Ұлы жібек жолы жайында
1 Тарихы
2 Орхон ескерткіштері
3 Қорқыт ата ескерткіші
4 Алаша хан күмбезі
5 Ахмет Йасауи кесенесі
6 Сарайшық
7 Тараз
8 Отырар
9 Құлан
10 Қойлық
11 Саудакент
12 Дереккөздер
13 Cілтемелер
2 Орхон ескерткіштері
3 Қорқыт ата ескерткіші
4 Алаша хан күмбезі
5 Ахмет Йасауи кесенесі
6 Сарайшық
7 Тараз
8 Отырар
9 Құлан
10 Қойлық
11 Саудакент
12 Дереккөздер
13 Cілтемелер
VI-XII ғасырда Орта Азия мен Қазақстанда қалалар тез өсті. Олар сауда мен қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Испиджаб сияқты қалалар бой көтерді. Олардың көтерілуі таптық қоғамның шығуының айқын көрінісі еді.
Орта ғасырда Қазақстан өзінің қалалары арқылы әлемдік қарым-қатынастан тысқары қалмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып, байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде басты және ірі қалалардың бірі-Испиджаб(қазіргі Сайрам) болды. Оның толық сипаттамсын Әл-Макдиси берген. «Испиджаб ірі қала,-деп жазды ол.Оның рабады(күзеті) мен тұратын мединасы бар. Онда төбесі жоқ базарлар, мата базары мен үлкен мешіт бар. Оның 4 қақпасы: Нуджакет қақпасы, Фархан қақпасы,Шахраны қақпасы, Бұқара қақпасы әр қақпаның жанында рабады бар».
VI-XII ғасырларда тікелей орталығы ретінде мәлім болған Испиджабта тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа жақтарға мата, қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын суы мол, ағашы көп және тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген кенттердің бірі болған Испиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытқа дейін сыры ашылған жоқ. Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
Қазақстанның Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының бірі-Отырар. Араб-парсы деректемелерінде Отырар қаласы Фараб, одан бұрын Тарбан деп те аталған. ІХ ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл-Ибн Сахлдың басқаруымен Отырар аймағын басып алуға тырысты. Ол шекаралық әскерінің бастығын өлтірді және Қарлұқ жағбуының ұлдарын қолға түсірді деп хабарлайды деректемелер.VII-VIII ғасырларда Отырар шахристаны мұнаралары бар дуалдармен қоршалған. Бұл дуалдар қайта салынған түрінде IX-X ғасырларға дейін сақталған.
Архиология және архивтік материалдар бойынша
VII-VIII ғасырларда Отырардың билеушісі өзін теңдесі жоқ «Отырарбенді патшасы » деп атаған. Қала аймағында болған бірнеше ұсақ қоныстар мен қалалардың бірі –Кедер IX-X ғасырларда оазистің астаналық орталық дәрежесіне дейін көтерілген, мұның өзі саяси жағдайдың өзгеруіне және осы ауданның оғыздарға бағынуына байланысты еді. Отырар өмірі Х-ХІІ ғасырлардан кейін де жалғасып, оның орта Сырдария өңірінің экономикасы мен мәдениетіне ықпалы күшті болған. Отырар көлемі жағынан ең өскен қала екен.
Қазақстанға белгілі болған орта ғасырлық қалалардың бірі - Тараз. Ол жазба деректемелерде 568 жылдан бастап аталады. Византия императоры Юстианның елшісі Земарх Килликискийдің Батыс түрік қағанаты Дизабулға берген есебінде Тараздың да аты аталған. Шамамен 680 жылы Қытай саяхатшысы Сюань Цзан Таразды (Далассы) шеңбері 8-9 лиге жеткен маңызды сауда орталығы деп сипаттайды.
VII ғасырда Тараз «Ұлы Жібек жолындағы» ірі мекенге айналды. Оны шапқыншылықтан қорғау кезінде түрік, қарлұқ, оғыз тайпалары, араб және иран жауынгерлерінің басын алып, талай рет ойранын шығарғаны жөнінде тарихи мағлұматтар бар.
X-XII ғасырларда Тараз қаласының су құбырлары, сонымен қатар күйген кірпіштен көпшілік үшін салынған моншасы болған. Оған жақын жерде Айша-бибінің күмбезі көтерілген. Ол жақсы күйдірілген кірпішпен қаланып безендірілген, қабырғаларына ою-өрнектер салынған. Қатты қирап тек батыс жақ қабырғасы мен бұрышы сақталып қалған бұл күмбез қазір қалпына келтірілді. Тараз жеріндегі ортағасырлық сәулет өнерінің тағы бір ескерткіші-Қарахан күмбезі. Өкінішке орай, қираған күмбез XX ғасырдың басында қайта тұрғызылып, сәнді өрнектері өшіп кеткен. Бізге дейін жеткені тек оның суреті ғана.
Тараз Жетісудың саяси, экономикалық және мәдени өмірінің ірі орталығы болған. Оның төңірегіндегі Талас, Асса сияқты өзендердің бойында төменгі Барысхан, Хамукет, Жікіл, Адахкет, Ден, Нуджикет, Құлан, Мерке, Аспара, Жұл, Баласағұн, Барсхан қалалары мен қоныстары бір-біріне тізбектеліп жалғасып жатты. Сондай-ақ Іле өзенінің алқабында Қойлық, Талхиз, Екі-оғыз сияқты басқа да қалалар орналасқан.
XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы Шауғар округінің орталығы саналған. Мұнда XII ғасырдың аяғында Ахмет Яссауи күмбезі салынып, қала діни орталыққа айналады.
Сырдариядағы ірі қала-Сығанақ. Қазақстанның солтүстігі мен солтүстік-шығысына баратын керуен жолдарының қилысында орналасқан ол XII ғасырда қыпшақ бірлестігінің орталығы болды. Қазір Сығанақтың орнында Сунақ –ата жұрты бар.
X-XII ғ. Орта Азия мен Қазақстанда жоғарыда айтылған кенттерден басқа жаңа бірқатар қалалар –Қарашоқы, Қарнақ, Ашынас, Баршылылықкент т.б. пайда болды. Олардың алып жатқан жер көлемі ұлғайып, сауда шаруашылық орталығы-шахристаннан рабадқа ауысқан.
Қазақстан жеріндегі халықтардың зкономикалық өмірінде сауда орасан зор рөл атқарды. Жазба деректемелер Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларының Визиантия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір, Шығыс Түркістанмен тығыз сауда қатынасы болғанын дәлелдейді. VI- X ғ. Халықаралық саудада «Ұлы Жібек жолының» зор маңызы болды. Бұл жол Шаштан Газгирдке, одан Испиджабқа жетті, одан әрі керуендер Тараз қаласына беттеген.Исфиджаб пен Тараз арасында бірнеше шағын қалалар мен керуендер аялдайтын сарайлар «Жібек жолы»Тараздан терістікке қимақтарға қарай Адахкет,Дех-Нуджикент қалаларын басып өтті.
Тараздан «Жібек жолымен»Төменгі Барысханға, Құланға, одан әрі Меркеге және Аспараға қарай шұбыра жолшыбай бірнеше қалаларға соғып, Бедел мен Ақсудан асқан керуендер Шығыс Түркістанға барып жетеді екен.
Исфиджаб қаласынан солтүстікке қарай шыққан керуен жолы Қаратаудың терістік бауырындағы Құмкент, Баба-ата, Созақ қалаларын,одан кейін Орталық Қазақстан далаларын басып өтіп, Кеңгір, Жезді, Нұра, сондай-ақ Ырғыз бен Ертіс аңғарларына, қимақ-қыпшақ тайпалары мекендеген аудандарға қарай беттейтін болған. Маңызды сауда жолдарында керуен сарайлар, жолда құдықтар мен су қоймалары орналасқан.Өзендерге көпірлер салынған.Қалаларда сауда орны,ірі базарлар болған. Орта Азиядан шыны, асыл заттар,көп қолданылатын өнер бұйымдары, жылқы малы т.б шығарылып, Қытайдан жібек, фарфор, керамика әкелінетін. Шеттен әкелінетін бұйымдар-меруерттен, лазуриттен, маржаннан жасалған немесе солармен әшекейленген заттар.
Орта ғасырда Қазақстан өзінің қалалары арқылы әлемдік қарым-қатынастан тысқары қалмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып, байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде басты және ірі қалалардың бірі-Испиджаб(қазіргі Сайрам) болды. Оның толық сипаттамсын Әл-Макдиси берген. «Испиджаб ірі қала,-деп жазды ол.Оның рабады(күзеті) мен тұратын мединасы бар. Онда төбесі жоқ базарлар, мата базары мен үлкен мешіт бар. Оның 4 қақпасы: Нуджакет қақпасы, Фархан қақпасы,Шахраны қақпасы, Бұқара қақпасы әр қақпаның жанында рабады бар».
VI-XII ғасырларда тікелей орталығы ретінде мәлім болған Испиджабта тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа жақтарға мата, қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын суы мол, ағашы көп және тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген кенттердің бірі болған Испиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытқа дейін сыры ашылған жоқ. Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
Қазақстанның Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының бірі-Отырар. Араб-парсы деректемелерінде Отырар қаласы Фараб, одан бұрын Тарбан деп те аталған. ІХ ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл-Ибн Сахлдың басқаруымен Отырар аймағын басып алуға тырысты. Ол шекаралық әскерінің бастығын өлтірді және Қарлұқ жағбуының ұлдарын қолға түсірді деп хабарлайды деректемелер.VII-VIII ғасырларда Отырар шахристаны мұнаралары бар дуалдармен қоршалған. Бұл дуалдар қайта салынған түрінде IX-X ғасырларға дейін сақталған.
Архиология және архивтік материалдар бойынша
VII-VIII ғасырларда Отырардың билеушісі өзін теңдесі жоқ «Отырарбенді патшасы » деп атаған. Қала аймағында болған бірнеше ұсақ қоныстар мен қалалардың бірі –Кедер IX-X ғасырларда оазистің астаналық орталық дәрежесіне дейін көтерілген, мұның өзі саяси жағдайдың өзгеруіне және осы ауданның оғыздарға бағынуына байланысты еді. Отырар өмірі Х-ХІІ ғасырлардан кейін де жалғасып, оның орта Сырдария өңірінің экономикасы мен мәдениетіне ықпалы күшті болған. Отырар көлемі жағынан ең өскен қала екен.
Қазақстанға белгілі болған орта ғасырлық қалалардың бірі - Тараз. Ол жазба деректемелерде 568 жылдан бастап аталады. Византия императоры Юстианның елшісі Земарх Килликискийдің Батыс түрік қағанаты Дизабулға берген есебінде Тараздың да аты аталған. Шамамен 680 жылы Қытай саяхатшысы Сюань Цзан Таразды (Далассы) шеңбері 8-9 лиге жеткен маңызды сауда орталығы деп сипаттайды.
VII ғасырда Тараз «Ұлы Жібек жолындағы» ірі мекенге айналды. Оны шапқыншылықтан қорғау кезінде түрік, қарлұқ, оғыз тайпалары, араб және иран жауынгерлерінің басын алып, талай рет ойранын шығарғаны жөнінде тарихи мағлұматтар бар.
X-XII ғасырларда Тараз қаласының су құбырлары, сонымен қатар күйген кірпіштен көпшілік үшін салынған моншасы болған. Оған жақын жерде Айша-бибінің күмбезі көтерілген. Ол жақсы күйдірілген кірпішпен қаланып безендірілген, қабырғаларына ою-өрнектер салынған. Қатты қирап тек батыс жақ қабырғасы мен бұрышы сақталып қалған бұл күмбез қазір қалпына келтірілді. Тараз жеріндегі ортағасырлық сәулет өнерінің тағы бір ескерткіші-Қарахан күмбезі. Өкінішке орай, қираған күмбез XX ғасырдың басында қайта тұрғызылып, сәнді өрнектері өшіп кеткен. Бізге дейін жеткені тек оның суреті ғана.
Тараз Жетісудың саяси, экономикалық және мәдени өмірінің ірі орталығы болған. Оның төңірегіндегі Талас, Асса сияқты өзендердің бойында төменгі Барысхан, Хамукет, Жікіл, Адахкет, Ден, Нуджикет, Құлан, Мерке, Аспара, Жұл, Баласағұн, Барсхан қалалары мен қоныстары бір-біріне тізбектеліп жалғасып жатты. Сондай-ақ Іле өзенінің алқабында Қойлық, Талхиз, Екі-оғыз сияқты басқа да қалалар орналасқан.
XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы Шауғар округінің орталығы саналған. Мұнда XII ғасырдың аяғында Ахмет Яссауи күмбезі салынып, қала діни орталыққа айналады.
Сырдариядағы ірі қала-Сығанақ. Қазақстанның солтүстігі мен солтүстік-шығысына баратын керуен жолдарының қилысында орналасқан ол XII ғасырда қыпшақ бірлестігінің орталығы болды. Қазір Сығанақтың орнында Сунақ –ата жұрты бар.
X-XII ғ. Орта Азия мен Қазақстанда жоғарыда айтылған кенттерден басқа жаңа бірқатар қалалар –Қарашоқы, Қарнақ, Ашынас, Баршылылықкент т.б. пайда болды. Олардың алып жатқан жер көлемі ұлғайып, сауда шаруашылық орталығы-шахристаннан рабадқа ауысқан.
Қазақстан жеріндегі халықтардың зкономикалық өмірінде сауда орасан зор рөл атқарды. Жазба деректемелер Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларының Визиантия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір, Шығыс Түркістанмен тығыз сауда қатынасы болғанын дәлелдейді. VI- X ғ. Халықаралық саудада «Ұлы Жібек жолының» зор маңызы болды. Бұл жол Шаштан Газгирдке, одан Испиджабқа жетті, одан әрі керуендер Тараз қаласына беттеген.Исфиджаб пен Тараз арасында бірнеше шағын қалалар мен керуендер аялдайтын сарайлар «Жібек жолы»Тараздан терістікке қимақтарға қарай Адахкет,Дех-Нуджикент қалаларын басып өтті.
Тараздан «Жібек жолымен»Төменгі Барысханға, Құланға, одан әрі Меркеге және Аспараға қарай шұбыра жолшыбай бірнеше қалаларға соғып, Бедел мен Ақсудан асқан керуендер Шығыс Түркістанға барып жетеді екен.
Исфиджаб қаласынан солтүстікке қарай шыққан керуен жолы Қаратаудың терістік бауырындағы Құмкент, Баба-ата, Созақ қалаларын,одан кейін Орталық Қазақстан далаларын басып өтіп, Кеңгір, Жезді, Нұра, сондай-ақ Ырғыз бен Ертіс аңғарларына, қимақ-қыпшақ тайпалары мекендеген аудандарға қарай беттейтін болған. Маңызды сауда жолдарында керуен сарайлар, жолда құдықтар мен су қоймалары орналасқан.Өзендерге көпірлер салынған.Қалаларда сауда орны,ірі базарлар болған. Орта Азиядан шыны, асыл заттар,көп қолданылатын өнер бұйымдары, жылқы малы т.б шығарылып, Қытайдан жібек, фарфор, керамика әкелінетін. Шеттен әкелінетін бұйымдар-меруерттен, лазуриттен, маржаннан жасалған немесе солармен әшекейленген заттар.
1. ↑ Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
2. ↑ Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
3. ↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
2. ↑ Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
3. ↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
Ұлы Жібек жолы
VI-XII ғасырда Орта Азия мен Қазақстанда қалалар тез өсті. Олар сауда
мен қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан
жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Испиджаб сияқты қалалар бой
көтерді. Олардың көтерілуі таптық қоғамның шығуының айқын көрінісі еді.
Орта ғасырда Қазақстан өзінің қалалары арқылы әлемдік қарым-
қатынастан тысқары қалмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы
сауда жасасып, байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде
басты және ірі қалалардың бірі-Испиджаб(қазіргі Сайрам) болды. Оның толық
сипаттамсын Әл-Макдиси берген. Испиджаб ірі қала,-деп жазды ол.Оның
рабады(күзеті) мен тұратын мединасы бар. Онда төбесі жоқ базарлар, мата
базары мен үлкен мешіт бар. Оның 4 қақпасы: Нуджакет қақпасы, Фархан
қақпасы,Шахраны қақпасы, Бұқара қақпасы әр қақпаның жанында рабады бар.
VI-XII ғасырларда тікелей орталығы ретінде мәлім болған
Испиджабта тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа
жақтарға мата, қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын суы мол,
ағашы көп және тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген кенттердің бірі
болған Испиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытқа дейін сыры ашылған
жоқ. Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
Қазақстанның Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының бірі-
Отырар. Араб-парсы деректемелерінде Отырар қаласы Фараб, одан бұрын Тарбан
деп те аталған. ІХ ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл-Ибн Сахлдың
басқаруымен Отырар аймағын басып алуға тырысты. Ол шекаралық әскерінің
бастығын өлтірді және Қарлұқ жағбуының ұлдарын қолға түсірді деп хабарлайды
деректемелер.VII-VIII ғасырларда Отырар шахристаны мұнаралары бар
дуалдармен қоршалған. Бұл дуалдар қайта салынған түрінде IX-X ғасырларға
дейін сақталған.
Архиология және архивтік материалдар бойынша
VII-VIII ғасырларда Отырардың билеушісі өзін теңдесі жоқ Отырарбенді
патшасы деп атаған. Қала аймағында болған бірнеше ұсақ қоныстар мен
қалалардың бірі –Кедер IX-X ғасырларда оазистің астаналық орталық
дәрежесіне дейін көтерілген, мұның өзі саяси жағдайдың өзгеруіне және осы
ауданның оғыздарға бағынуына байланысты еді. Отырар өмірі Х-ХІІ ғасырлардан
кейін де жалғасып, оның орта Сырдария өңірінің экономикасы мен мәдениетіне
ықпалы күшті болған. Отырар көлемі жағынан ең өскен қала екен.
Қазақстанға белгілі болған орта ғасырлық қалалардың бірі - Тараз. Ол
жазба деректемелерде 568 жылдан бастап аталады. Византия императоры
Юстианның елшісі Земарх Килликискийдің Батыс түрік қағанаты Дизабулға
берген есебінде Тараздың да аты аталған. Шамамен 680 жылы Қытай саяхатшысы
Сюань Цзан Таразды (Далассы) шеңбері 8-9 лиге жеткен маңызды сауда орталығы
деп сипаттайды.
VII ғасырда Тараз Ұлы Жібек жолындағы ірі мекенге айналды. Оны
шапқыншылықтан қорғау кезінде түрік, қарлұқ, оғыз тайпалары, араб және
иран жауынгерлерінің басын алып, талай рет ойранын шығарғаны жөнінде
тарихи мағлұматтар бар.
X-XII ғасырларда Тараз қаласының су құбырлары, сонымен қатар күйген
кірпіштен көпшілік үшін салынған моншасы болған. Оған жақын жерде Айша-
бибінің күмбезі көтерілген. Ол жақсы күйдірілген кірпішпен қаланып
безендірілген, қабырғаларына ою-өрнектер салынған. Қатты қирап тек батыс
жақ қабырғасы мен бұрышы сақталып қалған бұл күмбез қазір қалпына
келтірілді. Тараз жеріндегі ортағасырлық сәулет өнерінің тағы бір
ескерткіші-Қарахан күмбезі. Өкінішке орай, қираған күмбез XX ғасырдың
басында қайта тұрғызылып, сәнді өрнектері өшіп кеткен. Бізге дейін жеткені
тек оның суреті ғана.
Тараз Жетісудың саяси, экономикалық және мәдени өмірінің ірі
орталығы болған. Оның төңірегіндегі Талас, Асса сияқты өзендердің бойында
төменгі Барысхан, Хамукет, Жікіл, Адахкет, Ден, Нуджикет, Құлан, Мерке,
Аспара, Жұл, Баласағұн, Барсхан қалалары мен қоныстары бір-біріне
тізбектеліп жалғасып жатты. Сондай-ақ Іле өзенінің алқабында Қойлық,
Талхиз, Екі-оғыз сияқты басқа да қалалар орналасқан.
XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы Шауғар округінің орталығы саналған.
Мұнда XII ғасырдың аяғында Ахмет Яссауи күмбезі салынып, қала діни
орталыққа айналады.
Сырдариядағы ірі қала-Сығанақ. Қазақстанның солтүстігі мен солтүстік-
шығысына баратын керуен жолдарының қилысында орналасқан ол XII ғасырда
қыпшақ бірлестігінің орталығы болды. Қазір Сығанақтың орнында Сунақ –ата
жұрты бар.
X-XII ғ. Орта Азия мен Қазақстанда жоғарыда айтылған кенттерден
басқа жаңа бірқатар қалалар –Қарашоқы, Қарнақ, Ашынас, Баршылылықкент
т.б. пайда болды. Олардың алып жатқан жер көлемі ұлғайып, сауда
шаруашылық орталығы-шахристаннан рабадқа ауысқан.
Қазақстан жеріндегі халықтардың зкономикалық өмірінде сауда орасан
зор рөл атқарды. Жазба деректемелер Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу
қалаларының Визиантия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір, Шығыс
Түркістанмен тығыз сауда қатынасы болғанын дәлелдейді. VI- X ғ. Халықаралық
саудада Ұлы Жібек жолының зор маңызы болды. Бұл жол Шаштан Газгирдке,
одан Испиджабқа жетті, одан әрі керуендер Тараз қаласына беттеген.Исфиджаб
пен Тараз арасында бірнеше шағын қалалар мен керуендер аялдайтын сарайлар
Жібек жолыТараздан терістікке қимақтарға қарай Адахкет,Дех-Нуджикент
қалаларын басып өтті.
Тараздан Жібек жолыменТөменгі Барысханға, Құланға, одан әрі Меркеге
және Аспараға қарай шұбыра жолшыбай бірнеше қалаларға соғып, Бедел мен
Ақсудан асқан керуендер Шығыс Түркістанға барып жетеді екен.
Исфиджаб қаласынан солтүстікке қарай шыққан керуен жолы Қаратаудың
терістік бауырындағы Құмкент, Баба-ата, Созақ қалаларын,одан кейін Орталық
Қазақстан далаларын басып өтіп, Кеңгір, Жезді, Нұра, сондай-ақ Ырғыз бен
Ертіс аңғарларына, қимақ-қыпшақ тайпалары мекендеген аудандарға қарай
беттейтін болған. Маңызды сауда жолдарында керуен сарайлар, жолда құдықтар
мен су қоймалары орналасқан.Өзендерге көпірлер салынған.Қалаларда сауда
орны,ірі базарлар болған. Орта Азиядан шыны, асыл заттар,көп қолданылатын
өнер бұйымдары, жылқы малы т.б шығарылып, Қытайдан жібек, фарфор, керамика
әкелінетін. Шеттен әкелінетін бұйымдар-меруерттен, лазуриттен, маржаннан
жасалған немесе солармен әшекейленген заттар.
Қалалардың өсіп өркендеуі,сауданың дамуы,ауыл шаруашылығы өнімдеріне
сұранымды арттырған.Мұның өзі егіншілік пен мал шаруашылығының дамуына
себепкер болды.Жауын-шашынның аз болуына байланысты Қазақстанда егіншілік
көбінесе суармалы негізде дамыды.
Егін шаруашылығы елдің Оңтүстігінде, Сырдария, Арыс, Бадам өзендері
алқабында, Жетісуда, Іле өзені бойында біршама жақсы дамыды.Орталық
Қазақстан егіншілікпен судың тапшылығына байланысты тек өзен алқаптары мен
тау бауырындағы жерлерде ғана шұғылданды.Елдің барлық жерлерінде егіншілік
кәсіптері мал шаруашылығымен ұштасып жатты.
IX-XII ғасырларда Отырар өңірі суармалы егіншіліктің орталығы
болды.Мұнда егістік көп тармақты суландырмалы жүйемен жабдықталды.Су жолы
Арыс өзеніндегі су қоймасы арқылы жүргізіліп,оның бір саласы Отырар
қаласына келді, екінші саласы Құйрық төбе, Алтын төбе, Жалпақ төбе,
Марданкүйік қалаларына барды.Отырарға баратын су жолы төңіректегі
рабадтарды сумен қамтамасыз етіп, сонымен бірге қаланың солтүстігіндегі
алқапты суландырған. Ал Сырдариядағы су жолы Сауран мен Сығанақты және сол
жағалаудағы Сүткентті, Аркөкті, Аққорған және Үзкентті сумен қамтамасыз
еткен. Талас жотасының тау бауырларындағы жерді суландыру үшін Бадам,
Сайрамсу, Арыс, Ақсу өзендерінің суы пайдаланылған.
Жер кетпен тәрізді темір шоттар және темір,не шойын ұштары бар,жер
жыртатын құралдармен өңделіп,егін ору темір орақпен жүргізілген.Дәнді
ұнтақтау үшін тас дирмендер қолданылған. Қолдан суару негізінде Жетісу
тұрғындары астық өсіріп, жүзім шаруашылығымен және шарап жасаумен
айналысты, бақша және бау дақылдарын екті. Таудың төменгі етектерінде
Талғар, Есік, Қаскелең, Үлкен және Кіші Алматы, Бақанас, Көксу, Лепсі
өзендерінің орта және төменгі ағыстарының бойында да суландыру құрылыстары
болған. Талас өзенінен Тараз қаласына тартылған су жолы арқылы қаланың
айналасындағы бау-бақшалар суғарылып, гүлдеп тұрған.Қазақстан жерінде
халықтар өздерінің даму дәрежесіне қарай қолөнер кәсібімен де шұғылданды.
Феодалдық қатынастардың дамуы селолық қауымдардың натуральды шаруашылығының
біртіндеп ыдырауына әкеп
соқты
Ұлы Жібек Жолы
Ұлы Жібек Жолы – Қытай жерінен басталып, Қиыр Шығыс пен Еуропа елдеріне
беттеген керуен жолы. Бұл жолдың басым бөлігі Орта Азия мен Қазақстан
жерінің үстімен өтті.
Жібек Жолы б.з.д III ғасырда сауда магистралі ретінде пайда болып, XVI
ғасырға дейін қызмет етті. Жібек Жолының бойында орналасқан көне қалалар
бірталай соғыс, өрт, аштық, апат-ойрандардың куәсі болды.
Ұлы Жібек Жолы арқылы тек сауда жүйесі дамып қана қоймай, Шығыс пен Батыс
өркениеті тоғысып, мәдениет және дипломатиялық қарым-қатынас орнады.
VI-VII ғасырларда Қытайдан бастау алған керуен Жетісу мен Оңтүстік
Қазақстан даласын кесіп өтетін. Отырар, Тараз, Сайрам (Испиджаб), Түркістан
(Яссы), Суяб, Баласағұн т.с.с көне қалалар тек сауда ғана емес, мәдениет
және ғылым орталықтары болды.
Ертеде Тараз қаласындағы сауда базарын көргендер Тараз базары – әлем
айнасы дейтін. Себебі, бұл жақта кез келген дүниені айырбастауға, сату мен
сатып алуға болатын. Мыстан жасалған тұрмыстық бұйымдар мен қару-жарақтар,
киім-кешек пен ер-тұрмандар саудаға түсетін.
Отырар алқабына жүз елуден астам кішкентай қалалар кіретін. Бұл елді мекен
қорған сарайларға бай болатын. Саудамен қатар, бұл аймақта білім мен ғылым
саласы дамыды.
Түркістан (Яссы) ертеден екінші Мекке деп аталып кеткен. Бүгінгі таңда
көне қала әлемдік туризм орталығына айналды.
Суяб пен Баласағұн қалаларында жыл сайын кең көлемде сауда жәрмеңкелері
өткізілетін. Әр түрлі елден жиналған саудагерлер бас қосып, сауда қарым-
қатынасын орнататын.
Форумда талқылау
Суреттер visitkazakhstan.kz, vesti.kz, ғаламтор беттерінен алынған
Тег:
Ұлы Жібек Жолы, көне қалалар, Қазақстан, мәдениет, сауда, тарих
I-XII ғасырда Орта Азия мен Қазақстанда қалалар тез өсті. Олар сауда мен
қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан жерінде
Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Испиджаб сияқты қалалар бой көтерді.
Олардың көтерілуі таптық қоғамның шығуының айқын көрінісі еді. Орта ғасырда
Қазақстан өзінің қалалары арқылы әлемдік қарым-қатынастан тысқары қалмай,
Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып, байланысын
үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде басты және ірі қалалардың
бірі-Испиджаб(қазіргі Сайрам) болды.
Оның толық сипаттамсын Әл-Макдиси берген. Испиджаб ірі қала,-деп жазды
ол.Оның рабады(күзеті) мен тұратын мединасы бар. Онда төбесі жоқ базарлар,
мата базары мен үлкен мешіт бар. Оның 4 қақпасы: Нуджакет қақпасы, Фархан
қақпасы,Шахраны қақпасы, Бұқара қақпасы әр қақпаның жанында рабады бар.
VI-XII ғасырларда тікелей орталығы ретінде мәлім болған Испиджабта
тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа жақтарға мата,
қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды.
Ағын суы мол, ағашы көп және тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген
кенттердің бірі болған Испиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытқа
дейін сыры ашылған жоқ. Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба
деректер аз емес.
Ұлы жібек жолы
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Мында өту: шарлау, іздеу
1-ші ғасырдағы Жібек Жолы, Қытайдан Жерорта теңізіне дейін.
Жібек Жолы (Ұлы Жібек Жолы) — Қытайдың Ши-ан деген жерінен басталып,
Шинжәң, Орталық Азия арқылы Таяу Шығысқа баратын керуендік жол бағыты.
Атауды алманиялық ғалымдары Ф. фон Рихтһофен (F. von Richthofen) бен А.
Һерман (А Hеrman) 19 ғасырда ұсынған.[1]
Мазмұны
1 Тарихы
2 Орхон ескерткіштері
3 Қорқыт ата ескерткіші
4 Алаша хан күмбезі
5 Ахмет Йасауи кесенесі
6 Сарайшық
7 Тараз
8 Отырар
9 Құлан
10 Қойлық
11 Саудакент
12 Дереккөздер
13 Cілтемелер
Тарихы
Жібек Жолы географиясы Еуропадан басталып Мысыр, Сомалия, Арабия түбегі,
Иран, Ауғанстан, Орталық Азия, Пәкістан, Үндістан, Бангладеш, Java-
Индонезия, және Виетнам елдері арқылы, ақыры Қытай келіп жетеді. Жер
бетіндегі жолдары қызыл, ал теңіз беті жолдары көк түспен көрсетілген.
Жол бұдан 3-4 мың жыл бұрын болған. Ол Қытайдың Хан патшалығы кезінде ғана
өркендей бастаған, себебі Хан патшалығының Хан Уди патшасы Жаң Чянды батыс
өңірге екі рет жіберіп, Орталық Азиядағы елдермен достасуға пейілді болған.
Жаң Чян қазіргі Ферғана, Самарқан және Балқаш көлі сияқты жерлерге барған.
Жаң Чянның сапары бұл жолды шығыс пен батыс үкіметтері арасындағы байланыс
жолына айналдырған. Осыған орай саудагерлер де Жібек жолында ат ізін
суытпаған. Жаң Чян батыс өңірге және Орта Азияға Қытайдың жібек өнімдерін
ала барған；ал елге қайтарында барған жерлерінің тауарлары және батыс
өңірінің музыкасы сияқты алуан түрлі мәдениетті алып қайтқан. Жаң Чянның
сапары қытайлықтардың батыс өңір мен Орта Азияны түсінуіне мүмкіндік берді.
Ал Жаң Чян барған жерлердегі халық та Қытайдың өнімдері мен мәдениетіне
қатысты түсінігін анағұрлым тереңдетті. Осылайша, бұл жол гүлденіп, көркейе
бастады. Шығыс пен батыстың аралығындағы дәнекерге айналып, өркениеттерді
өзара тоғыстырды. Осы жолды қорғау және дамыту мақсатында, Қытайдың әр
дәуірдегі патшалары жол бойына қарауыл қойып, әскер тұрғызды.
Жібек жолы іс жүзінде өзгермейтін тұрақты жол емес, қайта ол уақыт ізімен
өзгеріп отырған, бірақ тарихтағы дәстүрлі сорабы өзгермеген：жол шығыста
Чаң-аннан (қазіргі Ши-ан) басталып, Тарым ойпатынан өтіп, Памир үстіртінен
асып, Орталық Азияны, Батыс Азияны кесіп өтіп, Жерорта теңізінің шығыс
жағалауына дейін барады, жалпы ұзындығы 7000 km асады.
Ерте кездегі Жібек жолы Шинжәңнан 3 айрыққа бөлінген, Тянь-Шань тауының
солтүстігіндегі ежелден бар дала жолы: Жемсары, Іле өңірін басып, Балқаш
өңіріне барады, онан ары батыс солтүстікке жүргенде Қара теңіздің шығыс
жағалауына жетеді. Оңтүстік айрығы Крораннан (Лулан) шығып Күнлүн тауының
батысын қапталдап Жаркентке барады, онан ары жүргенде адырлардан асып, Орта
Азияға, Батыс Азияға, Еуропаға дейін созылады. Кроранның батыс
солтүстігіндегі Көншы өзенінің батысын бойлап, Иіңпанды, Күшарды басып
Қашқар Жаңашар ауданына баратын жол солтүстік айрығы саналады, бұл жол да
адырлардан асып, Еуропаға дейін барады.
Кейін тағы 3 айрық жол пайда болды：Юймынның батыс солтүстігінен басталып,
қазіргі Құмыл, Тұрпан, Жемсары сияқты жерлерді басып, бұрынғы дала жолына
тұтасатын жол, бұл кейінірек солтүстік жол деп аталды. Тұрпаннан шығып,
Тянь-Шань тауының оңтүстігін қапталдап, батысқа беттеп, Қарашәр, Күшәрді
басып, бұрынғы солтүстік жол айрығымен тұтасатын жол кейінгі кездері Орта
жол деп аталды. Оңтүстік жол бұрынғысымен ұқсас.
7 ғасыры кейін, теңіз қатынас-тасымалы дамығандықтан, Жібек жолы
біртіндеп екінші орынға түсті, бірақ 13 ғасыры дейін шығыс пен батыс
қатынасының маңызды жолы болып келді. 19 ғасыры басында, Иcпанияның елшісі
Қытайдың 800 түйелік сауда керуенін өз көзімен көріп тұрып Самарқанның
жағдайы туралы былай деп жазады:
Төңіректің төрт бұрышынан келген тауарлар Самарқанға жиналыпты... Қытайдың
торғын-торқалары көз жауын алады.
Қытайдың торғын-торқасы осы жолмен Орта Азияға, Батыс Азияға және Еуропаға
толассыз тасылды, сонымен тұт ағашын өсіру өнері де батысқа тарала бастады.
Сондай-ақ Шинжяңнан шығатын қас тасы, былғары, жүн әдиял сияқты тауарлар
мен орта жазықтың темір ыдыстары, фарфор ыдыстары, сырлы ыдыстары, шабдолы,
өрік, рауағаш, дәршен сияқты өнімдері батыс базарына қатар кірді. Орта
Азияның, Батыс Азияның және Еуропаның әйнек, жақұт, экономикалық дақылдары
және хош иісті заттары, дәрі материялдары, сондай-ақ Отқа табыну діні,
Бұдда діні, Сіләм діні сияқты діндер де Қытайға кірді және таралды. Шығыс
пен батыс арасындағы экономикалық, мәдени ауыс-күйіс адамзаттың материялдық
мәдениетін байытты. Шығыс пен батыстағы халықтар Жібек жолы арқылы сыртқы
мәдениетті қабылдап, бұрынғыдан да салауатты мәдениет жарата алды.
Жібек жолы тек сауда жолы болып қана қалмастан, дүние жүзі өркениетін
тоғыстырып, адамзат қоғамының дамуына өшпес үлес қосты. Оңтүстік Қазақстан
мен Жетісу қалаларының Византия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір,
Шығыс Түркістанмен тығыз сауда байланыстары болғандығын ежелгі
қолжазбалардағы мәліметтер дәлелдейді. Шаштан (Ташкенттен) жол Гизгирдқа,
Испиджабқа келіп, одан әрі керуен Таразға бағыт алған. Тараздан солтүстікте
Адахкет, Дех-Нуджикет қалалары орналасқан қимақтарға, оңтүстікте өздерінің
туған өлкесінде - Шельдяни, Куля және т.б. қалаларға тірелген. Сондай-ақ
Тараздан Төменгі Барысханға, одан әрі Құлан, Мерке арқылы Аспараға жететін
болған. X ғ. бастап Ӏле жазығындағы сауда жолы арқылы керуендер жүре
бастайды. Осы жерден Ӏле Алатауының көпестері қазіргі Алматы мен Талғардың
елді мекендеріне жолға шыққан. Талғарда жол қазіргі Шелек, Есік, Кеген
аудандарында, Подгорныйға, одан әрі Шонжаға иек артады. Алакөл ауданында
жол тармақталады. Екіөгіз, Қиялық, Көктем керуен жолдарымен Шығыс
Түркістанға, Алтайға, Монғолияға шығуға болатын еді. Сырдария қалаларын
байланыстыратын жолдардың маңызы орасан зор. Ол Испиджабтан басталып,
солтүстік-батыста - Арсубаникент, Арыс, Кедер, Шавгар, Сауран, Сығанаққа
әкелетін. Сығанақтан Жентке және Янгикентке тірелген. Исфиджабтан
солтүстікке қарай түскен жол Қүмкент, Аба - Ата, Созаққа барады. Одан әрі
Орталық Қазақстанның жазық жерлері арқылы Кеңгір, Жезді, Нұра далаларына
шығады. Атаулы керуен жолы XX ғ. басына дейін сақталып келді, тіпті, Ресей,
Қазақстан және Орта Азияның қалалары мен елді мекендерін байланыстырып
отырды, оған жақын жерлерде жәрмеңкелер ұйымдастырылды.Ұлы Жібек жолы көп
халықтардың мәдениетін түйістіруімен бірге оның табиғатының ерекшеліктерін
анықтауда тарихи қызмет атқарды. Бұл істе Қазақстан жерін мекендеген
халықтардың еңбегі де бар. Олар тұрғын үйді (киіз үй), ат әбзелдерін жасау
өнерін, кілем тоқуды, күмістен түрлі әсемдік бұйымдарды соғуды, бай ауыз
әдебиетін мұра етіп қалдырған. Осының бір айғағы - Есік және Аралтөбе
қорымдарынан табылған Алтын киімді адам ескерткіштері, Шығыс
Қазақстандағы Берел қорымынан табылған олжалар, ежелгі Түрік жазба
әдебиетінің орхон ескерткіштері.
Орхон ескерткіштері
Орхон ескерткіштері - бұл түрік қағанатының Орхон, Сэлэнгі, Тоғыл
дарияларының бойында қалдырған жазу үлгілерінің тарихи-мәдени мұралары
болып табылады. Байырғы түріктер бұдан 1200-1500 жыл бұрын түріктік
дүниетанымының алтын бағанасы - Бөгү (Тәңірлік) дінін ұстанып, елдік құрып,
төр (үкімет) орнатып, тілі мен дінінің, тарихы мен әдебиетінің алтын
сандығы - байырғы түрік алфавитін (БТА) жетілдіріп, далалық өмір мен
қалалық салтты ұштастыра қалалар тұрғызып, сәулет өнерін шыңдап, өткен
аруақтарына арнап мүсін кашап, ұрпағына мол тарихи-мәдени мұралар қалдырды.
Байырғы түрік жазба ескерткіштері ұзақ ғасырлар бізге беймәлім болып
келген. Бүгінгі күні бұл ғылымда жаңаша сипат алып біздің тарихымыздың
мұраларының тереңде жатқанын байырғы түрік ескерткіштері, монғол елінің
аймағында табылған. Орталық Азия аймағында орналасқан байырғы түріктердің
тарихи-мәдени мұралары ежелгі дәуірден түрік тектес тайпалар мен әр
замандағы түрік қағанаттарының автохтонды (тұрғылықты) мекені болған
Қазақстан, Монғолия, Шығыс Түркістан, Қытай, Сібір (Алтай, Хакас, Тува),
Қырғыз жерінде мол сақталған. Оларды зерттеу XVII ғасырдың 20-жылдарынан
басталды. Біздің өткен тарихымызға, Орхон ескерткіштеріне ұшан- теңіз еңбек
сіңірген ғалымдар Н. М. Ядринцев, В. В. Радлов, A. О. Гейкель және т.б.
Қорқыт ата ескерткіші
Қорқыт ата (VIII-IX ғ-да Сыр бойында өмір сүрген) - ақын, асқан күйші, аңыз
кейіпкері. Қорқыт өз өмірінде үш хан тұсында (Инал, Көл-Еркен, Қаңлықожа)
уәзірлік қызмет атқарған. Қорқыт әлеуметтік заң негізін жасап, ата-баба
мекенін ұйық деп білу, оны сыртқы жау шабуылынан қорғау, жер- суды белгілі
бір тәртіппен пайдалану, т.б. салаларға бөліп қарап, халық арасында
туындаған кикілжіңдерді әділ шешіп отырған. Сырдария жағасында 1950 жылға
дейін жергілікті халық қобыз атасы Қорқытқа теліген мазар тұрғызған. Қорқыт
мазарын 19 ғасырда Ә. А. Диваев пен И. А. Кастенье зерттеді. 19 ғасырдың
аяғында Қорқыттың сүйегі басқа жерге көшірілген. Сырдария арнасының
ауытқуынан Қорқыт мазарының қалдығы 1960 жылы шайылып кетті. 1980 жылы
Қызылорда облысындағы Жосалы ауылынан 18 км жердегі байырғы Қорқыт ата
мазары орнынан Қорқыт ата ескерткіші кайта тұрғызылды.
Алаша хан күмбезі
Алаша хан күмбезі - Х-ХІ ғасырлардағы архитектуралық ескерткіш. Қаракеңгір
өзенінің оң жағалауында орналасқан. Пішіні төртбұрышты, биіктігі 10 м.
Кірпіштер қолдан тоқылған кілем (алаша) өрнегімен қаланған. Алаша хан ел
аузындағы аңыз бойынша қазақтардың басшысы, ақылды, батыр, байтақ далада
тұңғыш рет ірі мемлекет құрған хан болған.
Ахмет Йасауи кесенесі
Ахмет Йасауи кесенесі - көне архитектуралық ескерткіш. Әуелі Қарахан
дәуірінде (XIIғ.) тұрғызылып, оның қираған іргесіне XIV ғасырдың аяқ шені
мен XV ғасырдың басында Әмір Темірдің бұйрығымен салынған. Бұл кесене
Түркістанда түркі халықтарының тәу ететін орталығы болған. Ахмет Йасауи
кесенесі - БҰҰ-ның дүниежүзілік ескерткіштері қатарына енгізілді. Бұл
кесене - халық өнерінің лағыл маржанын біздің заманымызға дейін жеткізген
ғажайып асыл туындылардың бірі. Сонымен бірге Жібек жолы бойында орналасқан
Оңтүстік Қазақстан жеріндегі ірі қалалардың атқарған рөлі, көршілес
елдермен байланыс жасауға қолайлылығы мен орналасу ерекшелігіне қысқаша
мағлұматтар беріледі.
Сарайшық
Атырау қаласынан 55 шақырым жерде, Жайықтың оң жақ жағасында бір кездегі
атақты Сарайджук (Сарайшық) қаласының қираған орны жатыр. Қаланың іргесі XI
ғасырда қаланған, гүлденген дәуірі XIII-XIV ғасырлар аралығы. Қала Еуропа
мен Азияны жалғастыратын керуен жолы бойында орналаскан. Мұнда салтанатты
сарайлар, керуен-сарайлар, моншалар, мешіт-медреселер салынған. Қала Алтын
Орда хандары жерленген қасиетті орынға айналған.
Тараз
Қазіргі Тараз қаласының орнындағы ежелгі қала. Бұл жайындағы алғашқы дерек
грек елшісі Земархтың хабарламасында айтылады, ал 630 ж. Сюань Цзанның
жазбасында ірі сауда қаласы ретінде сипатталады. Тараз VII- VIII ғасырда
Ұлы Жібек жолында орналасқан сауда және қолөнер орталығына айналған. Мұнда
оңтүстіктің күміс кендері мен терістіктегі қимақтарға баратын керуен
жолдары тоғысатын. X ғасырдағы араб географы әл-Макдиси былай деп жазды:
Тараз - бақтары көп, халқы тығыз қоныстанған, қамал сыртынан терең орлар
қазылған, төрт қақпасы және төңірегінде елді мекені бар ірі бекіністі
қала. Тараз қазіргі Тараз қаласының орнында орналасқанын алғаш В. В.
Бартольд дәлелдеген. Кейін археологтар М. Е. Массон, A. Н. Бернштам, Е. И.
Агеева, Г. И. Пацевич, Т. Н. Сениговалар қаланың көлемін, құрылысын, мәдени
қабаттарының калыңдығын анықтады. Соның нәтижесінде Тараздағы өмір б.з. I
ғасырда пайда болып, XVI ғасырға дейін өмір сүрген деген қорытынды жасалды.
Отырар
Қазақстанның ортағасырлық ірі қалаларының бірі. Сырдарияның Арыс өзеніне
құяр сағасына таяу орналасқан. Отырар қаласының аты VIII ғасырдан бастап
аталғанмен, оның бастапқы тарихы б.з.б. II ғасырда Сырдарияның орта
ағысында пайда болған Қаңлы (Кангюй) мемлекетінің тарихымен тығыз
байланысты. IX ғасырдың ортасынан бастап Отырар (Фараб деп те аталған)
Самани әулеті мемлекетінің ықпалында болды. Осы кезеңнен бастап бұл өлкеде
сауда- саттық жасау, ғалымдардың білім қууды көздеген саяхаттары
адамдардың ой-өрісін кеңейтті, өнердің, ғылым мен колөнер кәсіпшілігінің
таралуына ықпалын тигізді. Энциклопедист-ғалым әл-Фарабидің осы қаладан
шығуы кездейсоқ емес. Отырардың алып жатқан ауданы 200 гектарға жетіп,
нағыз Шығыс қаласына айналды. Орта Азия мен Қазақстан қалаларының мәдениеті
мен экономикасының дамуын монғол шапқыншылығы тежеді. 1219 жылы күзде
монғолдар қаланы қоршап, 6 айдан кейін басып кіріп, халқын қырғынға
ұшыратты. Қазіргі кезде қала орны ғана сақталған.
Құлан
Орта ғасырдағы (VII-XII ғ.) шағын қаланың орны. Жамбыл облысындағы Тұрар
Рысқұлов ауданының орталығы Құлан ауылы. Қала туралы алғашқы тарихи
деректер VII ғасырдан бастап белгілі. Саяхатшылар Ибн Хордадбек, Құдам
жолжазбаларында Құлан Тараз қаласының шығысына таман, Ұлы Жібек жолындағы
қала деп көрсетіледі. Әл-Макдиси Құланды 10 ғасырда былай сипаттады:
Күмбезді мешіті бар, мықты қоршалған қамал. Бұл үлкен Тараз жолының
бойында орналасқан бекіністі қала. 1963—65 ж. Қазақстан Республикасы
Ұлттық Ғылым академиясының (ҰҒА) археологиялық экспедициясы ( Қ. А. Ақышев)
зерттеп, қазіргі Тұрар Рысқұлов ауданындағы Құлан ауылы маңындағы төбе-төбе
үйінділерді ежелгі Құлан қаласының орны деген қорытындыға келді.
Қойлық
Қаялық Іле алабындағы аса ірі ежелгі қаланың орны (ІХ-ХІІІ ғ.). Қойлық
Қарлұқ қағаны - Арыслан ханның ордасы болған. Бұл қала туралы монғол кағаны
Мөңкеге жіберілген француз елшісі Вильгельм де Рубрук 1253 жылы
жолжазбаларында: Біз сол жерден бұрын базары болған және оған көптеген
көпестер катынап тұрған Қаялық деген үлкен қала таптық - деп жазады.
Қаланың тұрған орны туралы түрліше жорамалдар бар. Қазақстан Республикасы
ҰFA археологтары жүргізген соңғы жылдардағы археологиялық зерттеулер
қаланың орны қазіргі Алматы облысы Сарқант ауданы Қойлық ауылы маңындағы
қираған құрылыстар екенін анықтады.
Саудакент
Орта ғасырлардағы ірі қалалардың бірі. Қаратаудың солтүстік беткейінде
қазіргі Байқадам кентінің маңында орналасқан. Ежелгі деректерде ол Сугулхан
(X ғ.), кейінірек Сулхан (XIII ғ.) деген атпен белгілі. Саудакент VII-XII
ғасырларда Қаратаудың солтүстік бөктері арқылы өтетін керуен жолы бойындағы
ірі сауда мен қолөнердің орталығына айналған. ҚазКСР ҒА-ның Орталық
Қазақстан археологиялық экспедициясы қазба жұмыстары кезінде 11 мұнаралы
дуалмен қоршалған ескі қаланың орнын аршып алған. Қала орнынан табылған
құмыралар, қыштан жасалған түрлі ыдыс-аяқтар оның VI-XV ғасырларда өмір
сүргенін дәлелдейді.
Қазір Жібек жолының тарихын зерттеу, оны жаңғырту, осы жол бойындағы
елдердің саяси, экономикалық, мәдени байланыстарын ұлғайту қайта колға
алынып отыр. 1987 жылы ЮНЕСКО-ның бас конференциясының XXIV сессиясы Ұлы
Жібек жолын зерттеудің халықаралық жобасын қабылдады. Оған Грекия,
Португалия, Египет, Италия, Қытай, Индонезия, Монғолия, Оман, Шри Ланка,
бұрынғы Кеңестер Одағы қатысты. Адамды қоршаған орта, жер мен теңіз
қорлары, Мәдениет және болашақ атты бағдарламалар бекітілді. Осы
бағдарламаларды іске асыруға қатысты. 1991 жылы Қазақстанда Жібек жолы
атты Ұлттық комитет құрылды. Ұлы Жібек жолы көне дәуірде де, қазір де
Еуразия халқы үшін мәдени байланыс, саяси рухани мәселелерді шешуде маңызы
үлкен.[2][3]
Марко Полоның 1271–1295 жылдардағы қыдырған аумақтары
Дереккөздер
1. ↑ Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
2. ↑ Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-
34-809-Х
3. ↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. Арыс баспасы, 2005 ISBN 9965-17-
272-2
Ұлы жібек жолы
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Мында өту: шарлау, іздеу
1-ші ғасырдағы Жібек Жолы, Қытайдан Жерорта теңізіне дейін.
Жібек Жолы (Ұлы Жібек Жолы) — Қытайдың Ши-ан деген жерінен басталып,
Шинжәң, Орталық Азия арқылы Таяу Шығысқа баратын керуендік жол бағыты.
Атауды алманиялық ғалымдары Ф. фон Рихтһофен (F. von Richthofen) бен А.
Һерман (А Hеrman) 19 ғасырда ұсынған.[1]
Мазмұны
1 Тарихы
2 Орхон ескерткіштері
3 Қорқыт ата ескерткіші
4 Алаша хан күмбезі
5 Ахмет Йасауи кесенесі
6 Сарайшық
7 Тараз
8 Отырар
9 Құлан
10 Қойлық
11 Саудакент
12 Дереккөздер
13 Cілтемелер
Тарихы
Жібек Жолы географиясы Еуропадан басталып Мысыр, Сомалия, Арабия түбегі,
Иран, Ауғанстан, Орталық Азия, Пәкістан, Үндістан, Бангладеш, Java-
Индонезия, және Виетнам елдері арқылы, ақыры Қытай келіп жетеді. Жер
бетіндегі жолдары қызыл, ал теңіз беті жолдары көк түспен көрсетілген.
Жол бұдан 3-4 мың жыл бұрын болған. Ол Қытайдың Хан патшалығы кезінде ғана
өркендей бастаған, себебі Хан патшалығының Хан Уди патшасы Жаң Чянды батыс
өңірге екі рет жіберіп, Орталық Азиядағы елдермен достасуға пейілді болған.
Жаң Чян қазіргі Ферғана, Самарқан және Балқаш көлі сияқты жерлерге барған.
Жаң Чянның сапары бұл жолды шығыс пен батыс үкіметтері арасындағы байланыс
жолына айналдырған. Осыған орай саудагерлер де Жібек жолында ат ізін
суытпаған. Жаң Чян батыс өңірге және Орта Азияға Қытайдың жібек өнімдерін
ала барған；ал елге қайтарында барған жерлерінің тауарлары және батыс
өңірінің музыкасы сияқты алуан түрлі мәдениетті алып қайтқан. Жаң Чянның
сапары қытайлықтардың батыс өңір мен Орта Азияны түсінуіне мүмкіндік берді.
Ал Жаң Чян барған жерлердегі халық та Қытайдың өнімдері мен мәдениетіне
қатысты түсінігін анағұрлым тереңдетті. Осылайша, бұл жол гүлденіп, көркейе
бастады. Шығыс пен батыстың аралығындағы дәнекерге айналып, өркениеттерді
өзара тоғыстырды. Осы жолды қорғау және дамыту мақсатында, Қытайдың әр
дәуірдегі патшалары жол бойына қарауыл қойып, әскер тұрғызды.
Жібек жолы іс жүзінде өзгермейтін тұрақты жол емес, қайта ол уақыт ізімен
өзгеріп отырған, бірақ тарихтағы дәстүрлі сорабы өзгермеген：жол шығыста
Чаң-аннан (қазіргі Ши-ан) басталып, Тарым ойпатынан өтіп, Памир үстіртінен
асып, Орталық Азияны, Батыс Азияны кесіп өтіп, Жерорта теңізінің шығыс
жағалауына дейін барады, жалпы ұзындығы 7000 km асады.
Ерте кездегі Жібек жолы Шинжәңнан 3 айрыққа бөлінген, Тянь-Шань тауының
солтүстігіндегі ежелден бар дала жолы: Жемсары, Іле өңірін басып, Балқаш
өңіріне барады, онан ары батыс солтүстікке жүргенде Қара теңіздің шығыс
жағалауына жетеді. Оңтүстік айрығы Крораннан (Лулан) шығып Күнлүн тауының
батысын қапталдап Жаркентке барады, онан ары жүргенде адырлардан асып, Орта
Азияға, Батыс Азияға, Еуропаға дейін созылады. Кроранның батыс
солтүстігіндегі Көншы өзенінің батысын бойлап, Иіңпанды, Күшарды басып
Қашқар Жаңашар ауданына баратын жол солтүстік айрығы саналады, бұл жол да
адырлардан асып, Еуропаға дейін барады.
Кейін тағы 3 айрық жол пайда болды：Юймынның батыс солтүстігінен басталып,
қазіргі Құмыл, Тұрпан, Жемсары сияқты жерлерді басып, бұрынғы дала жолына
тұтасатын жол, бұл кейінірек солтүстік жол деп аталды. Тұрпаннан шығып,
Тянь-Шань тауының оңтүстігін қапталдап, батысқа беттеп, Қарашәр, Күшәрді
басып, бұрынғы солтүстік жол айрығымен тұтасатын жол кейінгі кездері Орта
жол деп аталды. Оңтүстік жол бұрынғысымен ұқсас.
7 ғасыры кейін, теңіз қатынас-тасымалы дамығандықтан, Жібек жолы
біртіндеп екінші орынға түсті, бірақ 13 ғасыры дейін шығыс пен батыс
қатынасының маңызды жолы болып келді. 19 ғасыры басында, Иcпанияның елшісі
Қытайдың 800 түйелік сауда керуенін өз көзімен көріп тұрып Самарқанның
жағдайы туралы былай деп жазады:
Төңіректің төрт бұрышынан келген тауарлар Самарқанға жиналыпты... Қытайдың
торғын-торқалары көз жауын алады.
Қытайдың торғын-торқасы осы жолмен Орта Азияға, Батыс Азияға және Еуропаға
толассыз тасылды, сонымен тұт ағашын өсіру өнері де батысқа тарала бастады.
Сондай-ақ Шинжяңнан шығатын қас тасы, былғары, жүн әдиял сияқты тауарлар
мен орта жазықтың темір ыдыстары, фарфор ыдыстары, сырлы ыдыстары, шабдолы,
өрік, рауағаш, дәршен сияқты өнімдері батыс базарына қатар кірді. Орта
Азияның, Батыс Азияның және Еуропаның әйнек, жақұт, экономикалық дақылдары
және хош иісті заттары, дәрі материялдары, сондай-ақ Отқа табыну діні,
Бұдда діні, Сіләм діні сияқты діндер де Қытайға кірді және таралды. Шығыс
пен батыс арасындағы экономикалық, мәдени ауыс-күйіс адамзаттың материялдық
мәдениетін байытты. Шығыс пен батыстағы халықтар Жібек жолы арқылы сыртқы
мәдениетті қабылдап, бұрынғыдан да салауатты мәдениет жарата алды.
Жібек жолы тек сауда жолы болып қана қалмастан, дүние жүзі өркениетін
тоғыстырып, адамзат қоғамының дамуына өшпес үлес қосты. Оңтүстік Қазақстан
мен Жетісу қалаларының Византия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір,
Шығыс Түркістанмен тығыз сауда байланыстары болғандығын ежелгі
қолжазбалардағы мәліметтер дәлелдейді. Шаштан (Ташкенттен) жол Гизгирдқа,
Испиджабқа келіп, одан әрі керуен Таразға бағыт алған. Тараздан солтүстікте
Адахкет, Дех-Нуджикет қалалары орналасқан қимақтарға, оңтүстікте өздерінің
туған өлкесінде - Шельдяни, Куля және т.б. қалаларға тірелген. Сондай-ақ
Тараздан Төменгі Барысханға, одан әрі Құлан, Мерке арқылы Аспараға жететін
болған. X ғ. бастап Ӏле жазығындағы сауда жолы арқылы керуендер жүре
бастайды. Осы жерден Ӏле Алатауының көпестері қазіргі Алматы мен Талғардың
елді мекендеріне жолға шыққан. Талғарда жол қазіргі Шелек, Есік, Кеген
аудандарында, Подгорныйға, одан әрі Шонжаға иек артады. Алакөл ауданында
жол тармақталады. Екіөгіз, Қиялық, Көктем керуен жолдарымен Шығыс
Түркістанға, Алтайға, Монғолияға шығуға болатын еді. Сырдария қалаларын
байланыстыратын жолдардың маңызы орасан зор. Ол Испиджабтан басталып,
солтүстік-батыста - Арсубаникент, Арыс, Кедер, Шавгар, Сауран, Сығанаққа
әкелетін. Сығанақтан Жентке және Янгикентке тірелген. Исфиджабтан
солтүстікке қарай түскен жол Қүмкент, Аба - Ата, Созаққа барады. Одан әрі
Орталық Қазақстанның жазық жерлері арқылы Кеңгір, Жезді, Нұра далаларына
шығады. Атаулы керуен жолы XX ғ. басына дейін сақталып келді, тіпті, Ресей,
Қазақстан және Орта Азияның қалалары мен елді мекендерін байланыстырып
отырды, оған жақын жерлерде жәрмеңкелер ұйымдастырылды.Ұлы Жібек жолы көп
халықтардың мәдениетін түйістіруімен бірге оның табиғатының ерекшеліктерін
анықтауда тарихи қызмет атқарды. Бұл істе Қазақстан жерін мекендеген
халықтардың еңбегі де бар. Олар тұрғын үйді (киіз үй), ат әбзелдерін жасау
өнерін, кілем тоқуды, күмістен түрлі әсемдік бұйымдарды соғуды, бай ауыз
әдебиетін мұра етіп қалдырған. Осының бір айғағы - Есік және Аралтөбе
қорымдарынан табылған Алтын киімді адам ескерткіштері, Шығыс
Қазақстандағы Берел қорымынан табылған олжалар, ежелгі Түрік жазба
әдебиетінің орхон ескерткіштері.
Орхон ескерткіштері
Орхон ескерткіштері - бұл түрік қағанатының Орхон, Сэлэнгі, Тоғыл
дарияларының бойында қалдырған жазу үлгілерінің тарихи-мәдени мұралары
болып табылады. Байырғы түріктер бұдан 1200-1500 жыл бұрын түріктік
дүниетанымының алтын бағанасы - Бөгү (Тәңірлік) дінін ұстанып, елдік құрып,
төр (үкімет) орнатып, тілі мен дінінің, тарихы мен әдебиетінің алтын
сандығы - байырғы түрік алфавитін (БТА) жетілдіріп, далалық өмір мен
қалалық салтты ұштастыра қалалар тұрғызып, сәулет өнерін шыңдап, өткен
аруақтарына арнап мүсін кашап, ұрпағына мол тарихи-мәдени мұралар қалдырды.
Байырғы түрік жазба ескерткіштері ұзақ ғасырлар бізге беймәлім болып
келген. Бүгінгі күні бұл ғылымда жаңаша сипат алып біздің тарихымыздың
мұраларының тереңде жатқанын байырғы түрік ескерткіштері, монғол елінің
аймағында табылған. Орталық Азия аймағында орналасқан байырғы түріктердің
тарихи-мәдени мұралары ежелгі дәуірден түрік тектес тайпалар мен әр
замандағы түрік қағанаттарының автохтонды (тұрғылықты) мекені болған
Қазақстан, Монғолия, Шығыс Түркістан, Қытай, Сібір (Алтай, Хакас, Тува),
Қырғыз жерінде мол сақталған. Оларды зерттеу XVII ғасырдың 20-жылдарынан
басталды. Біздің өткен тарихымызға, Орхон ескерткіштеріне ұшан- теңіз еңбек
сіңірген ғалымдар Н. М. Ядринцев, В. В. Радлов, A. О. Гейкель және т.б.
Қорқыт ата ескерткіші
Қорқыт ата (VIII-IX ғ-да Сыр бойында өмір сүрген) - ақын, асқан күйші, аңыз
кейіпкері. Қорқыт өз өмірінде үш хан тұсында (Инал, Көл-Еркен, Қаңлықожа)
уәзірлік қызмет атқарған. Қорқыт әлеуметтік заң негізін жасап, ата-баба
мекенін ұйық деп білу, оны сыртқы жау шабуылынан қорғау, жер- суды белгілі
бір тәртіппен пайдалану, т.б. салаларға бөліп қарап, халық арасында
туындаған кикілжіңдерді әділ шешіп отырған. Сырдария жағасында 1950 жылға
дейін жергілікті халық қобыз атасы Қорқытқа теліген мазар тұрғызған. Қорқыт
мазарын 19 ғасырда Ә. А. Диваев пен И. А. Кастенье зерттеді. 19 ғасырдың
аяғында Қорқыттың сүйегі басқа жерге көшірілген. Сырдария арнасының
ауытқуынан Қорқыт мазарының қалдығы 1960 жылы шайылып кетті. 1980 жылы
Қызылорда облысындағы Жосалы ауылынан 18 км жердегі байырғы Қорқыт ата
мазары орнынан Қорқыт ата ескерткіші кайта тұрғызылды.
Алаша хан күмбезі
Алаша хан күмбезі - Х-ХІ ғасырлардағы архитектуралық ескерткіш. Қаракеңгір
өзенінің оң жағалауында орналасқан. Пішіні төртбұрышты, биіктігі 10 м.
Кірпіштер қолдан тоқылған кілем (алаша) өрнегімен қаланған. Алаша хан ел
аузындағы аңыз бойынша қазақтардың басшысы, ақылды, батыр, байтақ далада
тұңғыш рет ірі мемлекет құрған хан болған.
Ахмет Йасауи кесенесі
Ахмет Йасауи кесенесі - көне архитектуралық ескерткіш. Әуелі Қарахан
дәуірінде (XIIғ.) тұрғызылып, оның қираған іргесіне XIV ғасырдың аяқ шені
мен XV ғасырдың басында Әмір Темірдің бұйрығымен салынған. Бұл кесене
Түркістанда түркі халықтарының тәу ететін орталығы болған. Ахмет Йасауи
кесенесі - БҰҰ-ның дүниежүзілік ескерткіштері қатарына енгізілді. Бұл
кесене - халық өнерінің лағыл маржанын біздің заманымызға дейін жеткізген
ғажайып асыл туындылардың бірі. Сонымен бірге Жібек жолы бойында орналасқан
Оңтүстік Қазақстан жеріндегі ірі қалалардың атқарған рөлі, көршілес
елдермен байланыс жасауға қолайлылығы мен орналасу ерекшелігіне қысқаша
мағлұматтар беріледі.
Сарайшық
Атырау қаласынан 55 шақырым жерде, Жайықтың оң жақ жағасында бір кездегі
атақты Сарайджук (Сарайшық) қаласының қираған орны жатыр. Қаланың іргесі XI
ғасырда қаланған, гүлденген дәуірі XIII-XIV ғасырлар аралығы. Қала Еуропа
мен Азияны жалғастыратын керуен жолы бойында орналаскан. Мұнда салтанатты
сарайлар, керуен-сарайлар, моншалар, мешіт-медреселер салынған. Қала Алтын
Орда хандары жерленген қасиетті орынға айналған.
Тараз
Қазіргі Тараз қаласының орнындағы ежелгі қала. Бұл жайындағы алғашқы дерек
грек елшісі Земархтың хабарламасында айтылады, ал 630 ж. Сюань Цзанның
жазбасында ірі сауда қаласы ретінде сипатталады. Тараз VII- VIII ғасырда
Ұлы Жібек жолында орналасқан сауда және қолөнер орталығына айналған. Мұнда
оңтүстіктің күміс кендері мен терістіктегі қимақтарға баратын керуен
жолдары тоғысатын. X ғасырдағы араб географы әл-Макдиси былай деп жазды:
Тараз - бақтары көп, халқы тығыз қоныстанған, қамал сыртынан терең орлар
қазылған, төрт қақпасы және төңірегінде елді мекені бар ірі бекіністі
қала. Тараз қазіргі Тараз қаласының орнында орналасқанын алғаш В. В.
Бартольд дәлелдеген. Кейін археологтар М. Е. Массон, A. Н. Бернштам, Е. И.
Агеева, Г. И. Пацевич, Т. Н. Сениговалар қаланың көлемін, құрылысын, мәдени
қабаттарының калыңдығын анықтады. Соның нәтижесінде Тараздағы өмір б.з. I
ғасырда пайда болып, XVI ғасырға дейін өмір сүрген деген қорытынды жасалды.
Отырар
Қазақстанның ортағасырлық ірі қалаларының бірі. Сырдарияның Арыс өзеніне
құяр сағасына таяу орналасқан. Отырар қаласының аты VIII ғасырдан бастап
аталғанмен, оның бастапқы тарихы б.з.б. II ғасырда Сырдарияның орта
ағысында пайда болған Қаңлы (Кангюй) мемлекетінің тарихымен тығыз
байланысты. IX ғасырдың ортасынан бастап Отырар (Фараб деп те аталған)
Самани әулеті мемлекетінің ықпалында болды. Осы кезеңнен бастап бұл өлкеде
сауда- саттық жасау, ғалымдардың білім қууды көздеген саяхаттары
адамдардың ой-өрісін кеңейтті, өнердің, ғылым мен колөнер кәсіпшілігінің
таралуына ықпалын тигізді. Энциклопедист-ғалым әл-Фарабидің осы қаладан
шығуы кездейсоқ емес. Отырардың алып жатқан ауданы 200 гектарға жетіп,
нағыз Шығыс қаласына айналды. Орта Азия мен Қазақстан қалаларының мәдениеті
мен экономикасының дамуын монғол шапқыншылығы тежеді. 1219 жылы күзде
монғолдар қаланы қоршап, 6 айдан кейін басып кіріп, халқын қырғынға
ұшыратты. Қазіргі кезде қала орны ғана сақталған.
Құлан
Орта ғасырдағы (VII-XII ғ.) шағын қаланың орны. Жамбыл облысындағы Тұрар
Рысқұлов ауданының орталығы Құлан ауылы. Қала туралы алғашқы тарихи
деректер VII ғасырдан бастап белгілі. Саяхатшылар Ибн Хордадбек, Құдам
жолжазбаларында Құлан Тараз қаласының шығысына таман, Ұлы Жібек жолындағы
қала деп көрсетіледі. Әл-Макдиси Құланды 10 ғасырда былай сипаттады:
Күмбезді мешіті бар, мықты қоршалған қамал. Бұл үлкен Тараз жолының
бойында орналасқан бекіністі қала. 1963—65 ж. Қазақстан Республикасы
Ұлттық Ғылым академиясының (ҰҒА) археологиялық экспедициясы ( Қ. А. Ақышев)
зерттеп, қазіргі Тұрар Рысқұлов ауданындағы Құлан ауылы маңындағы төбе-төбе
үйінділерді ежелгі Құлан қаласының орны деген қорытындыға келді.
Қойлық
Қаялық Іле алабындағы аса ірі ежелгі қаланың орны (ІХ-ХІІІ ғ.). Қойлық
Қарлұқ қағаны - Арыслан ханның ордасы болған. Бұл қала туралы монғол кағаны
Мөңкеге жіберілген француз елшісі Вильгельм де Рубрук 1253 жылы
жолжазбаларында: Біз сол жерден бұрын базары болған және оған көптеген
көпестер катынап тұрған Қаялық деген үлкен қала таптық - деп жазады.
Қаланың тұрған орны туралы түрліше жорамалдар бар. Қазақстан Республикасы
ҰFA археологтары жүргізген соңғы жылдардағы археологиялық зерттеулер
қаланың орны қазіргі Алматы облысы Сарқант ауданы Қойлық ауылы маңындағы
қираған құрылыстар екенін анықтады.
Саудакент
Орта ғасырлардағы ірі қалалардың бірі. Қаратаудың солтүстік беткейінде
қазіргі Байқадам кентінің маңында орналасқан. Ежелгі деректерде ол Сугулхан
(X ғ.), кейінірек Сулхан (XIII ғ.) деген атпен белгілі. Саудакент VII-XII
ғасырларда Қаратаудың солтүстік бөктері арқылы өтетін керуен жолы бойындағы
ірі сауда мен қолөнердің орталығына айналған. ҚазКСР ҒА-ның Орталық
Қазақстан археологиялық экспедициясы қазба жұмыстары кезінде 11 мұнаралы
дуалмен қоршалған ескі қаланың орнын аршып алған. Қала орнынан табылған
құмыралар, қыштан жасалған түрлі ыдыс-аяқтар оның VI-XV ғасырларда өмір
сүргенін дәлелдейді.
Қазір Жібек жолының тарихын зерттеу, оны жаңғырту, осы жол бойындағы
елдердің саяси, экономикалық, мәдени байланыстарын ұлғайту қайта колға
алынып отыр. 1987 жылы ЮНЕСКО-ның бас конференциясының XXIV сессиясы Ұлы
Жібек жолын зерттеудің халықаралық жобасын қабылдады. Оған Грекия,
Португалия, Египет, Италия, Қытай, Индонезия, Монғолия, Оман, Шри Ланка,
бұрынғы Кеңестер Одағы қатысты. Адамды қоршаған орта, жер мен теңіз
қорлары, Мәдениет және болашақ атты бағдарламалар бекітілді. Осы
бағдарламаларды іске асыруға қатысты. 1991 жылы Қазақстанда Жібек жолы
атты Ұлттық комитет құрылды. Ұлы Жібек жолы көне дәуірде де, қазір де
Еуразия халқы үшін мәдени байланыс, саяси рухани мәселелерді шешуде маңызы
үлкен.[2][3]
Марко Полоның 1271–1295 жылдардағы қыдырған аумақтары
Дереккөздер
1. ↑ Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
2. ↑ Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-
34-809-Х
3. ↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. Арыс баспасы, 2005 ISBN 9965-17-
272-2
Ұлы жібек жолы
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Мында өту: шарлау, іздеу
1-ші ғасырдағы Жібек Жолы, Қытайдан Жерорта теңізіне дейін.
Жібек Жолы (Ұлы Жібек Жолы) — Қытайдың Ши-ан деген жерінен басталып,
Шинжәң, Орталық Азия арқылы Таяу Шығысқа баратын керуендік жол бағыты.
Атауды алманиялық ғалымдары Ф. фон Рихтһофен (F. von Richthofen) бен А.
Һерман (А Hеrman) 19 ғасырда ұсынған.[1]
Мазмұны
1 Тарихы
2 Орхон ескерткіштері
3 Қорқыт ата ескерткіші
4 Алаша хан күмбезі
5 Ахмет Йасауи кесенесі
6 Сарайшық
7 Тараз
8 Отырар
9 Құлан
10 Қойлық
11 Саудакент
12 Дереккөздер
13 Cілтемелер
Тарихы
Жібек Жолы географиясы Еуропадан басталып Мысыр, Сомалия, Арабия түбегі,
Иран, Ауғанстан, Орталық Азия, Пәкістан, Үндістан, Бангладеш, Java-
Индонезия, және Виетнам елдері арқылы, ақыры Қытай келіп жетеді. Жер
бетіндегі жолдары қызыл, ал теңіз беті жолдары көк түспен көрсетілген.
Жол бұдан 3-4 мың жыл бұрын болған. Ол Қытайдың Хан патшалығы кезінде ғана
өркендей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
VI-XII ғасырда Орта Азия мен Қазақстанда қалалар тез өсті. Олар сауда
мен қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан
жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Испиджаб сияқты қалалар бой
көтерді. Олардың көтерілуі таптық қоғамның шығуының айқын көрінісі еді.
Орта ғасырда Қазақстан өзінің қалалары арқылы әлемдік қарым-
қатынастан тысқары қалмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы
сауда жасасып, байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде
басты және ірі қалалардың бірі-Испиджаб(қазіргі Сайрам) болды. Оның толық
сипаттамсын Әл-Макдиси берген. Испиджаб ірі қала,-деп жазды ол.Оның
рабады(күзеті) мен тұратын мединасы бар. Онда төбесі жоқ базарлар, мата
базары мен үлкен мешіт бар. Оның 4 қақпасы: Нуджакет қақпасы, Фархан
қақпасы,Шахраны қақпасы, Бұқара қақпасы әр қақпаның жанында рабады бар.
VI-XII ғасырларда тікелей орталығы ретінде мәлім болған
Испиджабта тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа
жақтарға мата, қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын суы мол,
ағашы көп және тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген кенттердің бірі
болған Испиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытқа дейін сыры ашылған
жоқ. Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
Қазақстанның Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының бірі-
Отырар. Араб-парсы деректемелерінде Отырар қаласы Фараб, одан бұрын Тарбан
деп те аталған. ІХ ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл-Ибн Сахлдың
басқаруымен Отырар аймағын басып алуға тырысты. Ол шекаралық әскерінің
бастығын өлтірді және Қарлұқ жағбуының ұлдарын қолға түсірді деп хабарлайды
деректемелер.VII-VIII ғасырларда Отырар шахристаны мұнаралары бар
дуалдармен қоршалған. Бұл дуалдар қайта салынған түрінде IX-X ғасырларға
дейін сақталған.
Архиология және архивтік материалдар бойынша
VII-VIII ғасырларда Отырардың билеушісі өзін теңдесі жоқ Отырарбенді
патшасы деп атаған. Қала аймағында болған бірнеше ұсақ қоныстар мен
қалалардың бірі –Кедер IX-X ғасырларда оазистің астаналық орталық
дәрежесіне дейін көтерілген, мұның өзі саяси жағдайдың өзгеруіне және осы
ауданның оғыздарға бағынуына байланысты еді. Отырар өмірі Х-ХІІ ғасырлардан
кейін де жалғасып, оның орта Сырдария өңірінің экономикасы мен мәдениетіне
ықпалы күшті болған. Отырар көлемі жағынан ең өскен қала екен.
Қазақстанға белгілі болған орта ғасырлық қалалардың бірі - Тараз. Ол
жазба деректемелерде 568 жылдан бастап аталады. Византия императоры
Юстианның елшісі Земарх Килликискийдің Батыс түрік қағанаты Дизабулға
берген есебінде Тараздың да аты аталған. Шамамен 680 жылы Қытай саяхатшысы
Сюань Цзан Таразды (Далассы) шеңбері 8-9 лиге жеткен маңызды сауда орталығы
деп сипаттайды.
VII ғасырда Тараз Ұлы Жібек жолындағы ірі мекенге айналды. Оны
шапқыншылықтан қорғау кезінде түрік, қарлұқ, оғыз тайпалары, араб және
иран жауынгерлерінің басын алып, талай рет ойранын шығарғаны жөнінде
тарихи мағлұматтар бар.
X-XII ғасырларда Тараз қаласының су құбырлары, сонымен қатар күйген
кірпіштен көпшілік үшін салынған моншасы болған. Оған жақын жерде Айша-
бибінің күмбезі көтерілген. Ол жақсы күйдірілген кірпішпен қаланып
безендірілген, қабырғаларына ою-өрнектер салынған. Қатты қирап тек батыс
жақ қабырғасы мен бұрышы сақталып қалған бұл күмбез қазір қалпына
келтірілді. Тараз жеріндегі ортағасырлық сәулет өнерінің тағы бір
ескерткіші-Қарахан күмбезі. Өкінішке орай, қираған күмбез XX ғасырдың
басында қайта тұрғызылып, сәнді өрнектері өшіп кеткен. Бізге дейін жеткені
тек оның суреті ғана.
Тараз Жетісудың саяси, экономикалық және мәдени өмірінің ірі
орталығы болған. Оның төңірегіндегі Талас, Асса сияқты өзендердің бойында
төменгі Барысхан, Хамукет, Жікіл, Адахкет, Ден, Нуджикет, Құлан, Мерке,
Аспара, Жұл, Баласағұн, Барсхан қалалары мен қоныстары бір-біріне
тізбектеліп жалғасып жатты. Сондай-ақ Іле өзенінің алқабында Қойлық,
Талхиз, Екі-оғыз сияқты басқа да қалалар орналасқан.
XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы Шауғар округінің орталығы саналған.
Мұнда XII ғасырдың аяғында Ахмет Яссауи күмбезі салынып, қала діни
орталыққа айналады.
Сырдариядағы ірі қала-Сығанақ. Қазақстанның солтүстігі мен солтүстік-
шығысына баратын керуен жолдарының қилысында орналасқан ол XII ғасырда
қыпшақ бірлестігінің орталығы болды. Қазір Сығанақтың орнында Сунақ –ата
жұрты бар.
X-XII ғ. Орта Азия мен Қазақстанда жоғарыда айтылған кенттерден
басқа жаңа бірқатар қалалар –Қарашоқы, Қарнақ, Ашынас, Баршылылықкент
т.б. пайда болды. Олардың алып жатқан жер көлемі ұлғайып, сауда
шаруашылық орталығы-шахристаннан рабадқа ауысқан.
Қазақстан жеріндегі халықтардың зкономикалық өмірінде сауда орасан
зор рөл атқарды. Жазба деректемелер Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу
қалаларының Визиантия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір, Шығыс
Түркістанмен тығыз сауда қатынасы болғанын дәлелдейді. VI- X ғ. Халықаралық
саудада Ұлы Жібек жолының зор маңызы болды. Бұл жол Шаштан Газгирдке,
одан Испиджабқа жетті, одан әрі керуендер Тараз қаласына беттеген.Исфиджаб
пен Тараз арасында бірнеше шағын қалалар мен керуендер аялдайтын сарайлар
Жібек жолыТараздан терістікке қимақтарға қарай Адахкет,Дех-Нуджикент
қалаларын басып өтті.
Тараздан Жібек жолыменТөменгі Барысханға, Құланға, одан әрі Меркеге
және Аспараға қарай шұбыра жолшыбай бірнеше қалаларға соғып, Бедел мен
Ақсудан асқан керуендер Шығыс Түркістанға барып жетеді екен.
Исфиджаб қаласынан солтүстікке қарай шыққан керуен жолы Қаратаудың
терістік бауырындағы Құмкент, Баба-ата, Созақ қалаларын,одан кейін Орталық
Қазақстан далаларын басып өтіп, Кеңгір, Жезді, Нұра, сондай-ақ Ырғыз бен
Ертіс аңғарларына, қимақ-қыпшақ тайпалары мекендеген аудандарға қарай
беттейтін болған. Маңызды сауда жолдарында керуен сарайлар, жолда құдықтар
мен су қоймалары орналасқан.Өзендерге көпірлер салынған.Қалаларда сауда
орны,ірі базарлар болған. Орта Азиядан шыны, асыл заттар,көп қолданылатын
өнер бұйымдары, жылқы малы т.б шығарылып, Қытайдан жібек, фарфор, керамика
әкелінетін. Шеттен әкелінетін бұйымдар-меруерттен, лазуриттен, маржаннан
жасалған немесе солармен әшекейленген заттар.
Қалалардың өсіп өркендеуі,сауданың дамуы,ауыл шаруашылығы өнімдеріне
сұранымды арттырған.Мұның өзі егіншілік пен мал шаруашылығының дамуына
себепкер болды.Жауын-шашынның аз болуына байланысты Қазақстанда егіншілік
көбінесе суармалы негізде дамыды.
Егін шаруашылығы елдің Оңтүстігінде, Сырдария, Арыс, Бадам өзендері
алқабында, Жетісуда, Іле өзені бойында біршама жақсы дамыды.Орталық
Қазақстан егіншілікпен судың тапшылығына байланысты тек өзен алқаптары мен
тау бауырындағы жерлерде ғана шұғылданды.Елдің барлық жерлерінде егіншілік
кәсіптері мал шаруашылығымен ұштасып жатты.
IX-XII ғасырларда Отырар өңірі суармалы егіншіліктің орталығы
болды.Мұнда егістік көп тармақты суландырмалы жүйемен жабдықталды.Су жолы
Арыс өзеніндегі су қоймасы арқылы жүргізіліп,оның бір саласы Отырар
қаласына келді, екінші саласы Құйрық төбе, Алтын төбе, Жалпақ төбе,
Марданкүйік қалаларына барды.Отырарға баратын су жолы төңіректегі
рабадтарды сумен қамтамасыз етіп, сонымен бірге қаланың солтүстігіндегі
алқапты суландырған. Ал Сырдариядағы су жолы Сауран мен Сығанақты және сол
жағалаудағы Сүткентті, Аркөкті, Аққорған және Үзкентті сумен қамтамасыз
еткен. Талас жотасының тау бауырларындағы жерді суландыру үшін Бадам,
Сайрамсу, Арыс, Ақсу өзендерінің суы пайдаланылған.
Жер кетпен тәрізді темір шоттар және темір,не шойын ұштары бар,жер
жыртатын құралдармен өңделіп,егін ору темір орақпен жүргізілген.Дәнді
ұнтақтау үшін тас дирмендер қолданылған. Қолдан суару негізінде Жетісу
тұрғындары астық өсіріп, жүзім шаруашылығымен және шарап жасаумен
айналысты, бақша және бау дақылдарын екті. Таудың төменгі етектерінде
Талғар, Есік, Қаскелең, Үлкен және Кіші Алматы, Бақанас, Көксу, Лепсі
өзендерінің орта және төменгі ағыстарының бойында да суландыру құрылыстары
болған. Талас өзенінен Тараз қаласына тартылған су жолы арқылы қаланың
айналасындағы бау-бақшалар суғарылып, гүлдеп тұрған.Қазақстан жерінде
халықтар өздерінің даму дәрежесіне қарай қолөнер кәсібімен де шұғылданды.
Феодалдық қатынастардың дамуы селолық қауымдардың натуральды шаруашылығының
біртіндеп ыдырауына әкеп
соқты
Ұлы Жібек Жолы
Ұлы Жібек Жолы – Қытай жерінен басталып, Қиыр Шығыс пен Еуропа елдеріне
беттеген керуен жолы. Бұл жолдың басым бөлігі Орта Азия мен Қазақстан
жерінің үстімен өтті.
Жібек Жолы б.з.д III ғасырда сауда магистралі ретінде пайда болып, XVI
ғасырға дейін қызмет етті. Жібек Жолының бойында орналасқан көне қалалар
бірталай соғыс, өрт, аштық, апат-ойрандардың куәсі болды.
Ұлы Жібек Жолы арқылы тек сауда жүйесі дамып қана қоймай, Шығыс пен Батыс
өркениеті тоғысып, мәдениет және дипломатиялық қарым-қатынас орнады.
VI-VII ғасырларда Қытайдан бастау алған керуен Жетісу мен Оңтүстік
Қазақстан даласын кесіп өтетін. Отырар, Тараз, Сайрам (Испиджаб), Түркістан
(Яссы), Суяб, Баласағұн т.с.с көне қалалар тек сауда ғана емес, мәдениет
және ғылым орталықтары болды.
Ертеде Тараз қаласындағы сауда базарын көргендер Тараз базары – әлем
айнасы дейтін. Себебі, бұл жақта кез келген дүниені айырбастауға, сату мен
сатып алуға болатын. Мыстан жасалған тұрмыстық бұйымдар мен қару-жарақтар,
киім-кешек пен ер-тұрмандар саудаға түсетін.
Отырар алқабына жүз елуден астам кішкентай қалалар кіретін. Бұл елді мекен
қорған сарайларға бай болатын. Саудамен қатар, бұл аймақта білім мен ғылым
саласы дамыды.
Түркістан (Яссы) ертеден екінші Мекке деп аталып кеткен. Бүгінгі таңда
көне қала әлемдік туризм орталығына айналды.
Суяб пен Баласағұн қалаларында жыл сайын кең көлемде сауда жәрмеңкелері
өткізілетін. Әр түрлі елден жиналған саудагерлер бас қосып, сауда қарым-
қатынасын орнататын.
Форумда талқылау
Суреттер visitkazakhstan.kz, vesti.kz, ғаламтор беттерінен алынған
Тег:
Ұлы Жібек Жолы, көне қалалар, Қазақстан, мәдениет, сауда, тарих
I-XII ғасырда Орта Азия мен Қазақстанда қалалар тез өсті. Олар сауда мен
қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан жерінде
Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Испиджаб сияқты қалалар бой көтерді.
Олардың көтерілуі таптық қоғамның шығуының айқын көрінісі еді. Орта ғасырда
Қазақстан өзінің қалалары арқылы әлемдік қарым-қатынастан тысқары қалмай,
Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып, байланысын
үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде басты және ірі қалалардың
бірі-Испиджаб(қазіргі Сайрам) болды.
Оның толық сипаттамсын Әл-Макдиси берген. Испиджаб ірі қала,-деп жазды
ол.Оның рабады(күзеті) мен тұратын мединасы бар. Онда төбесі жоқ базарлар,
мата базары мен үлкен мешіт бар. Оның 4 қақпасы: Нуджакет қақпасы, Фархан
қақпасы,Шахраны қақпасы, Бұқара қақпасы әр қақпаның жанында рабады бар.
VI-XII ғасырларда тікелей орталығы ретінде мәлім болған Испиджабта
тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа жақтарға мата,
қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды.
Ағын суы мол, ағашы көп және тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген
кенттердің бірі болған Испиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытқа
дейін сыры ашылған жоқ. Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба
деректер аз емес.
Ұлы жібек жолы
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Мында өту: шарлау, іздеу
1-ші ғасырдағы Жібек Жолы, Қытайдан Жерорта теңізіне дейін.
Жібек Жолы (Ұлы Жібек Жолы) — Қытайдың Ши-ан деген жерінен басталып,
Шинжәң, Орталық Азия арқылы Таяу Шығысқа баратын керуендік жол бағыты.
Атауды алманиялық ғалымдары Ф. фон Рихтһофен (F. von Richthofen) бен А.
Һерман (А Hеrman) 19 ғасырда ұсынған.[1]
Мазмұны
1 Тарихы
2 Орхон ескерткіштері
3 Қорқыт ата ескерткіші
4 Алаша хан күмбезі
5 Ахмет Йасауи кесенесі
6 Сарайшық
7 Тараз
8 Отырар
9 Құлан
10 Қойлық
11 Саудакент
12 Дереккөздер
13 Cілтемелер
Тарихы
Жібек Жолы географиясы Еуропадан басталып Мысыр, Сомалия, Арабия түбегі,
Иран, Ауғанстан, Орталық Азия, Пәкістан, Үндістан, Бангладеш, Java-
Индонезия, және Виетнам елдері арқылы, ақыры Қытай келіп жетеді. Жер
бетіндегі жолдары қызыл, ал теңіз беті жолдары көк түспен көрсетілген.
Жол бұдан 3-4 мың жыл бұрын болған. Ол Қытайдың Хан патшалығы кезінде ғана
өркендей бастаған, себебі Хан патшалығының Хан Уди патшасы Жаң Чянды батыс
өңірге екі рет жіберіп, Орталық Азиядағы елдермен достасуға пейілді болған.
Жаң Чян қазіргі Ферғана, Самарқан және Балқаш көлі сияқты жерлерге барған.
Жаң Чянның сапары бұл жолды шығыс пен батыс үкіметтері арасындағы байланыс
жолына айналдырған. Осыған орай саудагерлер де Жібек жолында ат ізін
суытпаған. Жаң Чян батыс өңірге және Орта Азияға Қытайдың жібек өнімдерін
ала барған；ал елге қайтарында барған жерлерінің тауарлары және батыс
өңірінің музыкасы сияқты алуан түрлі мәдениетті алып қайтқан. Жаң Чянның
сапары қытайлықтардың батыс өңір мен Орта Азияны түсінуіне мүмкіндік берді.
Ал Жаң Чян барған жерлердегі халық та Қытайдың өнімдері мен мәдениетіне
қатысты түсінігін анағұрлым тереңдетті. Осылайша, бұл жол гүлденіп, көркейе
бастады. Шығыс пен батыстың аралығындағы дәнекерге айналып, өркениеттерді
өзара тоғыстырды. Осы жолды қорғау және дамыту мақсатында, Қытайдың әр
дәуірдегі патшалары жол бойына қарауыл қойып, әскер тұрғызды.
Жібек жолы іс жүзінде өзгермейтін тұрақты жол емес, қайта ол уақыт ізімен
өзгеріп отырған, бірақ тарихтағы дәстүрлі сорабы өзгермеген：жол шығыста
Чаң-аннан (қазіргі Ши-ан) басталып, Тарым ойпатынан өтіп, Памир үстіртінен
асып, Орталық Азияны, Батыс Азияны кесіп өтіп, Жерорта теңізінің шығыс
жағалауына дейін барады, жалпы ұзындығы 7000 km асады.
Ерте кездегі Жібек жолы Шинжәңнан 3 айрыққа бөлінген, Тянь-Шань тауының
солтүстігіндегі ежелден бар дала жолы: Жемсары, Іле өңірін басып, Балқаш
өңіріне барады, онан ары батыс солтүстікке жүргенде Қара теңіздің шығыс
жағалауына жетеді. Оңтүстік айрығы Крораннан (Лулан) шығып Күнлүн тауының
батысын қапталдап Жаркентке барады, онан ары жүргенде адырлардан асып, Орта
Азияға, Батыс Азияға, Еуропаға дейін созылады. Кроранның батыс
солтүстігіндегі Көншы өзенінің батысын бойлап, Иіңпанды, Күшарды басып
Қашқар Жаңашар ауданына баратын жол солтүстік айрығы саналады, бұл жол да
адырлардан асып, Еуропаға дейін барады.
Кейін тағы 3 айрық жол пайда болды：Юймынның батыс солтүстігінен басталып,
қазіргі Құмыл, Тұрпан, Жемсары сияқты жерлерді басып, бұрынғы дала жолына
тұтасатын жол, бұл кейінірек солтүстік жол деп аталды. Тұрпаннан шығып,
Тянь-Шань тауының оңтүстігін қапталдап, батысқа беттеп, Қарашәр, Күшәрді
басып, бұрынғы солтүстік жол айрығымен тұтасатын жол кейінгі кездері Орта
жол деп аталды. Оңтүстік жол бұрынғысымен ұқсас.
7 ғасыры кейін, теңіз қатынас-тасымалы дамығандықтан, Жібек жолы
біртіндеп екінші орынға түсті, бірақ 13 ғасыры дейін шығыс пен батыс
қатынасының маңызды жолы болып келді. 19 ғасыры басында, Иcпанияның елшісі
Қытайдың 800 түйелік сауда керуенін өз көзімен көріп тұрып Самарқанның
жағдайы туралы былай деп жазады:
Төңіректің төрт бұрышынан келген тауарлар Самарқанға жиналыпты... Қытайдың
торғын-торқалары көз жауын алады.
Қытайдың торғын-торқасы осы жолмен Орта Азияға, Батыс Азияға және Еуропаға
толассыз тасылды, сонымен тұт ағашын өсіру өнері де батысқа тарала бастады.
Сондай-ақ Шинжяңнан шығатын қас тасы, былғары, жүн әдиял сияқты тауарлар
мен орта жазықтың темір ыдыстары, фарфор ыдыстары, сырлы ыдыстары, шабдолы,
өрік, рауағаш, дәршен сияқты өнімдері батыс базарына қатар кірді. Орта
Азияның, Батыс Азияның және Еуропаның әйнек, жақұт, экономикалық дақылдары
және хош иісті заттары, дәрі материялдары, сондай-ақ Отқа табыну діні,
Бұдда діні, Сіләм діні сияқты діндер де Қытайға кірді және таралды. Шығыс
пен батыс арасындағы экономикалық, мәдени ауыс-күйіс адамзаттың материялдық
мәдениетін байытты. Шығыс пен батыстағы халықтар Жібек жолы арқылы сыртқы
мәдениетті қабылдап, бұрынғыдан да салауатты мәдениет жарата алды.
Жібек жолы тек сауда жолы болып қана қалмастан, дүние жүзі өркениетін
тоғыстырып, адамзат қоғамының дамуына өшпес үлес қосты. Оңтүстік Қазақстан
мен Жетісу қалаларының Византия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір,
Шығыс Түркістанмен тығыз сауда байланыстары болғандығын ежелгі
қолжазбалардағы мәліметтер дәлелдейді. Шаштан (Ташкенттен) жол Гизгирдқа,
Испиджабқа келіп, одан әрі керуен Таразға бағыт алған. Тараздан солтүстікте
Адахкет, Дех-Нуджикет қалалары орналасқан қимақтарға, оңтүстікте өздерінің
туған өлкесінде - Шельдяни, Куля және т.б. қалаларға тірелген. Сондай-ақ
Тараздан Төменгі Барысханға, одан әрі Құлан, Мерке арқылы Аспараға жететін
болған. X ғ. бастап Ӏле жазығындағы сауда жолы арқылы керуендер жүре
бастайды. Осы жерден Ӏле Алатауының көпестері қазіргі Алматы мен Талғардың
елді мекендеріне жолға шыққан. Талғарда жол қазіргі Шелек, Есік, Кеген
аудандарында, Подгорныйға, одан әрі Шонжаға иек артады. Алакөл ауданында
жол тармақталады. Екіөгіз, Қиялық, Көктем керуен жолдарымен Шығыс
Түркістанға, Алтайға, Монғолияға шығуға болатын еді. Сырдария қалаларын
байланыстыратын жолдардың маңызы орасан зор. Ол Испиджабтан басталып,
солтүстік-батыста - Арсубаникент, Арыс, Кедер, Шавгар, Сауран, Сығанаққа
әкелетін. Сығанақтан Жентке және Янгикентке тірелген. Исфиджабтан
солтүстікке қарай түскен жол Қүмкент, Аба - Ата, Созаққа барады. Одан әрі
Орталық Қазақстанның жазық жерлері арқылы Кеңгір, Жезді, Нұра далаларына
шығады. Атаулы керуен жолы XX ғ. басына дейін сақталып келді, тіпті, Ресей,
Қазақстан және Орта Азияның қалалары мен елді мекендерін байланыстырып
отырды, оған жақын жерлерде жәрмеңкелер ұйымдастырылды.Ұлы Жібек жолы көп
халықтардың мәдениетін түйістіруімен бірге оның табиғатының ерекшеліктерін
анықтауда тарихи қызмет атқарды. Бұл істе Қазақстан жерін мекендеген
халықтардың еңбегі де бар. Олар тұрғын үйді (киіз үй), ат әбзелдерін жасау
өнерін, кілем тоқуды, күмістен түрлі әсемдік бұйымдарды соғуды, бай ауыз
әдебиетін мұра етіп қалдырған. Осының бір айғағы - Есік және Аралтөбе
қорымдарынан табылған Алтын киімді адам ескерткіштері, Шығыс
Қазақстандағы Берел қорымынан табылған олжалар, ежелгі Түрік жазба
әдебиетінің орхон ескерткіштері.
Орхон ескерткіштері
Орхон ескерткіштері - бұл түрік қағанатының Орхон, Сэлэнгі, Тоғыл
дарияларының бойында қалдырған жазу үлгілерінің тарихи-мәдени мұралары
болып табылады. Байырғы түріктер бұдан 1200-1500 жыл бұрын түріктік
дүниетанымының алтын бағанасы - Бөгү (Тәңірлік) дінін ұстанып, елдік құрып,
төр (үкімет) орнатып, тілі мен дінінің, тарихы мен әдебиетінің алтын
сандығы - байырғы түрік алфавитін (БТА) жетілдіріп, далалық өмір мен
қалалық салтты ұштастыра қалалар тұрғызып, сәулет өнерін шыңдап, өткен
аруақтарына арнап мүсін кашап, ұрпағына мол тарихи-мәдени мұралар қалдырды.
Байырғы түрік жазба ескерткіштері ұзақ ғасырлар бізге беймәлім болып
келген. Бүгінгі күні бұл ғылымда жаңаша сипат алып біздің тарихымыздың
мұраларының тереңде жатқанын байырғы түрік ескерткіштері, монғол елінің
аймағында табылған. Орталық Азия аймағында орналасқан байырғы түріктердің
тарихи-мәдени мұралары ежелгі дәуірден түрік тектес тайпалар мен әр
замандағы түрік қағанаттарының автохтонды (тұрғылықты) мекені болған
Қазақстан, Монғолия, Шығыс Түркістан, Қытай, Сібір (Алтай, Хакас, Тува),
Қырғыз жерінде мол сақталған. Оларды зерттеу XVII ғасырдың 20-жылдарынан
басталды. Біздің өткен тарихымызға, Орхон ескерткіштеріне ұшан- теңіз еңбек
сіңірген ғалымдар Н. М. Ядринцев, В. В. Радлов, A. О. Гейкель және т.б.
Қорқыт ата ескерткіші
Қорқыт ата (VIII-IX ғ-да Сыр бойында өмір сүрген) - ақын, асқан күйші, аңыз
кейіпкері. Қорқыт өз өмірінде үш хан тұсында (Инал, Көл-Еркен, Қаңлықожа)
уәзірлік қызмет атқарған. Қорқыт әлеуметтік заң негізін жасап, ата-баба
мекенін ұйық деп білу, оны сыртқы жау шабуылынан қорғау, жер- суды белгілі
бір тәртіппен пайдалану, т.б. салаларға бөліп қарап, халық арасында
туындаған кикілжіңдерді әділ шешіп отырған. Сырдария жағасында 1950 жылға
дейін жергілікті халық қобыз атасы Қорқытқа теліген мазар тұрғызған. Қорқыт
мазарын 19 ғасырда Ә. А. Диваев пен И. А. Кастенье зерттеді. 19 ғасырдың
аяғында Қорқыттың сүйегі басқа жерге көшірілген. Сырдария арнасының
ауытқуынан Қорқыт мазарының қалдығы 1960 жылы шайылып кетті. 1980 жылы
Қызылорда облысындағы Жосалы ауылынан 18 км жердегі байырғы Қорқыт ата
мазары орнынан Қорқыт ата ескерткіші кайта тұрғызылды.
Алаша хан күмбезі
Алаша хан күмбезі - Х-ХІ ғасырлардағы архитектуралық ескерткіш. Қаракеңгір
өзенінің оң жағалауында орналасқан. Пішіні төртбұрышты, биіктігі 10 м.
Кірпіштер қолдан тоқылған кілем (алаша) өрнегімен қаланған. Алаша хан ел
аузындағы аңыз бойынша қазақтардың басшысы, ақылды, батыр, байтақ далада
тұңғыш рет ірі мемлекет құрған хан болған.
Ахмет Йасауи кесенесі
Ахмет Йасауи кесенесі - көне архитектуралық ескерткіш. Әуелі Қарахан
дәуірінде (XIIғ.) тұрғызылып, оның қираған іргесіне XIV ғасырдың аяқ шені
мен XV ғасырдың басында Әмір Темірдің бұйрығымен салынған. Бұл кесене
Түркістанда түркі халықтарының тәу ететін орталығы болған. Ахмет Йасауи
кесенесі - БҰҰ-ның дүниежүзілік ескерткіштері қатарына енгізілді. Бұл
кесене - халық өнерінің лағыл маржанын біздің заманымызға дейін жеткізген
ғажайып асыл туындылардың бірі. Сонымен бірге Жібек жолы бойында орналасқан
Оңтүстік Қазақстан жеріндегі ірі қалалардың атқарған рөлі, көршілес
елдермен байланыс жасауға қолайлылығы мен орналасу ерекшелігіне қысқаша
мағлұматтар беріледі.
Сарайшық
Атырау қаласынан 55 шақырым жерде, Жайықтың оң жақ жағасында бір кездегі
атақты Сарайджук (Сарайшық) қаласының қираған орны жатыр. Қаланың іргесі XI
ғасырда қаланған, гүлденген дәуірі XIII-XIV ғасырлар аралығы. Қала Еуропа
мен Азияны жалғастыратын керуен жолы бойында орналаскан. Мұнда салтанатты
сарайлар, керуен-сарайлар, моншалар, мешіт-медреселер салынған. Қала Алтын
Орда хандары жерленген қасиетті орынға айналған.
Тараз
Қазіргі Тараз қаласының орнындағы ежелгі қала. Бұл жайындағы алғашқы дерек
грек елшісі Земархтың хабарламасында айтылады, ал 630 ж. Сюань Цзанның
жазбасында ірі сауда қаласы ретінде сипатталады. Тараз VII- VIII ғасырда
Ұлы Жібек жолында орналасқан сауда және қолөнер орталығына айналған. Мұнда
оңтүстіктің күміс кендері мен терістіктегі қимақтарға баратын керуен
жолдары тоғысатын. X ғасырдағы араб географы әл-Макдиси былай деп жазды:
Тараз - бақтары көп, халқы тығыз қоныстанған, қамал сыртынан терең орлар
қазылған, төрт қақпасы және төңірегінде елді мекені бар ірі бекіністі
қала. Тараз қазіргі Тараз қаласының орнында орналасқанын алғаш В. В.
Бартольд дәлелдеген. Кейін археологтар М. Е. Массон, A. Н. Бернштам, Е. И.
Агеева, Г. И. Пацевич, Т. Н. Сениговалар қаланың көлемін, құрылысын, мәдени
қабаттарының калыңдығын анықтады. Соның нәтижесінде Тараздағы өмір б.з. I
ғасырда пайда болып, XVI ғасырға дейін өмір сүрген деген қорытынды жасалды.
Отырар
Қазақстанның ортағасырлық ірі қалаларының бірі. Сырдарияның Арыс өзеніне
құяр сағасына таяу орналасқан. Отырар қаласының аты VIII ғасырдан бастап
аталғанмен, оның бастапқы тарихы б.з.б. II ғасырда Сырдарияның орта
ағысында пайда болған Қаңлы (Кангюй) мемлекетінің тарихымен тығыз
байланысты. IX ғасырдың ортасынан бастап Отырар (Фараб деп те аталған)
Самани әулеті мемлекетінің ықпалында болды. Осы кезеңнен бастап бұл өлкеде
сауда- саттық жасау, ғалымдардың білім қууды көздеген саяхаттары
адамдардың ой-өрісін кеңейтті, өнердің, ғылым мен колөнер кәсіпшілігінің
таралуына ықпалын тигізді. Энциклопедист-ғалым әл-Фарабидің осы қаладан
шығуы кездейсоқ емес. Отырардың алып жатқан ауданы 200 гектарға жетіп,
нағыз Шығыс қаласына айналды. Орта Азия мен Қазақстан қалаларының мәдениеті
мен экономикасының дамуын монғол шапқыншылығы тежеді. 1219 жылы күзде
монғолдар қаланы қоршап, 6 айдан кейін басып кіріп, халқын қырғынға
ұшыратты. Қазіргі кезде қала орны ғана сақталған.
Құлан
Орта ғасырдағы (VII-XII ғ.) шағын қаланың орны. Жамбыл облысындағы Тұрар
Рысқұлов ауданының орталығы Құлан ауылы. Қала туралы алғашқы тарихи
деректер VII ғасырдан бастап белгілі. Саяхатшылар Ибн Хордадбек, Құдам
жолжазбаларында Құлан Тараз қаласының шығысына таман, Ұлы Жібек жолындағы
қала деп көрсетіледі. Әл-Макдиси Құланды 10 ғасырда былай сипаттады:
Күмбезді мешіті бар, мықты қоршалған қамал. Бұл үлкен Тараз жолының
бойында орналасқан бекіністі қала. 1963—65 ж. Қазақстан Республикасы
Ұлттық Ғылым академиясының (ҰҒА) археологиялық экспедициясы ( Қ. А. Ақышев)
зерттеп, қазіргі Тұрар Рысқұлов ауданындағы Құлан ауылы маңындағы төбе-төбе
үйінділерді ежелгі Құлан қаласының орны деген қорытындыға келді.
Қойлық
Қаялық Іле алабындағы аса ірі ежелгі қаланың орны (ІХ-ХІІІ ғ.). Қойлық
Қарлұқ қағаны - Арыслан ханның ордасы болған. Бұл қала туралы монғол кағаны
Мөңкеге жіберілген француз елшісі Вильгельм де Рубрук 1253 жылы
жолжазбаларында: Біз сол жерден бұрын базары болған және оған көптеген
көпестер катынап тұрған Қаялық деген үлкен қала таптық - деп жазады.
Қаланың тұрған орны туралы түрліше жорамалдар бар. Қазақстан Республикасы
ҰFA археологтары жүргізген соңғы жылдардағы археологиялық зерттеулер
қаланың орны қазіргі Алматы облысы Сарқант ауданы Қойлық ауылы маңындағы
қираған құрылыстар екенін анықтады.
Саудакент
Орта ғасырлардағы ірі қалалардың бірі. Қаратаудың солтүстік беткейінде
қазіргі Байқадам кентінің маңында орналасқан. Ежелгі деректерде ол Сугулхан
(X ғ.), кейінірек Сулхан (XIII ғ.) деген атпен белгілі. Саудакент VII-XII
ғасырларда Қаратаудың солтүстік бөктері арқылы өтетін керуен жолы бойындағы
ірі сауда мен қолөнердің орталығына айналған. ҚазКСР ҒА-ның Орталық
Қазақстан археологиялық экспедициясы қазба жұмыстары кезінде 11 мұнаралы
дуалмен қоршалған ескі қаланың орнын аршып алған. Қала орнынан табылған
құмыралар, қыштан жасалған түрлі ыдыс-аяқтар оның VI-XV ғасырларда өмір
сүргенін дәлелдейді.
Қазір Жібек жолының тарихын зерттеу, оны жаңғырту, осы жол бойындағы
елдердің саяси, экономикалық, мәдени байланыстарын ұлғайту қайта колға
алынып отыр. 1987 жылы ЮНЕСКО-ның бас конференциясының XXIV сессиясы Ұлы
Жібек жолын зерттеудің халықаралық жобасын қабылдады. Оған Грекия,
Португалия, Египет, Италия, Қытай, Индонезия, Монғолия, Оман, Шри Ланка,
бұрынғы Кеңестер Одағы қатысты. Адамды қоршаған орта, жер мен теңіз
қорлары, Мәдениет және болашақ атты бағдарламалар бекітілді. Осы
бағдарламаларды іске асыруға қатысты. 1991 жылы Қазақстанда Жібек жолы
атты Ұлттық комитет құрылды. Ұлы Жібек жолы көне дәуірде де, қазір де
Еуразия халқы үшін мәдени байланыс, саяси рухани мәселелерді шешуде маңызы
үлкен.[2][3]
Марко Полоның 1271–1295 жылдардағы қыдырған аумақтары
Дереккөздер
1. ↑ Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
2. ↑ Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-
34-809-Х
3. ↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. Арыс баспасы, 2005 ISBN 9965-17-
272-2
Ұлы жібек жолы
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Мында өту: шарлау, іздеу
1-ші ғасырдағы Жібек Жолы, Қытайдан Жерорта теңізіне дейін.
Жібек Жолы (Ұлы Жібек Жолы) — Қытайдың Ши-ан деген жерінен басталып,
Шинжәң, Орталық Азия арқылы Таяу Шығысқа баратын керуендік жол бағыты.
Атауды алманиялық ғалымдары Ф. фон Рихтһофен (F. von Richthofen) бен А.
Һерман (А Hеrman) 19 ғасырда ұсынған.[1]
Мазмұны
1 Тарихы
2 Орхон ескерткіштері
3 Қорқыт ата ескерткіші
4 Алаша хан күмбезі
5 Ахмет Йасауи кесенесі
6 Сарайшық
7 Тараз
8 Отырар
9 Құлан
10 Қойлық
11 Саудакент
12 Дереккөздер
13 Cілтемелер
Тарихы
Жібек Жолы географиясы Еуропадан басталып Мысыр, Сомалия, Арабия түбегі,
Иран, Ауғанстан, Орталық Азия, Пәкістан, Үндістан, Бангладеш, Java-
Индонезия, және Виетнам елдері арқылы, ақыры Қытай келіп жетеді. Жер
бетіндегі жолдары қызыл, ал теңіз беті жолдары көк түспен көрсетілген.
Жол бұдан 3-4 мың жыл бұрын болған. Ол Қытайдың Хан патшалығы кезінде ғана
өркендей бастаған, себебі Хан патшалығының Хан Уди патшасы Жаң Чянды батыс
өңірге екі рет жіберіп, Орталық Азиядағы елдермен достасуға пейілді болған.
Жаң Чян қазіргі Ферғана, Самарқан және Балқаш көлі сияқты жерлерге барған.
Жаң Чянның сапары бұл жолды шығыс пен батыс үкіметтері арасындағы байланыс
жолына айналдырған. Осыған орай саудагерлер де Жібек жолында ат ізін
суытпаған. Жаң Чян батыс өңірге және Орта Азияға Қытайдың жібек өнімдерін
ала барған；ал елге қайтарында барған жерлерінің тауарлары және батыс
өңірінің музыкасы сияқты алуан түрлі мәдениетті алып қайтқан. Жаң Чянның
сапары қытайлықтардың батыс өңір мен Орта Азияны түсінуіне мүмкіндік берді.
Ал Жаң Чян барған жерлердегі халық та Қытайдың өнімдері мен мәдениетіне
қатысты түсінігін анағұрлым тереңдетті. Осылайша, бұл жол гүлденіп, көркейе
бастады. Шығыс пен батыстың аралығындағы дәнекерге айналып, өркениеттерді
өзара тоғыстырды. Осы жолды қорғау және дамыту мақсатында, Қытайдың әр
дәуірдегі патшалары жол бойына қарауыл қойып, әскер тұрғызды.
Жібек жолы іс жүзінде өзгермейтін тұрақты жол емес, қайта ол уақыт ізімен
өзгеріп отырған, бірақ тарихтағы дәстүрлі сорабы өзгермеген：жол шығыста
Чаң-аннан (қазіргі Ши-ан) басталып, Тарым ойпатынан өтіп, Памир үстіртінен
асып, Орталық Азияны, Батыс Азияны кесіп өтіп, Жерорта теңізінің шығыс
жағалауына дейін барады, жалпы ұзындығы 7000 km асады.
Ерте кездегі Жібек жолы Шинжәңнан 3 айрыққа бөлінген, Тянь-Шань тауының
солтүстігіндегі ежелден бар дала жолы: Жемсары, Іле өңірін басып, Балқаш
өңіріне барады, онан ары батыс солтүстікке жүргенде Қара теңіздің шығыс
жағалауына жетеді. Оңтүстік айрығы Крораннан (Лулан) шығып Күнлүн тауының
батысын қапталдап Жаркентке барады, онан ары жүргенде адырлардан асып, Орта
Азияға, Батыс Азияға, Еуропаға дейін созылады. Кроранның батыс
солтүстігіндегі Көншы өзенінің батысын бойлап, Иіңпанды, Күшарды басып
Қашқар Жаңашар ауданына баратын жол солтүстік айрығы саналады, бұл жол да
адырлардан асып, Еуропаға дейін барады.
Кейін тағы 3 айрық жол пайда болды：Юймынның батыс солтүстігінен басталып,
қазіргі Құмыл, Тұрпан, Жемсары сияқты жерлерді басып, бұрынғы дала жолына
тұтасатын жол, бұл кейінірек солтүстік жол деп аталды. Тұрпаннан шығып,
Тянь-Шань тауының оңтүстігін қапталдап, батысқа беттеп, Қарашәр, Күшәрді
басып, бұрынғы солтүстік жол айрығымен тұтасатын жол кейінгі кездері Орта
жол деп аталды. Оңтүстік жол бұрынғысымен ұқсас.
7 ғасыры кейін, теңіз қатынас-тасымалы дамығандықтан, Жібек жолы
біртіндеп екінші орынға түсті, бірақ 13 ғасыры дейін шығыс пен батыс
қатынасының маңызды жолы болып келді. 19 ғасыры басында, Иcпанияның елшісі
Қытайдың 800 түйелік сауда керуенін өз көзімен көріп тұрып Самарқанның
жағдайы туралы былай деп жазады:
Төңіректің төрт бұрышынан келген тауарлар Самарқанға жиналыпты... Қытайдың
торғын-торқалары көз жауын алады.
Қытайдың торғын-торқасы осы жолмен Орта Азияға, Батыс Азияға және Еуропаға
толассыз тасылды, сонымен тұт ағашын өсіру өнері де батысқа тарала бастады.
Сондай-ақ Шинжяңнан шығатын қас тасы, былғары, жүн әдиял сияқты тауарлар
мен орта жазықтың темір ыдыстары, фарфор ыдыстары, сырлы ыдыстары, шабдолы,
өрік, рауағаш, дәршен сияқты өнімдері батыс базарына қатар кірді. Орта
Азияның, Батыс Азияның және Еуропаның әйнек, жақұт, экономикалық дақылдары
және хош иісті заттары, дәрі материялдары, сондай-ақ Отқа табыну діні,
Бұдда діні, Сіләм діні сияқты діндер де Қытайға кірді және таралды. Шығыс
пен батыс арасындағы экономикалық, мәдени ауыс-күйіс адамзаттың материялдық
мәдениетін байытты. Шығыс пен батыстағы халықтар Жібек жолы арқылы сыртқы
мәдениетті қабылдап, бұрынғыдан да салауатты мәдениет жарата алды.
Жібек жолы тек сауда жолы болып қана қалмастан, дүние жүзі өркениетін
тоғыстырып, адамзат қоғамының дамуына өшпес үлес қосты. Оңтүстік Қазақстан
мен Жетісу қалаларының Византия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір,
Шығыс Түркістанмен тығыз сауда байланыстары болғандығын ежелгі
қолжазбалардағы мәліметтер дәлелдейді. Шаштан (Ташкенттен) жол Гизгирдқа,
Испиджабқа келіп, одан әрі керуен Таразға бағыт алған. Тараздан солтүстікте
Адахкет, Дех-Нуджикет қалалары орналасқан қимақтарға, оңтүстікте өздерінің
туған өлкесінде - Шельдяни, Куля және т.б. қалаларға тірелген. Сондай-ақ
Тараздан Төменгі Барысханға, одан әрі Құлан, Мерке арқылы Аспараға жететін
болған. X ғ. бастап Ӏле жазығындағы сауда жолы арқылы керуендер жүре
бастайды. Осы жерден Ӏле Алатауының көпестері қазіргі Алматы мен Талғардың
елді мекендеріне жолға шыққан. Талғарда жол қазіргі Шелек, Есік, Кеген
аудандарында, Подгорныйға, одан әрі Шонжаға иек артады. Алакөл ауданында
жол тармақталады. Екіөгіз, Қиялық, Көктем керуен жолдарымен Шығыс
Түркістанға, Алтайға, Монғолияға шығуға болатын еді. Сырдария қалаларын
байланыстыратын жолдардың маңызы орасан зор. Ол Испиджабтан басталып,
солтүстік-батыста - Арсубаникент, Арыс, Кедер, Шавгар, Сауран, Сығанаққа
әкелетін. Сығанақтан Жентке және Янгикентке тірелген. Исфиджабтан
солтүстікке қарай түскен жол Қүмкент, Аба - Ата, Созаққа барады. Одан әрі
Орталық Қазақстанның жазық жерлері арқылы Кеңгір, Жезді, Нұра далаларына
шығады. Атаулы керуен жолы XX ғ. басына дейін сақталып келді, тіпті, Ресей,
Қазақстан және Орта Азияның қалалары мен елді мекендерін байланыстырып
отырды, оған жақын жерлерде жәрмеңкелер ұйымдастырылды.Ұлы Жібек жолы көп
халықтардың мәдениетін түйістіруімен бірге оның табиғатының ерекшеліктерін
анықтауда тарихи қызмет атқарды. Бұл істе Қазақстан жерін мекендеген
халықтардың еңбегі де бар. Олар тұрғын үйді (киіз үй), ат әбзелдерін жасау
өнерін, кілем тоқуды, күмістен түрлі әсемдік бұйымдарды соғуды, бай ауыз
әдебиетін мұра етіп қалдырған. Осының бір айғағы - Есік және Аралтөбе
қорымдарынан табылған Алтын киімді адам ескерткіштері, Шығыс
Қазақстандағы Берел қорымынан табылған олжалар, ежелгі Түрік жазба
әдебиетінің орхон ескерткіштері.
Орхон ескерткіштері
Орхон ескерткіштері - бұл түрік қағанатының Орхон, Сэлэнгі, Тоғыл
дарияларының бойында қалдырған жазу үлгілерінің тарихи-мәдени мұралары
болып табылады. Байырғы түріктер бұдан 1200-1500 жыл бұрын түріктік
дүниетанымының алтын бағанасы - Бөгү (Тәңірлік) дінін ұстанып, елдік құрып,
төр (үкімет) орнатып, тілі мен дінінің, тарихы мен әдебиетінің алтын
сандығы - байырғы түрік алфавитін (БТА) жетілдіріп, далалық өмір мен
қалалық салтты ұштастыра қалалар тұрғызып, сәулет өнерін шыңдап, өткен
аруақтарына арнап мүсін кашап, ұрпағына мол тарихи-мәдени мұралар қалдырды.
Байырғы түрік жазба ескерткіштері ұзақ ғасырлар бізге беймәлім болып
келген. Бүгінгі күні бұл ғылымда жаңаша сипат алып біздің тарихымыздың
мұраларының тереңде жатқанын байырғы түрік ескерткіштері, монғол елінің
аймағында табылған. Орталық Азия аймағында орналасқан байырғы түріктердің
тарихи-мәдени мұралары ежелгі дәуірден түрік тектес тайпалар мен әр
замандағы түрік қағанаттарының автохтонды (тұрғылықты) мекені болған
Қазақстан, Монғолия, Шығыс Түркістан, Қытай, Сібір (Алтай, Хакас, Тува),
Қырғыз жерінде мол сақталған. Оларды зерттеу XVII ғасырдың 20-жылдарынан
басталды. Біздің өткен тарихымызға, Орхон ескерткіштеріне ұшан- теңіз еңбек
сіңірген ғалымдар Н. М. Ядринцев, В. В. Радлов, A. О. Гейкель және т.б.
Қорқыт ата ескерткіші
Қорқыт ата (VIII-IX ғ-да Сыр бойында өмір сүрген) - ақын, асқан күйші, аңыз
кейіпкері. Қорқыт өз өмірінде үш хан тұсында (Инал, Көл-Еркен, Қаңлықожа)
уәзірлік қызмет атқарған. Қорқыт әлеуметтік заң негізін жасап, ата-баба
мекенін ұйық деп білу, оны сыртқы жау шабуылынан қорғау, жер- суды белгілі
бір тәртіппен пайдалану, т.б. салаларға бөліп қарап, халық арасында
туындаған кикілжіңдерді әділ шешіп отырған. Сырдария жағасында 1950 жылға
дейін жергілікті халық қобыз атасы Қорқытқа теліген мазар тұрғызған. Қорқыт
мазарын 19 ғасырда Ә. А. Диваев пен И. А. Кастенье зерттеді. 19 ғасырдың
аяғында Қорқыттың сүйегі басқа жерге көшірілген. Сырдария арнасының
ауытқуынан Қорқыт мазарының қалдығы 1960 жылы шайылып кетті. 1980 жылы
Қызылорда облысындағы Жосалы ауылынан 18 км жердегі байырғы Қорқыт ата
мазары орнынан Қорқыт ата ескерткіші кайта тұрғызылды.
Алаша хан күмбезі
Алаша хан күмбезі - Х-ХІ ғасырлардағы архитектуралық ескерткіш. Қаракеңгір
өзенінің оң жағалауында орналасқан. Пішіні төртбұрышты, биіктігі 10 м.
Кірпіштер қолдан тоқылған кілем (алаша) өрнегімен қаланған. Алаша хан ел
аузындағы аңыз бойынша қазақтардың басшысы, ақылды, батыр, байтақ далада
тұңғыш рет ірі мемлекет құрған хан болған.
Ахмет Йасауи кесенесі
Ахмет Йасауи кесенесі - көне архитектуралық ескерткіш. Әуелі Қарахан
дәуірінде (XIIғ.) тұрғызылып, оның қираған іргесіне XIV ғасырдың аяқ шені
мен XV ғасырдың басында Әмір Темірдің бұйрығымен салынған. Бұл кесене
Түркістанда түркі халықтарының тәу ететін орталығы болған. Ахмет Йасауи
кесенесі - БҰҰ-ның дүниежүзілік ескерткіштері қатарына енгізілді. Бұл
кесене - халық өнерінің лағыл маржанын біздің заманымызға дейін жеткізген
ғажайып асыл туындылардың бірі. Сонымен бірге Жібек жолы бойында орналасқан
Оңтүстік Қазақстан жеріндегі ірі қалалардың атқарған рөлі, көршілес
елдермен байланыс жасауға қолайлылығы мен орналасу ерекшелігіне қысқаша
мағлұматтар беріледі.
Сарайшық
Атырау қаласынан 55 шақырым жерде, Жайықтың оң жақ жағасында бір кездегі
атақты Сарайджук (Сарайшық) қаласының қираған орны жатыр. Қаланың іргесі XI
ғасырда қаланған, гүлденген дәуірі XIII-XIV ғасырлар аралығы. Қала Еуропа
мен Азияны жалғастыратын керуен жолы бойында орналаскан. Мұнда салтанатты
сарайлар, керуен-сарайлар, моншалар, мешіт-медреселер салынған. Қала Алтын
Орда хандары жерленген қасиетті орынға айналған.
Тараз
Қазіргі Тараз қаласының орнындағы ежелгі қала. Бұл жайындағы алғашқы дерек
грек елшісі Земархтың хабарламасында айтылады, ал 630 ж. Сюань Цзанның
жазбасында ірі сауда қаласы ретінде сипатталады. Тараз VII- VIII ғасырда
Ұлы Жібек жолында орналасқан сауда және қолөнер орталығына айналған. Мұнда
оңтүстіктің күміс кендері мен терістіктегі қимақтарға баратын керуен
жолдары тоғысатын. X ғасырдағы араб географы әл-Макдиси былай деп жазды:
Тараз - бақтары көп, халқы тығыз қоныстанған, қамал сыртынан терең орлар
қазылған, төрт қақпасы және төңірегінде елді мекені бар ірі бекіністі
қала. Тараз қазіргі Тараз қаласының орнында орналасқанын алғаш В. В.
Бартольд дәлелдеген. Кейін археологтар М. Е. Массон, A. Н. Бернштам, Е. И.
Агеева, Г. И. Пацевич, Т. Н. Сениговалар қаланың көлемін, құрылысын, мәдени
қабаттарының калыңдығын анықтады. Соның нәтижесінде Тараздағы өмір б.з. I
ғасырда пайда болып, XVI ғасырға дейін өмір сүрген деген қорытынды жасалды.
Отырар
Қазақстанның ортағасырлық ірі қалаларының бірі. Сырдарияның Арыс өзеніне
құяр сағасына таяу орналасқан. Отырар қаласының аты VIII ғасырдан бастап
аталғанмен, оның бастапқы тарихы б.з.б. II ғасырда Сырдарияның орта
ағысында пайда болған Қаңлы (Кангюй) мемлекетінің тарихымен тығыз
байланысты. IX ғасырдың ортасынан бастап Отырар (Фараб деп те аталған)
Самани әулеті мемлекетінің ықпалында болды. Осы кезеңнен бастап бұл өлкеде
сауда- саттық жасау, ғалымдардың білім қууды көздеген саяхаттары
адамдардың ой-өрісін кеңейтті, өнердің, ғылым мен колөнер кәсіпшілігінің
таралуына ықпалын тигізді. Энциклопедист-ғалым әл-Фарабидің осы қаладан
шығуы кездейсоқ емес. Отырардың алып жатқан ауданы 200 гектарға жетіп,
нағыз Шығыс қаласына айналды. Орта Азия мен Қазақстан қалаларының мәдениеті
мен экономикасының дамуын монғол шапқыншылығы тежеді. 1219 жылы күзде
монғолдар қаланы қоршап, 6 айдан кейін басып кіріп, халқын қырғынға
ұшыратты. Қазіргі кезде қала орны ғана сақталған.
Құлан
Орта ғасырдағы (VII-XII ғ.) шағын қаланың орны. Жамбыл облысындағы Тұрар
Рысқұлов ауданының орталығы Құлан ауылы. Қала туралы алғашқы тарихи
деректер VII ғасырдан бастап белгілі. Саяхатшылар Ибн Хордадбек, Құдам
жолжазбаларында Құлан Тараз қаласының шығысына таман, Ұлы Жібек жолындағы
қала деп көрсетіледі. Әл-Макдиси Құланды 10 ғасырда былай сипаттады:
Күмбезді мешіті бар, мықты қоршалған қамал. Бұл үлкен Тараз жолының
бойында орналасқан бекіністі қала. 1963—65 ж. Қазақстан Республикасы
Ұлттық Ғылым академиясының (ҰҒА) археологиялық экспедициясы ( Қ. А. Ақышев)
зерттеп, қазіргі Тұрар Рысқұлов ауданындағы Құлан ауылы маңындағы төбе-төбе
үйінділерді ежелгі Құлан қаласының орны деген қорытындыға келді.
Қойлық
Қаялық Іле алабындағы аса ірі ежелгі қаланың орны (ІХ-ХІІІ ғ.). Қойлық
Қарлұқ қағаны - Арыслан ханның ордасы болған. Бұл қала туралы монғол кағаны
Мөңкеге жіберілген француз елшісі Вильгельм де Рубрук 1253 жылы
жолжазбаларында: Біз сол жерден бұрын базары болған және оған көптеген
көпестер катынап тұрған Қаялық деген үлкен қала таптық - деп жазады.
Қаланың тұрған орны туралы түрліше жорамалдар бар. Қазақстан Республикасы
ҰFA археологтары жүргізген соңғы жылдардағы археологиялық зерттеулер
қаланың орны қазіргі Алматы облысы Сарқант ауданы Қойлық ауылы маңындағы
қираған құрылыстар екенін анықтады.
Саудакент
Орта ғасырлардағы ірі қалалардың бірі. Қаратаудың солтүстік беткейінде
қазіргі Байқадам кентінің маңында орналасқан. Ежелгі деректерде ол Сугулхан
(X ғ.), кейінірек Сулхан (XIII ғ.) деген атпен белгілі. Саудакент VII-XII
ғасырларда Қаратаудың солтүстік бөктері арқылы өтетін керуен жолы бойындағы
ірі сауда мен қолөнердің орталығына айналған. ҚазКСР ҒА-ның Орталық
Қазақстан археологиялық экспедициясы қазба жұмыстары кезінде 11 мұнаралы
дуалмен қоршалған ескі қаланың орнын аршып алған. Қала орнынан табылған
құмыралар, қыштан жасалған түрлі ыдыс-аяқтар оның VI-XV ғасырларда өмір
сүргенін дәлелдейді.
Қазір Жібек жолының тарихын зерттеу, оны жаңғырту, осы жол бойындағы
елдердің саяси, экономикалық, мәдени байланыстарын ұлғайту қайта колға
алынып отыр. 1987 жылы ЮНЕСКО-ның бас конференциясының XXIV сессиясы Ұлы
Жібек жолын зерттеудің халықаралық жобасын қабылдады. Оған Грекия,
Португалия, Египет, Италия, Қытай, Индонезия, Монғолия, Оман, Шри Ланка,
бұрынғы Кеңестер Одағы қатысты. Адамды қоршаған орта, жер мен теңіз
қорлары, Мәдениет және болашақ атты бағдарламалар бекітілді. Осы
бағдарламаларды іске асыруға қатысты. 1991 жылы Қазақстанда Жібек жолы
атты Ұлттық комитет құрылды. Ұлы Жібек жолы көне дәуірде де, қазір де
Еуразия халқы үшін мәдени байланыс, саяси рухани мәселелерді шешуде маңызы
үлкен.[2][3]
Марко Полоның 1271–1295 жылдардағы қыдырған аумақтары
Дереккөздер
1. ↑ Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
2. ↑ Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-
34-809-Х
3. ↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. Арыс баспасы, 2005 ISBN 9965-17-
272-2
Ұлы жібек жолы
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Мында өту: шарлау, іздеу
1-ші ғасырдағы Жібек Жолы, Қытайдан Жерорта теңізіне дейін.
Жібек Жолы (Ұлы Жібек Жолы) — Қытайдың Ши-ан деген жерінен басталып,
Шинжәң, Орталық Азия арқылы Таяу Шығысқа баратын керуендік жол бағыты.
Атауды алманиялық ғалымдары Ф. фон Рихтһофен (F. von Richthofen) бен А.
Һерман (А Hеrman) 19 ғасырда ұсынған.[1]
Мазмұны
1 Тарихы
2 Орхон ескерткіштері
3 Қорқыт ата ескерткіші
4 Алаша хан күмбезі
5 Ахмет Йасауи кесенесі
6 Сарайшық
7 Тараз
8 Отырар
9 Құлан
10 Қойлық
11 Саудакент
12 Дереккөздер
13 Cілтемелер
Тарихы
Жібек Жолы географиясы Еуропадан басталып Мысыр, Сомалия, Арабия түбегі,
Иран, Ауғанстан, Орталық Азия, Пәкістан, Үндістан, Бангладеш, Java-
Индонезия, және Виетнам елдері арқылы, ақыры Қытай келіп жетеді. Жер
бетіндегі жолдары қызыл, ал теңіз беті жолдары көк түспен көрсетілген.
Жол бұдан 3-4 мың жыл бұрын болған. Ол Қытайдың Хан патшалығы кезінде ғана
өркендей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz