ХХ ғасырдағы Қазақстанның либерал-демократиялық зиялыларының өкілдері. О.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов

«Алаш» партиясының құрылуы. Бірінші дүниежүзілік соғыс пен 1917 жылы Ресейде басталған революция қазақ ұлттық зиялыларының өз халқының құқықтарын қорғау жолындағы қызметін жандандыра түсті. Ұлттық қазақ партиясың құру жолындағы алғашқы қадамдар бірінші орыс революциясы кезеңінде жасалды. 1905 жылдың соңында-ақ Орал қаласында казақ ұлттық партиясың құру женіндегі шешімдер кабылдауға тиіс болған Қазақстанның бес облысының өкілдері қатысқан «делегаттық съезд» шақырылды. Онда партия құру ниеті туралы айтылды. Қазақ ұлттық партиясын құру жөнінде алдын ала шешім қабылданды. Соның негізінде кейін «Алаш» партиясы құрылды. Осындай жағдайларда хал-ахуалдың жылдам өзгеруі мен саяси күштердің екі жаққа бөліну үрдісінің тездеуін ескерген қазақ либерал-демократиялық қозғалысының басшылары жалпы қазақтық, съезді өткізуді жылдамдату жөнінде шешім қабылдады. 1917 жылы шілдеде Орынборда Бірінші жалпы қазақ съезі шақырылды. Онда мемлекеттік басқару, автономия, халықтық милиция құру, оқу-ағарту, сот, Құрылтай жиналысына қатысу, саяси партиялар құру т. б. жөніндегі мәселелер қарастырылды. Съездің негізгі шешімі: «демократиялық, парламенттік және Ресей Федеративтік республикасының» құрамында болатын аумақтық-ұлттық автономияда қазақтардың құқықтарын қорғау болды. Съезде «Алаш» партиясын құру жөнінде шешім қабылданды.
«Алаш» партиясының басшылары Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов т.б. сияқты либерал-демократиялық бағыттағы қазақ зиялыларының өкілдері еді. «Алаш» партиясы қатарына ғылыми және шығармашылық зиялылар өкілдері: М. Тынышбаев,М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев т. б. кірді.
«Алаш» басшылары мен бүкіл партия, негізінен, Қазанреволюциясын қолдаган жоқ. Олар: «Қазак халқын отарлық езгіден құтқару!» ұранымен бірікті. Ә. Бекейханов өз отандастарына арнаған үндеуінде Ресейдегі 1917 жылдың оқиғасын төңкеріс деп атады. Қазан революциясынан көп бұрын-ақ қазақ либерал-демократиялық қозғалысының басшылары Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуы жөніндегі өздерінің бағдарламаларын кеңінен насихаттады. Петроградтағы толкулар басталысымен «Қазақ» газетінде 21 қарашада «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасы жарияланды. Бағдарлама жобасы он мәселені қамтыды: мемлекеттік құрылыс, жергілікті бостандық, негізгі құқын, дін, билік пен сот, ел қорғау, салық, жұмысшылар мәселесі, ғылым мен оқу-ағарту ісінің дамуы, жер мәселесі. «Алаш» партиясының мақсаты — XVIII ғасырда жойылған қазақтардың ұлттық мемлекетін қайта қалпына келтіру болды.
Партияның негізгі багдарламалық міндеттеріретінде:
елді отарлық құлдықтан құтқару;
қазак қоғамын ортағасырлық жағдайдан алып шығып, мәдениетті елдер қатарына қосу;
қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өмірінде түбірлі өзгерістерді жүзеге асыру жарияланды.
Бұл ұйым жерді қазақтардың меншігі ретінде тану, ана тілінде оқытатын мектептер мен университеттер ашу, қазақ өлкесіне Ресей шаруаларының қоныс аудару процесін шектеу, кедейлерге тендік пен бостандық құқықтарын беру жөніндегі заңдардын, жариялануы үшін күресті. Бағдарлама «Алаш» партиясының құрылтай жиналысына сайлау кезінде үлкен табысқа жетуіне жағдай жасады және II Бүкілқазактық съезде өз теңірегіне қазақ халқының әр түрлі топтарының өкілдерін біріктірді.