ХХ ғасырдағы Қазақстанның либерал-демократиялық зиялыларының өкілдері. О.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов



«Алаш» партиясының құрылуы. Бірінші дүниежүзілік соғыс пен 1917 жылы Ресейде басталған революция қазақ ұлттық зиялыларының өз халқының құқықтарын қорғау жолындағы қызметін жандандыра түсті. Ұлттық қазақ партиясың құру жолындағы алғашқы қадамдар бірінші орыс революциясы кезеңінде жасалды. 1905 жылдың соңында-ақ Орал қаласында казақ ұлттық партиясың құру женіндегі шешімдер кабылдауға тиіс болған Қазақстанның бес облысының өкілдері қатысқан «делегаттық съезд» шақырылды. Онда партия құру ниеті туралы айтылды. Қазақ ұлттық партиясын құру жөнінде алдын ала шешім қабылданды. Соның негізінде кейін «Алаш» партиясы құрылды. Осындай жағдайларда хал-ахуалдың жылдам өзгеруі мен саяси күштердің екі жаққа бөліну үрдісінің тездеуін ескерген қазақ либерал-демократиялық қозғалысының басшылары жалпы қазақтық, съезді өткізуді жылдамдату жөнінде шешім қабылдады. 1917 жылы шілдеде Орынборда Бірінші жалпы қазақ съезі шақырылды. Онда мемлекеттік басқару, автономия, халықтық милиция құру, оқу-ағарту, сот, Құрылтай жиналысына қатысу, саяси партиялар құру т. б. жөніндегі мәселелер қарастырылды. Съездің негізгі шешімі: «демократиялық, парламенттік және Ресей Федеративтік республикасының» құрамында болатын аумақтық-ұлттық автономияда қазақтардың құқықтарын қорғау болды. Съезде «Алаш» партиясын құру жөнінде шешім қабылданды.
«Алаш» партиясының басшылары Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов т.б. сияқты либерал-демократиялық бағыттағы қазақ зиялыларының өкілдері еді. «Алаш» партиясы қатарына ғылыми және шығармашылық зиялылар өкілдері: М. Тынышбаев,М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев т. б. кірді.
«Алаш» басшылары мен бүкіл партия, негізінен, Қазанреволюциясын қолдаган жоқ. Олар: «Қазак халқын отарлық езгіден құтқару!» ұранымен бірікті. Ә. Бекейханов өз отандастарына арнаған үндеуінде Ресейдегі 1917 жылдың оқиғасын төңкеріс деп атады. Қазан революциясынан көп бұрын-ақ қазақ либерал-демократиялық қозғалысының басшылары Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуы жөніндегі өздерінің бағдарламаларын кеңінен насихаттады. Петроградтағы толкулар басталысымен «Қазақ» газетінде 21 қарашада «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасы жарияланды. Бағдарлама жобасы он мәселені қамтыды: мемлекеттік құрылыс, жергілікті бостандық, негізгі құқын, дін, билік пен сот, ел қорғау, салық, жұмысшылар мәселесі, ғылым мен оқу-ағарту ісінің дамуы, жер мәселесі. «Алаш» партиясының мақсаты — XVIII ғасырда жойылған қазақтардың ұлттық мемлекетін қайта қалпына келтіру болды.
Партияның негізгі багдарламалық міндеттеріретінде:
елді отарлық құлдықтан құтқару;
қазак қоғамын ортағасырлық жағдайдан алып шығып, мәдениетті елдер қатарына қосу;
қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өмірінде түбірлі өзгерістерді жүзеге асыру жарияланды.
Бұл ұйым жерді қазақтардың меншігі ретінде тану, ана тілінде оқытатын мектептер мен университеттер ашу, қазақ өлкесіне Ресей шаруаларының қоныс аудару процесін шектеу, кедейлерге тендік пен бостандық құқықтарын беру жөніндегі заңдардын, жариялануы үшін күресті. Бағдарлама «Алаш» партиясының құрылтай жиналысына сайлау кезінде үлкен табысқа жетуіне жағдай жасады және II Бүкілқазактық съезде өз теңірегіне қазақ халқының әр түрлі топтарының өкілдерін біріктірді.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:   
ХХ ғасырдағы Қазақстанның либерал-демократиялық зиялыларының өкілдері.
О.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов

Алаш партиясының құрылуы. Бірінші дүниежүзілік соғыс пен 1917
жылы Ресейде басталған революция қа зақ ұлттық зиялыларының өз халқының
құқықтарын қорғау жолындағы қызметін жандандыра түсті. Ұлттық қазақ
партиясың құру жолындағы алғашқы қадамдар бірінші орыс революциясы
кезеңінде жасалды. 1905 жылдың соңында-ақ Орал қаласында казақ ұлттық
партиясың құру женіндегі шешімдер кабылдауға тиіс болған Қазақстанның бес
облысының өкілдері қатысқан делегаттық съезд шақырылды. Онда партия құру
ниеті туралы айтылды. Қазақ ұлттық партиясын құру жөнінде алдын ала шешім
қабылданды. Соның негізінде кейін Алаш партиясы құрылды. Осындай
жағдайларда хал-ахуалдың жылдам өзгеруі мен саяси күштердің екі жаққа
бөліну үрдісінің тездеуін ескерген қазақ либерал-демократиялық
қозғалысының басшылары жалпы қазақтық, съезді өткізуді жылдамдату жөнінде
шешім қабылдады. 1917 жылы шілдеде Орынборда Бірінші жалпы қазақ съезі
шақырылды. Онда мемлекеттік басқару, автономия, халықтық милиция құру, оқу-
ағарту, сот, Құрылтай жиналысына қатысу, саяси партиялар құру т. б.
жөніндегі мәселелер қарастырылды. Съездің негізгі шешімі: демократиялық,
парламенттік және Ресей Федеративтік республикасының құрамында болатын
аумақтық-ұлттық автономияда қазақтардың құқықтарын қорғау болды. Съезде
Алаш партиясын құру жөнінде шешім қабылданды.
Алаш партиясының басшылары Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов т.б. сияқты
либерал-демократиялық бағыттағы қазақ зиялыларының өкілдері еді. Алаш
партиясы қатарына ғылыми және шығармашылық зиялылар өкілдері: М.
Тынышбаев,М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев т. б. кірді.
Алаш басшылары мен бүкіл партия, негізінен, Қазанреволюциясын
қолдаган жоқ. Олар: Қазак халқын отарлық езгіден құтқару! ұранымен
бірікті. Ә. Бекейханов өз отандастарына арнаған үндеуінде Ресейдегі 1917
жылдың оқиғасын төңкеріс деп атады. Қазан революциясынан көп бұрын-ақ
қазақ либерал-демократиялық қозғалысының басшылары Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық және саяси дамуы жөніндегі өздерінің бағдарламаларын кеңінен
насихаттады. Петроградтағы толкулар басталысымен Қазақ газетінде 21
қарашада Алаш партиясы бағдарламасының жобасы жарияланды. Бағдарлама
жобасы он мәселені қамтыды: мемлекеттік құрылыс, жергілікті бостандық,
негізгі құқын, дін, билік пен сот, ел қорғау, салық, жұмысшылар мәселесі,
ғылым мен оқу-ағарту ісінің дамуы, жер мәселесі. Алаш
партиясының мақсаты — XVIII ғасырда жойылған қазақтардың ұлттық мемлекетін
қайта қалпына келтіру болды.
Партияның негізгі багдарламалық міндеттеріретінде:
елді отарлық құлдықтан құтқару;
қазак қоғамын ортағасырлық жағдайдан алып шығып, мәдениетті елдер
қатарына қосу;
қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өмірінде
түбірлі өзгерістерді жүзеге асыру жарияланды.
Бұл ұйым жерді қазақтардың меншігі ретінде тану, ана тілінде  оқытатын
мектептер мен университеттер ашу, қазақ өлкесіне Ресей  шаруаларының қоныс
аудару процесін шектеу, кедейлерге тендік пен бостандық құқықтарын беру
жөніндегі заңдардын, жариялануы үшін күресті. Бағдарлама Алаш партиясының
құрылтай жиналысына сайлау кезінде үлкен табысқа жетуіне жағдай жасады
және II Бүкілқазактық съезде өз теңірегіне қазақ халқының әр түрлі
топтарының өкілдерін біріктірді.
Самодержавие құлаған соң Алаш қозғалысы 1917 жылдың соңында партиялық
құрылыс проблемасынан ұлттық автономияқұру әрекетіне кешті. 1917 жылы
желтоқсанда Орынборда Алаш партиясының Екінші жалпы қазақ съезі болып
өтті.Съезде қазақ халқының саяси тағдырына қатысты маңызды құжаттар
қабылданды. Негізгі мәселе автономия мен оның үкіметін құру жайында болды.
Съезд Алаш атауымен қазақ автономиясының құрылғаны жөнінде мәлімдеді.
Алашорда (Алаш автономиясы укіметі) деген атпен Уақытша халықтық кеңес -
үкімет құрылғаның мәлімдеді. Съезд қазақ автономиясының құрамына Бөкей
Ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей облыстары, Закаспий облысы мен Алтай
губерниясының, қазақтар мекендейтін аудандары енуге тиіс екені жөнінде
қаулы қабылдады. Съезд Алашордаға казақ халкына жүргізілетін бүкіл
атқарушылық билікті дереу өз қолына алуға тапсырма берді. Алашорда
автономиясының орталығы Семей каласы больш жарияланды. Алашорда үкіметін
Әлихан Бөкейханов басқарды. Съезд аймақтық, уездік Кеңестер мен комитеттер
ұйымдастыруға қаулы қабылдап, қазақ милициясын құру жоспарын жасады. Ең
маңыздысы, Алашордаға қазақ тұрғындарының атқарушы билігін қолға алу
міндеттелді.
Ресей коғамының жалпы демократиялық талаптарының жетегінде бола отырып,
1917 жылғы Ақпан революциясыныңжеңістерін табанды қорғаған Алаш - өлкеде
Кеңестер өкіметі орнаған соң және онымен келісімге келу әрекеттері сәтсіз
аяқталғаннан кейін объективті түрде демократиялық федерация мен Құрылтай
жиналысын қорғауды жақтаушылармен большевиктерге қарсы одаққа кірді.
Қозғалыс басшылары осы коалицияда болу өз халқының түбірлі мүдделерін
қорғауға мүмкіндік береді деп есептеді. Алаш қозғалысы тарихының соты
кезенднің (1918-1920) өн бойында оның басшылары әскери-саяси жағдай, қазақ
қоғамының экономикалық дамуының әлсіздігі мен орасан үлкен аумаққа
орналасуына байланысты толық автономия алу идеяларының қиындық тудыратынын
айқын сезінді.
Кеңес өкіметінің орнау кезеңінде Алаш партиясының жаңа өкіметпен
қарым-катынасы тұрақты түсінушілік пен келісімге келулерге ауысты. Жағдайды
салауатты бағалай білген Алаш басшылары кеңестік әскери-саяси басшылық
қойған шарттарды мойындады.
А. Байтұрсынов 1919 жылы В. И. Ленинмен кездесуден соң төтенше өлкелік
орган - Қырғыз Әскери-Революциялық Комитеттің құрамына енгізілді. Алайда іс
жүзіндегі басшылықты Түркістан майданының органдары, кейіннен сондағы
жетекшілік рөлді Орталықтан жіберілген большевиктер атқарған партия
комитеттері жүргізді.
Қоқан автономиясының 1917 жылы қарашада өткен IV Өлкелік төтенше
мусылман съезі орталыгы Қоқан болатынТуркістан автономиясын құру жөнінде
шешім қабылдады. Съезд сайлаған автономия үкіметін көрнекті қоғамдық-саяси
қайраткер М. Тынышбаев, кейін Мұстафа Шоқай басқарды. Мұстафа Шоқай
мұсылман халықтарының саяси және мәдени жағынан қайта ерлеуінде елеулі рөл
атқарған осы құрылымның дем берушілері мен ұйымдастырушыларының бірі
болды. М. Шоқай бүкіл Түркістанды бір автономиялық республикаға біріктіріп,
оны демократиялық Ресейдің құрамына енгізу идеясын қозғады.
Алайда большевиктер ұлттық үкіметтің өмір сүруімен келіскісі келмеді.
Орта Азия мен Қазақстан аумағында ұлттық мемлекеттілікті құрудың алғапщы
өрекеті кайғылы аяқталды. 1918 жылы каңтарда Ташкент кеңесі Қоқанға
құрамына Ташкенттің қызыл гвардиясы бөлімдері, большевиктерге ниеттес
қалалық гарнизон солдаттары кірген жазалаушы экспедиция жіберді. Осы үшін
большевиктер өздерінің идеологиялық карсыластары
- армян ұлтшылдарының Дашнакцутюн партиясымен одақ жасауға да барды.
Дашнактардың отряды мұсылман тұрғындарға қарсы жасаған ерекше
қатыгездіктерімен көзге түсті. 29 қаңтар күні Қоқан автономиясын талкандау
басталды. Қоқанды қорғаған автономияшылардың шағын отрядының қарсылығы
оңай тойтарылын, қала басып алынды. Үш күнгі адамдарды қырғынға ұшырату мен
талап-тонаудан соң кала өртелді. Банктің қаржысы төркіленді, қаладағы 150
мындай тұрғынның қырғын салудың нөтижесінде 60 мыңнан астамы ғана қалды,
қалғандары елтірілді немесе қашып кетті. 1918 жылдың тек 4-7 ақпан
аралығында 15 мыңға дейін адам өлтірілді. Кеңес өкіметін нығайту үітгін
ескі буржуазиялық мемлекеттік агатаратты қиратып, баскарудың жаңа, кеңестік
мемлекеттік органың құру қажет еді. Қокан автономиясы түріндегі
демократияның алғашқы өскіндерін Қызыл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қазақ тіліндегі баспасөздің алғашқы басылымдары
Айқап журналы және XX ғ. басындағы Қазақстанның қоғамдық- саяси өмірі
Қазақ мәдениетінде бұрыннан келе жатқан идея - жанның мәңгілігі
ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗІ
Қазақ зиялыларының ұлттық өкімет құру жолындағы іс-әрекеттері және «Алаш» қозғалысының тарихи мәні
XX-ғасырдың басындағы қазақ әдебиетіндегі ұлт зиялылары
Әлихан Бөкейханұлының саяси көзқарастарының қалыптасу шарттары
Әлихан Бөкейхановтың қоғамдық саяси көзқарасы
Әлихан Бөкейханов және Алаш партиясы
Ақпан революциясынан кейін
Пәндер