам оміріне қатысуына, әлеуметтік экономикалық
деңгейі түрмыстық жағдайға, ата-аналардың жүмыс бастылығына;
техникалық-гигенакалық деңгейі үйінің жабдықталуына, омірсүру
ерекшеліктеріне; демократиялық деңгейі отбасы құрылымына
байланысты. Бала дамуының қай бағыты, қай жағынан алсақ та, ең
басты ролді отбасы атқаратын анық.
Отбасылық тәрбиенің басты міндеттері:
-бала денсаулығына қамқорлық -оқуына көмек, жетекшілік;
-еңбек тәрбиесі, мамандық тандауға көмек;
-жеке түлғаны әлеуметтендірудегі көмек;
-адамгершілікке тәрбиелеу;
-ақыл-ойына және жалпы мәдени дамуына ықпал;
-шығармашылық икемділіктері мен қызығуын дамыту.
Қазіргі отбасылар әрі сапасы жаңа әрі қарама-қайшы қоғамдық жағдайда
дамып келеді. Бір жағынан қоғамдық отбасының келелі мәселелері мен
қажеттіліктеріне бетбұрыс байқалады. Бала тәрбиесіндегі отбасы маңыздылығын
бекіту мен жоғарылату бағытында жаңа кешенді бағдарламалар жүзеге асырылып
жатыр. Екінші жағынан, қоғамда отбасындағы келеңсіз жағдайлардың күщеюіне
әкеліп соқтыратын құбылыстар да байқалады. Отбасылардың көпшілігінің
әртүрлі себептен тұрмыс жағдайларының төмендеуі, ата-аналардың айырылысуы,
толық емес, яғни , әкесі не шешесі жоқ отбасылардың көбеюі, отбасындағы
балаға қамқорлық пен мейірімнің жетіспеушілігі, т.б. Осының бәрі бала
тәрбиесінде жағымсыз мінез-құлықтардың қалыптасуына әкеліп соғып отырған
жағдайлары бар.
Оқушылар алдымен, өз ата-аналарына үқсағысы келеді.
Дегенмен , балалардың бәрі бірдей отбасында өзін жақсы
сезінбейді. Отбасындағы келіспеушілік, ата-аналардың көпшілігі
балалармен қатаң әңгіме жүргізеді. Сондықтан да отбасындағы
жағдайды танып-білу, бала тәрбиесінде ата-анаға теориялық көмек беру ете
маңызды.
Ата-ана мен педагогтың мақсаты, ұйымдасқан, бірлескен іс -әрекеттің
белгілі бір кезеңдері бойынша жүзеге асады. Дұрыс үйымдастырылған жүмыс
жасырын үйретушілік сипатқа ие. Педагог отбасылық тәрбиенің жағымды
жақтарына сүйенеді. Оны жан-жақты тартып, жағымсыз жағын жоюды қолданады.
Ата-ана мен педагог арасындағы бір-біріне деген сенімділік
бірінші және шешуші шарт. Арадағы қарым-қатынас ата-ананың тәрбие ісіне
қызығуын оятып, табысқа ұмтылдыратындай, өз күшіне сенімділік тудыратындай
болып құрылуы тиіс.
Педагогтың екінші бір маңызды міндеті-отбасын
педагогикалық білік-дағдылармен қаруландыру, оларды
теориялық және практикалық түрде меңгерту.
Дұрыс ұйымдастырылған педагогикалық қарым-қатынастың аяғы ата-аналардың
өз балаларының ғана емес, жалпы сынып тәрбие жүмысына қатысуына
әкеледі.Мүғалімдер мен ата-аналар әріптес ретінде тәрбие жұмысында бірін-
бірі толықтырып отырады.
Оқушының отбасын зерттеу оның өзін жақын тануға
мүмкіндік береді. Отбасының өзіне тән өмір сүру ерекшеліктеріның
қалыптасуы, дәстүрлі, рухани байлықтары, тәрбиелік мүмкіндіктері
оқушының үйдегі ата-анасымен қарым-қатынасы, осының бәрін
түсіну үшін мұғалім психологиялық-педагогикалық
диагностикалаудың кешенді, дәстүрлі әдістерін алады: бақылау,
әңгімелесу,тест,сауалдама жүргізу, рөлдік ойындар т.б.
2. Қарым-қатынасында проблемасы бар балаларға психологиялық сипаттама
Балалардың әлеуметтік–эмоционалдық дамуындағы изоляцияның рөлін
психологиялық ғылыми зерттеу жұмыстарынан кіруге болады. Бұл тақырыпшада
біз психологиялық әдебиеттерге шолу жасау арқылы балалардың мектепке
дейінгі шақтан жеткіншек жасқа дейінгі аралықта әлеуметтік изоляцияны
зерттеу мәселелері мен қарым-қатынасында проблемасы бар балалардың
психологиялық ерекшеліктерінің көрінуі мен оның дамуын сипаттайтын
мәселелерге тоқталамыз.
Мектеп жасына дейінгі шақта баладағы әлеуметтік изоляция белгілері
үлкендердің үрейін туғызбайды. Жеке дара ойынмен ойнап жатқан бала
тәрбиешілер мен ата–анаға проблемалы болып көрінбейді. Алайда мұндай
балаларды мұқият зерттеген кезде, олардың алдында өз қатары мен қарым-
қатынасқа түсуінде біршама потенциалды қиындықтар туындайтындығы байқалған.
Олай болса өз құрбыларымен қарым-қатынас жасау барысында қиыншылық
туындаудың негізгі себептерін былайша түсіндіруге болады. Олардың ішіндегі
бастылары:
1. Өз құрбыларымен өзара қарым-қатынаста бала инициативасы мен белсенділігі
әлсөз болады.
2. Басқа өз құрбы балаларға инициативалық үндеуі құнсыз болады.
3. Тұлға аралық қарым–қатынастағы проблемаларды өз бетінше шеше алмайды. Өз
құрбылар арасында болған кішігірім қақтығыстар үшін де ересектер мен
үлкендерден көмек сұрап келеді.
4. Өз құрдастарының арасында беделі төмен болады.
5. Вербальді қарым-қатынас деңгейінің төменділігі көрініп тұрады.
Жалпы алғанда мұндай балаларды көнгіш, тыныш және бағынуға бейім деп
сипаттама беруге болады.
Жеті жасқа толғанда баланың әлеуметтік және жекелік қиыншылықтары
күрт өседі. Оларда ұялшақтық, қорқақтық, жалғыздыққа ұмтылу, жасқаншақтық
сезімдері пайда болады.
Жеткіншек жаста әлеуметтік оқшаулану деңгейі өседі. Олардың өзіне деген
бағасы төмендеп, өзіне сенімсіздікпен қарайды.
Бұндай қасиеттердің көріну бағыттары психология ғылымында адам
табиғатындағы биологиялық және әлеуметтік мәселелерін зерттеуде ерекше
орынға ие.
Мектеп тәжірибесінде ең көп кездесетін жағдай – оқушылардың ақыл-ойы
мен сабаққа үлгеріміне байланысты балалардың өзара қарым-қатынасындағы
ерекшеліктер. Күнделікті мектеп өмірінен белгілі жайттың бірі төмендегіше
көрінеді.
Айталық, ақыл-ойы басқа балаларға қарағанда жоғары, сабаққа үлгерімі
жақсы, оқу тапсырмаларына белсене қатынасатын оқушылырға балалар үйір болып
келеді де, ақыл-ойы біршама баяу дамыған, оқу үлгерімі төмен, оқу
тапсырмаларына енжар келетін оқушылармен басқа балалар көп жұғыса бермейді.
Ендігі кезекте осындай балалардың қарым-қатынасы мен психологиялық
ерекшеліктерін қарастырып кетейік.
Педагогикалық тәжирібе және психологиялық зерттеулер жалпы білім
беретін мектептерде - оқу барысында арналған бапты талап ететін оқушылар
едәуір кездесетіндігін көрсетеді. Денсаулығына, физиологиялық және
психикалық функцияларының дамуына байланысты норма мен патология арасында
болатын оқушыларда кездеседі. Мұндай балалар оқу үлгерімі төмен, артта
қалған, әлеуметтік дезадаптацияланған оқушылар болуы мүмкін. Мұндай
балалардың ерекше тобын ақыл-ойы енжар (интеллектуал пассив) оқушылар
құрады. Олар біршама ақыл-ойы артта қалған балаларға ұқсас болып келеді.
Ақыл-ойы енжар себебі көптеген әртүрлі жағдайда олардың дамуындағы
ауытқуларға байланысты емес, оларды оқыту мен тәрбиелеудің
жеткіліксіздігіне байланысты да болуы мүмкін. Сондықтан ақыл-ойы енжар
оқушыларды ерекше зерттеуді қажет етеді.
Ақыл-ойы енжар феномені бірқатар еңбектерде көрсетіледі. Л. И. Божович,
К. Маркова, М. В. Матюхина, Н. А. Менчинская, Д. Б. Богоявленская, Н. С.
Лейтес.
Дегенменде бұл мәселеге ең алғаш Л. С. Славина зерттеу жұмыстарын
жүргізеді. Олардың эксперименті зерттеулерінің нәтижесінде ақыл-ойы енжар
балаларда төмендегіше сипатталады деп көрсетеді.
1 Ақыл-ойы дағды мен ептіліктері жеткілікті дәрежеде қалыптаспаған.
1. Ақыл-ой әрекеттеріне теріс қатынас құрады.
2. Шындыққа танымдық қатынастың болмауы.
В. С. Юркевич танымдық қажеттіліктің даму деңгейіне талдау жасай
отырып, “ақыл-ой жалқаулық” ұғымына сипаттама береді, яғни ақыл-ой
енжарлығы - білуге құмарлықтың балада болмау нәтижесі деп көрсетеді.
Көптеген зерттеулерде нашар оқитын оқушылар сипаттамасына ұқсас ақыл-ойы
енжар көрінуін түсіндіреді. Дегенмен, “ақыл-ойы енжар” термині жиі
қолданбайды және негізгі екпін үлгермеушілігінің себебіне түседі.
Осыған байланысты ақыл-ойы енжар болуының табиғаты зерттеуден тыс
қала береді, бірінші кезекте оқуда қиыншылықты жеңу міндеттері қойылады.
Психологиялық әдебиеттерге талдау жасай отырып, ақыл-ойы енжар - негізгі
мәселе ретінде Л. С. Славина жұмыстарынан кейін зерттеулер
жүргізілмеген.
Бұл параграф ақыл-ойы енжар типтері мен себептерін қарастыруға
арналады. Мұнда ақыл-ойы енжар деп отырған ұғым ақыл-ойы әрекетінің төмен
деңгейі болып табылады. Ал мұның негізі көбіне ақыл-ой ептілігін жеткілікті
дәрежеде көрінетін тәрбие ерекшеліктерінде, ақыл-ой күшіне негативті
қатынас құруға, ақыл-ой тапсырмаларын орындау кезінде басқа жолдар әсер
етуге байланысты. Ақыл-ойы енжарлығы бас миының органикалық өзгерістерден
туындайтын дефектологиялық сипатта кірсетілмейді. Аталмыш мәселеге талдау
жасай отырып, ақыл-ойы енжарлығының 2 түрін кездесетіндігін көрсетемөз:
1. Ақыл-ой әрекетінің операциялы (тәсілдік) - техникалық механизмінің
бұзылуы салдары ретінде ақыл-ойы енжарлығы;
2. Жеке адам сферасының мотивациялық қажеттілігінің дамуының негативті
тенденциясының көрінуі ретінде ақыл-ой енжарлығы;
Ақыл-ой енжарлығының көрінуі кеңдігіне орай жалпы және жеке (таңдамалы)
ақыл-ойы енжарлығы деп бөлуге болады. Жеке ақыл-ой енжарлығы - оқу пәні
мен іс-әрекет түрлерінің таңдамалы қатынасында көрінеді.
Л.В.Орлова осы мәселеге арнап зерттеу жұмысын жүргізеді. Енді осы
зерттеу жұмысын қарастырып кірелік.
Зерттеу бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілді: ақыл-ой енжарлығының
бастапқы тамыры - мектеп жасына дейінгі кезеңде басталатын болса да,
бастауыш мектеп жасында ақыл-ой енжарлығы айқын көрінеді. Бастауыш мектеп
кезеңінің жас ерекшелік тенденциясы бойынша оқушының танымдық сферасына не
жағымды және не жағымсыз әсер етуі мүмкін. Бұл әсер ақыл-ой енжарлығын не
кірсетпей жіберуі не ақыл-ой енжарлығын айқын көрсетіп жіберуі мүмкін.
Зерттеу жұмысында ақыл-ойы енжар мотивациялық сипаттамасы адамның
мотивациялық қажеттілік сферасының негативті қалыптасу факторы ретінде
көрсетіледі - бұл танымдық, оқу және жеке адамның өзінің ақыл-ой әрекетінің
негізгі компоненттеріне, мазмұнына әсер етеді. Зерттеу мақсатын жүзеге
асыру үшін мынадай міндеттер қойылды:
1. Ақыл-ой енжарлығының көрсеткіштерін нақтылау;
2. Ақыл-ой енжарлығының әртүрлі сипаты бойынша оқушыларды анықтау және
топтарына сипаттама беру;
Эксперименталдық зерттеу 2 жыл бойы Коломна қаласындағы 41 мектепте
жүргізілген екен.
1 кезеңде 27 баладан тұратын экспериментті осыған дейінгі белгілі ақыл-
ой енжар белгілері бойынша ақыл-ой енжарлар психологиясы сипаттамасы мен
таңдау критерийлері анықталды. Бақылау тобында 18 бала іріктелді, бұларда 1
топтағы балаларға сәйкес таңдалды. 2 кезеңде әрбір оқушының түрлі
эксперименттік әдістемелерді қолдана отырып, жүйелі, кешенді зерттеу
жүргізілген.
Бірінші кезеңде жүргізілген тәжірибесінде ақыл-ойы енжар балалардың
психологиясына сипаттама беру барысында расында да бұл балалардың қарым-
қатынаста едәуір қиналатынын, өзіне сенімсіздік басқалармен қатынас
жасауына кедергі жасайтынын, сондай-ақ ондай балаларды құрбылары
шектететіндігін сипаттайды.
Осы зерттеулерден шығатын ой – балалардың топтан тыс болуының бір
себебі – олардың ақыл-ой деңгейі, сабаққа үлгерімі, сондай-ақ оқу
тапсырмаларына селқостық болып табылады.
1.3 Қиын балаларды тәрбиелеудегі педагогикалық сипаттама
Қиын бала дегеніміз кім? Осы бір сұрақ көптеген ата-ана мен
педагогтарды, жалпы жұртшылықты жиі толғандырады және бір сөзбен жауап бере
салу жеткіліксіз, өйткені баланың қиын аталуы аз ғана уақыттың нәтижесі
емес.
Қиын бала, яғни тәрбиесі қиын бала - әлеуметтік назардан тыс қалған
бала.. Орыстың ұлы педагогтары мен ғалымдары зерттеу жұмыстарының
дәлелдеуіне қарағанда , қиын балалардың шығуына үш фактор себепші болады
екен.
1. Отбасы тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы яғни, тұрмыстағы ұрыс-талас,
маскүнемдік, ата-ананың біреуінің болмауы, дұрыс талап қоймаушылық т.б.
себеп болады екен.
2. Мектептегі оқу – тәрбие үрдісін ұйымдастыруда жіберілген кемшіліктер.
Оқушылардың жеке басының мінез – құлық ерекшеліктерін, ынтасын,
қызығушылығы мен талап, тілегін ескермеуден.
3. Қоғамдық орта, яғни достарының алатын орны ерекше.
4. Бала отбасы жағдайында өмірдегі әр түрлі жағдайларда өзін қалай ұстауды,
үлкендермен, кішілермен қалай қарым – қатынас жасауды үйренеді. Ата-
анасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігін сезінбегендіктен, қайырымдылық
пен жылылықты сырттан іздейді.Осының әсерінен олар көшедегі жат
қылықтарды бойына сіңіріп алады. Көшедегі кездейсоқ топтарға еліктеп,
баланың ішімдік ішуге, темекі шегуге, дөрекі сөйлеуге, құмар ойындарына
қызығушылықтары артады. Мұғалімге қарсы сөйлеу, ата-анаға бағынбау,
сабақтан қашу сияқты жаи қылықтар осының нәтижесі болып табылады.
Қиын оқушыларды қайта тәрбиелеу үшін оның жағымсыз әдеттерін жоғалтып,
жағымды әдеттерін арттыру қажет. Сондықтан оларды сыныптан тыс іс-
шараларға, спортқа, өнерге, техникаға, мектепте үнемі жүргізілетін қоғамдық
жұмыстарға қатыстыру керек.. Және де белсенділігі мен талпынысына қолдау
көрсетіп , сыныпта оның беделін көтере отырып, әрбір жасаған істеріне баға
беріп, көңіл бөлінсе баланың өмірге деген көзқарасы өзгерер еді. Мұғалімдер
тәрбиесінде қиын баланың ар – намысына тимей жеке ерекшелігін ескеріп,
педагогикалық этиканы сақтай отырып, қадағалап отырғаны абзал.
Халық даналығына көз жүгіртсек: Ата – балаға сыншы, Атадан өсиет,
анадан қасиет деген қазақ мақалы отбасының балаға қаншалықты тәрбие
берудегі ролі мен орнын көрсететіні сөзсіз. Ал жапондар ер балаға жүз
мұғалімнен бір әке артық десе, белгілі педагог В.Сухомлинский: ер бала
үшін жақсы министрден жаман әке артық деп түйіндейді. Қорыта келгенде,
дүниеге келген әрбір бала толыққанды отбасында тәрбиеленуі үшін ата-ананың
балаға берер тәрбиесі, жауапкершілігі, міндеті өте зор болуы керек.
Жасыратыны жоқ, бастауыш сынып, жоғары сынып оқушылары арасында да
адамгершілік тәрбиені іске асыруда қиындық келтіретін , оқуға және тәрбиеге
көнбейтін мінезі нашар, қиқар оқушыларды жиі кездестіреміз. Оларды қиын
оқушылар деп атап жүрміз. Қиын оқушылар отбасы, мектеп және жұртшылық
тарапынан тәрбиеде жіберілген түрлі кемшіліктерден болса керек.
Жоғары сыныптардың мұғалімдері, Қиын балалар жоғары сыныптарда көп
кездеседі - деген жаңылыс пікір айтады. Меніңше, ондай пікірдегі ұстаздар
мүлдем қателеседі. Себебі, тәрбие негізі отбасынан басталып, бастауыш
сыныптарда қалыптасатынын кейбір мұғалімдердің түсінбеуі өкінішті – ақ.
Жоғары сыныптарда қиын оқушылардың тәртіп , заң бұзушылығын кездейсоқ деп
қарауға болмайды, ол оқушы бойындағы бұрыннан бар қисық, қиқар мінездің
болуына, әрине, отбасымен бірге, бастауыш сыныпта оқытқан мұғалімдердің де
әсері бар екендігін мойындауымыз керек .
Оқушылармен жұмыс істеу жан – жақты зерттеуді, баланың бойындағы
ұнамсыз әрекеттердің шығу себебін , тәрбиеленіп өскен отбасын , мектептегі
тәрбие жұмысының деңгейін зерттеуді жан – жақты білуден бастау керек.
Өкінішке орай, еліміз егемендік алғалы тәрбие мәселесінде белгілі бір бағыт-
бағдардың болмауы, мектеп директоры мен жергілікті жерде білім және ішкі
істер бөлімдерінің бірігіп жұмыс жасамау салдарынан қиын оқушылардың
көбейгені жасырын емес. Қалаларда аудан-ауданға бөлініп, аудандық жерде
көшелерге, ауылға бөлініп балалардың төбелесуін немен түсіндіруге болады?
Мектеп директоры мен аудандық білім бөлімінің қызметкерлері кафе, бар
аралап, кешкі ойын-сауық отауларын жағалап өз ұжымдарына үлгі бола алмаса,
жоғарыдағы бастықтарға жағынып, төменге көз салмаса, өзіндік пікірі
болмаса, олардан не күтуге болады? Мұндай жағдайда олардың өздерін
тәрбиелеген жөн.
Иә, бірді айтып бірге кетпей тақырыбымызға оралсақ, кейбір қиын
оқушылардың ата-аналары мектепке ата-аналар жиналысына келмейді, баланың
тәртіпсіздігін, қылмыстарын естуден қашады. Кейбір ата-аналардың өз
міндеттерін түсінбеуі, түсінгендерінің өзі менің балам сүттен – ақ, судан
таза - деп бетбақтырмауы бала тәрбиесінде қиындық келтірер үлкен кедергі.
Б. деген ақсақалға баласының қиқарлығын, киім-киісі, жүріс-тұрысының
салақтығын, қалтасында үнемі ақша жүретіндігін, сабақта сағыз шайнап
отыратындығы мен үлгерімінің нашарлығын айтсақ , Е, несі бар, жас кезде
кім шатақ болмаған , бар тапқанымды немеремнен неге аяймын , менің балам
өте жақсы, егер ол балаларды ұрса маған ұқсаған ғой - деп қарқылдап
күлгені бар.
Отбасында әкесі мен анасы қосылып ішіп, бала тәрбиесіне назар
аудармайтындар бары қаншама. Әрине, ондай ата-аналарға, әсіресе жас
отбасыларына мектеп жиі-жиі ата-аналар жиналыстарын өткізіп, педагогикалық
білім берілуі керек. Ата-аналар жиналыстарында отбасы және тәрбие, неке
және отбасы, тәрбиедегі ата-аналар міндеттері, т.б. тақырыпта жалпы ата-
аналар жиналыстарында лекциялар оқылды. Сыныпта өткізілетін ата-аналар
жиналыстарына мектеп директорларынан бастап , мектептің оқу ісі, тәрбие
жөніндегі орынбасарларын, пән бірлестік жетекшілерін, тәжірибелі
мұғалімдерді қатынастыруды міндеттеп арнайы график жасалынды. Осындай
жүргізілген іс-шаралар арқылы ата-аналарға түсінік жұмыстары жүргізілсе,
мектеп пен отбасы тығыз жұмыс жасағанда ғана тәрбиеде жақсы жетістіктерге
жетуі мүмкін. Қиын оқушылармен тәрбие жұмысын жүргізгенде сынып
жетекшілері тәрбие сағаттарында: Сен өзіңді қалай ұстайсың?, Тәрбиелі
бала - өнегелі бала, т.б. тақырыптарда тәрбие сағаттарын өткізіп,
оқушыларды жақсы әдетке: тәртіптілік пен ұқыптылыққа, мәдениеттілікке
баулыған жөн.
Қиын балаларды тәрбиелеуде спорттық шаралар мен әскери – патриоттық
тәрбиенің де маңызы өте зор. Қиын балалардың үлгілі оқушылар санатына
қосылуы педагогикалық ұжымның талмай еңбек етуінің арқасында жүзеге асатын
үлкен жұмыстың айғағы екенін ата-ана мен ұстаздар қауымының дұрыс түсінгені
жөн.
Қиын балалардың жұмыс істеудің негізгі шарттары:
1) Әрбір қиын баланы жан – жақты зерттеп, мінез – құлықтарының бағыт –
бағдарын айқындау, оның ішіндегі адамгершілік типтегі қасиетін іріктеп алу.
2) Әрбір оқушының адамгершілік сынды тәжірибелердің құра біліп, соның
негізінде тәртіпті, айналасындағы өмірге көзқарасты, ұжымдық қарым –
қатынас дағдыларын қалыптастыруды ұйымдастыру.
3) Әрбір жеке тұлғаның ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне және
творчестволық талап – тілектеріне орай, қабілеті мен икемдектерін дамыту,
қоғам жұмыстарына қатыстыру.
4) Кейбір қиын оқушылардың оқу – тәрбие процесінде ұжымдық өмір қарым –
қатынастарында ұсқынсыз ауытқушылықтар болса, деп кезінде өол үшін беріп,
одан сақтандыру, оны туғызатын әрекеттерді жою. Әңгімелеу оқу – тәрбие
процесінде ең қажетті құралы. Оқушының жеке басына түскен жағдай, оны
ортаға салуға болмайтындай болса, онда мұғалім тәжірибелі педагог баламен
жеке сырласу арқылы көздерін жеткізеді.
Қиын балалармен тәрбие жұмыстарын жүргізу кезінде таланттар қойылуы
қажет. Одан педагогикалық тәжірибелерге сүйене отырып, әрбір оның баланың
бейім қабілетіне, мінез – құлқына сай онды шығармашылық қасиеттерін
ұйымдастырып отыру қажет. Қиын балалрмен жұмыс істеудің тағы бір әдісі –
олардың, көшен, жолдастарымен жағымсыз байланыстарын үду. Осы әдісті іс
жүзіне асырудың бірнеше жолдары бар. Соның бірі тұрақты мектебін ауыстыру,
мектебін алмастыру, Сондай – ақ ата – ана, мектеп инспекция
қызметкерлерінің күшін біріктіре отырып, көшенің жолдастарының теріс
ықпалдарынан бөліп әкету қажет. Сонымен бірге қиын баланы тәрбиелеуде
моральдық тұрғыдан әсері әрекет ету.
Сонымен бірге қиын баланы тәрбиелеуде моральдық тұрғыдан әсерлі әрекет
ету. Қиын баланың әрбір теріс қылығын, істерін, тәртіпсіздігін т. б.
Оқушының арына тигізбей айыптаса, бұл істер өз нәтижесін береді.
Тағы бір әдіс – қиын баланың бағдарын, мақсаты мен міндетін қайта құру.
Бұл әдістің құндылық мәні – оқушы қателігін түсіну өзін - өзі тәрбиелеудің
бағдарламасына колма береді. Мектептегі нерв жүйесі нашарлаған қиын
балалармен тәрбие жұмысын жүргізу көптеген қиындықтар туғызады. Өйткені,
әрбір оқушының өзіндік ерекшеліктері мен қатар, сырқаттарына байланысты
өзгешіліктері бар.
Ескеретін мәселелердің - бірі қиын оқушыларды тәрбиелеу процесіндегі
әдіс – тәсілдерді әдістемелік жағынан қолданудағы тәрбиелеу жүйесінің
кезеңдері:
- дайындық кезеңі;
- қиын баланың тәртібінің төмендеуіне себепті болған жағдайларда
аңықтау;
- екінші кезең – қиын оқушылар мен көш жора – жолдастары арасындағы
байланыстырудың дәрежесін тереңдігін аңықтау.
Үшінші кезең өзгеріс кезеңі. Көптеген қиын оқушылардың ішкі жан
дүниесінде өзгерістер тұл бастайды. Жеткіншіліктердің мінезіндегі теріс
қылықтар, әдет дағдылар мен қалыптаса бастаған жаңа адамгершілікті
сапалардың арасында күрес басталады.
Соңғы кезең бекіту кезеңі, ірбір қиын оқушы мінез құлқындағы
адамгершілік мәнді өзгерсітер болған сайын, өзін - өзі тәрбиелеуге
талаптанып, оңды қасиеттерді дамытады. Қиын балаларды қайта тәрбиелеу,
алдын ала олармен бірге атқарылатын іс шараларын мектеп ұжымдар мен
жұртшылық нақты аңықтап, оларды дұрыс жолға түсіндіре отырып, аяқтай күрес
жүргізулері керек.
3. Қазақ халқы-ғажап тәлімгер.
Халықтық педагогиканы оқыту үрдісінде пайдалана отырып, ұлттық тәрбие
беруде жеткіншектерге тілі мен әдебиетін, тарихы мен өнерін қастерлеп, салт-
дәстүрін меңгерту - оқушыға қажет.
Халқымыздың рухани мұраларының бірі - салт-дәстүр. Сол арқылы ұрпаққа
адалдық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, отбасы тәрбиесіне байланысты тәлім-
тәрбие беретіні ежелден белгілі. Жасөспірімдерді, нашақорлықтан,
ұрлықтанарашалауда, олардың санасына кісілік, адамгершілік қасиеттің рухын
ұялатуға берері көп Ата-бабаларымыз әдептілігімен, өнерпаздығымен отбасы
мүшелерінің бір-біріне дегенөзара достық қарым-қатынасымен, ерең еңбегімен
балаларына үлгі өнеге көрсеткен. Тілі енді шығып келе жатқан нәрестенің
дұрыс анна тілінде сөйлеуіне де зор мән берілген,әртүрлі жаңылтпаш, мақал-
мәтелдер үйрететін,ерптегілеп айтып беретін ата-аналарының Бала біздің
болашағымыз деп қарауы болашақ ел ұрпағының жақсы адамзат болып өсуіне зор
ықпалы тигізері анық.
Елдің көркі тіл десек, тілдің көркі сәби ме деп қаласың, - деп
Қ. Мырзалиев тегін айтпаған. Сондықтан отбасы мүшелері арасында
жақсы қарым-қатыныс қалыптасқан болса.олар өз анна тілінде сөйлесе, ол
жанұяда мәдениетті азамат өсіп шығатыны сөзсіз.
Бүгінгі ХХІ ғасыр талабында Жан-жақты ел тарихын жетік білетін, заман
талабына сай азаматтарды тәрбиелеу - басты міндет.
1.4 Қиын балалардың қарым-қатынас жасаудағы бірқатар қиыншылық
сипаттары
Әрбір адамның, әрбір ұжымның немесе ұйымның, әрбір елдің бүкіл ғұмыры
қарама-қайшылықтардан құралған. Мұндай қарама-қарсылықтардың табиғатын
әртүрлі адамдардың әрқилы позицияларды ұстануына, әртүрлі қызығушығы
бойынша жетекші болуына, әртүрлі мақсатта талпынуына байланысты өзінің
қажеттіліктерін, қызығушылықтарын және мақсаттарын жүзеге асыруда бір-
бірімен екі немесе одан да көп индивидтердің қарама-қарсы қақтығысқа жиі
түсуімен түсіндіруге болады. Кейде бір-бірінің арасында туындаған қақтығыс
тек бір ғана адамға ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік топқа, кейде
мемлекетке де қарсы күреске түсуі мүмкін. Олар өзінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қиын балалардың психологиялық-педагогикалық жағдайлары және оларға
көмек көрсету жолдары.
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..3
1 бөлім. ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
.
1.1 Қиын балалардың пайда болу себептері және олардың негізгі
ерекшеліктерінің теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ...7
1.2 Қарым-қатынасында проблемасы бар балаларға психологиялық
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Қиын балаларды тәрбиелеудегі педагогикалық
сипаттама ... ... .19
1.4 Қиын балалардың қарым-қатынас жасаудағы бірқатар қиыншылық
сипаттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..23
1.5 Қиын балалармен жеке даралық жұмыс жүргізу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .25
2 бөлім. ҚИЫН БАЛАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕК КӨРСЕТУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..29
.
2.1 Қиын балаларды анықтау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қарым-қатынаста қиындықтары бар балалар үшiн
ойындар мен
жаттығулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3.Оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды зерттеу
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..63
КIРIСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004
жылғы 11 қазандағы Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2005-
2010 жылдарға дейінгі Стратегиялы даму жоспарында – еліміздің
жасөспірімдеріне білім беру мен тәрбиелеу ісін жақсарту мен нығайту
мәселесін баса айтқан. Жастар – біздің болашағымыз ретінде олардың білім
деңгейі мен салауаттылығы, сондай-ақ олардың жеке тұлға ретінде жетілуі
қоғамымыздың әлеуметтік және экономикалық, техникалық жетістігімөздің
негізгі шарты.
Адам адам болып жарытылғаннан соң, оның өмір сүруінің негізгі тірегі
мен қажеттілігі, сондай-ақ қалыпты өмір сүру жағдайы басқа адамдармен қарым-
қатынас жасау болып табылады. Сондықтан балалардың қарым-қатынасындағы
мәселе – бүкіл қоғам алдындағы негізгі міндеттер болып қала бермек.
Адам қалыпты өмір сүру үшін, өзінің психикалық қасиеттерін дамыту үшін,
жеке тұлғалық ерекшеліктерін жетілдіру үшін, сондай-ақ білім меңгеріп
тәжірибе жинақтау үшін адамдармен қарым-қатынас жасайды. Баланың жастайынан
айналасындағылармен қатынас жасауы, өзінің кім екенін танып, өзін
өзгелерден ажырата алудың, өзін басқалармен салыстыру арқылы басқа адамдағы
қасиеттерді меңгерудің, балалардың әлеуметтік мінез-құлқы мен жеке басының
дамуының негізгі тірегі деп қарастырсақ, онда олардың қарым-қатынас жасауын
жақсарту аса қажет болып табылады.
Мектеп қабырғасында оқушыларға білім беру және тәрбиелеу істерінде
жалпыға бірдей шараларына көбірек көңіл бөлінеді. Бұл мектепте балалармен
жеке жұмыстар жүргөзілмейді деген сөз емес. Оқушылар арасындағы олардың
өзара қарым-қатынас ерекшеліктері бойынша педагогикалық іс-әрекетті
ұйымдастырылу жақтарына баса назар аудару керектігі туындайды.
Әрбір қоғамның дамуы, әрбір топтың немесе бөлек индивидтің де дамуы –
олардың айналасындағылармен қарым-қатынас жасауына байланысты болатын
күрделі процесс екені анық. Бұл процесс әрқашан да тиімді әрі нәтижелі
түрде жүзеге аспайды, кейде қарама-қайшылықтардың туындауынан және
шешілуімен байланысты.
Мектептегі оқушылар арасындағы туындайтын кейбір қарама-қайшылықтар,
кейбір балалардың мінез-құлқы мен даралық ерекшеліктеріне байланысты
түсінбеушіліктер, топқа енгісі келмейтін жағдайлар жиі кездеседі.
Мұндай жағдайлар бала өмірі мен психикасында едәуір дақ қалдырады.
Осыдан келіп баланың дамуында түрлі ауытқулар, сабаққа қатынасының өзгеруі
байқала бастайды. Топтың жеке адамға, адамның топқа әсер ету негізінде
оқушылар арасында дараланатын немесе оқшауланатын жағдайлар да туындап
жатады.
Мектепте баланың жеке тұлғалық әлеуметтену барысында оның рухани,
ұнамды құндылықтарын ескеру арқылы оқушылар арасындағы қарым-қатынасты
жақсарту қажеттілігі туындайды.
Оқушылар арасындағы қарым-қатынас сипаты мен климаты баланың тек
психикасына немесе жеке басына ғана әсер етіп қоймайтындығы белгілі. Ол
баланың оқу-тәрбие істерінде де елеулі орын алады.
Біздің зерттеу жұмысымыздың өзектіліг осы мәселелерді дұрыс жолға қоюға
арқылы мектеп тәжірибесіне көмектесу керектігінен туындайды.
Қазіргі кезде мектеп өмірінде қарым-қатынасында проблемасы бар
балалардың туындауына кез-келген жағдай әсер ете береді. Туындаған мәселені
шешу мектеп психологының негізгі психологиялық қызмет көрсетуі міндетіне
кіретіндігі даусыз.
Мектеп оқушылары арасындағы қарым-қатынасты жақсарту мәселесі, сол
арқылы баланың білім алып тәрбиеленуін қамтамасыз ету актуалдылығы ешқашан
төмендемеген.
Сондықтан мектеп сыныптарында туындайтын қарым-қатынас жасауда
қиыншылықтары бар балаларды анықтап, оларға дер кезінде көмектесу– қазіргі
мектеп алдында, қоғам алдында тұрған міндеттердің бірі.
Диплом жұмысының мақсаты: Әртүрлі жас кезеңінде балалардың топтан
оқшаулану себептерін зерттеу арқылы оларға психологиялық көмек
көрсетужолдарын анықтау.
Зерттеу обьектісі: Мектеп жасына дейінгі және мектеп кезеңінде ұжымнан
оқшауланған балалар.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі және мектеп кезеңіндегі балалардың
қарым-қатынасындағы оқшаулану ерекшеліктері мен психологиялық көмек көрсету
жолдары.
Зерттеудің негізгі жорамалы: Мектеп жасына дейінгі және мектеп жас
кезеңінде балалардың сыныптан оқшаулануы сол жас кезеңіндегі даму
дағдарысын өткізу ерекшелігіне байланысты туындайды.
Зерттеу мақсаты мен ұсынылған жорамалға сәйкес қойылған міндеттер:
• Балалар ұжымындағы қарым-қатынас және оқшаулану мәселелерін ғылыми
әдебиеттер көмегімен теориялық тұрғыда зерттеу.
• Мектептегі сыныптық ұжымда балалардың оқшаулануын эмпирикалық зерттеу.
• Баланың ұжымнан оқшаулану себептерін анықтау және соған байланысты қарым-
қатынасында проблемасы бар балаларды жіктеу.
• Сыныптан тыс қалған балаларды топқа әлеуметтендіру шараларын қарастыру
және оларға психологиялық көмек көрсету жолдарын анықтау.
• Қарым-қатыныасында проблемасы бар балаларға арналған ойындар мен
тапсырмалар жиынтығын құрастыру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: Л.С.Выготскийдің
балаға комплексті, жүйелік формадағы іс-әрекетті ұйымдастыру теориясы,
В.Н.Мясищев, С.Л.Рубинштейн, Л.И.Божович еңбектеріндегі қарым-қатынас
мәселесіне арналған ілімдер, педагогика және психология ғылымындағы
А.С.Макаренконың “жеке адам ұжымда дамиды және ұжым арқылы қалыптасады”
қағидасы, О.Осадьконың оқушының алғашқы мұғалімінің педагогикалық тактикасы
мен қарым-қатынасқа түсу стиліне байланысты, оның ата-анасымен және
сыныптастарымен қарым-қатынасқа түсуін және жеке тұлғалық қасиеттерінің
қалыптасуына үлкен әсерін тигөзетінін дәлеледейтін зерттеулер – біздің
зерттеу жұмысымыздың теориялық жақтарына арқау болды.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері: Топтағы оқушылардың бір-бірімен
қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеуге арналған бірнеше әдістер мен
әдістемелер қолданылды. Баланың топтан оқшаулану мәселесіне арналған
әдебиеттерге теориялық талдау әдістері, социометриялық әдістеме (мектеп
жасына дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балаларға арналған вариант),
топтағы сыныптастарына баға беру әдістемесі, адамдардың бір-біріне
тартымдылық деңгейін зеттеу әдістемелері, хронометрлі бақылау әдістемелері,
анкета, бала мінезінің ерекшелігін анықтайтын ата–аналарға арналған
сауалнамалар, балалар мен ата–аналардың темпераментін анықтайтын
сауалнамалар, жанұядағы және ата-ана мен бала арасынлдағы қарым–қатынас
шкаласы, бала мінезіндегі кешеуленуді білдіретін регистрация парағы
(сәбидің анасы толтырады) қолданылды.
Диплом жұмысының жаңалығы: Әрбір жас кезеңіндегі балалардың өзара қарым-
қатынас ерекшеліктеріне байланысты, жас даму дағдарыс барысындағы
балалардың қарым-қатынасқа түсудегі қиыншылықтары мен өзіндік мінез-құлық
ерекшеліктеріне байланысты қарым-қатынас жасауға қиналатын балалармен жұмыс
жүргөзу ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда дәлелдеп, психолог қызметінде тиімді
қолдану жолдары көрсетілді.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы: Мектеп жасына
дейінгі және мектеп қабырғасындағы оқушылардың құрбыларымен қарым-қатынасы
мен әлеуметтік ортада алатын орны бала психикасының дамуының қайнар көзі.
Олай болса, бұл мәселелердің теориялық тұрғыда заңдылықтары мен
психологиялық ерекшеліктерін ашудың мәні зор. Зерттеу жұмысымызда бала-
бақша және мектеп қабырғасында жиі кездесетін проблема – топтан оқшауланған
балаларды анықтаудың жолдары көрсетілген, топтан оқшаулану себептері
ашылған, сондай-ақ мұндай балалармен нәтижелі жұмыс жүргөзуге арналған
кеңестер мен психологиялық қызмет жолдары көрсетілген. Зерттеу жұмысымызда
қарастырылған материалдардың барлығы дерлік мектеп психологының теориялық
білімін жоғарылатып, қарым-қатынаста проблемасы бар балаларды анықтап,
олармен жұмыс жүргөзу шеберлігін арттырады.
Зерттеу жұмысының базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазығұрт ауданы,
“Дарын” арнайы мектебі және Қ. Сатбаев атындағы орта мектептің мектепке
даярлық тобы мен бастауыш сынып оқушылары.
Диплом жұмысының құрылымы мен кілемі: Бітіру жұмысы кіріспе, үш
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған 58 әдебиеттер төзімінен тұрады.
Жұмыстың жалпы көлемі 84 бет.
1. Қиын балалардың психологиялықпедагогикалық жағдайы
1.2 Қиын балалардың пайда болу себептері және олардың негізгі
ерекшеліктерінің теориялық мәселелері.
Мінез-қүлқында қиыншылығы бар окушыларды әдетте екі топқа бөліп
қарастырады: біріншісі – тән кемтарлығы және жан жарақаты бар оқушылар;
екіншісі - отбасында, мектепте тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын
қалыптастыруда сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған
және өтпелі кезеңнің күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспаған оқушылар.
Қиын оқушылардың өскен ортасын, яғни отбасының жай-күйін талдағанда,
кейде отбасының өзі бала тәрбиесіне кері әсер беретіні анықталып отыр. Тағы
да бір қолайсыз жағдай: бала тәрбиесіне ата-аналардың әртүрлі көзқарасы
немесе біреуінің бала тәрбиесінен шет қалуы, яғни, баланың толық емес
отбасында тәрбиеленуі.
Ата-анасының мейірімін көрмеген бала көбінесе мейірімсіз, ызалы,
құрбыларымен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайды, кейде тұйық, шектен тыс
мейірімінде өскен бала өзімшіл, нәзік, тым төзімсіз, екі жүзді болуы
мүмкін, яғни отбасы тәрбиесі адам өмірінде өте маңызды.
Оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтардың пайда болу себептерін
психологтар отбасында дұрыс тәрбие бермеудің салдарынан болатындығын
анықтап, оларды бірнеше түрге бөліп қарастырады: отбасының әлеуметтік,
экономикалық жағдайы; баланың рухани дамуына ата-ананың немқұрайлы қарауы;
қараусыз бала, қамқорлықтың жеткіліксіздігі; шектен тыс қамқорлық т.б.
Мадақтау мен шектен тыс мәпелеуде өскен оқушы ешқандай күш жұмсамай көзге
түскісі келіп тұрады. Олар өздігінен ешнәрсеге қол жеткізе алмайды
(отбасының еркесі). Үлкендердің эмоциялық қақпайлауы салдарынан
кінәмшілдік, өзін қажетсіз санау сезімдері қалыптасады (золушка - өгей
қыз). Адамгершілік, жауапкершіліктің шектен тыс жоғары болуы баланы
балалық қуанышынан айырып, бойында уайымшылдықтың тууына әкеледі.
Балалардың мінез-құлқында қиындықтардың пайда болу себебі, біріншіден,
отбасы тәрбиесі десек, екіншіден, мектептегі оқу тәрбие жүмысындағы
кемшіліктермен сипатталады.
Мұғалім мен бала арасындағы қарым-қатынас баланың ата-анасына және
баланың құрбыларына қарым-қатынасын анықтай бастайды. Б.Г.Божович,
И.С.Славина бұны эксперименттік түрде зерттеп көрсеткен.
Д.Б.Эльконин мұғалім мен балалардың арасындағы қарым-қатынаста оқушылар
өте байқампаз болып келетінін айтады. Егер оқушы мұғалімнің сыныпта
басқаларға қарағанда өзіне жақын тартатын оқушысы бар екенін байқаса, онда
мұғалімнің оқушы алдында беделі жоғалады. Алғашқы кезеңде оқушылар
мүғалімнің айтқанымен жүреді, яғни мүғалімнің айтқаны олар үшін - заң. Егер
де мұғалім оқушылардың бәріне бірдей көзқараста болмаса, баланың мұғалімге
деген оң пікірі іштей бұзыла бастайды. Мұғалімнің өзгелерден өзіне жақын
тартатын оқушысы басқалардан өзін жоғары ұстайды да, соның нәтижесінде сөз
тасығыш балалар пайда болады. Бала мектепте өзін жақсы сезінсе, онда үйде
де, құрбыларымен де қарым-қатынасы ойдағыдай болады.
Бүгінгі таңда әрбір жас адамның жеке тұлга ретінде калыпасуы үшін
адамға берілген мүмкіндіктерді толық пайдалана алу үшін әрбір адамның
психикалық даму ерекшеліктерін ескеру қажет. Осыған орай мектептегі мінез -
құлқында қиындығы бар оқушылармен арнайы жұмыстар жүргізу қажет. Үлкендер
балалармен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайтындықтан, ата-аналардың
тәжірибесінің жетіспеуінен.балада елестетудің, қиялдау процестерінің
жеткіліксіз дамуынан мінез-қүлқының калыптасуында қиындыктар пайда болады.
Егерде зерттелу нәтижесінде мінез-кұлқында киындығы бар оқушылармен
белгілі бағытта жұмыстар жүргізсе, баланың психикалық даму деңгейі калыпты
болады.
Көбінесе баланың мінез-кұлқының дұрыс қалыптаспауы отбасына байланысты.
Отбасында дұрыс тәрбие бермеуден баланың мінезі қиындай түседі. Бұл -
отбасы кемшілігі.
Көптеген ғалымдардың пікірінше бала мінез-құлқының қиындығы 6-8
сыныптарда, әсіресе ұл балаларда байқалады делінген. Мінез-құлқы қиын
оқушылар арасында жүргізілген көптеген зерттеулер қорытындысы бойынша
үлгермеушілер қатарын жеткіншек жастағы сынып оқушылары толықтырып отыратын
көрінеді. Мінез-құлықтың мұндай белгілерінің пайда болуының өзі болашақта
әлеуметтік-психологиялық дезадантацияның тұрақты түрлерінің қалыптасуына
мінез-құлық бұзылуының клиникалық және кримонологиялық белгілерінің пайда
болуына әкеп соқтырады.
Қиын балалардың психологиялық ерекшеліктері теориялық тұрғыда Выготский
Л.С. (1928ж) еңбектерінде талқыланды, сондай –ақ макаренко а.с.
тәжірибелерінен де ұлкен орын алды. Бұл мәсленің ары қарай талқылануына
үлес қосқан зерттеушілер қатары да біршама.
Баланың жеке қасиеттерінің психикасының дұрыс дамып жетілуі үшін
педагогтік ұжымдардың кәсіптік білгірлігі, ата-аналардың саналы көзқарасы
және осы принциптерге негізделген мектеп пен отбасы арасындағы тығыз одақ,
нәтижелі жұмыс қажет.
Мысалы, бұл тұрғыда Әль-Фарабидің айтқан пікірі бар. Баланың жасы өскен
сайын, оның ақылы да, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Мұның бәрі
оның тіршілік қажетінен туындайды. Мәселен, бала да ең алдымен өсіп өну
қуаты пайда болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуында үлкен роль
атқарады. Ана құрсағында-ақ тән сүйегі, біртіндеп дән, иіс айыратын
түйсіктер, заттың түрін, түсін, пішінін түйсіне алу қабілеті қалыптасады.
Жан қуаттары өмір барысында, оқу-тәрбие үстінде дамиды. Бұл үшін адамның өз
бетінше әрекеттенуі, өзіндік белсенділігі ерекше маңызды. Адамның
адамгершілік, имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен,
үлкендердің жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз,
зұлы не ақ ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады.
Оқушының жеке басына тән қасиеттерді тек мен деген қасиет тұрғысынан
ғана бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге қалайша бағынады, мінезі, ерік-
жігері қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе ме, әсемдікті ажыратудағы талғамы
және өзгелермен қатынасы қандай – осы жөнінен де алып қарауға болады. Мінез
құлқы қиын оқушылар көбінесе ашуланшақ болып келеді. Баланы үй іші көп
еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез ашуланып, күйіп пісетіні кездеседі.
Керісінше, күтпеген жағдайда жақсы, өте жақсы деген баға алса, жұрттың
көзінше соған қатты қуанғанын жасыра алмайды.
Баланың бойында бұрын қалыптасқан қасиеттерге жаңа сапалар немесе жаңа
құрылымдар қосылады. Бүл құрылымдар бұрынғы психологиялық және
физиологиялық көріністерге жаңа сапа беріп, олардың бір- бірімен бітісуі
әлі аяқталмаған кез болғандықтан, көптеген екі жақтылык орын алады.
Сондықтан бала көптеген қиналыстарга ұшырайды: болашақта кім болатынын,
омірде орындайтын әлеуметтік рөлін, қарым-қатынас ерекшеліктерін анықтау
қажеттілігі туғанынан бала уайым шегіп, өз орнын іздейді.
Үлкендер баланы барлық уақытта түсіне бермейді. Қарым- қатынас
барысында жеткіншектерді өздеріне бағындыру, үстемдік көрсету, тіл алуды
талап ету орын алады да, мүндай көзқарас баланың қырсықтығын туғызып,
нәтижесінде үлкендер мен баланың арасында текетірестік орын алуы
мүмкін.
Балалалрдың дене мүшелердің дамуында да үлкен үйлеспеушілік орын алады.
Мәселен олардың аяқ-қолдары, бет-мойыны тез ұзарады да, кеудесінің өсуі,
бұлшық еттерінін ұзаруы кешеуілдейді. Дене мүшелерінің бір келкі дамымауы
салдарынан жсткіншекте өзін жарым-жан сезінуі деп аталатын комплекс пайда
болады. Ол денесін тік ұстауға қиналып, көбінесе бүкшейіп, немесе бір
жағына қисайып жүреді.
Балалардың жеткіншек жас кезеңіндегі мінездің кейбір көрсеткіштерінің
шамадан тыс дамып кетуін акцентуация деп атайды. Акцентуацияның байқалу
ерекшеліктерін Леонгард жан-жақты зерттеп, оның типологиясын жасаған.
Сонымен қатар:осы жас кезеңінде мазасыздану да бала өмірінде едәуір орын
алады.
Осы жас кезеңінің ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп
мүғалімдері, сынып жетекшісі, басқа да жеткінішектің, айналасындағылар
жақсы түсінетін болса, барынша төзімдік көрсетіп, түсінушілік
білдірсе, балалар жас қиындығын оңайырақ көтереді. .
Жеткіншек жастың ерекшеліктері: барлық нәрсені өз бетімен орындап,
үлкендердің қамқорлығы мен ақыл-кеңесінен құтылғысы келуі; үйге берілген
тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзімен түсінікті етіп айтуға
тырысуы; үлкендерге сын көзбен қарап, олардың айтқанын сынап-
мінеп, кей кезде өрескел мінез көрсетуі; жеткіншек істі игеру жағынан әлі
бала болса, ал талап қою жағынан ересек, өз мүмкіндігін жоғары бағалап,
бәрін өзі істей алатындай сезінуі.
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-30 жылдары пайда
бола бастады (Блонский П.П.). Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті
өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып, 1950-60 жылдардың басында
қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөздіктерге нақты
орын алып отыр.
Сөз етіп отырған бұл мәселе әрдайым социолог, психолог, юрист, дәрігер,
педагог мамандарының зейінін өзіне аударып, оларды алаңдатып отыратын үлкен
мәселе екенін айтып өту керек.
Мінез құлқы қиын балалармен жұмыс істеу барысында олардың психологиялық
ерекшеліктерін есепке алып отыру керек.
Конформдық түрге жататын балаларға қайырымдылық, жақсылық жасалынатын
қатынастар, олардың адалдық және ынталылылықтарын мадақтап, дем беретін
қолайлы орта болуы қажет.
Мазасыз түрге жатататын балалар тыныш, қайырымды жағдайды қажетсінеді.
Мұндай балалардың денсаулығына қатты көңіл бөлінгені абзал.
Мұғалімдер мен тәрбиешілер, әсіресе, интровертивті түрге жататын
балалардың жеке ерекшеліктерін есепке алуы шарт, олардың ақыл-ой
функцияларын дамытуға әрекеттенуі, бұл балалармен адамгершілік және
әлеуметтік мөлшерді меңгертуге қабілеттендіру, өз құрбы-құрдастарымен өзара
қатынастарын жақсартуға көмек қолын тигізуі керек.
Инфантильді түрге жататын балалардың тұрақты оқуға деген қызығушылығын,
мультивациясы мен дағдысын кеңейту, белсенді ойлау әрекеттері мен ойын
әрекеттеріне еліктіру, қызығушылықтарын арттыру, дербестікке ынталандыруды
қалыптастыру қажет.
Өзін-өзі бағалау ең алдымен жеке тұлғаның әрекеті арқылы қалыптасады.
Бірақ бағаны әрдайым айналадағы адамдар береді. Өзіне деген сенімі
өзгелердің пікірі арқылы қалыптасады. Егер айналасындағы адамдар балаға
үнемі дұрыс қарым-қатынас жасаса, онда ол өзін осы сыйластықққа лайық
екенмін деп санайды, ал егер керісінше оның жасаған істерінің кемшіліктерін
бетіне басып, ұрсып, жаратпай жатса, оған өзіме лайық емеспін дегеннен
басқа түк қалмайды және бұл жағдайды баланың реакциясы әртүрлі (апатия,
синизм (шектен шыққан арсыздық),агрессия және т.б.) болады.
Қазіргі зерттеулерге қарағанда тәртіп бұзуға ең бірінші түрткі болған
оқиа баланы тікелей тәртіпсіздікке әкелмейді, әуелі қайғыға ұшыратады да,
ол қайғы баланы ашуланшақтықққа соқтырады. Міне, тәртіп бүзу содан паида
болады. Тәртіп бүзушылқтың салдарының негізгі-сабаққа үлгере алмаушылқ.
Кейбір оқушы қатар – құрбыларынан сабақта артта қалып қойып тәртіп бұзуын
өзінше батырлық деп санайды. Мұны өзгелердің көзінше көрсеткісі келеді. Бұл
мінез көбінесе менменсуден, бала мінезінің дұрыс тәрбиеленбеуінен болады.
Бірақ осылай болған жағдайда да, тәртіпсіздікті баланың бойына біржолата
сіңіп кеткен әдет деп, барлық себепті содан іздестіруге болмайды. Өйткені
тәртіп бұзу баланың тек өзіне байланысты емес, оның үй ішіндегі жағдайларға
да, айталық ата-ана бірлігінің жоқтығына жәнебаласына қойған талаптың әр
түрлі болып келуіне байланысты.
Бала үнемі жақсы психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет.
Сонда балада жағымды мен бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі,
өзіндік сезімі туады. Мұндай мен бейнесі кез-келген баланың жақсы
жағдайда, нәтижеге жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді.қайта тәрбиелеу
процесін ұйымдастырғанда, оқушылардың психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктерін педагогтер білулері қажет. Себебі, қандай бір педагогикалық
ықпалдар жасалмасын, олар баланың ішкі жан дүниесімен сабақтасып жатуы
тиіс. Оқушының ішкі позициясы жеке адамның дербес қасиеті болып саналады.
Совет психологы С.Л.Рубинштейннің детерминизмді түсіну заңына талдау
беріп, сыртқы себептері ішкі жағдайдың тікелей қатысуымен шешіледі – деуі
ден қоярлық. Өйткені, жеке адамның ішкі жағдайы сыртқы әсерлерге таңдамалы
түрде қарайтындығымен айқындалмақ. Сондықтан, қайта тәрбиелеу процесінің
нәтижелігі педагогикалық ықпалдардың жеке адамның ішкі жағдайларына
байланысты жоспарлы, мақсатты түрде ұйымдастырылуы арқылы шешілмек.
Ол үшін, қиын оқушылардың дара ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажет.
Осы мәселе төңірегінде белгілі совет психологі к.к.платоновтың көзқарасына
жүгінсек, жеке адамның психологиялық құрылысы төрт бірліктен тұрады екен.
Олардың біріншісі – жеке адамның темперамент, жыныс және жас өзгешеліктері
физиологиялық ерекшеліктері ;екіншісі – адам дамуындағы психологиялық
процестерінің кейбір дербес ерекшеліктері: ес, ерік, түйсіну, эмоция,
қабылдау және ойлау т.б. Қабілеттері биологиялық ерекшеліктері болмақ.
Үшіншісі – баланың күнделікті тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы, іскерлігі
мен ептілігі; ал, төртіншісі – жеке адамның жалпы бағыт-бағдары мен
адамгершілік қадір-қасиеттерінің бірлігі мен тұрмақ1.
Оқушылардың жеке басын қалыптастыруда үлкен орынды эмоция
иеленеді. Оларда жарқын, күшті көңіл күйлер басым болады.
Бірақ та кейбір жағдайларда, өзіне маңызды болып саналатын іс-әрекеттер
қанағаттандырылмаса, онда балаларда жан-күйзелісті қайғырулар болуы
мүмкін.
Мінез-құлқында қиындығы бар балалар үшін жоғары
деңгейдегі эмоционалды қозғыштық тән екендігін байқауға
болады. Мінез-қүлқында айтырлықтай ауытқуы бар оқушылардың көпшілігінде,
өзінің талаптану, тілек-ықыласы, сезіміне деген төзімділігі нашар дамыған,
сол себепті көп жағдайларда олар ата-аналарының, мүғалімдерінің,
үлкендердің қоятын талаптарына қарсы шығып, дау-жанжал тудырып жатады. Бүл
жастағы балалардың жеке басының дамуына ерекше көңіл бөлу қажет. Оларға
айқайлау, белдікпен үру, желкеге үру сияқты көріністер керек емес, оларға
жан-жақты көмек, адамдық сезімнің жылылығы, шын көңілмен сүю, үғу
қажеттірек. Тіпті жай ғана бір мысалды алып көрейікші: егер де гүлді
күтсең, суарсаң, жақсы қарасаң, онда жайқалып өседі. Адамдарға өзінің
әсемдігін, түсін береді, ал егер оны қарамасаң, оны күтпесең, таптасаң, ол
сарғайып, солып қалады. Міне, бүл қарапайым шындық. Бірақ та осы шындықты
сырт көзбен бақылап қарасаңыз көп отбасында үмытылып жатады немесе бұл
туралы олардың ойлағысы келмейді. Әрине, мүндай отбасында тәрбиеленіп
жатқан баланың психикасы бұзылады яғни мінез-қүлқы бұзыла бастайды.
Мәсслен, кей оқушылар ата-ана. тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей
өссе, осыған мектептегі өз сыныбындағы оқушылардың, мұғалімдердің кері
көзқарасы қосылып, үзаққа созылған қайғыру, ренжу үстінде болса, ол жүйке
ауруларына шалдықтырып, баланың ашуланшақ, ызалы қалыпқа түсуіне әсер
етеді. Екіншіден, сау балалардың адамгершілік қасиеттеріне қандай
факторлар жағымды, ал қандай факторлар жағымсыз әсер стетінін анықтап
үшін әңгімелер, бақылау, сауалнама жүргізу т.б. әдістер қолданылады.
Оқушылардың мінез-құлқына айналасындағылардың
(мұғалімдердің, туған туыстарының, ересек жолдастарының) ықпалы
күшті. Бұдан балалар мінез-құлқының бірі еліктегіштікті
байқауға болады.
Егер бала жақсы өнеге көрсеткен адамдармен араласса бұл жақсы нәтиже
береді. Өкінішке карай, бала жаман қылықтарға да еліктейді. Мұғалім
балалардың бұл ерекшеліктерін пайдаланып отырса, оларға тиісті ықпал жасай
алады..
Қазақстанда отбасы тәрбиесі мәселесімен шүғылданып жүрген ғалымдар:
Г.А.Уманов,Ж.Қоянбаев бұл авторлар отбасы тәрбие проблемасын әр қырынан
қарастырған. Ата-ананың міндеттері, мектеп пен жүртшылық байланыс
мәселелері және отбасы тәрбиесіне нұқсан келтірген.
Оның сапасы бірнеше деңгейлер, салалар арқылы
анықталады.Әлеуметтік -мәдени деңгейі ата-аналардың мәдени
деңгейі мен қоғам оміріне қатысуына, әлеуметтік экономикалық
деңгейі түрмыстық жағдайға, ата-аналардың жүмыс бастылығына;
техникалық-гигенакалық деңгейі үйінің жабдықталуына, омірсүру
ерекшеліктеріне; демократиялық деңгейі отбасы құрылымына
байланысты. Бала дамуының қай бағыты, қай жағынан алсақ та, ең
басты ролді отбасы атқаратын анық.
Отбасылық тәрбиенің басты міндеттері:
-бала денсаулығына қамқорлық -оқуына көмек, жетекшілік;
-еңбек тәрбиесі, мамандық тандауға көмек;
-жеке түлғаны әлеуметтендірудегі көмек;
-адамгершілікке тәрбиелеу;
-ақыл-ойына және жалпы мәдени дамуына ықпал;
-шығармашылық икемділіктері мен қызығуын дамыту.
Қазіргі отбасылар әрі сапасы жаңа әрі қарама-қайшы қоғамдық жағдайда
дамып келеді. Бір жағынан қоғамдық отбасының келелі мәселелері мен
қажеттіліктеріне бетбұрыс байқалады. Бала тәрбиесіндегі отбасы маңыздылығын
бекіту мен жоғарылату бағытында жаңа кешенді бағдарламалар жүзеге асырылып
жатыр. Екінші жағынан, қоғамда отбасындағы келеңсіз жағдайлардың күщеюіне
әкеліп соқтыратын құбылыстар да байқалады. Отбасылардың көпшілігінің
әртүрлі себептен тұрмыс жағдайларының төмендеуі, ата-аналардың айырылысуы,
толық емес, яғни , әкесі не шешесі жоқ отбасылардың көбеюі, отбасындағы
балаға қамқорлық пен мейірімнің жетіспеушілігі, т.б. Осының бәрі бала
тәрбиесінде жағымсыз мінез-құлықтардың қалыптасуына әкеліп соғып отырған
жағдайлары бар.
Оқушылар алдымен, өз ата-аналарына үқсағысы келеді.
Дегенмен , балалардың бәрі бірдей отбасында өзін жақсы
сезінбейді. Отбасындағы келіспеушілік, ата-аналардың көпшілігі
балалармен қатаң әңгіме жүргізеді. Сондықтан да отбасындағы
жағдайды танып-білу, бала тәрбиесінде ата-анаға теориялық көмек беру ете
маңызды.
Ата-ана мен педагогтың мақсаты, ұйымдасқан, бірлескен іс -әрекеттің
белгілі бір кезеңдері бойынша жүзеге асады. Дұрыс үйымдастырылған жүмыс
жасырын үйретушілік сипатқа ие. Педагог отбасылық тәрбиенің жағымды
жақтарына сүйенеді. Оны жан-жақты тартып, жағымсыз жағын жоюды қолданады.
Ата-ана мен педагог арасындағы бір-біріне деген сенімділік
бірінші және шешуші шарт. Арадағы қарым-қатынас ата-ананың тәрбие ісіне
қызығуын оятып, табысқа ұмтылдыратындай, өз күшіне сенімділік тудыратындай
болып құрылуы тиіс.
Педагогтың екінші бір маңызды міндеті-отбасын
педагогикалық білік-дағдылармен қаруландыру, оларды
теориялық және практикалық түрде меңгерту.
Дұрыс ұйымдастырылған педагогикалық қарым-қатынастың аяғы ата-аналардың
өз балаларының ғана емес, жалпы сынып тәрбие жүмысына қатысуына
әкеледі.Мүғалімдер мен ата-аналар әріптес ретінде тәрбие жұмысында бірін-
бірі толықтырып отырады.
Оқушының отбасын зерттеу оның өзін жақын тануға
мүмкіндік береді. Отбасының өзіне тән өмір сүру ерекшеліктеріның
қалыптасуы, дәстүрлі, рухани байлықтары, тәрбиелік мүмкіндіктері
оқушының үйдегі ата-анасымен қарым-қатынасы, осының бәрін
түсіну үшін мұғалім психологиялық-педагогикалық
диагностикалаудың кешенді, дәстүрлі әдістерін алады: бақылау,
әңгімелесу,тест,сауалдама жүргізу, рөлдік ойындар т.б.
2. Қарым-қатынасында проблемасы бар балаларға психологиялық сипаттама
Балалардың әлеуметтік–эмоционалдық дамуындағы изоляцияның рөлін
психологиялық ғылыми зерттеу жұмыстарынан кіруге болады. Бұл тақырыпшада
біз психологиялық әдебиеттерге шолу жасау арқылы балалардың мектепке
дейінгі шақтан жеткіншек жасқа дейінгі аралықта әлеуметтік изоляцияны
зерттеу мәселелері мен қарым-қатынасында проблемасы бар балалардың
психологиялық ерекшеліктерінің көрінуі мен оның дамуын сипаттайтын
мәселелерге тоқталамыз.
Мектеп жасына дейінгі шақта баладағы әлеуметтік изоляция белгілері
үлкендердің үрейін туғызбайды. Жеке дара ойынмен ойнап жатқан бала
тәрбиешілер мен ата–анаға проблемалы болып көрінбейді. Алайда мұндай
балаларды мұқият зерттеген кезде, олардың алдында өз қатары мен қарым-
қатынасқа түсуінде біршама потенциалды қиындықтар туындайтындығы байқалған.
Олай болса өз құрбыларымен қарым-қатынас жасау барысында қиыншылық
туындаудың негізгі себептерін былайша түсіндіруге болады. Олардың ішіндегі
бастылары:
1. Өз құрбыларымен өзара қарым-қатынаста бала инициативасы мен белсенділігі
әлсөз болады.
2. Басқа өз құрбы балаларға инициативалық үндеуі құнсыз болады.
3. Тұлға аралық қарым–қатынастағы проблемаларды өз бетінше шеше алмайды. Өз
құрбылар арасында болған кішігірім қақтығыстар үшін де ересектер мен
үлкендерден көмек сұрап келеді.
4. Өз құрдастарының арасында беделі төмен болады.
5. Вербальді қарым-қатынас деңгейінің төменділігі көрініп тұрады.
Жалпы алғанда мұндай балаларды көнгіш, тыныш және бағынуға бейім деп
сипаттама беруге болады.
Жеті жасқа толғанда баланың әлеуметтік және жекелік қиыншылықтары
күрт өседі. Оларда ұялшақтық, қорқақтық, жалғыздыққа ұмтылу, жасқаншақтық
сезімдері пайда болады.
Жеткіншек жаста әлеуметтік оқшаулану деңгейі өседі. Олардың өзіне деген
бағасы төмендеп, өзіне сенімсіздікпен қарайды.
Бұндай қасиеттердің көріну бағыттары психология ғылымында адам
табиғатындағы биологиялық және әлеуметтік мәселелерін зерттеуде ерекше
орынға ие.
Мектеп тәжірибесінде ең көп кездесетін жағдай – оқушылардың ақыл-ойы
мен сабаққа үлгеріміне байланысты балалардың өзара қарым-қатынасындағы
ерекшеліктер. Күнделікті мектеп өмірінен белгілі жайттың бірі төмендегіше
көрінеді.
Айталық, ақыл-ойы басқа балаларға қарағанда жоғары, сабаққа үлгерімі
жақсы, оқу тапсырмаларына белсене қатынасатын оқушылырға балалар үйір болып
келеді де, ақыл-ойы біршама баяу дамыған, оқу үлгерімі төмен, оқу
тапсырмаларына енжар келетін оқушылармен басқа балалар көп жұғыса бермейді.
Ендігі кезекте осындай балалардың қарым-қатынасы мен психологиялық
ерекшеліктерін қарастырып кетейік.
Педагогикалық тәжирібе және психологиялық зерттеулер жалпы білім
беретін мектептерде - оқу барысында арналған бапты талап ететін оқушылар
едәуір кездесетіндігін көрсетеді. Денсаулығына, физиологиялық және
психикалық функцияларының дамуына байланысты норма мен патология арасында
болатын оқушыларда кездеседі. Мұндай балалар оқу үлгерімі төмен, артта
қалған, әлеуметтік дезадаптацияланған оқушылар болуы мүмкін. Мұндай
балалардың ерекше тобын ақыл-ойы енжар (интеллектуал пассив) оқушылар
құрады. Олар біршама ақыл-ойы артта қалған балаларға ұқсас болып келеді.
Ақыл-ойы енжар себебі көптеген әртүрлі жағдайда олардың дамуындағы
ауытқуларға байланысты емес, оларды оқыту мен тәрбиелеудің
жеткіліксіздігіне байланысты да болуы мүмкін. Сондықтан ақыл-ойы енжар
оқушыларды ерекше зерттеуді қажет етеді.
Ақыл-ойы енжар феномені бірқатар еңбектерде көрсетіледі. Л. И. Божович,
К. Маркова, М. В. Матюхина, Н. А. Менчинская, Д. Б. Богоявленская, Н. С.
Лейтес.
Дегенменде бұл мәселеге ең алғаш Л. С. Славина зерттеу жұмыстарын
жүргізеді. Олардың эксперименті зерттеулерінің нәтижесінде ақыл-ойы енжар
балаларда төмендегіше сипатталады деп көрсетеді.
1 Ақыл-ойы дағды мен ептіліктері жеткілікті дәрежеде қалыптаспаған.
1. Ақыл-ой әрекеттеріне теріс қатынас құрады.
2. Шындыққа танымдық қатынастың болмауы.
В. С. Юркевич танымдық қажеттіліктің даму деңгейіне талдау жасай
отырып, “ақыл-ой жалқаулық” ұғымына сипаттама береді, яғни ақыл-ой
енжарлығы - білуге құмарлықтың балада болмау нәтижесі деп көрсетеді.
Көптеген зерттеулерде нашар оқитын оқушылар сипаттамасына ұқсас ақыл-ойы
енжар көрінуін түсіндіреді. Дегенмен, “ақыл-ойы енжар” термині жиі
қолданбайды және негізгі екпін үлгермеушілігінің себебіне түседі.
Осыған байланысты ақыл-ойы енжар болуының табиғаты зерттеуден тыс
қала береді, бірінші кезекте оқуда қиыншылықты жеңу міндеттері қойылады.
Психологиялық әдебиеттерге талдау жасай отырып, ақыл-ойы енжар - негізгі
мәселе ретінде Л. С. Славина жұмыстарынан кейін зерттеулер
жүргізілмеген.
Бұл параграф ақыл-ойы енжар типтері мен себептерін қарастыруға
арналады. Мұнда ақыл-ойы енжар деп отырған ұғым ақыл-ойы әрекетінің төмен
деңгейі болып табылады. Ал мұның негізі көбіне ақыл-ой ептілігін жеткілікті
дәрежеде көрінетін тәрбие ерекшеліктерінде, ақыл-ой күшіне негативті
қатынас құруға, ақыл-ой тапсырмаларын орындау кезінде басқа жолдар әсер
етуге байланысты. Ақыл-ойы енжарлығы бас миының органикалық өзгерістерден
туындайтын дефектологиялық сипатта кірсетілмейді. Аталмыш мәселеге талдау
жасай отырып, ақыл-ойы енжарлығының 2 түрін кездесетіндігін көрсетемөз:
1. Ақыл-ой әрекетінің операциялы (тәсілдік) - техникалық механизмінің
бұзылуы салдары ретінде ақыл-ойы енжарлығы;
2. Жеке адам сферасының мотивациялық қажеттілігінің дамуының негативті
тенденциясының көрінуі ретінде ақыл-ой енжарлығы;
Ақыл-ой енжарлығының көрінуі кеңдігіне орай жалпы және жеке (таңдамалы)
ақыл-ойы енжарлығы деп бөлуге болады. Жеке ақыл-ой енжарлығы - оқу пәні
мен іс-әрекет түрлерінің таңдамалы қатынасында көрінеді.
Л.В.Орлова осы мәселеге арнап зерттеу жұмысын жүргізеді. Енді осы
зерттеу жұмысын қарастырып кірелік.
Зерттеу бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілді: ақыл-ой енжарлығының
бастапқы тамыры - мектеп жасына дейінгі кезеңде басталатын болса да,
бастауыш мектеп жасында ақыл-ой енжарлығы айқын көрінеді. Бастауыш мектеп
кезеңінің жас ерекшелік тенденциясы бойынша оқушының танымдық сферасына не
жағымды және не жағымсыз әсер етуі мүмкін. Бұл әсер ақыл-ой енжарлығын не
кірсетпей жіберуі не ақыл-ой енжарлығын айқын көрсетіп жіберуі мүмкін.
Зерттеу жұмысында ақыл-ойы енжар мотивациялық сипаттамасы адамның
мотивациялық қажеттілік сферасының негативті қалыптасу факторы ретінде
көрсетіледі - бұл танымдық, оқу және жеке адамның өзінің ақыл-ой әрекетінің
негізгі компоненттеріне, мазмұнына әсер етеді. Зерттеу мақсатын жүзеге
асыру үшін мынадай міндеттер қойылды:
1. Ақыл-ой енжарлығының көрсеткіштерін нақтылау;
2. Ақыл-ой енжарлығының әртүрлі сипаты бойынша оқушыларды анықтау және
топтарына сипаттама беру;
Эксперименталдық зерттеу 2 жыл бойы Коломна қаласындағы 41 мектепте
жүргізілген екен.
1 кезеңде 27 баладан тұратын экспериментті осыған дейінгі белгілі ақыл-
ой енжар белгілері бойынша ақыл-ой енжарлар психологиясы сипаттамасы мен
таңдау критерийлері анықталды. Бақылау тобында 18 бала іріктелді, бұларда 1
топтағы балаларға сәйкес таңдалды. 2 кезеңде әрбір оқушының түрлі
эксперименттік әдістемелерді қолдана отырып, жүйелі, кешенді зерттеу
жүргізілген.
Бірінші кезеңде жүргізілген тәжірибесінде ақыл-ойы енжар балалардың
психологиясына сипаттама беру барысында расында да бұл балалардың қарым-
қатынаста едәуір қиналатынын, өзіне сенімсіздік басқалармен қатынас
жасауына кедергі жасайтынын, сондай-ақ ондай балаларды құрбылары
шектететіндігін сипаттайды.
Осы зерттеулерден шығатын ой – балалардың топтан тыс болуының бір
себебі – олардың ақыл-ой деңгейі, сабаққа үлгерімі, сондай-ақ оқу
тапсырмаларына селқостық болып табылады.
1.3 Қиын балаларды тәрбиелеудегі педагогикалық сипаттама
Қиын бала дегеніміз кім? Осы бір сұрақ көптеген ата-ана мен
педагогтарды, жалпы жұртшылықты жиі толғандырады және бір сөзбен жауап бере
салу жеткіліксіз, өйткені баланың қиын аталуы аз ғана уақыттың нәтижесі
емес.
Қиын бала, яғни тәрбиесі қиын бала - әлеуметтік назардан тыс қалған
бала.. Орыстың ұлы педагогтары мен ғалымдары зерттеу жұмыстарының
дәлелдеуіне қарағанда , қиын балалардың шығуына үш фактор себепші болады
екен.
1. Отбасы тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы яғни, тұрмыстағы ұрыс-талас,
маскүнемдік, ата-ананың біреуінің болмауы, дұрыс талап қоймаушылық т.б.
себеп болады екен.
2. Мектептегі оқу – тәрбие үрдісін ұйымдастыруда жіберілген кемшіліктер.
Оқушылардың жеке басының мінез – құлық ерекшеліктерін, ынтасын,
қызығушылығы мен талап, тілегін ескермеуден.
3. Қоғамдық орта, яғни достарының алатын орны ерекше.
4. Бала отбасы жағдайында өмірдегі әр түрлі жағдайларда өзін қалай ұстауды,
үлкендермен, кішілермен қалай қарым – қатынас жасауды үйренеді. Ата-
анасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігін сезінбегендіктен, қайырымдылық
пен жылылықты сырттан іздейді.Осының әсерінен олар көшедегі жат
қылықтарды бойына сіңіріп алады. Көшедегі кездейсоқ топтарға еліктеп,
баланың ішімдік ішуге, темекі шегуге, дөрекі сөйлеуге, құмар ойындарына
қызығушылықтары артады. Мұғалімге қарсы сөйлеу, ата-анаға бағынбау,
сабақтан қашу сияқты жаи қылықтар осының нәтижесі болып табылады.
Қиын оқушыларды қайта тәрбиелеу үшін оның жағымсыз әдеттерін жоғалтып,
жағымды әдеттерін арттыру қажет. Сондықтан оларды сыныптан тыс іс-
шараларға, спортқа, өнерге, техникаға, мектепте үнемі жүргізілетін қоғамдық
жұмыстарға қатыстыру керек.. Және де белсенділігі мен талпынысына қолдау
көрсетіп , сыныпта оның беделін көтере отырып, әрбір жасаған істеріне баға
беріп, көңіл бөлінсе баланың өмірге деген көзқарасы өзгерер еді. Мұғалімдер
тәрбиесінде қиын баланың ар – намысына тимей жеке ерекшелігін ескеріп,
педагогикалық этиканы сақтай отырып, қадағалап отырғаны абзал.
Халық даналығына көз жүгіртсек: Ата – балаға сыншы, Атадан өсиет,
анадан қасиет деген қазақ мақалы отбасының балаға қаншалықты тәрбие
берудегі ролі мен орнын көрсететіні сөзсіз. Ал жапондар ер балаға жүз
мұғалімнен бір әке артық десе, белгілі педагог В.Сухомлинский: ер бала
үшін жақсы министрден жаман әке артық деп түйіндейді. Қорыта келгенде,
дүниеге келген әрбір бала толыққанды отбасында тәрбиеленуі үшін ата-ананың
балаға берер тәрбиесі, жауапкершілігі, міндеті өте зор болуы керек.
Жасыратыны жоқ, бастауыш сынып, жоғары сынып оқушылары арасында да
адамгершілік тәрбиені іске асыруда қиындық келтіретін , оқуға және тәрбиеге
көнбейтін мінезі нашар, қиқар оқушыларды жиі кездестіреміз. Оларды қиын
оқушылар деп атап жүрміз. Қиын оқушылар отбасы, мектеп және жұртшылық
тарапынан тәрбиеде жіберілген түрлі кемшіліктерден болса керек.
Жоғары сыныптардың мұғалімдері, Қиын балалар жоғары сыныптарда көп
кездеседі - деген жаңылыс пікір айтады. Меніңше, ондай пікірдегі ұстаздар
мүлдем қателеседі. Себебі, тәрбие негізі отбасынан басталып, бастауыш
сыныптарда қалыптасатынын кейбір мұғалімдердің түсінбеуі өкінішті – ақ.
Жоғары сыныптарда қиын оқушылардың тәртіп , заң бұзушылығын кездейсоқ деп
қарауға болмайды, ол оқушы бойындағы бұрыннан бар қисық, қиқар мінездің
болуына, әрине, отбасымен бірге, бастауыш сыныпта оқытқан мұғалімдердің де
әсері бар екендігін мойындауымыз керек .
Оқушылармен жұмыс істеу жан – жақты зерттеуді, баланың бойындағы
ұнамсыз әрекеттердің шығу себебін , тәрбиеленіп өскен отбасын , мектептегі
тәрбие жұмысының деңгейін зерттеуді жан – жақты білуден бастау керек.
Өкінішке орай, еліміз егемендік алғалы тәрбие мәселесінде белгілі бір бағыт-
бағдардың болмауы, мектеп директоры мен жергілікті жерде білім және ішкі
істер бөлімдерінің бірігіп жұмыс жасамау салдарынан қиын оқушылардың
көбейгені жасырын емес. Қалаларда аудан-ауданға бөлініп, аудандық жерде
көшелерге, ауылға бөлініп балалардың төбелесуін немен түсіндіруге болады?
Мектеп директоры мен аудандық білім бөлімінің қызметкерлері кафе, бар
аралап, кешкі ойын-сауық отауларын жағалап өз ұжымдарына үлгі бола алмаса,
жоғарыдағы бастықтарға жағынып, төменге көз салмаса, өзіндік пікірі
болмаса, олардан не күтуге болады? Мұндай жағдайда олардың өздерін
тәрбиелеген жөн.
Иә, бірді айтып бірге кетпей тақырыбымызға оралсақ, кейбір қиын
оқушылардың ата-аналары мектепке ата-аналар жиналысына келмейді, баланың
тәртіпсіздігін, қылмыстарын естуден қашады. Кейбір ата-аналардың өз
міндеттерін түсінбеуі, түсінгендерінің өзі менің балам сүттен – ақ, судан
таза - деп бетбақтырмауы бала тәрбиесінде қиындық келтірер үлкен кедергі.
Б. деген ақсақалға баласының қиқарлығын, киім-киісі, жүріс-тұрысының
салақтығын, қалтасында үнемі ақша жүретіндігін, сабақта сағыз шайнап
отыратындығы мен үлгерімінің нашарлығын айтсақ , Е, несі бар, жас кезде
кім шатақ болмаған , бар тапқанымды немеремнен неге аяймын , менің балам
өте жақсы, егер ол балаларды ұрса маған ұқсаған ғой - деп қарқылдап
күлгені бар.
Отбасында әкесі мен анасы қосылып ішіп, бала тәрбиесіне назар
аудармайтындар бары қаншама. Әрине, ондай ата-аналарға, әсіресе жас
отбасыларына мектеп жиі-жиі ата-аналар жиналыстарын өткізіп, педагогикалық
білім берілуі керек. Ата-аналар жиналыстарында отбасы және тәрбие, неке
және отбасы, тәрбиедегі ата-аналар міндеттері, т.б. тақырыпта жалпы ата-
аналар жиналыстарында лекциялар оқылды. Сыныпта өткізілетін ата-аналар
жиналыстарына мектеп директорларынан бастап , мектептің оқу ісі, тәрбие
жөніндегі орынбасарларын, пән бірлестік жетекшілерін, тәжірибелі
мұғалімдерді қатынастыруды міндеттеп арнайы график жасалынды. Осындай
жүргізілген іс-шаралар арқылы ата-аналарға түсінік жұмыстары жүргізілсе,
мектеп пен отбасы тығыз жұмыс жасағанда ғана тәрбиеде жақсы жетістіктерге
жетуі мүмкін. Қиын оқушылармен тәрбие жұмысын жүргізгенде сынып
жетекшілері тәрбие сағаттарында: Сен өзіңді қалай ұстайсың?, Тәрбиелі
бала - өнегелі бала, т.б. тақырыптарда тәрбие сағаттарын өткізіп,
оқушыларды жақсы әдетке: тәртіптілік пен ұқыптылыққа, мәдениеттілікке
баулыған жөн.
Қиын балаларды тәрбиелеуде спорттық шаралар мен әскери – патриоттық
тәрбиенің де маңызы өте зор. Қиын балалардың үлгілі оқушылар санатына
қосылуы педагогикалық ұжымның талмай еңбек етуінің арқасында жүзеге асатын
үлкен жұмыстың айғағы екенін ата-ана мен ұстаздар қауымының дұрыс түсінгені
жөн.
Қиын балалардың жұмыс істеудің негізгі шарттары:
1) Әрбір қиын баланы жан – жақты зерттеп, мінез – құлықтарының бағыт –
бағдарын айқындау, оның ішіндегі адамгершілік типтегі қасиетін іріктеп алу.
2) Әрбір оқушының адамгершілік сынды тәжірибелердің құра біліп, соның
негізінде тәртіпті, айналасындағы өмірге көзқарасты, ұжымдық қарым –
қатынас дағдыларын қалыптастыруды ұйымдастыру.
3) Әрбір жеке тұлғаның ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне және
творчестволық талап – тілектеріне орай, қабілеті мен икемдектерін дамыту,
қоғам жұмыстарына қатыстыру.
4) Кейбір қиын оқушылардың оқу – тәрбие процесінде ұжымдық өмір қарым –
қатынастарында ұсқынсыз ауытқушылықтар болса, деп кезінде өол үшін беріп,
одан сақтандыру, оны туғызатын әрекеттерді жою. Әңгімелеу оқу – тәрбие
процесінде ең қажетті құралы. Оқушының жеке басына түскен жағдай, оны
ортаға салуға болмайтындай болса, онда мұғалім тәжірибелі педагог баламен
жеке сырласу арқылы көздерін жеткізеді.
Қиын балалармен тәрбие жұмыстарын жүргізу кезінде таланттар қойылуы
қажет. Одан педагогикалық тәжірибелерге сүйене отырып, әрбір оның баланың
бейім қабілетіне, мінез – құлқына сай онды шығармашылық қасиеттерін
ұйымдастырып отыру қажет. Қиын балалрмен жұмыс істеудің тағы бір әдісі –
олардың, көшен, жолдастарымен жағымсыз байланыстарын үду. Осы әдісті іс
жүзіне асырудың бірнеше жолдары бар. Соның бірі тұрақты мектебін ауыстыру,
мектебін алмастыру, Сондай – ақ ата – ана, мектеп инспекция
қызметкерлерінің күшін біріктіре отырып, көшенің жолдастарының теріс
ықпалдарынан бөліп әкету қажет. Сонымен бірге қиын баланы тәрбиелеуде
моральдық тұрғыдан әсері әрекет ету.
Сонымен бірге қиын баланы тәрбиелеуде моральдық тұрғыдан әсерлі әрекет
ету. Қиын баланың әрбір теріс қылығын, істерін, тәртіпсіздігін т. б.
Оқушының арына тигізбей айыптаса, бұл істер өз нәтижесін береді.
Тағы бір әдіс – қиын баланың бағдарын, мақсаты мен міндетін қайта құру.
Бұл әдістің құндылық мәні – оқушы қателігін түсіну өзін - өзі тәрбиелеудің
бағдарламасына колма береді. Мектептегі нерв жүйесі нашарлаған қиын
балалармен тәрбие жұмысын жүргізу көптеген қиындықтар туғызады. Өйткені,
әрбір оқушының өзіндік ерекшеліктері мен қатар, сырқаттарына байланысты
өзгешіліктері бар.
Ескеретін мәселелердің - бірі қиын оқушыларды тәрбиелеу процесіндегі
әдіс – тәсілдерді әдістемелік жағынан қолданудағы тәрбиелеу жүйесінің
кезеңдері:
- дайындық кезеңі;
- қиын баланың тәртібінің төмендеуіне себепті болған жағдайларда
аңықтау;
- екінші кезең – қиын оқушылар мен көш жора – жолдастары арасындағы
байланыстырудың дәрежесін тереңдігін аңықтау.
Үшінші кезең өзгеріс кезеңі. Көптеген қиын оқушылардың ішкі жан
дүниесінде өзгерістер тұл бастайды. Жеткіншіліктердің мінезіндегі теріс
қылықтар, әдет дағдылар мен қалыптаса бастаған жаңа адамгершілікті
сапалардың арасында күрес басталады.
Соңғы кезең бекіту кезеңі, ірбір қиын оқушы мінез құлқындағы
адамгершілік мәнді өзгерсітер болған сайын, өзін - өзі тәрбиелеуге
талаптанып, оңды қасиеттерді дамытады. Қиын балаларды қайта тәрбиелеу,
алдын ала олармен бірге атқарылатын іс шараларын мектеп ұжымдар мен
жұртшылық нақты аңықтап, оларды дұрыс жолға түсіндіре отырып, аяқтай күрес
жүргізулері керек.
3. Қазақ халқы-ғажап тәлімгер.
Халықтық педагогиканы оқыту үрдісінде пайдалана отырып, ұлттық тәрбие
беруде жеткіншектерге тілі мен әдебиетін, тарихы мен өнерін қастерлеп, салт-
дәстүрін меңгерту - оқушыға қажет.
Халқымыздың рухани мұраларының бірі - салт-дәстүр. Сол арқылы ұрпаққа
адалдық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, отбасы тәрбиесіне байланысты тәлім-
тәрбие беретіні ежелден белгілі. Жасөспірімдерді, нашақорлықтан,
ұрлықтанарашалауда, олардың санасына кісілік, адамгершілік қасиеттің рухын
ұялатуға берері көп Ата-бабаларымыз әдептілігімен, өнерпаздығымен отбасы
мүшелерінің бір-біріне дегенөзара достық қарым-қатынасымен, ерең еңбегімен
балаларына үлгі өнеге көрсеткен. Тілі енді шығып келе жатқан нәрестенің
дұрыс анна тілінде сөйлеуіне де зор мән берілген,әртүрлі жаңылтпаш, мақал-
мәтелдер үйрететін,ерптегілеп айтып беретін ата-аналарының Бала біздің
болашағымыз деп қарауы болашақ ел ұрпағының жақсы адамзат болып өсуіне зор
ықпалы тигізері анық.
Елдің көркі тіл десек, тілдің көркі сәби ме деп қаласың, - деп
Қ. Мырзалиев тегін айтпаған. Сондықтан отбасы мүшелері арасында
жақсы қарым-қатыныс қалыптасқан болса.олар өз анна тілінде сөйлесе, ол
жанұяда мәдениетті азамат өсіп шығатыны сөзсіз.
Бүгінгі ХХІ ғасыр талабында Жан-жақты ел тарихын жетік білетін, заман
талабына сай азаматтарды тәрбиелеу - басты міндет.
1.4 Қиын балалардың қарым-қатынас жасаудағы бірқатар қиыншылық
сипаттары
Әрбір адамның, әрбір ұжымның немесе ұйымның, әрбір елдің бүкіл ғұмыры
қарама-қайшылықтардан құралған. Мұндай қарама-қарсылықтардың табиғатын
әртүрлі адамдардың әрқилы позицияларды ұстануына, әртүрлі қызығушығы
бойынша жетекші болуына, әртүрлі мақсатта талпынуына байланысты өзінің
қажеттіліктерін, қызығушылықтарын және мақсаттарын жүзеге асыруда бір-
бірімен екі немесе одан да көп индивидтердің қарама-қарсы қақтығысқа жиі
түсуімен түсіндіруге болады. Кейде бір-бірінің арасында туындаған қақтығыс
тек бір ғана адамға ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік топқа, кейде
мемлекетке де қарсы күреске түсуі мүмкін. Олар өзінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz