Мектепке дейінгі жастағы балалардың қорқынышы мен үрейін, эмоциясын психологиялық түзету жұмысында ертегітерапиясының ролі
КІРІСПЕ
І Мектепке дейінгі жастағы балалардың қорқыныш пен үрейді психологиялық түзету жұмысында ертегітерапиясын қолданудың ролі жайында.
1.1. Жеке адамда қорқыныш пен үрейдің туындау себептері жайлы шет ел және отандық психологтарының теориялық зерттеулеріне талдау жасау
1.2. Мектепке дейінгі жастағы балалармен психологиялық түзету жұмысында ертегітерапиясын қолданудың маңыздылығы жайында
1.3. Психологиялық түзету жұмысын жүргізудің мәселелері ... ... ... ... ... ... .
1.4. Мектепке дейінгі балалардың психикалық дамуы мен танымдық процесстерінің психологиялық ерекшеліктері
ІІ Мектепке дейінгі жастағы балаларының ертегітерапиясы арқылы қорқынышы мен үрейін психологиялық түзету жұмысын зерттеудің эксперименттік. зерттеу барысы.
2.1. Зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы
2.2. Зерттеу әдістеріне сипаттама
2.3. Зерттеуден алынған мәліметтердің нәтижесін өңдеу
Қорытынды .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі .
Қосымшалар
І Мектепке дейінгі жастағы балалардың қорқыныш пен үрейді психологиялық түзету жұмысында ертегітерапиясын қолданудың ролі жайында.
1.1. Жеке адамда қорқыныш пен үрейдің туындау себептері жайлы шет ел және отандық психологтарының теориялық зерттеулеріне талдау жасау
1.2. Мектепке дейінгі жастағы балалармен психологиялық түзету жұмысында ертегітерапиясын қолданудың маңыздылығы жайында
1.3. Психологиялық түзету жұмысын жүргізудің мәселелері ... ... ... ... ... ... .
1.4. Мектепке дейінгі балалардың психикалық дамуы мен танымдық процесстерінің психологиялық ерекшеліктері
ІІ Мектепке дейінгі жастағы балаларының ертегітерапиясы арқылы қорқынышы мен үрейін психологиялық түзету жұмысын зерттеудің эксперименттік. зерттеу барысы.
2.1. Зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы
2.2. Зерттеу әдістеріне сипаттама
2.3. Зерттеуден алынған мәліметтердің нәтижесін өңдеу
Қорытынды .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі .
Қосымшалар
Қазақстан Республикасының білім туралы заңында көрсетілгендей, адамзат құндылықтарының ғылымы мен тәжірибе негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға қажетті жағдайларды жасау білім беру жүйесінің негізгі міндеті болып отыр. Саналы мақсатты бағдарлы тұлғаны қалыптастыру–ең басты бүгінгі қоғамымыздың жоспарлы қағидасы.
Жалпы, алдымызда қойылған мәселені зерттеуде, туындайтын қарама-қайшылықтарды шеше білуіміз керек: біріншіден, түзету жұмыстары арқылы балаға көмек беруде, баланың психикасын, әл-ауқатын жақсартуға, мінез-құлқындағы келеңсіз жағдайлардың өзгеруіне, уақытын саналы түрде өтуін бақылап, мақсатсыз уақытын өткізуін қадағалап, олардың дербес даралық ерекшеліктері мен қабілеттерінің дамып қалыптасуына жағдай жасау кезінде туындайды; екіншіден, психологтар, ата-аналар, педагогтар тарапынан ықпал етіп және өмір тәжірибелерін ескермеу, ынта-ықылысқа қанағатсыздық таныту, үнемі қатулық таныту және психологтың арнайы түзету жұмыстары арқылы ықпал ету, эмоциялық жағымды белсенділіктерін туғызып,өзін-өзі түсініп, кемшіліктерін жоюға ұмтылыс беру арасында қайшылық болады.
Осы келтірілген қарама-қайшылықтарды жеңу арқылы психологиялық мүмкіндіктерін анықтау және түзету жұмыстары арқылы психологиялық көмек беру зерттеу жұмысының мәселесін құрайды.
Мектепке дейінгі кезең – адам өмірінің ең қысқа бөлігі бар-жоғы алты-жеті жылы ғана. Бұл кезеңде даму барысы ерекше күшті әрі талпынысты болады.
Жалпы, алдымызда қойылған мәселені зерттеуде, туындайтын қарама-қайшылықтарды шеше білуіміз керек: біріншіден, түзету жұмыстары арқылы балаға көмек беруде, баланың психикасын, әл-ауқатын жақсартуға, мінез-құлқындағы келеңсіз жағдайлардың өзгеруіне, уақытын саналы түрде өтуін бақылап, мақсатсыз уақытын өткізуін қадағалап, олардың дербес даралық ерекшеліктері мен қабілеттерінің дамып қалыптасуына жағдай жасау кезінде туындайды; екіншіден, психологтар, ата-аналар, педагогтар тарапынан ықпал етіп және өмір тәжірибелерін ескермеу, ынта-ықылысқа қанағатсыздық таныту, үнемі қатулық таныту және психологтың арнайы түзету жұмыстары арқылы ықпал ету, эмоциялық жағымды белсенділіктерін туғызып,өзін-өзі түсініп, кемшіліктерін жоюға ұмтылыс беру арасында қайшылық болады.
Осы келтірілген қарама-қайшылықтарды жеңу арқылы психологиялық мүмкіндіктерін анықтау және түзету жұмыстары арқылы психологиялық көмек беру зерттеу жұмысының мәселесін құрайды.
Мектепке дейінгі кезең – адам өмірінің ең қысқа бөлігі бар-жоғы алты-жеті жылы ғана. Бұл кезеңде даму барысы ерекше күшті әрі талпынысты болады.
1. А.В.Запорожец. Проблемы детской психологии.М., 1973 с.224
2. Ю.М.Лотман. Несколько мыслей о типологии културы и проблемы переводимости. М.,1978 с.48.
3. Н.Н.Поддьякова., А.Ф.Говоркова. Развитие мышления и умственное воспитание дошкольников.М.,1978 с.348
4. А.А.Венгер. Развитие познавательных способностей в процессе дошкольного воспитания. М.,1986 с.236
5. Ф.Кликс. Преобразующее мышление. У истоков человеческого интеллекта. М., 1989 с.354
6. О.А.Фирсова Психологические особенности детей 6-7 лет имеющих трудности в общении. М., 1989 с.146
7. Л.Хьелл., Д.Зиглер. Теории личности. СПб.: Питер Пресс., 1987 с. 668
8. Л.Н.Гагинузова., Е.О.Смирнова. Искусство общения с ребенком от года до 6 лет. М., 1988 с. 208
9. Г.А.Урунтаева. Психология дошкольника. М., 2000 с. 408
Сергичеева Азы общения. СПб. ПИтер., 2002 с. 224
10 .Р.Вердбер. Психология общения. СПб. Питер., 2003 с. 320
11. Т.Д.Зинкевич-Евстигнеева Путь к волшебству, Теория и практика сказкотерапии. СПб «Златоуст»., 1998 с. 168
12. Л.Д.Короткова Сказкотерапия для дошкольников и младшего школьного возраста. Речь-2001 с.160
13. Т.Д.Зинкевич-Евстигнеева Практикум по сказкотерапии. Речь-2002с. 254
14. А.В. Гнездилов Авторская сказкотерапия, Дым старинного камина. Речь-2003 с.292
15. Т.Д.Зинкевич-Евстигнеева Тренинг по сказкотерапии. Речь-2002 В.Я.Пропп Морфология сказки. М., 1994 с.184
16. М.Л.Франц Психология сказки. СПб., 1998 с. 361
17.И.В.Вачков.Сказкотерапия. Развитие сомопознания через психологическую сказку. М., 2001 с. 144
18. Т.Д.Зинкевич-Евстигнеева, Д.Кудзилов Психодиагностика через рисунок в сказкотерапии. СПб, Речь 2003 с.324
19. Т.Д.Зинкевич-Евстигнеева, Д.Кудзилов Проективная диагностика в сказкотерапии СПб, Речь 2003 с 208
20. Т.Д.Зинкевич-Евстигнеева Психотерапия зависимостей: Метод сказкотерапии. СПб; Речь 2002 с 176.
21. Дм Соколов. Сказки и сказкотерапия. М., 1996 с 304
22. О.В.Защиранская Сказка в гостях у психологии. М.,2001с.152
23. Щедровицкий Г.П. О методе семиотического исследования знакомых систем.//кн Семиотика и восточные языки. М.; Наука, 1967г.36-50с.
24. Выготский Л.С. Мышление и речь.Том 2, М.1982г.
25. Леонтьев А.Н. Деятелность. Сознание , личность. М. 1975г. 31 с.
26. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. Том 2, М.1979г.
27. Баранов Г.В. Рефлексивное управление и рефлексивная структура решений в играх двух лиц со строгим соперничеством.//кн. Проблемы принятия решения. М: Наука, 1976г.
28. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М. Педагогика. 1946г.
29. Исследование проблем психологии творчества. //Под.ред. Пономарева Я.А.М.1983г. 336с.
30. Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. М, 1996.
31. Фрухт Э.л. Диагностика нервно-психического развития детей 1-го года жизни // Пантюхин, Пеюра К.Л., Фрухт Э.Л. Диагностика
нервно-психического развития детей нервных трех лет жизни. 1979г.
32. Разенкова Ю.А. Коррекционно-педагогическая работа с детьми первого года жизни группы риска в условиях дома ребенка: Дисс. Канд.Пед.наук. М, 1998г.
33. Бехтерев В.М. Коллективная рефлоксология. М, 1921.
34. Фрейд 3. Введение в психоанализ. М, 1990г.
35. Фрейд 3. Я и он. Тбилиси, 1989г.
36. Бабаева Л.Д. Развитие личности школьника и его способности. - СПб,1997.
37. Грузенберг С.О. Психология творчества - СПб, 1996.
38. Дружинин В.Н. Проблема общих спососбностей. СПб, 2001.
39. Лейтес С.Н. Способности и одоренности в раннем возрасте. М, 1995.
40. Матюшкин А.А. Интеллект и развитие у школьников. М, 1994.
41. Перкинс Д.Н. Творческая одаренность как психологическое понятие. М, 1988.
42. Щадриков В.Д. Одаренность и талант. М, 1999.
43. Бывают выдающиеся дети. Н.С.Лейтес //Семья и школа, №9, 1990г.,стр.31.
44. Воспоминания размышления, беседы. Лейтес Н.С. //Психологический журнал. Т.13,№11, 1992, с. 147-165.
45. Выготский Л.С. Воображение и творчество в детском возрасте. Психологический очерк: Кн. Для учителя. М, Просвещение, 1991г.
46. Жарықбаев Қ.Б. Психология. А., 1980
47. Жакупов С.М. Психология познавательной деятельности. А., 1992.
48. Бердібаева С.Қ. Танымдық процестердің психологиясы. А., 2005
49. Д.Б.Элконин.Психология игры. М., 1978 с.358
50.Овчарова Р.В. Практическая психология образования-М.: Академия,
2003.-448с.
51.Прихожан А.М. Причины, профилактика и преодоление тревожности-
//»Психологическая наука и образование», 1998, №2 с.11-17.
52.Прихожан А.М. Тревожность у детей и подростков: психологическая
природа и возрастная динамика. – М.: Московской психолого-социаль-
ный институт; Воронеж: Издательство НПО «Модэк», 2000
2. Ю.М.Лотман. Несколько мыслей о типологии културы и проблемы переводимости. М.,1978 с.48.
3. Н.Н.Поддьякова., А.Ф.Говоркова. Развитие мышления и умственное воспитание дошкольников.М.,1978 с.348
4. А.А.Венгер. Развитие познавательных способностей в процессе дошкольного воспитания. М.,1986 с.236
5. Ф.Кликс. Преобразующее мышление. У истоков человеческого интеллекта. М., 1989 с.354
6. О.А.Фирсова Психологические особенности детей 6-7 лет имеющих трудности в общении. М., 1989 с.146
7. Л.Хьелл., Д.Зиглер. Теории личности. СПб.: Питер Пресс., 1987 с. 668
8. Л.Н.Гагинузова., Е.О.Смирнова. Искусство общения с ребенком от года до 6 лет. М., 1988 с. 208
9. Г.А.Урунтаева. Психология дошкольника. М., 2000 с. 408
Сергичеева Азы общения. СПб. ПИтер., 2002 с. 224
10 .Р.Вердбер. Психология общения. СПб. Питер., 2003 с. 320
11. Т.Д.Зинкевич-Евстигнеева Путь к волшебству, Теория и практика сказкотерапии. СПб «Златоуст»., 1998 с. 168
12. Л.Д.Короткова Сказкотерапия для дошкольников и младшего школьного возраста. Речь-2001 с.160
13. Т.Д.Зинкевич-Евстигнеева Практикум по сказкотерапии. Речь-2002с. 254
14. А.В. Гнездилов Авторская сказкотерапия, Дым старинного камина. Речь-2003 с.292
15. Т.Д.Зинкевич-Евстигнеева Тренинг по сказкотерапии. Речь-2002 В.Я.Пропп Морфология сказки. М., 1994 с.184
16. М.Л.Франц Психология сказки. СПб., 1998 с. 361
17.И.В.Вачков.Сказкотерапия. Развитие сомопознания через психологическую сказку. М., 2001 с. 144
18. Т.Д.Зинкевич-Евстигнеева, Д.Кудзилов Психодиагностика через рисунок в сказкотерапии. СПб, Речь 2003 с.324
19. Т.Д.Зинкевич-Евстигнеева, Д.Кудзилов Проективная диагностика в сказкотерапии СПб, Речь 2003 с 208
20. Т.Д.Зинкевич-Евстигнеева Психотерапия зависимостей: Метод сказкотерапии. СПб; Речь 2002 с 176.
21. Дм Соколов. Сказки и сказкотерапия. М., 1996 с 304
22. О.В.Защиранская Сказка в гостях у психологии. М.,2001с.152
23. Щедровицкий Г.П. О методе семиотического исследования знакомых систем.//кн Семиотика и восточные языки. М.; Наука, 1967г.36-50с.
24. Выготский Л.С. Мышление и речь.Том 2, М.1982г.
25. Леонтьев А.Н. Деятелность. Сознание , личность. М. 1975г. 31 с.
26. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. Том 2, М.1979г.
27. Баранов Г.В. Рефлексивное управление и рефлексивная структура решений в играх двух лиц со строгим соперничеством.//кн. Проблемы принятия решения. М: Наука, 1976г.
28. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М. Педагогика. 1946г.
29. Исследование проблем психологии творчества. //Под.ред. Пономарева Я.А.М.1983г. 336с.
30. Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. М, 1996.
31. Фрухт Э.л. Диагностика нервно-психического развития детей 1-го года жизни // Пантюхин, Пеюра К.Л., Фрухт Э.Л. Диагностика
нервно-психического развития детей нервных трех лет жизни. 1979г.
32. Разенкова Ю.А. Коррекционно-педагогическая работа с детьми первого года жизни группы риска в условиях дома ребенка: Дисс. Канд.Пед.наук. М, 1998г.
33. Бехтерев В.М. Коллективная рефлоксология. М, 1921.
34. Фрейд 3. Введение в психоанализ. М, 1990г.
35. Фрейд 3. Я и он. Тбилиси, 1989г.
36. Бабаева Л.Д. Развитие личности школьника и его способности. - СПб,1997.
37. Грузенберг С.О. Психология творчества - СПб, 1996.
38. Дружинин В.Н. Проблема общих спососбностей. СПб, 2001.
39. Лейтес С.Н. Способности и одоренности в раннем возрасте. М, 1995.
40. Матюшкин А.А. Интеллект и развитие у школьников. М, 1994.
41. Перкинс Д.Н. Творческая одаренность как психологическое понятие. М, 1988.
42. Щадриков В.Д. Одаренность и талант. М, 1999.
43. Бывают выдающиеся дети. Н.С.Лейтес //Семья и школа, №9, 1990г.,стр.31.
44. Воспоминания размышления, беседы. Лейтес Н.С. //Психологический журнал. Т.13,№11, 1992, с. 147-165.
45. Выготский Л.С. Воображение и творчество в детском возрасте. Психологический очерк: Кн. Для учителя. М, Просвещение, 1991г.
46. Жарықбаев Қ.Б. Психология. А., 1980
47. Жакупов С.М. Психология познавательной деятельности. А., 1992.
48. Бердібаева С.Қ. Танымдық процестердің психологиясы. А., 2005
49. Д.Б.Элконин.Психология игры. М., 1978 с.358
50.Овчарова Р.В. Практическая психология образования-М.: Академия,
2003.-448с.
51.Прихожан А.М. Причины, профилактика и преодоление тревожности-
//»Психологическая наука и образование», 1998, №2 с.11-17.
52.Прихожан А.М. Тревожность у детей и подростков: психологическая
природа и возрастная динамика. – М.: Московской психолого-социаль-
ный институт; Воронеж: Издательство НПО «Модэк», 2000
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті
Психология және әлеуметтік педагогика кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мектепке дейінгі жастағы балалардың қорқынышы мен үрейін,
эмоциясын психологиялық түзету жұмысында
ертегітерапиясының ролі
050503 – Психология және шет тілі мамандығы бойынша
Орындаған:
ППФ, психология және шет тілі
мамандығының күндізгі бөлімінің
4 курс студенті: Даулетқұлова А.Ш.
Ғылыми жетекшілері:
Психология және әлеуметтік педагогика
кафедрасының психология ғылымының докторы профессоры Каримова Р.Б.
аға оқытушы: Тукебаева С.А.
Кафедра меңгерушісі:
Психология ғылымдарының
докторы, профессор Р .Б. Каримова Р.Б.
--------------
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
І
Мектепке дейінгі жастағы балалардың қорқыныш пен үрейді психологиялық түзету жұмысында ертегітерапиясын қолданудың ролі жайында.
1.1.
Жеке адамда қорқыныш пен үрейдің туындау себептері жайлы шет ел және отандық психологтарының теориялық зерттеулеріне талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2.
Мектепке дейінгі жастағы балалармен психологиялық түзету жұмысында ертегітерапиясын қолданудың маңыздылығы жайында ... ...
18
1.3.
Психологиялық түзету жұмысын жүргізудің мәселелері ... ... ... ... ... ... .
29
1.4.
Мектепке дейінгі балалардың психикалық дамуы мен танымдық процесстерінің психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
36
ІІ
Мектепке дейінгі жастағы балаларының ертегітерапиясы арқылы қорқынышы мен үрейін психологиялық түзету жұмысын зерттеудің эксперименттік- зерттеу барысы.
2.1.
Зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
2.2.
Зерттеу әдістеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
2.3.
Зерттеуден алынған мәліметтердің нәтижесін өңдеу ... ... ... ... ... ...
68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
74
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі:
Қазақстан Республикасының білім туралы заңында көрсетілгендей, адамзат құндылықтарының ғылымы мен тәжірибе негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға қажетті жағдайларды жасау білім беру жүйесінің негізгі міндеті болып отыр. Саналы мақсатты бағдарлы тұлғаны қалыптастыру–ең басты бүгінгі қоғамымыздың жоспарлы қағидасы.
Жалпы, алдымызда қойылған мәселені зерттеуде, туындайтын қарама-қайшылықтарды шеше білуіміз керек: біріншіден, түзету жұмыстары арқылы балаға көмек беруде, баланың психикасын, әл-ауқатын жақсартуға, мінез-құлқындағы келеңсіз жағдайлардың өзгеруіне, уақытын саналы түрде өтуін бақылап, мақсатсыз уақытын өткізуін қадағалап, олардың дербес даралық ерекшеліктері мен қабілеттерінің дамып қалыптасуына жағдай жасау кезінде туындайды; екіншіден, психологтар, ата-аналар, педагогтар тарапынан ықпал етіп және өмір тәжірибелерін ескермеу, ынта-ықылысқа қанағатсыздық таныту, үнемі қатулық таныту және психологтың арнайы түзету жұмыстары арқылы ықпал ету, эмоциялық жағымды белсенділіктерін туғызып,өзін-өзі түсініп, кемшіліктерін жоюға ұмтылыс беру арасында қайшылық болады.
Осы келтірілген қарама-қайшылықтарды жеңу арқылы психологиялық мүмкіндіктерін анықтау және түзету жұмыстары арқылы психологиялық көмек беру зерттеу жұмысының мәселесін құрайды.
Мектепке дейінгі кезең – адам өмірінің ең қысқа бөлігі бар-жоғы алты-жеті жылы ғана. Бұл кезеңде даму барысы ерекше күшті әрі талпынысты болады.
Бұл кезең кейінгі психикалық дамуға маңызды әсер етеді. Мектепке дейінгі тәрбие тұжырымдамасында былай делінген: Осы балалық кезеңнің ерекшелігі мынада, яғни ол негіз болатын жалпы дамуды қамтамасыз етеді. Балалардың психикалық қасиеттері мен сапалары қалыптасып қана қоймай, оның бүкіл айналаға көзқарасы өзгереді [1,11].
Мектепке дейінгі балалық шақтағы ұлттық мәселелер төңірегіндегі көптеген шетелдік, кеңестік, отандық ғалымдар орасан еңбек етті. Олар: Л.С. Выготский, А.Н. Матвеев, Ж. П. Пиаже, В., С. Холл,А. Кусмеуль, И. Тен, Д. Б. Эльконин, Л.Ф. Обухова, Л. А. Ленгер, А.В. Запорожец, В.С. Мухина, Б.Г. Ананьев, С.Л. Рубин, С.Л. Рубинштейн, А.Р. Лурия, Е.З. Неверович және тағы басқалар.
А.Н. Леонтьев пікірінше, Мен өзім формуласы бала орнын тауып тұрған ұлттық ситуацияның мәнін білдіреді [2,509].
Ал, Л.С. Выготскийдің жоғары психикалық функцияларды қалыптастыру заңы баланың мәдени дамуының ең басты мәселесі деп қарайды және бұл функциялардың дамуында орта дамудың қайнар көзі болады.
Баланың мәдени дамуы оның өсуі, пісіп-жетілуімен органикалық дамуымен түсіндіріледі [3, 409].
Осы аталған мәселелердің барлығы біздің зерттеу мәселеміздің өзектілігіне әкеліп соқтырады. Мектепке дейінгі кезең жауапты да күрделі кезең. Осы келтірілген қарама-қайшылықтарды жеңу арқылы психологиялық мүмкіндіктерін анықтау және түзету жұмыстары арқылы психологиялық көмек беру зерттеу жұмысының мәселесін құрайды.
Жоғарыда аталған ғалымдар еңбектері елеулі пайда келтіргенмен де, қазіргі таңдағы түрлі даму жағдайларына орай өзгеше көзқарастардың қарастырылуын қоғам болып қажетсініп отыр. Сондықтан да біздің зерттеуіміздің дәл осы бағыты өзектілігі де маңызды болып табылады. Мектепке дейінгі жастағы балаларының қорқынышы мен үрейін, эмоциясын зерттеу арқылы ұлттық ерекшеліктеріне баса назар аударып отырмыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты : мектепке дейінгі жастағы балалардың қорқынышы мен үрейін психологиялық түзету жұмысында ертегі терапиясын қолданудың тиімділігін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. психологиялық еңбектерді зерттеулерге теориялық талдау;
2. мектепке дейінгі мекеме балаларының қорқынышы мен үрейін психологиялықпен басқада танымдық процесстерімен өзара байланысын анықтау;
3. мектепке дейінгі мекеме балаларының қорқынышы мен үрейін зерттеуге арналған әдістерді іріктеу, түзету жұмысы бағытында жаттығуларды таңдау
және зерттеу әдістемелерін қазақ тілінде ұлттық менталитетін ескере отырып жүргізу;
Зерттеу объектісі: №1-ші қалалық балалар үйі.3-4 жастағы 15 балалар және 5-6 жастағы балалар бүлдіршіндер.
Зерттеу пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың қорқыныш мен үрейін , эмоциясын ертегітерапиясымен психологиялық түзету жолдары
Зерттеу болжамдары: мектепке дейінгі балалардың қорқынышы мен үрейін психологиялық түзету барысында қазақ ертегілерін ертегітерапиясы ретінде қолдану психологиялық түзету жұмысының тиімділігін арттырады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері:
1. Зерттеу жұмысының С.Л.Выготскийдің мәдени-тарихи даму тұжырымдамасындағы баланың мәдени даму теориясы;
2. А.Н. Леонтьевтің баланың психикалық дамуындағы іс-әрекет теориясы; Ж. Пиаженің баланың интеллектеуалды даму теориясы;
3. Д.Б. Элькониннің баланың жетекші іс-әрекеті жөніндегі ілімі; Ж. Пиаженің бала ойлауы – генетикалық психологияның зерттеу пәні деп санайтын теориясы құрайды.
4. П.Я. Гальпериннің ақыл-ой іс-әрекеттерін сатылы қалыптастыру теориясы
Зерттеудің әдістері:
1. контент- талдау әдісі
2. бақылау әдісі
3. салыстырмалы талдау
4. математикалық өңдеу
Зерттеудің әдістемелері:
1. Бояулар политрасы әдісі
2. Көңіл- күй политрасы әдісі
3. ертегітерапия әдісі ( психологиялық түзету тренингтері)
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мынада: мектепке даярлық тобы кезеңіне берілген психологиялық сипаттама қатары өзге бір қырынан толықтырылды.Сонымен қатар қазақ бала бақша тобындағы балаларына жас ерекшеліктеріне қарай танымдық процесстерін дамытуға және түзетуге арналған әдістемелік құралдар, ата-анаға, тәрбиешілерге көмекші құрал жабдықтар ретінде көмек бола алады.
Зерттеудің практикалық құндылығы: мектепке дейінгі балаларының жалпы психикалық дамуында ертегітерапиясын қолдану тиімді әрі сонымен қатар дер кезінде психологиялық көмек беруді қамтамасыз ете алады..
Зерттеу жұмысының құрлымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, теориялық және эксперименттік бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жалпы жұмыс көлем беті: 74
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 52
І-тарау. Мектепке дейінгі жастағы балалардың қорқыныш пен үрейді психологиялық түзету жұмысында ертегітерапиясын қолданудың ролі жайында.
1.1. Адамда қорқыныш пен мазасыздықтың туындау себептері жайлы шет ел және отандық психологтарының теориялық зерттеулеріне талдау жасау.
Қорқынышта кез-келген адам немесе обьект өзінің заты болып көрінеді. Кейде қорқыныштар нақтылықпен байланысты емес болып, мұндай қорқыныштар түсініксіз күйде қалады. Қорқыныш кейде уайым, балалық шақта қалыптасқан сезімдердің байланысы. Жиі болған уайымның арқасында қорқынышпен байланысты мазасыздық туындайды.
Қорқыныштың себептері төрт класқа бөлінеді:
1) сыртқы оқиғалар және процестер;
2) еліктеу және қажеттіліктер;
3) эмоциялар;
4) субьектінің когнитивті процестері.
1. Сыртқы оқиғалар мен процестер.
Бұл бөлім оқиғаның бастысы, қорқыныш шақыра және нейрон процестерін қоса эмоцияның белсенділігін арттырады. Қорқыныш өзінің интенсивтілігіне тәуелді бола алдын-ала сезіну, сенімсіздік, толық түрде өзін қорғай алмайды. Үміттің көрінбеу сезімі, қауіптілік сезімі және бақытсыздық болып көрінеді. Адам өзінің психологиялық ‘’Меніне’’ қауіптің келуін сезінеді.
2. Еліктеу және қажеттіліктер.
Адамның уақыт бірлігіне байланысты туындаған қорқыныштар. Қорқыныштың себебі ретінде еліктеу және гомеостатикалық процестердегі эмоциялық пен когнитивті процестерді салыстыра гомеостазиске еліктеу және сақтау қорқыныштың маңызын арттырады. Еліктеу соншалықты маңызды, ол өсу дәрежесіне түскен кезде, эмоция тудырады. Кейде қажеттілік ауада сондай күшті, еліктеу белсенділігін туғызады, қорқыныш глобалды реакция бола, ашу тудырып, ауырсынуды күшейтіп, реакцияны белсендіреді.
3. Эмоциялар. Эмоциялық күйлер.
Қорқыныш эмоциялық үлкен күшті, индивидтің мінез-құлқына, ойына, қабылдауына, байқамай әсер етеді. Басқа эмоцияларға қарағанда адамға ұстамды әсер етеді. Қорқынышта қабылдау шектеліп, адамның перцептивті өрістегі үлкен қабылдау мүмкіндігінің қызметі тоқтайды. Ойды баяулатып, көлемін ригидтейді. Бұлшықеттер қысымға келіп, индивид мелшиіп қатып қалып, қозғалмай тұрып қалады. Қорқыныш мінез-құлықтағы еркіндік дәрежесін тоқтатады.
4. Субьектінің когнитивті процестері.
Таным процестерінде қорқыныш болған жағдайдағы күйі. Когнитивті процестер қорқыныштың себептерін қарастыра, еске түсіру мен елестер қорқыныш тудыруға жетеді. Егер адам қателікті қауіптің негізі деп санаса, ол қорқыныш. Кез келген оқиға болжам қалыптастыру және антисипация, тікелей кездесу арқылы қорқыныш негізін тудырады 47;23.
Қорқыныш бұл абыржу қатаң туындайтын жауап. Г. Юнг бойынша қорқыныш – бұл түсініксіз сансыз құбылыс, күтпеген қауіптер мен өлшемге толы деген 19;65.
Бірақ кім өмірдің барлық сынақтарынан бас тартса, оның өмір сүруін тұншықтырған жөн
Қорқыныштар:
1. Табиғи қорқыныштар
2. Әлеуметтік қорқыныштар
3. Өзіміз жасайтын қорқыныштар
4. Өлім мен кәріліктен қорқу15
Қорқыныш қашанда адамның қара көлеңкесі сияқтанып, өне бойы оның серігі болып келді. З.Фрейд өзіне тән үлкен сенімме Қорқынышты адамның туылу актісі кезінде басталады,-дейді, яғни туылу процесінде жағымсыз сезімдер бірігіп, соматикалық түйсіктерден бастауын алған өлім қаупі мен қорқыныш біздің өмірімізде өне бойы қайталанып отырады екен 57;32.
Шошу, қорқыныш және қызығу-қозу жекеленген компоненттерде пайда болады. Олардың арасындағы тұрақсыз теңсіздік, теориялық тұрғыда маңызды мағына болып, мазасыздықты зерттеуге жол табады. Қорқыныштың себептері әртүрлі оқиғалар, қауіптер.
Боулби бойынша қорқыныштың себебі:
қауіптің болуы
алдын-ала қамтамасыз ету.
Грэй қорқыныш деп оқиға күткен уақытта немесе сол орында болмайды деп көрсеткен. Алдын-ала туындайтын қорқыныш контекстке тәуелді, темпераменттегі индивидуалды айырмашылыққа және орналасуына, тәжірибеге, тұлға жасына байланысты деп қарастырған. 33
Томкинс бойынша қорқыныш ’’кенеттен тыс бостандық күшті және ұзақ болса қорқыныш, толық болса қуаныш, ал толық емес түрде мазасыздық әкеледі’’ 38;56.
Қорқыныштың детерминанттары:
Туа пайда болған детерминанттар. Грэй қорқыныштың барлық себептерін төрт категорияға бөлген:
1) интенсивті;
2) жаңашыл;
3) эмоционалды өңделген синалдар себептері;
4) әлеуметтік өзара әрекетте туындаған.
Ауруды сезіну немесе қатты дыбыс, интенсивті стимулдар, бей таныс адамдар, жаңа нәрселер адамдарда қорқыныш шақырады. Грэй стимуляцияның аздығы, белгілі уақытта стимулдың жоқ болуы қорқыныштың анықталған сипаты деп көрсеткен. Кез-келген ситуация немесе жағдайлар, жаңа стимулдың ұзақ уақыттағы түрлердің мүшелердің белгілі бөліміне қауіп төндіруі қауіптіліктің эмоциясы-өңделген сигналдар болып табылады. Мұның негізгі себебі, жоғары қызмет ету мүмкіндігі, яғни ашу мен қиянаттың айқындығы стимулды иллюстрациялайды.
Боулби туа пайда болған детерминанттарды жіктей ‘’табиғи стимулдар’’ деп өңдеді. Ырықты стимулдар, табиғи стимулдарға қарағанда тәжірибелік түрлердің өзгертілуіне орай, психоаналитикалық көзқарасқа қарсы, қорқыныш қайғыру кезеңінде қауіптілікті бастан кешіреді. Табиғи қорқыныштар: жалғыздық, таныс емес, кенеттен жақындық, стимулдың өзгеруі, биіктік пен ауруды сезіну. Барлық ситуацияларда қорқынышты сезіну тенденциялары, патология немесе инфантилді табиғи түрде қарастырылу керек. Бұл адамның туғаннан бастап кәрілік шаққа дейін тән. Қорқыныштың пайда болуы түрлері ситуациялармен байланысты шын мәнінде қауіптіліктің жоғары ықтималдығына ие болады. Бұл мәдени немесе жинақталған қажетті белгілер болып табылмайды.
Қорқыныш стимулдары табиғаттан туындаған қараңғы, бөтен, жануарлар және т.б. таныс емес нәрселерден қорқу.
Қорқыныштың табиғи стимулдары жас ерекшелігімен байланысты, дамуы мен жетілу процестеріне тәуелді.
2. Қорқыныштың мәдени детерминанттары.
Кейбір қорқыныштың себептері, алдыңғы бөлігінде қарастырғандай мәдени жағдайлар мен тәсілдердің әсеріне бейімделген, мағыналық ұғымы пайда болып, мазасыздану білінеді. Қатты емес сигналдағы бос үрей қорқыныш тудырады. Көптеген мәдени детрминанттағы қорқыныштар табиғи детерминанттармен бірге рационализация және проекция арқылы, әртүрлі формаларын бейнелейді. Жай түскеннен қорқыныш, найзағайдан болған қорқыныштар рационализациядағы қорқыныштар.
3. Қорқыныштың дифференциясы. Экспрессивті және моторлы актілерді қарастыра, қорқыныштың индикаторлары: қозғалыстың бәсеңдеуі айқын қорыққан бейне, дірілдеп немесе үрпие қарау, қарым-қатынасқа түсуден бас тарту.
Чарлсворт қорқыныштың индикаторларын қысқа уақытта немесе ұзақ мерзімдегі мінез-құлықтың тоқтауы, бәсеңдеуі, жоғары ұстамсыздық, салмақты, қорыққан бейне, тіпті жақсылап үңілсе, күлкі мен жымиюды көре аламыз деген.
Қорқыныш сенімсіздік сезімімен байланысты бола біріншіден, қауіптіліктің қарым-қатынасын, нағыз табиғи тұрғыдан, бұл қауіптіліктің қалай әсер етуінде көрінеді. Ситуациядағы жоғарыда импульсивті бейімделген реакция ретінде әрекетке дайын болуы тиіс. Екіншіден, импульсивтік бейімделмеген мінез-құлық осы ситуациядағы реакциядағы шақыратын ашу эффективті емес форма. Белсенділігі жоғары ситуациядағы айқындалған қорқыныш күшті болып келеді. Қорқыныштың күштілігі мінез-құлықтың типіне, оған көмеккке келу формасын тауып алады. Қорқыныштың әлеуметтік гуманизациялау, әлеуметтік тәсілі, аффективті, когнитивті бағдарға әсері, адамгершілік тану идеологиясына түйсіну дәрежесіне әкеледі.
Қорқыныштың себептері мен салдары:
Қорқыныш пен бастан кешіру арасындағы өзара байланыс индивидтің даму процесінде ата-аналарынан, достарынан, жақын адамдарынан, бөліну уайым әкеледі. Бұл уайымнан қосымша барлық даму процесінде қауіптіліктің болуы, мазасыздықтың туындау тәсілінің бір нәрсеге байланысы, тыныш айлақ тәрізді жалғыздықтан және басқалардан құтқару 47;98.
Қорқыныштың елестермен және жеккөрінішті заттармен өзара қатынасы: Мұнда өзін кінәләйтін ‘’Мен’’ жексұрын көрініп, мұндай жағдайда кінәлі ‘’Мен’’ кінәлаған ‘’Меннен’’ қауіптеніп дұрыс деп таниды. Адам өзінен қорқады.
Қорқыныш пен ар-ұят арасындағы байланыс: Егер әлеуметтену қорқынышы, ар-ұяттың көмегімен жетсе индивид әруақытта қауіпті сезінгенде ұятқа ұшырайды. Қорқыныш пен ар-ұят арсындағы өзара байланыс жоғары дәрежеде психологиялық энтропияға әкеледі. Балл зерттеу жүргізе, гипноздық ұйқыда өзінің зерттелінушілеріне ’’таза’’ сүйсіну әдісін қолданады. Зерттелінушілер өздерінің қорқыныш сезімдерін айта келіп, гипноз күйінен шыға алмай эмоциялық интенсивтілігі төмен түскен. Мазасыздықтың жалпы белгісі дененің сууы мен қысымы көтерілген. Осыдан кейін зерттелінушілерде қорқыныштан жасыру тілегі пайда болған. Зерттеу қорытындысында негізгі белгілер конфликтісі бұл адам өзінің сезімін қарапайым формадағы екі жақты мінез көрсете, өзінің табиғи қорғану қызметін атқара, инстинктімен өзін-өзі сақтайды. Бұл екі қарама-қарсы тенденция қорқыныштың алғашқы сәттегі таңданыс пен мінез-құлықтың арнайы бейімділігінен көрінеді.
Опара Бальзак: Қорқыныш - организмге өте күшті және ауыр әсер ететін құбылыс, адамның барлық қабілетінің артуы немесе толық құлдырауы. Сонымен бірге қорқыныш организмнің қауіптілікке қалыпты реакциясы. Сыртқы ортаға дайындықсыз адамда тұрақты түрде қорқыныш болады.
Фобия- гректің (phobos) қорқыныш –нақты мазмұны бар, субьектіні белгілі бір фобиялық жағдайда ұстайтын және вегатативті дисфункцияларымен (жүрек қағысы, қара терге түсу) жанасатын қорқыныштарды бейімделмеген түрде үздіксіз сезіну 49;23.
Адамға қауіпті ситуацияларда жағымсыз сезім мазасыздық туындайды. Адам мазасыздықты сезіне тынышсызданып, бір орында тұра алмайды. Адамға эмоционалды қолдау беріп, психологиялық шынайы көмек жасау керек. Шектен тыс мазасыздық адамның психикалық іс-әрекетіне әсер етіп, өзінің мінез-құлқыны бақылау жоғалтып, дүниені тек ‘’қара көзілдірікпен’’ көреді. Жиі мазасыздану мен қорқыныштар адамның тұлғалық сапасына әсер етіп, бұзады. Адамның жиі бойкүйездігі, депрессия қажытып, комулятивті эффект береді.
Қорқыныш басқа жағымсыз мазасыздану тәрізді адам үшін зиянды. Қоршаған орта мен әлеуметтік ортада кез-келген эмоция белгілі функцияны орындайды. Қорқыныш адамды артық қауіптен, әрекетті, жүріс-тұрысты реттеп, жарақат алу мүмкіндігінен сақтайды. Қорқыныштың ,,қорқыныш,, қызметі инстинктивті жүріс-тұрысты сақтай, өзін-өзі сақтауды қамтамасыз етеді 2;76.
Қорқыныш жүріс-тұрысты қалыптастыруға көмектессе, мазасыздану психиканың мынандай қалыпты қызметтеріне қажет:
Адам ресустары –әртүрлі мәселелерді шешудегі оның жалпы мүмкіндігі.
Нақты мәселені шешу үшін жеке энергетикалық мүмкіндігі.
Мәселенің кенеттен туындауы оның өту барысы.
Таңдап алуы - қорғану. 33
Қорқыныш сезімінде реакцияның заңдылық құбылысы толық орындалмаса, адамның барлық ойлары мен қылықтарын өзіне тәуелді етеді. Қорқыныш кез-келген қарапайым мәселені күрделіге айналдырып, күрделіні шешілмейтіндей көреді. Қорқыныш күйінде адам өзінің іс-әрекетін бақылау және дұрыс шешім қабылдау қабілетін жоғалтады. Қорқыныш күйі ауруды, суық пен ыстықтың әсерін, аштық пен құрбандыққа сезінуді күшейтеді. Сол уақытта қорқыныш адамның әрекетін басқара алатын стимулятор бола, оны тез және белсенді қимылдауы мен тез ұғынуы мүмкін. Қорқыныш сезім органдарының қабылдауына күш бере, шешімді нақтылауға көмектеседі.
Қорқыныш құтқару сәттерін азайтып қоймай, оған күш түсіреді.
Қоршаған ортаға үйренуге көмектесетін және табиғатпен дұрыс қарым-қатынасты анықтауға мүмкіндік беретін түрлі эмоциялармен қатар қорқыныш бабаларымыздың мұрасы.
Биология ғылымының кандидаты В.Б.Сапуновтың болжамы бойынша, ежелгі жабайы адам эволюциялық іріктеу кезінде тек сол қорыққанының арқасында аман қалып өз ұрпағын жалғастыра алған дейді.
Адамның кейде сезінетін, қиялдайтын, ойлайтын толғаныстары сияқты қорқынышта оның ішкі өмірінде көп көрініс табатын феномендердің бірі болып табылады. Қорқыныш адамның қауіптілікті сезінуі қауіптіліктің көзі, өмірге және денсаулыққа қауіп төнуі. Мүмкін болатын табиғи апаттарда қорқыныштың туындауын стимулдайды. Адам үшін қоршаған дүние-бұл әлеуметтік дүние, көптеген әлеуметтік қорқыныштар адам үшін жауапты және мәнді оқиғалар, өзіндік шешім қабылдау, күтпеген қиыншылықтарға кездесу. Үрей-қорқыныштың дамуына жеткен кезеңі, ауыр психологиялық жарақат. Бұл кездейсоқ апаттарда (жер сілкінісінде, ірі катастрофаларда) болады. Табиғи және заңдылықты өлім қаупіне реакция деп қабылдау.
Адамда абсолютті тұрғыда қорқыныштың болмауы мүмкін емес. Патология-қорқынышты жекелегенде емес қорқыныштың болмау жағдайындағы өлім қаупі. Адамдардың тұлғалық қасиеттерінің жеткілікті дайындығы, қауіпті ортада өзін ұстау қабілеті, психикадағы басқа ойларға жол бере, сезім, түрткілерге нұсқау береді. Француз саяхатшысы Э. Бишоп өмірде қорқынышпен шыныққан атлеттен, өзінің моралдық тұрақтылығын сақтаған әлсіз артық деген.
Адамдар арасында мазасыздық бұзылыстарда көптеген дәлелсіз қорқулар. Миллиондаған адамдар әр күн сайын бақытсыздық болғанына мазасызданады. Оқиғалардың көпшілігі біз қорқатын ықтималды заңдылықтармен өмір сүруге үйренеміз.Қорқынышпен азаптанған адамдар оларды өздерінің қауіптенетін ситуацияларын сезінеді, бірақ, өздеріне ондай ой келгенше өздерін керемет сезінеді. Біздің әрқайсымызды ерекше сендіретін қорқыныш бар.
Бұл жұмыс қарастыратын құбылыс әрбір адамға таныс. Шынында да, талдау тақырыбы эмоциялар болғанда, әсіресе- қорқыныш болса, не айтылып жатқанына нұсқау жасаудың қажеті шамалы. Адамның кейде сезінетін, қиялдайтын, ойлайтын нәрселерін субъективті арнайы, кейде өте айқын бояйтын толғаныстары сияқты қорқыныш та оның ішкі өмірінде көп көрініс табатын феномендердің бірі болып табылады. Эмоцияларды көрсетудің ең маңызды формасы тіл. Эмоциялар қысқа мазмұны (қандай қорқынышты... Ойбай... т.б) және едәуір айнымалы мағыналардан тұруы (өз фобияларын, өзінің қорқынышын мойындау, суреттеп беру т.б.), жазбаша (өлең, күнделік түрінде, нақты жағдайда қазақ фольклорындағы мәтін түрінде) болуы мүмкін.
Сонымен, қазақ ертегілерінде қорқынышты төрт топқа бөлуге болады:
Бірінші топ- табиғи қорқыныш:
найзағай, күн тұтылуы, жер сілкінісі, су тасқыны, аңдардан, астрологиялық құбылыстардан қорқу.
Екінші топ-әлеуметтік қорқыныштар:
діни қорқыныштар;
соғыс;
жауапкершіліктен қорқу;
ел алдында сөйлеуден қорқу;
құлдар мен күңдердің қорқынышы;
хандар мен басқарушылардың қорқынышы;
жетім қалудан қорқу;
перзентсіз қалудан қорқу;
жалғыз ғана перзентпен шектеліп қалудан қорқу;
медициналық қорқыныштар (ауру-дерт, емделуден, бақсы-балгерден қорқу).
Үшінші топ- ішкі, яғни өзіміз жасайтын қорқыныштар:
жоқ нәрседен қорқу;
қараңғыдан қорқу;
өзінің ойы мен іс-әрекетінен қорқу;
болашақтан қорқу.
Төртінші, жеке ешбір топқа енбейтін өлім мен кәріліктен қорқу.
Қорқынышты сипаттайтын мағыналық бірліктер, ал келесі контент талдауда зерттеу индикаторлары болатын тіл құралдары ретінде мыналарды көрсеттік:
1. қорқыныш (тура мағынадағы қорқыныштың мәтіндік белгісі ретінде).
2. үрей ( жалпы қорқыныш түрлерінің барлық топтарына ортақ топ ретінде)
3. шошу (жалпы қорқыныш түрлерінің барлық топтарына ортақ троп ретінде)
4. сақтану (қорқыныштың бірден бір алғышарты ретінде)
5. аштық (биологиялық немесе біздің тақырыпта табиғи қорқыныш элементі ретінде)
6. өлім (негізгі биологиялық қорқыныштың ең жоғары деңгейі, ал біздің тақырыбымызда төртінші топтың бірлігі ретінде)
7. жалғыздық (әлеуметтік қорқыныштардың бірі ретінде)
8. перзентсіз қалу (әлеуметтік қорқыныштың бір түрі ретінде)
9. зындан (қараңғыдан қорқұдың фольклордағы прототипі ретінде)
10. жазадан қашу (жаза алдындағы қорқыныш немесе жауапкершіліктен қашу мағынасында)
11. жетімдік (қазақта әлеуметік үлкен мәселеге айналуына байланысты алынды)
12. қорқынышты аңдар (ауыз әдебиетіне тән бірден бір образдық құрал ретінде)
13. кәрілік (адамның тарихи мағынада ең көп кездесетін қорқыныш сезімімен байланысты, өлім мағынасымен ұштасатын мағыналық бірлік ретінде)
14. соғыс (әлеуметтік қорқыныш ретінде көптің (массовый) тақырыбы болуына байланысты алынды)
15. жау (соғыс қорқынышының бір элементі ретінде)
16. дұшпан (әлеуметтік қорқыныш ұялататын, бейбіт өмірде де, соғыс барысында да әрекет ететін мағыналық құрал ретінде)
17. қауіп (қорқыныштың анықтамалық бірлігі ретінде)
18. құдай (діни қорқыныштың тақырыптық элементі ретінде)
19. ауру-дерт (өліммен, сақтанумен, кәрілікпен ұштасатын, ал күнделікті өмірде жеке медициналық қорқыныш ретінде)
20. мыстан (өзіміз ойлап табатын, яғни қияли шығармашылықтың жемісі ретінде)
21. айдахар (қорқыныш тудыратын кейіпкер ретінде)
22. табиғи құбылыстар (су тасқыны, найзағай, сел жер сілкінісі, күн тұтылуы т.б.)
23. дию (қорқыныш тудыратын кейіпкер ретінде)
24. жезтырнақ (қорқыныш тудыратын кейіпкер ретінде)
1.2. Мектепке дейінгі жастағы балалармен психологиялық түзету жұмысында ертегітерапиясын қолданудың маңыздылығы жайында.
Кейінгі кездері Ертегітерапиясы көптеген әйгілі және арнайы басылымдарда үлкен орын алуда.
Жалпы Ертегітерапиясы дегеніміз не, ол адам жанына қаншалықты қажет деген сұрақ туындайды. Осыған орай еске бір өткен жағдайда еске түсіруге болады. Бір сәтте біз банкте қаруланған күзетпен тоқтатылған едік. Олар бізден қайда оқитынымызды және жеке құжаттарымызды өтінді. Біз ертегітерапиясында оқитынымызды айттық. Сол сәтте олар өздерін ертегілерімен емдеуді сұранды.
Осы орайда тоқтала кететін болсақ, әрине біздің бұл өмірде көптеген стресс және ауқымды ақпарат көлемінде жанымыздың ертегіні қажет етуі айқын көрінетінін байқауға болады. Бұл жерде жан ертегіні қалайды яғни басқаша айтқанда жан бақытты немесе ғажайып сәтті, өткендегі керемет балалықты сезіну деп қарастырады.
Ертегітерапиясы дегеніміз не? Деген сауал туындайды. Оның негізгі жауабын қарастыратын болсақ, ең бірінші кезекте ертегімен емдеу ұғымы еске түседі. Ертеден келе жатқан білімдердің өзі ертегімен ұштасып отырады. Мысалы: ертегі, миф, дастандар ертегі тарихтарымен дүниеге келіп отыр. Яғни бұл дегеніміздің өзі білім-қайғыны ұлғайтады немесе жанды емдеудің бірден-бір қажетті жолы. Біреулер үшін ертегітерапиясы ертегімен емдеу болса, енді біреулер үшін ол-түзету жұмыстарының бір жолы да, ал келесі біреулер үшін ол өмірдегі негізгі білімді жеткізудің бірден бір жолы.
Ғылымда ертегітерапиясы- практикалық психологияның кейінгі жаңа бағыты болып табылады. Әрине ғылыми мектеп үшін бағыт 15-20 жыл көп уақыт емес. Ал бір жағынан қарастыратын болсақ ертегітерапиясы ол ежелден сақталып келе жатқан дәстүр деп қарастыруға болады. Себебі адам баласына сөз арқылы демеу жасау, көмек беру болып табылады. Ең қызығы қазіргі таңда ертегі деп шынайлылықта болмайтын жайттарды айтады. Жалпы алғанда шынайлылық емес дегенді қалай түсінуге болады? Сол үшін ертегі арасында екі түрді анықтауға болады. Оның бірі: Яви болса, ал екінші Нави болады, яғни ол басқаша айтқанда: әлеуметтік және нәзік шынайлылықтың әлемі деп тануға болады. Сыйқырлы ертегілелерде әлеуметтік әлем жіңішке әлемге орналасады да, сол жерде ең негізгі сәттер болып жатады. Ертегі соңында бас кейіпкер қайта әлеуметтік әлемге яғни Яви әлеміне орналасады. Дегенмен енді ол бұрынғыдан мүлде өзгеше болады, себебі Нави әлемінде алған тәжірбиесі оны мүлде өзгеріп жібереді.
Сол себепті осы жайтқа байланысты ертегіде болған жайттар шынайлылыққа алып келеді. Дегенмен олар әлеуметтік қатынастарда емес, ол адам жанының ішкі әлеміне шынайы болып кездеседі. Осы мысалға қарап психология ғылымы жан туралы ғылым деп тағы айта кетуге болады. Яғни көптеген дастандарда болып жатқан жайттар адам жанында туындайды деп қарастырамыз. Сол себепті де адамның нәзік жанын зерттеу үшін біз ертегі, аңыз, дастандарды қолдаунуымызға болады.
Ертегітерапиясының негізгі отаны ол Санкт-Петербург қаласы болып саналады. Ертегітерапиясы көптеген ресейлік практикалық психология салаларында пайда болған. Дегенмен ертегітерапиясын өзге де психологиялық мектептерден бөліп көрсетуге болмайды, себебі қазіргі таңда оқушы бойына дәріс беруде немесе кеңес беру барысында тек құрғақ теория қолданбайды, сонымен қатар практика да жедел даму үстінде. Ертегітерапиясының негізгі мазмұнын түсіну барысында практикалық психологияға сүйене отырып оның негізгі этаптарына тоқтала кетуге болды. Ең қызығы ертегітерапиясы негізгі үш этаптардан тұрады жне сол этаптар ертегітерапиясының негізгі тұжырымдамаларын ашып көреткен.
· Спонтанды құрылу және тарихты жеткізу этапы. Ертеден-ақ адамдар бір-біріне көрген, естіген, білгендерін жеткізіп әңгімелеп отырады. Осы ертегілер, дастандар, авторлық ертегілер өзіндік ерекшеліктерімен көрініп отырған. Көптеген ертегі айтатындар осы салада этаптарды жалғастыруда. Олардың бірі ретінде мысалға Ганс Христиан андерсенді атап өтуге болады. Этаптардың бұл түрі көптеген ежелгі ертегілер тәжірбиесін көрсетіп, әлеуметік өмір тәжірибиесін көрсетеді.
· Метафорикалық материалды ғылыми ойлау этапы. ХІХ ғасырда көптеген білімді адамдар ойында фольклорлы материалды жинақтауды сақтап қалу мәселесі тұр. Психоанализ теориясының қалыптасуына сәйкес бірнеше мамандар мифологиялық символизмі жасырын түрде қолдана бастады. Біздің мамандарымыздың ең алғашқы карл Густав Юнг психологиялық ертегі бағыттарын, дастандарды, мифтерді атап көрсеткен. Юнг еңбектерінің көмегімен қазіргі таңда психотепапевттер ертегінің негізгі адам жанының негізгі ритмдерін, жан бағыттарын көрсетіп берген. Оқымыстылардың көбі тек гуманистік психологтар емес, сонымен бірге нақты тәртіпті қолдаушылар да осы әдісті қолданады.
· Ертегіні қолдану-педагогикалық-психологияның негізгі техникалық құрылым жұмысы болып табылады. Бұл этапты біз психотехникалық деп қарастырамыз. Мысалы біз қолыңа сыйқырлы таяқшаны ал десек, ол адам өзінің кереметтігін сезіне алады.
Осы аталған үш этаптардың ішінен негізгі тенденцияларға орай отырып, өткен ғасырдың 90 жылдарында комплексті ертегітерапиясының комплексті тұжырымдамасы анықталды.
Ертегітерапиясын ең алдымен адам жанымен сөйлесе алудың бір жолы деп қарастыру қажет. Қандай да болмасын ертегітерапевт психология жан туралы ғылым екенін естен шығармауы қажет. Сол себепті де ертегітерапия тәрбиелеу жүйесі болып табылады.
Әр жас кезеңге байлаысты ертегітерапиясының өз қолдану әдісі мен тәсілі болады. Ол өзінше күрделі, өзіндік реті болады, себебі адам жанын емдеуде құрғақ терминдермен емдеу мүмкін емес. Оны ертегі көмегімен жеткізуге болады.
Әрбір ертегітерапевтінде өзіндік қолдану үрдісі болады. Кейбіреулері ертегілермен, дастандармен, мифтермен қолданады. Осы сатыда қолданыс алған психотерапевттерде ешқандай да жетіспеушілік болмайды.
Психотерапевттердің кейбіреулері болса, жаңа тарихты құрастыру жолдарымен айналысады. Адам баласының ішкі уайымы өмірде шынайы дерек болып қалмақ. Осындай қиындық барысында күтпеген жағдайда көрсете алу сапасы байқалады. Ертегітерапевтінің негізгі пікірі осы тұрғыда қаралады. Ал ертегі ол адамдардың ішкі жан сөйлесуінің бір жолы.
Ертегітерапиясы бұл клиент өзіндегі психотерапевтпен бірлесе отырып жаңғыртуы. Кейбір ұғымдарда ертегіні балалық деп қарастырады. Ал бұл пікірді қарастыру барысында екі жақты жауап туындайды, ол ия немесе жоқ. Ертегі арқылы ежелден болған тарихтар да бізге жеткізіліп отыр. Сол себепті де біз бұл әдісті балаға айтуымыз да теріс ұғым болуы ықтимал. Ертегітерапиясында мазмұнның негізгі түйінін анықтау ол білім көлемін ашып көрсету және ондағы жүйесінің өзара қатынасын көрсету болып табылады. Анықтап ашып көрсетуің өзіне тоқтала кететін болсақ, әр түрлі көзқарастағы ертегілер өзіндік ерекшелігімен көрінеді. Себебі олар өзіндік өмірдің процесстерінің тарихи ақпараттарынан құралады. Проблемалық ситуацияны объектілеу бір қарағанда күрделі сөз тіркестерінен тұрғанымен, ол адамның ішкі құбылыстарының болып жатқан құбылыстарды анықтауға көмектеседі. Осы сәтте біз етегінің ең басты мазмұнына көңіл аударамыз. Ертегінің бас кейіпкері не себептен көптеген қиыншылықтардан өтті? Ол бар ынтасын қиындықтан құтылудың жолдарын қарастырады. Сол сияқты іздестіруге көмектесеміз. Әр адам ең алғаш психолог алдына келгенде, әлсіз позицияны ұстанады. Осы сәтте ертегі тек мықты адамдарға ғана жүргізілетіндігін айта кету қажет. Қандай да болмасын пайда болған мселеден құтылудың жолдары белгісіз болғанымен әр адам өзіндік Мен тұжырымдамасын ұстануы қажет. Ертегінің өзі бір керемет сыйқырлықпен айланысты болмағанымен ол біздің өмірімізде де жиі кездеседі. Ол бізге көрінбегенімен қоршаған ортаға өз үлесінді қосудың өзі бір ғажайып болып табылады. Жоғарыда атап өткендей ертегітерапиясы ежелден қолданып келе жатқан дәстүр. Ертегітерапиясын интегративтік тұрғыдан қарастыруға болады. Яғни ол дегеніміз комплексті ертегі тұжырымдамалар құрылуымен байланыстырады.
Қазіргі таңда ертегі терапиясы ғылым салалары соның ішінде психология, педагогика және өзге де ғылым салаларында кең тұрғыда қарастырылуда.
Осы заманғы ертегітерапия процесінің қолдануы 5 түрлі жолдармен жүреді:
• Талдау;
• Баяндау;
• Құрастыру;
• Көшіріп жазу;
• Қыршақ терапиясы;
• Имидж терапиясы;
• Сурет салу;
• Психодинамикалық медитация;
Ертегітерапиясын қолдану барысында біз ертегінің көптеген жанр түрлерін қарастырамыз: дастандар, анекдодтар, мифтер, ертегілер. Ал қазіргі заман тұрғысында толыққанды өзгерісте жануарлар енгізуде. Мысалы, детективтер, махаббат романдары. Метафоралық тұрғыда айтылғандарды ертегітерапиясы әрбір клиент қызығушылығына байланысты сәйкес жанрды сапалы түрде қолданады.
Ертегітерапиясының өзге әдістерден өзгеше тағы бір түрі ол психологиялық әрекеттің құндылық деңгейінде жүруі. Адамды таладмас үшін біз өмірлік құндылықтарға тоқтала кетуіміз қажет. Біз Шындық, Сенім, Бедел, тыныштық, махаббат жайлы айтып өтуіміз керек. Бала немесе ересек адам бойына өмір құндылықтарының қажеттігін айта кеткен жөн. Ертегітерапиясының өмірлік күштер принципіне сүйенуге болады. Өмірде қандай да болмасын жағымды өзгерістердің болуына өмірлік күш қажет. Көптеген адамдар өздерінің жеке өміррлерін өзгертіп отырады. Психотерапевтке барған кейбір адамдар өздерінің өмірлік күштерінің әлсіздігін сезінеді. Осының өзі ол психологияның негізгі заңдылықтарын білмейтіндігінің дәелі. Осыған сәйкес ертегітерапевт клиенттің өзіндік Өмірінің күшін сезінуге көмектесуі қажет.
Ертегітерапиясы- орамен жүргізілген терапия, осы кезде адам бойында арман ұлғаяды, ал ең бастысы қорғаныс сезімі пайда болады.
Сонымен ертегітерапиясы дегеніміз- ішкі және сыртқы дүниені өткенді ойлап қарастыру, болашақты жүйелеу, әр клиентке өзінің ең ерекше ертегісін таңдау.
Ертегітерапиясы
Ертегілерді зерттеу ХVII ғасырдан басталады. Бұл жанрға ғылыми қызығушылық ең алдымен филология, этнология, тарих салаларында пайда болды. ХVII- ХIХ ғғ. көптеген жазушылар ертегілерге баса көңілаударып, олардан халық жанының бейнесін көрген. Олар ертегіден өткендегілердің жаңғырығын ғана тауып қойған жоқ, олардың өмірлік мәнін де түсінді.
Психология ғылыми да ертегілерді зерттеуге қызығушылық танытты. Өз шығармашылықтарында шетелдік және ресейлік психологтар: Э.Фромм, Э.Берн, Э.Гарден, А.Менегетти, Е.Лисина, Е.Петрова, Р.Азовцева т.б. ертегілерге ерекше көңіл бөлген. Практикалық психологиядағы дербес бағыт ретінде ертегітерапииясы жуырда ғана пайда болғанымен, бірден зор танымдыққа ие болды. Ғалымдар ертегілерді үйреншікті емес қырынан қарай отырып зерттеуге және олардағы бір қарағанда мүлдем шынайы емес, жасырын нәрсені көруге ұмтылып келді. Педагог-психологтар ертегілер балаларда да, ересектерде де қарқынды эмоциялық резонанс тудыратынын айтады. Ертегі кейіпкерлері бір мезгілде екі психологиялық деңгейге-сана және сана астылық деңгейлерге айналады. Мұнын өзі коммуникациядағы күрделі эмоциялық қарым-қатынастың тиімді де әсерлі жағдайын құру қажет болғанда, түзету жұмысы үшін аса маңызды, ерекше мүмкіндіктер тудырады.
Сонымен, ертегі терапиясы дегеніміз не? Бірінші, басымызға келетін нәрсе-ертегімен емдеу деген ой. Бірақ, ертегі мен ертегітерапиясын шатастыруға болмайды. Ертегі бір басқа, ал ертегітерапиясы-бұл мүлдем басқа.
Ертегітерапиясы өте ертеден келе жатқан психологиялық және педагогикалық әдіс болып табылады. Ғасырлардан бері дүние мен өмір туралы білімдер ауызға беріліп, жазылып, оқылды. Әжелерді еске түсірейікші: әрбір өмірлік жағдаяттарға, әрбір оқиғаларға олардың әзілдері мен мысалдары дайын тұрады. Бүгін біз оны ертегітерапиясы деген атаумен атаймыз.
Ертегітерапиясы- бұл кез-келген басқа да психотерапия сияқты, жан-дүниені тану және емдеудің түрі. Ол ертегілерді психикалық процестердің өту және көріну формасы ретінде зерттейді, психикаға игілікті әсер ететін ертегілерді тудырады. Онда психикалық процестердіің желілігіне басқаша айтқанда, адамның жан-дүниесінде болып жатқандарға көңіл аударылады. әдетте, олар мәдениет пен уақытқа тәуелсіз, адамдар ұшін әмбебеп болып келеді. Ертегітерапиясы адамда санасыздықты дамуы мен нақты кескін бойынша өзін көрсетуіне сүйенеді. Оның нұсқауларының саны едәуір шектеулі және оларды тануға болады. Ертегітерапиясы тереңдегі психотепарияның формасы болып табылады, бірақ, сонымен бір мезгілде, өзінің түсініктілігі мен әмбебаптығының арқасында үстіңгі және ағымдағы міндеттер үшін де қолданылады.
Ертегітерапиясының мәні- архетиптік талдау болып табылады. Талдаудың мұндай формасы, біріншіден, кез-келген психикалық феноменді (түс, тұрмыстық жағдаяттағы мәселе немесе мінез-құлық) белгілі бір құрылымға ие желі ретінде қарастырады. Екіншіден, бұл желі кездейсоқ емес, түрлі жанрдағы ертегілер сияқты сипаттауға ыңғайлы моделдерге сәйкес туып, іске асатындығы шамаланады. Осылай, архетиптік талдаудағы жұмысты бізді қызықтыратын психикалық процестерді оған барынша ұқсас ертегі немесе миф арқылы түсіндіру деп елестетуге болады.
Ертегімен жұмыс жасау маманға архетиптік желілердің мәлімет базасын түсінуге және оны ертегінің тілімен жеткізуге мүмкіндік береді. Ертегіші-терапевт екі тілді меңгеруді үйренеді-метафоралық (ертегі тілімен), психологиялық (талдау тілімен), және оларды өзара орын алмастырып қолданады.
Ертегітерапиясы балалармен психологиялық жұмыс жасаудағы өте құнды әдіс болып табылады. Ол бала мен ересектің қарым-қатынасының табиғи және дәстүрлі формада өтуіне мүмкіндік тудырады. Баламен жұмыс жасауда психолог, әдетте, психологиялық тілді сырттай талдауға пайдаланбайды, бірақ балаға не қажет және оған мұны қалай беру керектігін түсіну үшін аналитикалық кеңістікке шығу қабілетін сақтайды. Демек, ертегі екі жақты сипатқа- алдымен диагностикалық, ал содан соң- жағдаятқа әсер ететін ықпалға ие. Осымен қатар, ол пайдалануға жеңіл, психологиялық қорғаныстың көптеген формаларын өзіне сіңіріп, олардан асып түседі, баяндалу формасы бойынша жағымды және көп өлшемді болып келеді.
Ертегітерапиясы ересектермен психотерапиялық жұмыс үшін де тиімді. Ол адамның шығармашылық күш-қуатын тудырып, оның ресурстық жағдайға қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Сонымен қатар, адамды өз мінез-құлқын белгілі бір желідегі нақты рөл ретінде түсіне отырып, өз өмірін сырттай көруге үйретеді. Ертегімен жұмыс жасаудағы басты игілікті салдардың бірі – ұғыну болып табылады. Ол адамға өзінің жан-дүниесіндегі процестерді терең қабылдауға және оны бақылауға мүмкіндік береді. Ойын мен миф кеңістігіне шығу адамның шығармашылық күш-қуатын өте жақсы ынталандырады. Онда өмірдің және тағдырдың көптеген қиын мәселе туғызатын сәттері өзі ойлап шығарған оқиғаның кейіпкерлеріне аударылады. Ертегітерапиясындағы жұмыстың тамаша және қол жеткен нәтижесі әлемдегі өз орнын табу болып табылады. Осыны ұғыну арқылы адам өзінің мақсаты, сезімдері мен тұлғалық сипатының тұтастығына қол жеткізеді.
Ертегітерапиясында ертегілермен жұмыстың бірнеше мүмкіндіктері бөліп көрсетіледі:
дайын ертегі жұмыс;
балалар немесе ересектер ойлап шығарған ертегілермен жұмыс.
Бұл екі төмендегілерді білдіреді:
Ертегілерді метафора ретінде пайдалану. Ертегілердің мәтіні мен кейіпкерлері клиенттің жеке өміріне қатысты еркін ассоциацияларды тудырады. Соңында бұл метафоралар мен ассоциациялар талқылануы мүкін;
Сурет салу. Еркін ассоциациялар суретте көрінеді және әрі қарай алынған графикалық материал талдануы мүмкін;
Адамның мінез-құлық құндылықтарын талдауға себеп болатын, кейіпкерлердің мінез-құлқы мен әрекет мотивтерін талқылау.
Ертегілерді нақыл-уағыздар ретінде пайдалану. Метафораның көмегімен жағдаятты түсіну нұсқасын ойға салу.
Ертегі мотиві бойынша шығармашылық жұмыс жасау (аяқтап жазу, қайта жазу т.с.с.)
Өмірдің заңдары мен құбылыстары туралы білімді адам ең алдымен ертегілерден, аңыздардан, батырлар жырынан, мифтерден алады. Психологтар ертегілердегі әрбір кейіпкер белгілі бір адамды, нақты айтқанда, адам өзі ойнай аллатын немесе тіпті өзінің өмірлік сценарийінің негізіне алатын белгілі бір рөлді суреттей алады деп есептейді. Бірақ, метафораларға салынған хабарлар нақты сипатқа ие емес. Хабарлардың мұндай формасы оқырманың немесе тыңдаушының өз пайымдауын тудырады, бірқатар сұрақтар қалыптастырады. Бұл сұрақтарға жауап іздеу тұлғаның дамуын іске асырады. Осылай, ертегінің көмегімен адамгершілік тәрбиесінің мәселелері туындайды.
Шамамен 10-12 жасқа дейін балалада оң жартышарлық ойлау типі басым болғандықтан, олардың дамуы үшін хабарлар жарқын бейнелер арқылы берілуі аса маңызды. Сондықтан, ертегі және миф оқиғалары балаға әлем туралы білім берудің ең қуатты құралы болып табылады. Егер бала өмірінің алғашқы он жылы осыған қатысты сәтті қалыптасса (ата-аналар мен педагогтар ертегілерді айтып, содан соң оларды бірігіп талқыласа) онда балада, санасыздық деңгейде, өмірлік жағдаяттардың ерекше қоры қалыптасады. Ал егер ертегілер мен мифтер баламен бірге талқыланбай тек қана оқылып немесе айтылса, онда бұл білімдер енжар күйде қалады. Бұл да жаман емес, өйткені балада табысты әлеуметтену ресурсы қордаланады.
Егер ересектер өзінде баламен бірге ертегі оқиғаларын талқылауға, өмірлік сабақтарды ойлануға деген күш пен парасаттылық тапса, онда әлем туралы білім қоры БЕЛСЕНДІ күйге ауысады. Яғни, бала табиғи жолмен саналы әрекет ету абілетін қалыптастырып, оқиғалар арасындағы себеп-салдарлық байланыстарды көретін болады. Бала өзінің тағдыры туралы ойланып, өз қабілеттері мен мүмкіндіктерін зерттейді.
Ертегітерапиясы ппрактикалық психологияның бағыты ретінде өзге тұрғылармен салыстырғанда шеңберінің кеңдігімен тартымды. Оның жас шекарасы жоқ: әрбір жас кезеңінде өзінің ертегісі, мифі, аңызы мен мысалы, өлеңі, нақылдары т.б. болады.
Онда қалыпты және ауытқи даму шкаласы бойынша шектеу де жоқ. Ертегітерапиясы қалыпты дамыған адамдармен де, балама дамудағы адамдармен де жұмыс жасайды. Ертегітерапиясы сан алуан мәселелерді- оқудағы қиындықтардан бастап, өткір өмірлік дағдарыстарға дейінгі мәселелерді шешу үшін пайдаланылады.
Бүінгі ертегі терапиясы үш қырлы. Ол диагностикалық қырға (адамды зерттеу үшін проективті әдістеелер), ықпал етуші және алдын алу (дамытушы) қырларына ие.
Ықпал ертегінің бес түрінің көмегімен іске асады. Олар: көркем ертегілер, дидактикалық ертегілер, психокоррекциялық (психиканы түзету) ертегілер, психотерапевтік ертегілер және медитативтік ертегілер. әрбір жағдаятқа лайықты іріктеледі немесе арнайы ойдан құрастырылады. Түрлі ертегілер келушіге түрлі дәмдеуітермен ұсынылады: ертегіні талдау, әңгімелеу, ойдан құрастыру, қуыршақтар дайындау, драматизациялау, сурет салу, медитация жасау және т.б.
Ертегітерапиясындағы маңыздысы әрекет ету, одан да маңыздысы ӘРЕКЕТТЕН СОҢҒЫСЫ. Нақ осы Ертегітерапиясының әрекеттен соңғысы клиентті дамуға ынталандыратын ерекше зор күш болып табылады. Бұл психолог үшін тәуелсіз даму, өзіндік даму деген сөз.
1.3. Түзету жұмыстарына жалпы түсінік және оның құрылымы.
Психологиялық түзету –психологтың адамның сенімін дәлелдеу әрекеті, адамның ішкі әлеміне білікті мінездеме, яғни психолог клиентінің күйзелісіне іс-әрекетіне тікелей, нақты көмектеседі. Теориялық көріністің негізгі әрекет нормасының іске асуына практик-психолог психодиогностикалық мәліметтерді пайдаланады, түзету-дамыту жұмыстары туралы бағдарламасы болады. Түзету жұмысымен айналысатын психологта кестесі болады: не бар? ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті
Психология және әлеуметтік педагогика кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мектепке дейінгі жастағы балалардың қорқынышы мен үрейін,
эмоциясын психологиялық түзету жұмысында
ертегітерапиясының ролі
050503 – Психология және шет тілі мамандығы бойынша
Орындаған:
ППФ, психология және шет тілі
мамандығының күндізгі бөлімінің
4 курс студенті: Даулетқұлова А.Ш.
Ғылыми жетекшілері:
Психология және әлеуметтік педагогика
кафедрасының психология ғылымының докторы профессоры Каримова Р.Б.
аға оқытушы: Тукебаева С.А.
Кафедра меңгерушісі:
Психология ғылымдарының
докторы, профессор Р .Б. Каримова Р.Б.
--------------
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
І
Мектепке дейінгі жастағы балалардың қорқыныш пен үрейді психологиялық түзету жұмысында ертегітерапиясын қолданудың ролі жайында.
1.1.
Жеке адамда қорқыныш пен үрейдің туындау себептері жайлы шет ел және отандық психологтарының теориялық зерттеулеріне талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2.
Мектепке дейінгі жастағы балалармен психологиялық түзету жұмысында ертегітерапиясын қолданудың маңыздылығы жайында ... ...
18
1.3.
Психологиялық түзету жұмысын жүргізудің мәселелері ... ... ... ... ... ... .
29
1.4.
Мектепке дейінгі балалардың психикалық дамуы мен танымдық процесстерінің психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
36
ІІ
Мектепке дейінгі жастағы балаларының ертегітерапиясы арқылы қорқынышы мен үрейін психологиялық түзету жұмысын зерттеудің эксперименттік- зерттеу барысы.
2.1.
Зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
2.2.
Зерттеу әдістеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
2.3.
Зерттеуден алынған мәліметтердің нәтижесін өңдеу ... ... ... ... ... ...
68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
74
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі:
Қазақстан Республикасының білім туралы заңында көрсетілгендей, адамзат құндылықтарының ғылымы мен тәжірибе негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға қажетті жағдайларды жасау білім беру жүйесінің негізгі міндеті болып отыр. Саналы мақсатты бағдарлы тұлғаны қалыптастыру–ең басты бүгінгі қоғамымыздың жоспарлы қағидасы.
Жалпы, алдымызда қойылған мәселені зерттеуде, туындайтын қарама-қайшылықтарды шеше білуіміз керек: біріншіден, түзету жұмыстары арқылы балаға көмек беруде, баланың психикасын, әл-ауқатын жақсартуға, мінез-құлқындағы келеңсіз жағдайлардың өзгеруіне, уақытын саналы түрде өтуін бақылап, мақсатсыз уақытын өткізуін қадағалап, олардың дербес даралық ерекшеліктері мен қабілеттерінің дамып қалыптасуына жағдай жасау кезінде туындайды; екіншіден, психологтар, ата-аналар, педагогтар тарапынан ықпал етіп және өмір тәжірибелерін ескермеу, ынта-ықылысқа қанағатсыздық таныту, үнемі қатулық таныту және психологтың арнайы түзету жұмыстары арқылы ықпал ету, эмоциялық жағымды белсенділіктерін туғызып,өзін-өзі түсініп, кемшіліктерін жоюға ұмтылыс беру арасында қайшылық болады.
Осы келтірілген қарама-қайшылықтарды жеңу арқылы психологиялық мүмкіндіктерін анықтау және түзету жұмыстары арқылы психологиялық көмек беру зерттеу жұмысының мәселесін құрайды.
Мектепке дейінгі кезең – адам өмірінің ең қысқа бөлігі бар-жоғы алты-жеті жылы ғана. Бұл кезеңде даму барысы ерекше күшті әрі талпынысты болады.
Бұл кезең кейінгі психикалық дамуға маңызды әсер етеді. Мектепке дейінгі тәрбие тұжырымдамасында былай делінген: Осы балалық кезеңнің ерекшелігі мынада, яғни ол негіз болатын жалпы дамуды қамтамасыз етеді. Балалардың психикалық қасиеттері мен сапалары қалыптасып қана қоймай, оның бүкіл айналаға көзқарасы өзгереді [1,11].
Мектепке дейінгі балалық шақтағы ұлттық мәселелер төңірегіндегі көптеген шетелдік, кеңестік, отандық ғалымдар орасан еңбек етті. Олар: Л.С. Выготский, А.Н. Матвеев, Ж. П. Пиаже, В., С. Холл,А. Кусмеуль, И. Тен, Д. Б. Эльконин, Л.Ф. Обухова, Л. А. Ленгер, А.В. Запорожец, В.С. Мухина, Б.Г. Ананьев, С.Л. Рубин, С.Л. Рубинштейн, А.Р. Лурия, Е.З. Неверович және тағы басқалар.
А.Н. Леонтьев пікірінше, Мен өзім формуласы бала орнын тауып тұрған ұлттық ситуацияның мәнін білдіреді [2,509].
Ал, Л.С. Выготскийдің жоғары психикалық функцияларды қалыптастыру заңы баланың мәдени дамуының ең басты мәселесі деп қарайды және бұл функциялардың дамуында орта дамудың қайнар көзі болады.
Баланың мәдени дамуы оның өсуі, пісіп-жетілуімен органикалық дамуымен түсіндіріледі [3, 409].
Осы аталған мәселелердің барлығы біздің зерттеу мәселеміздің өзектілігіне әкеліп соқтырады. Мектепке дейінгі кезең жауапты да күрделі кезең. Осы келтірілген қарама-қайшылықтарды жеңу арқылы психологиялық мүмкіндіктерін анықтау және түзету жұмыстары арқылы психологиялық көмек беру зерттеу жұмысының мәселесін құрайды.
Жоғарыда аталған ғалымдар еңбектері елеулі пайда келтіргенмен де, қазіргі таңдағы түрлі даму жағдайларына орай өзгеше көзқарастардың қарастырылуын қоғам болып қажетсініп отыр. Сондықтан да біздің зерттеуіміздің дәл осы бағыты өзектілігі де маңызды болып табылады. Мектепке дейінгі жастағы балаларының қорқынышы мен үрейін, эмоциясын зерттеу арқылы ұлттық ерекшеліктеріне баса назар аударып отырмыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты : мектепке дейінгі жастағы балалардың қорқынышы мен үрейін психологиялық түзету жұмысында ертегі терапиясын қолданудың тиімділігін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. психологиялық еңбектерді зерттеулерге теориялық талдау;
2. мектепке дейінгі мекеме балаларының қорқынышы мен үрейін психологиялықпен басқада танымдық процесстерімен өзара байланысын анықтау;
3. мектепке дейінгі мекеме балаларының қорқынышы мен үрейін зерттеуге арналған әдістерді іріктеу, түзету жұмысы бағытында жаттығуларды таңдау
және зерттеу әдістемелерін қазақ тілінде ұлттық менталитетін ескере отырып жүргізу;
Зерттеу объектісі: №1-ші қалалық балалар үйі.3-4 жастағы 15 балалар және 5-6 жастағы балалар бүлдіршіндер.
Зерттеу пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың қорқыныш мен үрейін , эмоциясын ертегітерапиясымен психологиялық түзету жолдары
Зерттеу болжамдары: мектепке дейінгі балалардың қорқынышы мен үрейін психологиялық түзету барысында қазақ ертегілерін ертегітерапиясы ретінде қолдану психологиялық түзету жұмысының тиімділігін арттырады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері:
1. Зерттеу жұмысының С.Л.Выготскийдің мәдени-тарихи даму тұжырымдамасындағы баланың мәдени даму теориясы;
2. А.Н. Леонтьевтің баланың психикалық дамуындағы іс-әрекет теориясы; Ж. Пиаженің баланың интеллектеуалды даму теориясы;
3. Д.Б. Элькониннің баланың жетекші іс-әрекеті жөніндегі ілімі; Ж. Пиаженің бала ойлауы – генетикалық психологияның зерттеу пәні деп санайтын теориясы құрайды.
4. П.Я. Гальпериннің ақыл-ой іс-әрекеттерін сатылы қалыптастыру теориясы
Зерттеудің әдістері:
1. контент- талдау әдісі
2. бақылау әдісі
3. салыстырмалы талдау
4. математикалық өңдеу
Зерттеудің әдістемелері:
1. Бояулар политрасы әдісі
2. Көңіл- күй политрасы әдісі
3. ертегітерапия әдісі ( психологиялық түзету тренингтері)
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мынада: мектепке даярлық тобы кезеңіне берілген психологиялық сипаттама қатары өзге бір қырынан толықтырылды.Сонымен қатар қазақ бала бақша тобындағы балаларына жас ерекшеліктеріне қарай танымдық процесстерін дамытуға және түзетуге арналған әдістемелік құралдар, ата-анаға, тәрбиешілерге көмекші құрал жабдықтар ретінде көмек бола алады.
Зерттеудің практикалық құндылығы: мектепке дейінгі балаларының жалпы психикалық дамуында ертегітерапиясын қолдану тиімді әрі сонымен қатар дер кезінде психологиялық көмек беруді қамтамасыз ете алады..
Зерттеу жұмысының құрлымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, теориялық және эксперименттік бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жалпы жұмыс көлем беті: 74
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 52
І-тарау. Мектепке дейінгі жастағы балалардың қорқыныш пен үрейді психологиялық түзету жұмысында ертегітерапиясын қолданудың ролі жайында.
1.1. Адамда қорқыныш пен мазасыздықтың туындау себептері жайлы шет ел және отандық психологтарының теориялық зерттеулеріне талдау жасау.
Қорқынышта кез-келген адам немесе обьект өзінің заты болып көрінеді. Кейде қорқыныштар нақтылықпен байланысты емес болып, мұндай қорқыныштар түсініксіз күйде қалады. Қорқыныш кейде уайым, балалық шақта қалыптасқан сезімдердің байланысы. Жиі болған уайымның арқасында қорқынышпен байланысты мазасыздық туындайды.
Қорқыныштың себептері төрт класқа бөлінеді:
1) сыртқы оқиғалар және процестер;
2) еліктеу және қажеттіліктер;
3) эмоциялар;
4) субьектінің когнитивті процестері.
1. Сыртқы оқиғалар мен процестер.
Бұл бөлім оқиғаның бастысы, қорқыныш шақыра және нейрон процестерін қоса эмоцияның белсенділігін арттырады. Қорқыныш өзінің интенсивтілігіне тәуелді бола алдын-ала сезіну, сенімсіздік, толық түрде өзін қорғай алмайды. Үміттің көрінбеу сезімі, қауіптілік сезімі және бақытсыздық болып көрінеді. Адам өзінің психологиялық ‘’Меніне’’ қауіптің келуін сезінеді.
2. Еліктеу және қажеттіліктер.
Адамның уақыт бірлігіне байланысты туындаған қорқыныштар. Қорқыныштың себебі ретінде еліктеу және гомеостатикалық процестердегі эмоциялық пен когнитивті процестерді салыстыра гомеостазиске еліктеу және сақтау қорқыныштың маңызын арттырады. Еліктеу соншалықты маңызды, ол өсу дәрежесіне түскен кезде, эмоция тудырады. Кейде қажеттілік ауада сондай күшті, еліктеу белсенділігін туғызады, қорқыныш глобалды реакция бола, ашу тудырып, ауырсынуды күшейтіп, реакцияны белсендіреді.
3. Эмоциялар. Эмоциялық күйлер.
Қорқыныш эмоциялық үлкен күшті, индивидтің мінез-құлқына, ойына, қабылдауына, байқамай әсер етеді. Басқа эмоцияларға қарағанда адамға ұстамды әсер етеді. Қорқынышта қабылдау шектеліп, адамның перцептивті өрістегі үлкен қабылдау мүмкіндігінің қызметі тоқтайды. Ойды баяулатып, көлемін ригидтейді. Бұлшықеттер қысымға келіп, индивид мелшиіп қатып қалып, қозғалмай тұрып қалады. Қорқыныш мінез-құлықтағы еркіндік дәрежесін тоқтатады.
4. Субьектінің когнитивті процестері.
Таным процестерінде қорқыныш болған жағдайдағы күйі. Когнитивті процестер қорқыныштың себептерін қарастыра, еске түсіру мен елестер қорқыныш тудыруға жетеді. Егер адам қателікті қауіптің негізі деп санаса, ол қорқыныш. Кез келген оқиға болжам қалыптастыру және антисипация, тікелей кездесу арқылы қорқыныш негізін тудырады 47;23.
Қорқыныш бұл абыржу қатаң туындайтын жауап. Г. Юнг бойынша қорқыныш – бұл түсініксіз сансыз құбылыс, күтпеген қауіптер мен өлшемге толы деген 19;65.
Бірақ кім өмірдің барлық сынақтарынан бас тартса, оның өмір сүруін тұншықтырған жөн
Қорқыныштар:
1. Табиғи қорқыныштар
2. Әлеуметтік қорқыныштар
3. Өзіміз жасайтын қорқыныштар
4. Өлім мен кәріліктен қорқу15
Қорқыныш қашанда адамның қара көлеңкесі сияқтанып, өне бойы оның серігі болып келді. З.Фрейд өзіне тән үлкен сенімме Қорқынышты адамның туылу актісі кезінде басталады,-дейді, яғни туылу процесінде жағымсыз сезімдер бірігіп, соматикалық түйсіктерден бастауын алған өлім қаупі мен қорқыныш біздің өмірімізде өне бойы қайталанып отырады екен 57;32.
Шошу, қорқыныш және қызығу-қозу жекеленген компоненттерде пайда болады. Олардың арасындағы тұрақсыз теңсіздік, теориялық тұрғыда маңызды мағына болып, мазасыздықты зерттеуге жол табады. Қорқыныштың себептері әртүрлі оқиғалар, қауіптер.
Боулби бойынша қорқыныштың себебі:
қауіптің болуы
алдын-ала қамтамасыз ету.
Грэй қорқыныш деп оқиға күткен уақытта немесе сол орында болмайды деп көрсеткен. Алдын-ала туындайтын қорқыныш контекстке тәуелді, темпераменттегі индивидуалды айырмашылыққа және орналасуына, тәжірибеге, тұлға жасына байланысты деп қарастырған. 33
Томкинс бойынша қорқыныш ’’кенеттен тыс бостандық күшті және ұзақ болса қорқыныш, толық болса қуаныш, ал толық емес түрде мазасыздық әкеледі’’ 38;56.
Қорқыныштың детерминанттары:
Туа пайда болған детерминанттар. Грэй қорқыныштың барлық себептерін төрт категорияға бөлген:
1) интенсивті;
2) жаңашыл;
3) эмоционалды өңделген синалдар себептері;
4) әлеуметтік өзара әрекетте туындаған.
Ауруды сезіну немесе қатты дыбыс, интенсивті стимулдар, бей таныс адамдар, жаңа нәрселер адамдарда қорқыныш шақырады. Грэй стимуляцияның аздығы, белгілі уақытта стимулдың жоқ болуы қорқыныштың анықталған сипаты деп көрсеткен. Кез-келген ситуация немесе жағдайлар, жаңа стимулдың ұзақ уақыттағы түрлердің мүшелердің белгілі бөліміне қауіп төндіруі қауіптіліктің эмоциясы-өңделген сигналдар болып табылады. Мұның негізгі себебі, жоғары қызмет ету мүмкіндігі, яғни ашу мен қиянаттың айқындығы стимулды иллюстрациялайды.
Боулби туа пайда болған детерминанттарды жіктей ‘’табиғи стимулдар’’ деп өңдеді. Ырықты стимулдар, табиғи стимулдарға қарағанда тәжірибелік түрлердің өзгертілуіне орай, психоаналитикалық көзқарасқа қарсы, қорқыныш қайғыру кезеңінде қауіптілікті бастан кешіреді. Табиғи қорқыныштар: жалғыздық, таныс емес, кенеттен жақындық, стимулдың өзгеруі, биіктік пен ауруды сезіну. Барлық ситуацияларда қорқынышты сезіну тенденциялары, патология немесе инфантилді табиғи түрде қарастырылу керек. Бұл адамның туғаннан бастап кәрілік шаққа дейін тән. Қорқыныштың пайда болуы түрлері ситуациялармен байланысты шын мәнінде қауіптіліктің жоғары ықтималдығына ие болады. Бұл мәдени немесе жинақталған қажетті белгілер болып табылмайды.
Қорқыныш стимулдары табиғаттан туындаған қараңғы, бөтен, жануарлар және т.б. таныс емес нәрселерден қорқу.
Қорқыныштың табиғи стимулдары жас ерекшелігімен байланысты, дамуы мен жетілу процестеріне тәуелді.
2. Қорқыныштың мәдени детерминанттары.
Кейбір қорқыныштың себептері, алдыңғы бөлігінде қарастырғандай мәдени жағдайлар мен тәсілдердің әсеріне бейімделген, мағыналық ұғымы пайда болып, мазасыздану білінеді. Қатты емес сигналдағы бос үрей қорқыныш тудырады. Көптеген мәдени детрминанттағы қорқыныштар табиғи детерминанттармен бірге рационализация және проекция арқылы, әртүрлі формаларын бейнелейді. Жай түскеннен қорқыныш, найзағайдан болған қорқыныштар рационализациядағы қорқыныштар.
3. Қорқыныштың дифференциясы. Экспрессивті және моторлы актілерді қарастыра, қорқыныштың индикаторлары: қозғалыстың бәсеңдеуі айқын қорыққан бейне, дірілдеп немесе үрпие қарау, қарым-қатынасқа түсуден бас тарту.
Чарлсворт қорқыныштың индикаторларын қысқа уақытта немесе ұзақ мерзімдегі мінез-құлықтың тоқтауы, бәсеңдеуі, жоғары ұстамсыздық, салмақты, қорыққан бейне, тіпті жақсылап үңілсе, күлкі мен жымиюды көре аламыз деген.
Қорқыныш сенімсіздік сезімімен байланысты бола біріншіден, қауіптіліктің қарым-қатынасын, нағыз табиғи тұрғыдан, бұл қауіптіліктің қалай әсер етуінде көрінеді. Ситуациядағы жоғарыда импульсивті бейімделген реакция ретінде әрекетке дайын болуы тиіс. Екіншіден, импульсивтік бейімделмеген мінез-құлық осы ситуациядағы реакциядағы шақыратын ашу эффективті емес форма. Белсенділігі жоғары ситуациядағы айқындалған қорқыныш күшті болып келеді. Қорқыныштың күштілігі мінез-құлықтың типіне, оған көмеккке келу формасын тауып алады. Қорқыныштың әлеуметтік гуманизациялау, әлеуметтік тәсілі, аффективті, когнитивті бағдарға әсері, адамгершілік тану идеологиясына түйсіну дәрежесіне әкеледі.
Қорқыныштың себептері мен салдары:
Қорқыныш пен бастан кешіру арасындағы өзара байланыс индивидтің даму процесінде ата-аналарынан, достарынан, жақын адамдарынан, бөліну уайым әкеледі. Бұл уайымнан қосымша барлық даму процесінде қауіптіліктің болуы, мазасыздықтың туындау тәсілінің бір нәрсеге байланысы, тыныш айлақ тәрізді жалғыздықтан және басқалардан құтқару 47;98.
Қорқыныштың елестермен және жеккөрінішті заттармен өзара қатынасы: Мұнда өзін кінәләйтін ‘’Мен’’ жексұрын көрініп, мұндай жағдайда кінәлі ‘’Мен’’ кінәлаған ‘’Меннен’’ қауіптеніп дұрыс деп таниды. Адам өзінен қорқады.
Қорқыныш пен ар-ұят арасындағы байланыс: Егер әлеуметтену қорқынышы, ар-ұяттың көмегімен жетсе индивид әруақытта қауіпті сезінгенде ұятқа ұшырайды. Қорқыныш пен ар-ұят арсындағы өзара байланыс жоғары дәрежеде психологиялық энтропияға әкеледі. Балл зерттеу жүргізе, гипноздық ұйқыда өзінің зерттелінушілеріне ’’таза’’ сүйсіну әдісін қолданады. Зерттелінушілер өздерінің қорқыныш сезімдерін айта келіп, гипноз күйінен шыға алмай эмоциялық интенсивтілігі төмен түскен. Мазасыздықтың жалпы белгісі дененің сууы мен қысымы көтерілген. Осыдан кейін зерттелінушілерде қорқыныштан жасыру тілегі пайда болған. Зерттеу қорытындысында негізгі белгілер конфликтісі бұл адам өзінің сезімін қарапайым формадағы екі жақты мінез көрсете, өзінің табиғи қорғану қызметін атқара, инстинктімен өзін-өзі сақтайды. Бұл екі қарама-қарсы тенденция қорқыныштың алғашқы сәттегі таңданыс пен мінез-құлықтың арнайы бейімділігінен көрінеді.
Опара Бальзак: Қорқыныш - организмге өте күшті және ауыр әсер ететін құбылыс, адамның барлық қабілетінің артуы немесе толық құлдырауы. Сонымен бірге қорқыныш организмнің қауіптілікке қалыпты реакциясы. Сыртқы ортаға дайындықсыз адамда тұрақты түрде қорқыныш болады.
Фобия- гректің (phobos) қорқыныш –нақты мазмұны бар, субьектіні белгілі бір фобиялық жағдайда ұстайтын және вегатативті дисфункцияларымен (жүрек қағысы, қара терге түсу) жанасатын қорқыныштарды бейімделмеген түрде үздіксіз сезіну 49;23.
Адамға қауіпті ситуацияларда жағымсыз сезім мазасыздық туындайды. Адам мазасыздықты сезіне тынышсызданып, бір орында тұра алмайды. Адамға эмоционалды қолдау беріп, психологиялық шынайы көмек жасау керек. Шектен тыс мазасыздық адамның психикалық іс-әрекетіне әсер етіп, өзінің мінез-құлқыны бақылау жоғалтып, дүниені тек ‘’қара көзілдірікпен’’ көреді. Жиі мазасыздану мен қорқыныштар адамның тұлғалық сапасына әсер етіп, бұзады. Адамның жиі бойкүйездігі, депрессия қажытып, комулятивті эффект береді.
Қорқыныш басқа жағымсыз мазасыздану тәрізді адам үшін зиянды. Қоршаған орта мен әлеуметтік ортада кез-келген эмоция белгілі функцияны орындайды. Қорқыныш адамды артық қауіптен, әрекетті, жүріс-тұрысты реттеп, жарақат алу мүмкіндігінен сақтайды. Қорқыныштың ,,қорқыныш,, қызметі инстинктивті жүріс-тұрысты сақтай, өзін-өзі сақтауды қамтамасыз етеді 2;76.
Қорқыныш жүріс-тұрысты қалыптастыруға көмектессе, мазасыздану психиканың мынандай қалыпты қызметтеріне қажет:
Адам ресустары –әртүрлі мәселелерді шешудегі оның жалпы мүмкіндігі.
Нақты мәселені шешу үшін жеке энергетикалық мүмкіндігі.
Мәселенің кенеттен туындауы оның өту барысы.
Таңдап алуы - қорғану. 33
Қорқыныш сезімінде реакцияның заңдылық құбылысы толық орындалмаса, адамның барлық ойлары мен қылықтарын өзіне тәуелді етеді. Қорқыныш кез-келген қарапайым мәселені күрделіге айналдырып, күрделіні шешілмейтіндей көреді. Қорқыныш күйінде адам өзінің іс-әрекетін бақылау және дұрыс шешім қабылдау қабілетін жоғалтады. Қорқыныш күйі ауруды, суық пен ыстықтың әсерін, аштық пен құрбандыққа сезінуді күшейтеді. Сол уақытта қорқыныш адамның әрекетін басқара алатын стимулятор бола, оны тез және белсенді қимылдауы мен тез ұғынуы мүмкін. Қорқыныш сезім органдарының қабылдауына күш бере, шешімді нақтылауға көмектеседі.
Қорқыныш құтқару сәттерін азайтып қоймай, оған күш түсіреді.
Қоршаған ортаға үйренуге көмектесетін және табиғатпен дұрыс қарым-қатынасты анықтауға мүмкіндік беретін түрлі эмоциялармен қатар қорқыныш бабаларымыздың мұрасы.
Биология ғылымының кандидаты В.Б.Сапуновтың болжамы бойынша, ежелгі жабайы адам эволюциялық іріктеу кезінде тек сол қорыққанының арқасында аман қалып өз ұрпағын жалғастыра алған дейді.
Адамның кейде сезінетін, қиялдайтын, ойлайтын толғаныстары сияқты қорқынышта оның ішкі өмірінде көп көрініс табатын феномендердің бірі болып табылады. Қорқыныш адамның қауіптілікті сезінуі қауіптіліктің көзі, өмірге және денсаулыққа қауіп төнуі. Мүмкін болатын табиғи апаттарда қорқыныштың туындауын стимулдайды. Адам үшін қоршаған дүние-бұл әлеуметтік дүние, көптеген әлеуметтік қорқыныштар адам үшін жауапты және мәнді оқиғалар, өзіндік шешім қабылдау, күтпеген қиыншылықтарға кездесу. Үрей-қорқыныштың дамуына жеткен кезеңі, ауыр психологиялық жарақат. Бұл кездейсоқ апаттарда (жер сілкінісінде, ірі катастрофаларда) болады. Табиғи және заңдылықты өлім қаупіне реакция деп қабылдау.
Адамда абсолютті тұрғыда қорқыныштың болмауы мүмкін емес. Патология-қорқынышты жекелегенде емес қорқыныштың болмау жағдайындағы өлім қаупі. Адамдардың тұлғалық қасиеттерінің жеткілікті дайындығы, қауіпті ортада өзін ұстау қабілеті, психикадағы басқа ойларға жол бере, сезім, түрткілерге нұсқау береді. Француз саяхатшысы Э. Бишоп өмірде қорқынышпен шыныққан атлеттен, өзінің моралдық тұрақтылығын сақтаған әлсіз артық деген.
Адамдар арасында мазасыздық бұзылыстарда көптеген дәлелсіз қорқулар. Миллиондаған адамдар әр күн сайын бақытсыздық болғанына мазасызданады. Оқиғалардың көпшілігі біз қорқатын ықтималды заңдылықтармен өмір сүруге үйренеміз.Қорқынышпен азаптанған адамдар оларды өздерінің қауіптенетін ситуацияларын сезінеді, бірақ, өздеріне ондай ой келгенше өздерін керемет сезінеді. Біздің әрқайсымызды ерекше сендіретін қорқыныш бар.
Бұл жұмыс қарастыратын құбылыс әрбір адамға таныс. Шынында да, талдау тақырыбы эмоциялар болғанда, әсіресе- қорқыныш болса, не айтылып жатқанына нұсқау жасаудың қажеті шамалы. Адамның кейде сезінетін, қиялдайтын, ойлайтын нәрселерін субъективті арнайы, кейде өте айқын бояйтын толғаныстары сияқты қорқыныш та оның ішкі өмірінде көп көрініс табатын феномендердің бірі болып табылады. Эмоцияларды көрсетудің ең маңызды формасы тіл. Эмоциялар қысқа мазмұны (қандай қорқынышты... Ойбай... т.б) және едәуір айнымалы мағыналардан тұруы (өз фобияларын, өзінің қорқынышын мойындау, суреттеп беру т.б.), жазбаша (өлең, күнделік түрінде, нақты жағдайда қазақ фольклорындағы мәтін түрінде) болуы мүмкін.
Сонымен, қазақ ертегілерінде қорқынышты төрт топқа бөлуге болады:
Бірінші топ- табиғи қорқыныш:
найзағай, күн тұтылуы, жер сілкінісі, су тасқыны, аңдардан, астрологиялық құбылыстардан қорқу.
Екінші топ-әлеуметтік қорқыныштар:
діни қорқыныштар;
соғыс;
жауапкершіліктен қорқу;
ел алдында сөйлеуден қорқу;
құлдар мен күңдердің қорқынышы;
хандар мен басқарушылардың қорқынышы;
жетім қалудан қорқу;
перзентсіз қалудан қорқу;
жалғыз ғана перзентпен шектеліп қалудан қорқу;
медициналық қорқыныштар (ауру-дерт, емделуден, бақсы-балгерден қорқу).
Үшінші топ- ішкі, яғни өзіміз жасайтын қорқыныштар:
жоқ нәрседен қорқу;
қараңғыдан қорқу;
өзінің ойы мен іс-әрекетінен қорқу;
болашақтан қорқу.
Төртінші, жеке ешбір топқа енбейтін өлім мен кәріліктен қорқу.
Қорқынышты сипаттайтын мағыналық бірліктер, ал келесі контент талдауда зерттеу индикаторлары болатын тіл құралдары ретінде мыналарды көрсеттік:
1. қорқыныш (тура мағынадағы қорқыныштың мәтіндік белгісі ретінде).
2. үрей ( жалпы қорқыныш түрлерінің барлық топтарына ортақ топ ретінде)
3. шошу (жалпы қорқыныш түрлерінің барлық топтарына ортақ троп ретінде)
4. сақтану (қорқыныштың бірден бір алғышарты ретінде)
5. аштық (биологиялық немесе біздің тақырыпта табиғи қорқыныш элементі ретінде)
6. өлім (негізгі биологиялық қорқыныштың ең жоғары деңгейі, ал біздің тақырыбымызда төртінші топтың бірлігі ретінде)
7. жалғыздық (әлеуметтік қорқыныштардың бірі ретінде)
8. перзентсіз қалу (әлеуметтік қорқыныштың бір түрі ретінде)
9. зындан (қараңғыдан қорқұдың фольклордағы прототипі ретінде)
10. жазадан қашу (жаза алдындағы қорқыныш немесе жауапкершіліктен қашу мағынасында)
11. жетімдік (қазақта әлеуметік үлкен мәселеге айналуына байланысты алынды)
12. қорқынышты аңдар (ауыз әдебиетіне тән бірден бір образдық құрал ретінде)
13. кәрілік (адамның тарихи мағынада ең көп кездесетін қорқыныш сезімімен байланысты, өлім мағынасымен ұштасатын мағыналық бірлік ретінде)
14. соғыс (әлеуметтік қорқыныш ретінде көптің (массовый) тақырыбы болуына байланысты алынды)
15. жау (соғыс қорқынышының бір элементі ретінде)
16. дұшпан (әлеуметтік қорқыныш ұялататын, бейбіт өмірде де, соғыс барысында да әрекет ететін мағыналық құрал ретінде)
17. қауіп (қорқыныштың анықтамалық бірлігі ретінде)
18. құдай (діни қорқыныштың тақырыптық элементі ретінде)
19. ауру-дерт (өліммен, сақтанумен, кәрілікпен ұштасатын, ал күнделікті өмірде жеке медициналық қорқыныш ретінде)
20. мыстан (өзіміз ойлап табатын, яғни қияли шығармашылықтың жемісі ретінде)
21. айдахар (қорқыныш тудыратын кейіпкер ретінде)
22. табиғи құбылыстар (су тасқыны, найзағай, сел жер сілкінісі, күн тұтылуы т.б.)
23. дию (қорқыныш тудыратын кейіпкер ретінде)
24. жезтырнақ (қорқыныш тудыратын кейіпкер ретінде)
1.2. Мектепке дейінгі жастағы балалармен психологиялық түзету жұмысында ертегітерапиясын қолданудың маңыздылығы жайында.
Кейінгі кездері Ертегітерапиясы көптеген әйгілі және арнайы басылымдарда үлкен орын алуда.
Жалпы Ертегітерапиясы дегеніміз не, ол адам жанына қаншалықты қажет деген сұрақ туындайды. Осыған орай еске бір өткен жағдайда еске түсіруге болады. Бір сәтте біз банкте қаруланған күзетпен тоқтатылған едік. Олар бізден қайда оқитынымызды және жеке құжаттарымызды өтінді. Біз ертегітерапиясында оқитынымызды айттық. Сол сәтте олар өздерін ертегілерімен емдеуді сұранды.
Осы орайда тоқтала кететін болсақ, әрине біздің бұл өмірде көптеген стресс және ауқымды ақпарат көлемінде жанымыздың ертегіні қажет етуі айқын көрінетінін байқауға болады. Бұл жерде жан ертегіні қалайды яғни басқаша айтқанда жан бақытты немесе ғажайып сәтті, өткендегі керемет балалықты сезіну деп қарастырады.
Ертегітерапиясы дегеніміз не? Деген сауал туындайды. Оның негізгі жауабын қарастыратын болсақ, ең бірінші кезекте ертегімен емдеу ұғымы еске түседі. Ертеден келе жатқан білімдердің өзі ертегімен ұштасып отырады. Мысалы: ертегі, миф, дастандар ертегі тарихтарымен дүниеге келіп отыр. Яғни бұл дегеніміздің өзі білім-қайғыны ұлғайтады немесе жанды емдеудің бірден-бір қажетті жолы. Біреулер үшін ертегітерапиясы ертегімен емдеу болса, енді біреулер үшін ол-түзету жұмыстарының бір жолы да, ал келесі біреулер үшін ол өмірдегі негізгі білімді жеткізудің бірден бір жолы.
Ғылымда ертегітерапиясы- практикалық психологияның кейінгі жаңа бағыты болып табылады. Әрине ғылыми мектеп үшін бағыт 15-20 жыл көп уақыт емес. Ал бір жағынан қарастыратын болсақ ертегітерапиясы ол ежелден сақталып келе жатқан дәстүр деп қарастыруға болады. Себебі адам баласына сөз арқылы демеу жасау, көмек беру болып табылады. Ең қызығы қазіргі таңда ертегі деп шынайлылықта болмайтын жайттарды айтады. Жалпы алғанда шынайлылық емес дегенді қалай түсінуге болады? Сол үшін ертегі арасында екі түрді анықтауға болады. Оның бірі: Яви болса, ал екінші Нави болады, яғни ол басқаша айтқанда: әлеуметтік және нәзік шынайлылықтың әлемі деп тануға болады. Сыйқырлы ертегілелерде әлеуметтік әлем жіңішке әлемге орналасады да, сол жерде ең негізгі сәттер болып жатады. Ертегі соңында бас кейіпкер қайта әлеуметтік әлемге яғни Яви әлеміне орналасады. Дегенмен енді ол бұрынғыдан мүлде өзгеше болады, себебі Нави әлемінде алған тәжірбиесі оны мүлде өзгеріп жібереді.
Сол себепті осы жайтқа байланысты ертегіде болған жайттар шынайлылыққа алып келеді. Дегенмен олар әлеуметтік қатынастарда емес, ол адам жанының ішкі әлеміне шынайы болып кездеседі. Осы мысалға қарап психология ғылымы жан туралы ғылым деп тағы айта кетуге болады. Яғни көптеген дастандарда болып жатқан жайттар адам жанында туындайды деп қарастырамыз. Сол себепті де адамның нәзік жанын зерттеу үшін біз ертегі, аңыз, дастандарды қолдаунуымызға болады.
Ертегітерапиясының негізгі отаны ол Санкт-Петербург қаласы болып саналады. Ертегітерапиясы көптеген ресейлік практикалық психология салаларында пайда болған. Дегенмен ертегітерапиясын өзге де психологиялық мектептерден бөліп көрсетуге болмайды, себебі қазіргі таңда оқушы бойына дәріс беруде немесе кеңес беру барысында тек құрғақ теория қолданбайды, сонымен қатар практика да жедел даму үстінде. Ертегітерапиясының негізгі мазмұнын түсіну барысында практикалық психологияға сүйене отырып оның негізгі этаптарына тоқтала кетуге болды. Ең қызығы ертегітерапиясы негізгі үш этаптардан тұрады жне сол этаптар ертегітерапиясының негізгі тұжырымдамаларын ашып көреткен.
· Спонтанды құрылу және тарихты жеткізу этапы. Ертеден-ақ адамдар бір-біріне көрген, естіген, білгендерін жеткізіп әңгімелеп отырады. Осы ертегілер, дастандар, авторлық ертегілер өзіндік ерекшеліктерімен көрініп отырған. Көптеген ертегі айтатындар осы салада этаптарды жалғастыруда. Олардың бірі ретінде мысалға Ганс Христиан андерсенді атап өтуге болады. Этаптардың бұл түрі көптеген ежелгі ертегілер тәжірбиесін көрсетіп, әлеуметік өмір тәжірибиесін көрсетеді.
· Метафорикалық материалды ғылыми ойлау этапы. ХІХ ғасырда көптеген білімді адамдар ойында фольклорлы материалды жинақтауды сақтап қалу мәселесі тұр. Психоанализ теориясының қалыптасуына сәйкес бірнеше мамандар мифологиялық символизмі жасырын түрде қолдана бастады. Біздің мамандарымыздың ең алғашқы карл Густав Юнг психологиялық ертегі бағыттарын, дастандарды, мифтерді атап көрсеткен. Юнг еңбектерінің көмегімен қазіргі таңда психотепапевттер ертегінің негізгі адам жанының негізгі ритмдерін, жан бағыттарын көрсетіп берген. Оқымыстылардың көбі тек гуманистік психологтар емес, сонымен бірге нақты тәртіпті қолдаушылар да осы әдісті қолданады.
· Ертегіні қолдану-педагогикалық-психологияның негізгі техникалық құрылым жұмысы болып табылады. Бұл этапты біз психотехникалық деп қарастырамыз. Мысалы біз қолыңа сыйқырлы таяқшаны ал десек, ол адам өзінің кереметтігін сезіне алады.
Осы аталған үш этаптардың ішінен негізгі тенденцияларға орай отырып, өткен ғасырдың 90 жылдарында комплексті ертегітерапиясының комплексті тұжырымдамасы анықталды.
Ертегітерапиясын ең алдымен адам жанымен сөйлесе алудың бір жолы деп қарастыру қажет. Қандай да болмасын ертегітерапевт психология жан туралы ғылым екенін естен шығармауы қажет. Сол себепті де ертегітерапия тәрбиелеу жүйесі болып табылады.
Әр жас кезеңге байлаысты ертегітерапиясының өз қолдану әдісі мен тәсілі болады. Ол өзінше күрделі, өзіндік реті болады, себебі адам жанын емдеуде құрғақ терминдермен емдеу мүмкін емес. Оны ертегі көмегімен жеткізуге болады.
Әрбір ертегітерапевтінде өзіндік қолдану үрдісі болады. Кейбіреулері ертегілермен, дастандармен, мифтермен қолданады. Осы сатыда қолданыс алған психотерапевттерде ешқандай да жетіспеушілік болмайды.
Психотерапевттердің кейбіреулері болса, жаңа тарихты құрастыру жолдарымен айналысады. Адам баласының ішкі уайымы өмірде шынайы дерек болып қалмақ. Осындай қиындық барысында күтпеген жағдайда көрсете алу сапасы байқалады. Ертегітерапевтінің негізгі пікірі осы тұрғыда қаралады. Ал ертегі ол адамдардың ішкі жан сөйлесуінің бір жолы.
Ертегітерапиясы бұл клиент өзіндегі психотерапевтпен бірлесе отырып жаңғыртуы. Кейбір ұғымдарда ертегіні балалық деп қарастырады. Ал бұл пікірді қарастыру барысында екі жақты жауап туындайды, ол ия немесе жоқ. Ертегі арқылы ежелден болған тарихтар да бізге жеткізіліп отыр. Сол себепті де біз бұл әдісті балаға айтуымыз да теріс ұғым болуы ықтимал. Ертегітерапиясында мазмұнның негізгі түйінін анықтау ол білім көлемін ашып көрсету және ондағы жүйесінің өзара қатынасын көрсету болып табылады. Анықтап ашып көрсетуің өзіне тоқтала кететін болсақ, әр түрлі көзқарастағы ертегілер өзіндік ерекшелігімен көрінеді. Себебі олар өзіндік өмірдің процесстерінің тарихи ақпараттарынан құралады. Проблемалық ситуацияны объектілеу бір қарағанда күрделі сөз тіркестерінен тұрғанымен, ол адамның ішкі құбылыстарының болып жатқан құбылыстарды анықтауға көмектеседі. Осы сәтте біз етегінің ең басты мазмұнына көңіл аударамыз. Ертегінің бас кейіпкері не себептен көптеген қиыншылықтардан өтті? Ол бар ынтасын қиындықтан құтылудың жолдарын қарастырады. Сол сияқты іздестіруге көмектесеміз. Әр адам ең алғаш психолог алдына келгенде, әлсіз позицияны ұстанады. Осы сәтте ертегі тек мықты адамдарға ғана жүргізілетіндігін айта кету қажет. Қандай да болмасын пайда болған мселеден құтылудың жолдары белгісіз болғанымен әр адам өзіндік Мен тұжырымдамасын ұстануы қажет. Ертегінің өзі бір керемет сыйқырлықпен айланысты болмағанымен ол біздің өмірімізде де жиі кездеседі. Ол бізге көрінбегенімен қоршаған ортаға өз үлесінді қосудың өзі бір ғажайып болып табылады. Жоғарыда атап өткендей ертегітерапиясы ежелден қолданып келе жатқан дәстүр. Ертегітерапиясын интегративтік тұрғыдан қарастыруға болады. Яғни ол дегеніміз комплексті ертегі тұжырымдамалар құрылуымен байланыстырады.
Қазіргі таңда ертегі терапиясы ғылым салалары соның ішінде психология, педагогика және өзге де ғылым салаларында кең тұрғыда қарастырылуда.
Осы заманғы ертегітерапия процесінің қолдануы 5 түрлі жолдармен жүреді:
• Талдау;
• Баяндау;
• Құрастыру;
• Көшіріп жазу;
• Қыршақ терапиясы;
• Имидж терапиясы;
• Сурет салу;
• Психодинамикалық медитация;
Ертегітерапиясын қолдану барысында біз ертегінің көптеген жанр түрлерін қарастырамыз: дастандар, анекдодтар, мифтер, ертегілер. Ал қазіргі заман тұрғысында толыққанды өзгерісте жануарлар енгізуде. Мысалы, детективтер, махаббат романдары. Метафоралық тұрғыда айтылғандарды ертегітерапиясы әрбір клиент қызығушылығына байланысты сәйкес жанрды сапалы түрде қолданады.
Ертегітерапиясының өзге әдістерден өзгеше тағы бір түрі ол психологиялық әрекеттің құндылық деңгейінде жүруі. Адамды таладмас үшін біз өмірлік құндылықтарға тоқтала кетуіміз қажет. Біз Шындық, Сенім, Бедел, тыныштық, махаббат жайлы айтып өтуіміз керек. Бала немесе ересек адам бойына өмір құндылықтарының қажеттігін айта кеткен жөн. Ертегітерапиясының өмірлік күштер принципіне сүйенуге болады. Өмірде қандай да болмасын жағымды өзгерістердің болуына өмірлік күш қажет. Көптеген адамдар өздерінің жеке өміррлерін өзгертіп отырады. Психотерапевтке барған кейбір адамдар өздерінің өмірлік күштерінің әлсіздігін сезінеді. Осының өзі ол психологияның негізгі заңдылықтарын білмейтіндігінің дәелі. Осыған сәйкес ертегітерапевт клиенттің өзіндік Өмірінің күшін сезінуге көмектесуі қажет.
Ертегітерапиясы- орамен жүргізілген терапия, осы кезде адам бойында арман ұлғаяды, ал ең бастысы қорғаныс сезімі пайда болады.
Сонымен ертегітерапиясы дегеніміз- ішкі және сыртқы дүниені өткенді ойлап қарастыру, болашақты жүйелеу, әр клиентке өзінің ең ерекше ертегісін таңдау.
Ертегітерапиясы
Ертегілерді зерттеу ХVII ғасырдан басталады. Бұл жанрға ғылыми қызығушылық ең алдымен филология, этнология, тарих салаларында пайда болды. ХVII- ХIХ ғғ. көптеген жазушылар ертегілерге баса көңілаударып, олардан халық жанының бейнесін көрген. Олар ертегіден өткендегілердің жаңғырығын ғана тауып қойған жоқ, олардың өмірлік мәнін де түсінді.
Психология ғылыми да ертегілерді зерттеуге қызығушылық танытты. Өз шығармашылықтарында шетелдік және ресейлік психологтар: Э.Фромм, Э.Берн, Э.Гарден, А.Менегетти, Е.Лисина, Е.Петрова, Р.Азовцева т.б. ертегілерге ерекше көңіл бөлген. Практикалық психологиядағы дербес бағыт ретінде ертегітерапииясы жуырда ғана пайда болғанымен, бірден зор танымдыққа ие болды. Ғалымдар ертегілерді үйреншікті емес қырынан қарай отырып зерттеуге және олардағы бір қарағанда мүлдем шынайы емес, жасырын нәрсені көруге ұмтылып келді. Педагог-психологтар ертегілер балаларда да, ересектерде де қарқынды эмоциялық резонанс тудыратынын айтады. Ертегі кейіпкерлері бір мезгілде екі психологиялық деңгейге-сана және сана астылық деңгейлерге айналады. Мұнын өзі коммуникациядағы күрделі эмоциялық қарым-қатынастың тиімді де әсерлі жағдайын құру қажет болғанда, түзету жұмысы үшін аса маңызды, ерекше мүмкіндіктер тудырады.
Сонымен, ертегі терапиясы дегеніміз не? Бірінші, басымызға келетін нәрсе-ертегімен емдеу деген ой. Бірақ, ертегі мен ертегітерапиясын шатастыруға болмайды. Ертегі бір басқа, ал ертегітерапиясы-бұл мүлдем басқа.
Ертегітерапиясы өте ертеден келе жатқан психологиялық және педагогикалық әдіс болып табылады. Ғасырлардан бері дүние мен өмір туралы білімдер ауызға беріліп, жазылып, оқылды. Әжелерді еске түсірейікші: әрбір өмірлік жағдаяттарға, әрбір оқиғаларға олардың әзілдері мен мысалдары дайын тұрады. Бүгін біз оны ертегітерапиясы деген атаумен атаймыз.
Ертегітерапиясы- бұл кез-келген басқа да психотерапия сияқты, жан-дүниені тану және емдеудің түрі. Ол ертегілерді психикалық процестердің өту және көріну формасы ретінде зерттейді, психикаға игілікті әсер ететін ертегілерді тудырады. Онда психикалық процестердіің желілігіне басқаша айтқанда, адамның жан-дүниесінде болып жатқандарға көңіл аударылады. әдетте, олар мәдениет пен уақытқа тәуелсіз, адамдар ұшін әмбебеп болып келеді. Ертегітерапиясы адамда санасыздықты дамуы мен нақты кескін бойынша өзін көрсетуіне сүйенеді. Оның нұсқауларының саны едәуір шектеулі және оларды тануға болады. Ертегітерапиясы тереңдегі психотепарияның формасы болып табылады, бірақ, сонымен бір мезгілде, өзінің түсініктілігі мен әмбебаптығының арқасында үстіңгі және ағымдағы міндеттер үшін де қолданылады.
Ертегітерапиясының мәні- архетиптік талдау болып табылады. Талдаудың мұндай формасы, біріншіден, кез-келген психикалық феноменді (түс, тұрмыстық жағдаяттағы мәселе немесе мінез-құлық) белгілі бір құрылымға ие желі ретінде қарастырады. Екіншіден, бұл желі кездейсоқ емес, түрлі жанрдағы ертегілер сияқты сипаттауға ыңғайлы моделдерге сәйкес туып, іске асатындығы шамаланады. Осылай, архетиптік талдаудағы жұмысты бізді қызықтыратын психикалық процестерді оған барынша ұқсас ертегі немесе миф арқылы түсіндіру деп елестетуге болады.
Ертегімен жұмыс жасау маманға архетиптік желілердің мәлімет базасын түсінуге және оны ертегінің тілімен жеткізуге мүмкіндік береді. Ертегіші-терапевт екі тілді меңгеруді үйренеді-метафоралық (ертегі тілімен), психологиялық (талдау тілімен), және оларды өзара орын алмастырып қолданады.
Ертегітерапиясы балалармен психологиялық жұмыс жасаудағы өте құнды әдіс болып табылады. Ол бала мен ересектің қарым-қатынасының табиғи және дәстүрлі формада өтуіне мүмкіндік тудырады. Баламен жұмыс жасауда психолог, әдетте, психологиялық тілді сырттай талдауға пайдаланбайды, бірақ балаға не қажет және оған мұны қалай беру керектігін түсіну үшін аналитикалық кеңістікке шығу қабілетін сақтайды. Демек, ертегі екі жақты сипатқа- алдымен диагностикалық, ал содан соң- жағдаятқа әсер ететін ықпалға ие. Осымен қатар, ол пайдалануға жеңіл, психологиялық қорғаныстың көптеген формаларын өзіне сіңіріп, олардан асып түседі, баяндалу формасы бойынша жағымды және көп өлшемді болып келеді.
Ертегітерапиясы ересектермен психотерапиялық жұмыс үшін де тиімді. Ол адамның шығармашылық күш-қуатын тудырып, оның ресурстық жағдайға қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Сонымен қатар, адамды өз мінез-құлқын белгілі бір желідегі нақты рөл ретінде түсіне отырып, өз өмірін сырттай көруге үйретеді. Ертегімен жұмыс жасаудағы басты игілікті салдардың бірі – ұғыну болып табылады. Ол адамға өзінің жан-дүниесіндегі процестерді терең қабылдауға және оны бақылауға мүмкіндік береді. Ойын мен миф кеңістігіне шығу адамның шығармашылық күш-қуатын өте жақсы ынталандырады. Онда өмірдің және тағдырдың көптеген қиын мәселе туғызатын сәттері өзі ойлап шығарған оқиғаның кейіпкерлеріне аударылады. Ертегітерапиясындағы жұмыстың тамаша және қол жеткен нәтижесі әлемдегі өз орнын табу болып табылады. Осыны ұғыну арқылы адам өзінің мақсаты, сезімдері мен тұлғалық сипатының тұтастығына қол жеткізеді.
Ертегітерапиясында ертегілермен жұмыстың бірнеше мүмкіндіктері бөліп көрсетіледі:
дайын ертегі жұмыс;
балалар немесе ересектер ойлап шығарған ертегілермен жұмыс.
Бұл екі төмендегілерді білдіреді:
Ертегілерді метафора ретінде пайдалану. Ертегілердің мәтіні мен кейіпкерлері клиенттің жеке өміріне қатысты еркін ассоциацияларды тудырады. Соңында бұл метафоралар мен ассоциациялар талқылануы мүкін;
Сурет салу. Еркін ассоциациялар суретте көрінеді және әрі қарай алынған графикалық материал талдануы мүмкін;
Адамның мінез-құлық құндылықтарын талдауға себеп болатын, кейіпкерлердің мінез-құлқы мен әрекет мотивтерін талқылау.
Ертегілерді нақыл-уағыздар ретінде пайдалану. Метафораның көмегімен жағдаятты түсіну нұсқасын ойға салу.
Ертегі мотиві бойынша шығармашылық жұмыс жасау (аяқтап жазу, қайта жазу т.с.с.)
Өмірдің заңдары мен құбылыстары туралы білімді адам ең алдымен ертегілерден, аңыздардан, батырлар жырынан, мифтерден алады. Психологтар ертегілердегі әрбір кейіпкер белгілі бір адамды, нақты айтқанда, адам өзі ойнай аллатын немесе тіпті өзінің өмірлік сценарийінің негізіне алатын белгілі бір рөлді суреттей алады деп есептейді. Бірақ, метафораларға салынған хабарлар нақты сипатқа ие емес. Хабарлардың мұндай формасы оқырманың немесе тыңдаушының өз пайымдауын тудырады, бірқатар сұрақтар қалыптастырады. Бұл сұрақтарға жауап іздеу тұлғаның дамуын іске асырады. Осылай, ертегінің көмегімен адамгершілік тәрбиесінің мәселелері туындайды.
Шамамен 10-12 жасқа дейін балалада оң жартышарлық ойлау типі басым болғандықтан, олардың дамуы үшін хабарлар жарқын бейнелер арқылы берілуі аса маңызды. Сондықтан, ертегі және миф оқиғалары балаға әлем туралы білім берудің ең қуатты құралы болып табылады. Егер бала өмірінің алғашқы он жылы осыған қатысты сәтті қалыптасса (ата-аналар мен педагогтар ертегілерді айтып, содан соң оларды бірігіп талқыласа) онда балада, санасыздық деңгейде, өмірлік жағдаяттардың ерекше қоры қалыптасады. Ал егер ертегілер мен мифтер баламен бірге талқыланбай тек қана оқылып немесе айтылса, онда бұл білімдер енжар күйде қалады. Бұл да жаман емес, өйткені балада табысты әлеуметтену ресурсы қордаланады.
Егер ересектер өзінде баламен бірге ертегі оқиғаларын талқылауға, өмірлік сабақтарды ойлануға деген күш пен парасаттылық тапса, онда әлем туралы білім қоры БЕЛСЕНДІ күйге ауысады. Яғни, бала табиғи жолмен саналы әрекет ету абілетін қалыптастырып, оқиғалар арасындағы себеп-салдарлық байланыстарды көретін болады. Бала өзінің тағдыры туралы ойланып, өз қабілеттері мен мүмкіндіктерін зерттейді.
Ертегітерапиясы ппрактикалық психологияның бағыты ретінде өзге тұрғылармен салыстырғанда шеңберінің кеңдігімен тартымды. Оның жас шекарасы жоқ: әрбір жас кезеңінде өзінің ертегісі, мифі, аңызы мен мысалы, өлеңі, нақылдары т.б. болады.
Онда қалыпты және ауытқи даму шкаласы бойынша шектеу де жоқ. Ертегітерапиясы қалыпты дамыған адамдармен де, балама дамудағы адамдармен де жұмыс жасайды. Ертегітерапиясы сан алуан мәселелерді- оқудағы қиындықтардан бастап, өткір өмірлік дағдарыстарға дейінгі мәселелерді шешу үшін пайдаланылады.
Бүінгі ертегі терапиясы үш қырлы. Ол диагностикалық қырға (адамды зерттеу үшін проективті әдістеелер), ықпал етуші және алдын алу (дамытушы) қырларына ие.
Ықпал ертегінің бес түрінің көмегімен іске асады. Олар: көркем ертегілер, дидактикалық ертегілер, психокоррекциялық (психиканы түзету) ертегілер, психотерапевтік ертегілер және медитативтік ертегілер. әрбір жағдаятқа лайықты іріктеледі немесе арнайы ойдан құрастырылады. Түрлі ертегілер келушіге түрлі дәмдеуітермен ұсынылады: ертегіні талдау, әңгімелеу, ойдан құрастыру, қуыршақтар дайындау, драматизациялау, сурет салу, медитация жасау және т.б.
Ертегітерапиясындағы маңыздысы әрекет ету, одан да маңыздысы ӘРЕКЕТТЕН СОҢҒЫСЫ. Нақ осы Ертегітерапиясының әрекеттен соңғысы клиентті дамуға ынталандыратын ерекше зор күш болып табылады. Бұл психолог үшін тәуелсіз даму, өзіндік даму деген сөз.
1.3. Түзету жұмыстарына жалпы түсінік және оның құрылымы.
Психологиялық түзету –психологтың адамның сенімін дәлелдеу әрекеті, адамның ішкі әлеміне білікті мінездеме, яғни психолог клиентінің күйзелісіне іс-әрекетіне тікелей, нақты көмектеседі. Теориялық көріністің негізгі әрекет нормасының іске асуына практик-психолог психодиогностикалық мәліметтерді пайдаланады, түзету-дамыту жұмыстары туралы бағдарламасы болады. Түзету жұмысымен айналысатын психологта кестесі болады: не бар? ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz