Тамақ өнеркәсібінің дамуы

МАЗМҰНЫ Бет

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5

1 ТАМАҚ ӨНДІРЕТІН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ӨНДІРІСТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ

1.1. Тамақ өнеркәсібінің дамуы. азық.түлік қауіпсіздігінің кепілі ... ... ... ... 9

1.2. Тамақ өндірудегі кәсіпкерліктің қалыптасуы мен қызметінің негізгі факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40

1.3. Тамақ өндірісіндегі өндірістік қызметтерді математикалық модельдеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57

2 ТАМАҚ ӨНДІРЕТІН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ӨНДІРІСТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМЕТРИЯЛЫҚ МОДЕЛЬДЕРІ

2.1. Өндірістік функцияларды құру мен қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... 61

2.2. Тамақ өндіретін кәсіпорынның өндірістік қызметінің эконометриялық модельдерін тұрғызу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67

2.3. Тамақ өндіретін кәсіпорынның өндірістік қызметінің моделінің нақтылығы мен қолдану мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70

3 ТАМАҚ ӨНДІРЕТІН КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМЕТРИЯЛЫҚ МОДЕЛЬДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1. Болжамдық модельдерді құру және оны жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
3.2. Эконометриялық модельдегі деректерді өңдеу мен жетілдіру жүйесін құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 94
3.3. Тамақ өндіретін кәсіпорындағы өндірістік қызметтерді ұйымдастырудың механизмін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 102
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 117

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 120

Қосымшалар

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда жұртшылықты тамақ өнімдерімен қамту мәселесі күрделене түсуде. ҚР тамақ өндірісінің кепілі болатын ауыл шаруашылығының ішкі жалпы өнімдегі үлесі күрт төмендеп кетті. Ол сайып келгенде еліміздің азық-түлік қауіпсіздігіне қатер төндіреді. Сондықтан жуық арадағы жылдарда еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін мемлекеттік тұрғыда жүргізілетін сындарлы саясат және экономикалық қолдау қажет. Ол үшін басты бағыттар болып мыналар табылады: агробизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру, ауыл шаруашылығы өнімдерін ішкі және сыртқы рынокта сатуды ұлғайту, өңдеуші құрылымдардың тиімділігі мен пәрменділігін арттыру.
Cондықтан Елбасы Н.Назарбаевтың 2010 жылдың 29 қаңтарындағы дәстүрлі халыққа Жолдауында елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуге тиіс екендігі аталып өтті [1]. Аталмыш мәселе Үкімет тарапынан болатын нақты бағдарламаның негізінде жүзеге асуға тиіс. Осы орайда алдағы кезеңде еліміздің экономикасын серпінді түрде дамыту үшін индустриалды-инновациялық саясат іске асырылып, онда агроөнеркәсіпті дамыту мәселесі басты орынға қойылып отыр. Елбасы аграрлық өнеркәсіптің дамуы бірден екі стратегиялық мақсатты, экономиканы әртараптандыру және еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ететінін атап көрсетіп, оған бөлінетін қаржылық-материалдық ресурстардың қомақты болатынын мәлімдеді. Нақтырақ айтқанда, экспортқа бағдарланған сүт өндіретін фермаларды, құс фабрикаларын, мал бордақылау кешендерін салу, ет және ұн өңдейтін кәсіпорындарды іске қосу көзделуде [2]. Сайып келгенде қойылған мақсаттардың жүзеге асуы жаңа кәсіпорындардың іске қосылуымен және жұмыс жасап тұрған кәсіпорындардың қуаты мен тиімділігінің артуына тығыз байланысты. Тамақ өнеркәсібінің өскелең дамуы кез-келген елдің азық-түлік қауіпсіздігінің бірден-бір кепілі және әлеуметтік ахуалдың негізі болып табылады. Сондықтан ауыл шаруашылығының тауарлары Қазақстанның экспортын әртараптандыруда шешуші роль атқаруға тиісті және үкімет пен бизнестің міндеті аталмыш бағытта тиімді істер атқару болып табылады [3].
Кез-келген экономикалық саясат пен реформа кәсіпорындарды қамтыса ғана табысты болады. Сондықтан экономикадағы өте маңызды сала болып табылатын тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының өндірістік қызметін аталған мақсаттарға байланысты зерттеу және талдау өзекті болып отыр.
Осы орайда өндірістік процестерді талдау және болжауда математикалық-статистикалық тәсілдерді қолдану, ұйымдастыру мен қабылданатын шешімдерді тиімді етуге оң ықпал жасайтынын уақыт көрсетіп берді. Қалыптасқан ұйымдық, өндірістік байланыстарды сипаттайтын экономикалық-математикалық модельдердің ролі ерекше және олар қазіргі уақытта дамудың, әрі тиімділіктің кілті болып отыр. Өндіріс процесіндегі іс-қимылға әсер ететін кез-келген фактордың сандық өлшемін білу стратегиялық басқарудың негізгі бағыттарының біріне айналды. Сондықтан өндірістің тиімділігін арттыратын экономикалық тәсілдер мен технологияларды жетілдірудің маңызы мен өзектілігі әрдайым жоғары болып қала береді.
Қазіргі таңда кәсіпорындарда өндірістік процестерді ұйымдастыру мен басқару көп жағдайда тәжірибе мен интуицияға негізделіп жүр. Ал ақпарат ағымының ұлғайған жағдайында және бәсекелестіктің өткірленуі кезінде кәсіпорынның табысты жұмыс жасауы дер кезінде дұрыс басқару шешімдерін қабылдауды, келешектегі процестер мен құбылыстарды нақты болжай білуді, жаңа тәсілдерді игеруді қажет етеді. Кәсіпорындардың, соның ішінде тамақ өндіретін өндіріс орындарының қызметіне қандай факторлардың, қалай және қаншалықты әсер ететінін сипаттайтын, әрі олардың тиімділігін есептейтін нақты экономикалық-математикалық модель құрудың маңызы қай уақытта да жоғары. Аталмыш модельдерді барынша жетілдіру, оларды жаңа құбылыстар мен жағдайға икемдеу біздің ойымызша әрдайым өзекті болып қала бермек.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Экономикалық жүйелердің (соның ішінде кәсіпорындардың) құрылымын талдау және оның қызметтерін зерттеу әрдайым отандық және шетелдік ғалымдар мен практиктердің назарында болып келді. Олар Р.Л. Акофф [4], П. Друкер [5], Р. Томас [6], А. Томпсон [7], О.И. Волков [8], В.Я. Горфинкель [9-10], В.П. Грузинов [11-12], И.В. Сергеев [13] қазақстандық А.Қ. Мейірбеков [14], Г.Ө. Жолдасбаеваның [15], А.М.Шаменовтың [16] А.Г. Аганбегян [17], Г.Б. Клейнер [18], К.А. Багриновский [19], В.В. Терехов [20], Л.Г. Кравченко [21], О.О. Замков [22], В.В. Глухов [23], А.Г. Гранберг [24], А.В. Монахов [25], В.В. Федосеев [26] еңбектерінде орын алған. Ол еңбектерде өндірістік процестерді математикалық- статистикалық тәсілдер арқылы сипаттау негіздері және модельдерді пайдалану мүмкіндіктері егжей-тегжейлі көрсетілген. Диссертациялық зерттеу кезінде ҚР экономикалық процестерді математикалық модельдеу, жоспарлау және басқару туралы алдыңғы қатарлы ғалымдардың: С.Б. Байзақов [27-28], М.Б. Кенжегузин [29], Б.Ж. Иманбердиев [30-32], Р.Ө. Рахметова [33-34], Ә.Ж. Сапарбаев [35-36], Б.М. Мухамедиев [37], Б.Д. Даулетбақов [38], А.Т.Мақұлова [39] еңбектері пайдаланылды.
Аталған еңбектерде кәсіпорынның әрекетін әр-түрлі тұрғыдан зерттеуге болатынын, яғни айтқанда каузальды (себеп-салдар) тәсілдерімен, трендік (динамикалық) модель арқылы сипаттауға болатыны көрсетіліп, өндірістік процестердің тиімділігін арттыруын дәлелдеп есептейтін экономикалық-математикалық әдістер кеңінен пайдаланылған.
Дейтұрғанмен өңдеуші өнеркәсібіндегі өндірістік процестерді формализациялау толықтай шешілмей жатыр. Өндірістік қызметтер көп жағдайда тәжірибеге немесе эвристикалық тәсілдерге негізделуде. Одан сайып келгенде қабылданатын шешімдердің сапасы мен дәлдігі кемиді, әрі өндірістің тиімділігі төмендейді. Өңдеуші кәсіпорындардағы өндірістік процестерді талдауда және оның тиімділігін арттыруда экономикалық-математикалық әдістерді қолдану мүмкіндіктері қандай? Кәсіпорындардың қызметіне әсер ететін факторлардың сандық өлшемі қанша? Өндірістік процеске әсер ететін маусымдық фактордың ықпалдары қандай және қанша? Аталмыш еңбектерде кеңінен көрсетілмеген.
Екіншіден, өндірістік процестерді ұйымдастыру және оны барынша ұтымды жүргізу, экономикалық-математикалық әдістерді әрі эконометриялық модельдерді кеңінен қолдануды қажетсінеді. Аталмыш әдістер мен моделдерді өндірістік процестерді талдау және болжау процесіне мейлінше пайдалану өндірістің тиімділігінің артуына алып келетіні дәлелденіп отыр. Сондықтан эконометриялық әдістер мен модельдерді қолдану өзектілігі әрдайым негізді болып қала бермек.
Осыған орай диссертациялық еңбектің алға қойған міндеті тамақ өнеркәсібіндегі кәсіпорындардың өндірістік қызметін факторлық негізде, трендік модель тұрғысынан зерттеп, өндірілетін өнімге қажет ресурстардың барынша тиімді жұмсалуын есептеп, олардың ара салмағын байыптап, арнайы бағдарламалар немесе электрондық кестелер арқылы барынша дәл, мейлінше тиянақты модель тұрғызып, оны жалпы кәсіпорындардағы өндірістік процестерді тиімді ұйымдастыру жүйесінің элементі ретінде сипаттама жасау болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Еңбектің мақсаты- тамақ өнеркәсібіндегі кәсіпорындардағы өндірістік процестер мен қызметтерді сипаттайтын және оның тиімділігін арттыруға бағытталған экономикалық-математикалық модельдерді тұрғызу әрі оларды жетілдіру болып табылды.
Мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер қойылды:
- еліміздегі тамақ өндірудің даму барысы, тамақ өнеркәсібіндегі кәсіпорындардың стратегиялық мақсаттары мен даму ерекшеліктерін талдау;
- тамақ өндірісін тиімді ұйымдастырудың мүмкіндігін эконометриялық модельдер арқылы сипаттау;
- тамақ өндірудегі эконометриялық модельдерді құру және оның параметрлерінің сандық мәнін есептеу жолдарын жетілдіру;
- тамақ өндірісінің қызметінің тиімділігін арттыратын экономикалық- математикалық модельдерді қолдану жүйелерін сипаттау;
- тамақ өндіретін кәсіпорындардағы өндірістік қызметтерді тиімді ұйымдастыруға ықпал тигізетін ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу пәні. Тамақ өнеркәсібіндегі кәсіпорынның өндірістік қызметін сипаттайтын және оны математикалық тұрғыдан өрнектейтін модельдер мен әдістер.
Зерттеу нысандары. Батыс Қазақстан облысының тамақ өнеркәсібінің кәсіпорындарының өндірістік қызметтерінің мәліметтері.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Тамақ өндіретін кәсіпорындардағы өндірістік қызметтерін талдауда және болжауда эконометриялық модельдер арқылы шешім қабылдаудың әдістемесін ұсыну.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Назарбаев Н.А. Дағдарыстан дамуға.//Егемен Қазақстан. -2009.-6 наурыз.
2 Назарбаев Н.А. Қазақстанның индустриялық-технологиялық дамуы біздің ортақ болашағымыз үшін// Егемен Қазақстан.-2009. -16 мамыр.
3 АӨК дамыту- экономиканы әртараптандыру және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету құралы.// Деловая неделя -2009.- 19 маусым.
4 Акофф Р.Л. Планирование в больших экономических системах –М.:Радио, 1972.-300 с.
5 Друкер П.Ф. Рынок как выйти в лидеры. Практика и принципы –М.: 1992. - 349 с.
6 Томас Р. Количественные методы анализа хозяйственной деятельности. -М.: ДИС, 1999.-525 с.
7 Томпсон А.,Формби.Дж. Экономика фирмы. –М.: БИНОМ 1998.
540 с
8 Волков О.И Скляренко В.К. Экономика предприятия. -М.: Инфра –М, 2002. -317 с.
9 Горфинкель В.Я. Швандар В.А. Экономика предприятия. -М.: ЮНИТИ, 1998. 718 с
10 Горфинкель В.Я. Купряков Е.М. Экономика предприятия. -М.: ЮНИТИ, 1996.-367 с.
11 Грузинов В.П. Грибов В.Д Экономика предприятия. -М.: Финансы и статистика, 2001.-208 с.
12 Грузинов В.П. Экономика предприятия. -М.: ЮНИТИ, 1998.-534 с.
13 Сергеев И.В. Экономика предприятия. -М.: Финансы и статистика, 2001.-304 с.
14 Мейірбеков А.Қ.,Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. Алматы. Экономика 2003.- 305 б.
15 Жолдасбаева Г.Ө. Кәсіпорын экономикасы. Алматы. Экономика 2002. - 109 б.
16 Шаменов А.М.. Әлемдік экономикалық дағадрыс жағдайындағы аграрлық саясат және ауыл экономикасын басқаруды жетілдіру.// Саясат- 2009. №5. 51-54 б.
17 Аганбегян А.Г., Багриновский К.А., Гранберг А.Г. Система моделей народнохозяйственного планирования. –М.: Мысль, 1972. -352 с.
18 Клейнер Г.Б. Производственные функции -М.: Финансы и статистика, 1986. -288 с.
19 Багриновский К.А. Экономико-математические методы и модели –М.:Российский университет дружбы народов,-1999. -183 с.
20 Терехов Л.Л. Производственные функции.-М.: Статистика,1974.-186 с.
21 Кравченко Р.Г., Математическое моделирование экономических процессов в с/х. –М.: Колос, 1978. - 424 с.
22 Замков О.О., Толстопятенко А.В. ,Черемных Ю.Н.
Математические методы в экономике. –М.: ДИС, 1998. -368 с.
23 Глухов В.В., Медников М.Д., Коробко С.Б. Математические методы и модели для менеджмента. Санкт-Петербург-Москва-Краснодар, ЛАНЬ, 2007. -528 с.
24 Гранберг А.Г. Статистическое моделирование и прогнозирование. -М.: «ФиС», 1990. -328 с.
25 Монахов А.В. Математические методы анализа. СПб Питер 2002. -172 с.
26 Федосеев В.В. ЭММ и прикладные модели. -М.: ЮНИТИ, 2002. -
368 с.
27 Байзаков С.Б. Оптимизация региональной экономики. –М.: Наука, 1980. -183 с.
28 Байзаков С.Б. О единстве принципов построения макроэкономических моделей анализа и прогнозирования.// Научный сборник РГП «ИЭП» Министерство экономики и торговли РК. -2001 112 с.
29 Кенжегузин М.Б. Оптимальное планирование сельского хозяйства. Алматы, Кайнар, 1972. -192 с.
30 Иманбердиев Б.Ж. Модели и методы управления динамическим развитием экономики. Алматы: Экономика, 1999.-190 с.
31 Иманбердиев Б.Ж. Управление динамическим развитием экономики на основе ЭММ Автореферат д-ра экон.наук Алматы: 2002. 32 с.
32 Иманбердиев Б.Ж. Эконометрика. Улагат, Алматы: 2001. -154 с.
33 Рахметова Р.У. ЭММ использование ресурсов в течение всего агротехническокго цикла в рисовом севооборте. // Повышение эффективности функционирование АПК и применение методов математического моделиования в исследованиях агротехических систем Воронеж ВГАУ 2001
34 Сапарбаев А.Д, Рахметова Р.У. Моделирование системы агробизнеса Алматы «Ғылым», 1998. -145 с.
35 Сапарбаев А.Д. Модельные инструменты управления агрофирмой Алматы НИЦ Ғылым, 2003. -200 с.
36 Сапарбаев Ә.Ж., Ахметов Қ.А. Экономикалық-математикалық әдістер мен модельдер. Алматы. Қазақстан Жоғары оқу орын қауымдастығы, 2005. -400 с.
37 Мухамедиев Б.М. Эконометрика и эконометрическое прогнозирование Алматы «Қазақ университеті» 2007. -250 с.
38 Даулетбақов Б.Д. Моделирование управленческих решении в агропромышленом комплексе Автореферат канд.экон. наук. 08.00.13 Алматы КазГАУ, 1995. -27 с.
39 Мақұлова А.Т. Моделирование агросистем. Алматы. LEM, 2002, -218 c.
40 Хромов Ю.С. Проблемы продовольственной безопасности России. Международные и внутренние аспекты М.: 1995. -45 с.
41 Спанов М. Қазақстан азық-түлік қауіпсіздігінің проблемалары «Саясат» №1 1999. -35 с.
42 Лимов Н. Да не оскудеет меню жующего.// Известия. 2008. -8 август.
43 Назарбаев.Н.А. Еліміздің өскелең дамуын қамтамасыз ететін бағытты ұстай беретін боламыз.// Егемен Қазақстан. 2008. 3 қыркүйек.
44 Шаменов А. Қазақстанға жаңа агросаясат қажет./Әңг. Қарлығаш Зарыққанқызы //Айқын. 2008. 2 тамыз.
45 Бірлескен іс-қимыл жоспар//Егемен Қазақстан. -2008. 26 қараша.
46 Сonway c barber after the green revolution sustainable agriculture for development L, 1990. P 60.
47 Шаменов А.Әлемдік экономикалық дағадрыс жағдайындағы аграрлық саясат және ауыл экономикасын басқаруды жетілдіру.// Саясат- 2009. №5. 51-54 б.
48 Әлімбай С.Аграрлық мәселе алға шықты // Егемен Қазақстан. 2009. 20 мамыр.
49 Гусева Г. Перспективные направления развития продовольственного рынка Казахстана. «Агроинформ» №11 2005. -15-16 с.
50 Назарбаев Н.А. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –мемлекеттік саясаттың басты мақсаты.// Егемен Қазақстан. -2008. 6 ақпан.
51 Шамен А. Қазіргі жағдайда Қазақстан Үкіметі аграрлық саясатқа жаңа тұрғыдан қарау қажет./Әңг. Б.Бейсенұлы//Айқын.-2008.- 23 мамыр. -3 б.
52 Күрішбаев А. Мақсат- азық-түлік тапшылығының алдын-алу. // Егемен Қазақстан. 2008. 15 шілде.
53 Назарбаев Н.А. Мықты мемлекет болу үшін бізге күшті экономика келісім мен бейбітшілік қажет// Егемен Қазақстан. 2009. 22 мамыр.
54 Тулежанова А. Проблемы государственного регулирования пищевой промышленности Казахстана «Экономика и статистика» №3 2006. -35 с.
55 Уразова Р. Итоги развития пищевой и перерабатывающей промышленности за 2003 и перспективы на 2004 год. «Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана» №1 2004. -4-5 с.
56 Құрманғалиев С. Тағам және қайта өңдеу өнеркәсібінің басты саласындағы шешуі тағам кластерінің жақсарту жолы..// Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана 2007.№3. 26 б.
57 Құсайынова А.Б. Ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдеу саласының қазіргі жағдайы мен даму болашағы.// Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана №1 2008. 2-с.
58 Никифорова Н. Предпосылки новой стратегии государственного управления национальной экономики. // Аль-пари. №1- 2003. -12-16 с.
59 Ұзақов Я.М. Ет өнеркәсібінің жаңа кезеңде дамуы.// Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана №1 2008 4-б.
60 Скугорев Н.С. Қант өнеркәсібінің даму перспективасы.// Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана №6 2007 9-с.
61 Шмален Г. Основы и проблемы экономики предприятия. -М.: Финансы и статистика, 1996. 256 с.
62 Самуэльсон П., Нордхаус В. Экономикс. -М.: Вильямс, 2000. -688 с.
63 Друкер П.Ф. Энциклопедия менеджмента. -М.: Вильямс, 2004. 432 с.
64 Интрилигатор М. Математические методы оптимизации и экономическая теория. -М.: Айрис Пресс , -2002. -576 с.
65 Назарбаев Н.А. Қазақстан -2030.Барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және өркендеуі. // Егемен Қазақстан. -1997. 11 қазан.
66 Алшанов Р. Қазақстан- өңір көшбасшысы.// Егемен Қазақстан. 2005. 8 сәуір.
67 Келімбетов Қ. Қазақстанды қуатты мемлекетке айналдыру-өз қолымызда.// Егемен Қазақстан. 2005. 27 мамыр.
68 Королев Ю.Б. Управление в АПК. -М.: «Колос», 2002. 215-с.
69 Савицкая Г.В. Анализ хозяиственной деятельности предприятия. Минск ООО «Новое знание», 1999. -652 с.
70 Герчикова И.Н. Менеджмент -М.:ЮНИТИ, 2001. -435 с
71 Одинцов А.А. Основы менеджмента -М.: «Колос», 2006. -310 с.
72 Каренов Р.С. Стратегический менеджмент: Караганда: ИПЦ «Профобразование», 2006.-187 с.
73 Ансофф И. Стратегическое управление.-М.:Экономика,1989. -325 с.
74 Назарбаев Н.А. Евразия университетінде оқыған дәріс.//Егемен Қазақстан 2006, 26 мамыр.
75 Шелобаев С.И. Экономико-математические методы и модели. –М.: ЮНИТИ 2005.- 366 с.
76 БҚО статистикалық жылнамасы 2001-2006 жж.
77 БҚО экономикасының 2007 жылғы қортындылары.//Приуралье, 2008, 6 акпан.
78 Пиндайк Р.,Рубинфельд Д. Микроэкономика. -М .: Дело, 2000.-13, 200 с.
79 Кузнецов Б.П. Математика. –М.: ЮНИТИ, 2004. -541 с.
80 Львовский Е.Н. Статистические методы построения эмпирческих формул. –М.: «Высшая школа», 1988. -356 с.
81 Прасолов А.В. Математические методы экономической динамики С-П.-Москва-Краснодар Лань, 2008. -308 с.
82 Математические методы в планировании отраслей и предприятии. / Учебное пособие под.ред. Попова И.Г. -М.: Экономика -2003. -241 с.
83 Ерина А.М. Математико-статистические методы изучения экономической эффективности производства. – М.: Финансы и статистика, 1983. -140 с.
84 Дрейпер И.,Смит Г. Прикладной регрессионный анализ. -М.: Финансы и статистика, 1986. -325 с.
85 Карлберг Конрад. Бизнес –анализ с помощью EXCEL. Киев-Москва «Диалектика», 1997. -289 с.
86 Додж М., Кината К., Стинсон К. Эффективная работа с EXCEL. ПИТЕР, 1998. -558 с.
87 Бородич С.Л. Эконометрика. Минск ООО Новое знание, 2001. -168 с.
88 Сигель Э. Практическая бизнес-статистика–М.: Вильямс, 2004. -755 с.
89 Магнус Я.Р., Катышев Л.К., Пересецкий А.А. Эконометрика. Начальный курс. -М.: Дело, 1998. -245 с.
90 Демиденко Е.З. Линейная и нелинейная регрессия. -М.: Финансы и статистика, 1981. -243 с.
91 Афанасьев В.Н., Юзбашев М.М., Гуляева Т.И. Эконометрика. –М.: «Финансы и статистика» 2005. -157 с.
92 Эконометрика. /под ред. И.И. Елисеевой. -М.: Финансы и статистика, 2001.-344 с.
93 Доугерти К. Введение в эконометрику. -М.: Инфра , 1999. -432 с.
94 Кремер Н.Ш.,Путко Б.А. Эконометрика. М.:ЮНИТИ ,2002, -311 с.
95 Гмурман В.С. ТВ и математическая статистика. -М.: Высшая школа, 1972. -285 с.
96 Чечевицына Л.Н.,Чуев И.Н. Анализ финансово-хозяйственной деятельности. Ростов на Дону Феникс, 2005. -226 с.
97 Орлова И.В. Экономико-математические методы и модели.Выполнение расчетов в среде EXCEL -М.: «Финстатинформ», 2000. -126 с.
98 Басовский Л. Е. Прогнозирование и планирование в условиях рынка:-М.:Инфра-М, 2006. -260 с.
99 Бережная Е.В.,Бережной В.И. Математические методы моделирования экономических систем. –М.: «Финансы и статистика», 2006. -432 с.
100 Прогнозирование и планирование в условиях рынка./ Под ред. Морозовой. Т.Г., Пикулькина А.В. –М.: ЮНИТИ-ДАНА, 1999. -318 с.
101 Льюис К.Д. Методы прогнозирования экономических показателей. –М.: «Финансы и статистика», 1986. -123 с.
102 Ковалев Л.Н. Многофакторное прогнозирование на основе рядов динамики. –М.: Статистика, 1980. -122 с.
103 Математические методы в планировании отраслей и предприятии. / Учебное пособие под.ред. Попова И.Г. -М.: Экономика, 2003. -241 с.
104 Егоров Г.А. Управление технологическими свойствами зерна. –М.:2005.
105 Панкратов Г.Н. Научные основы совершенствования технологии мукомольного производства: Дисс........д.т.н. –М.,2001.
106 Мескон М.Х., Алберт М., Хедоури Ф Основы менеджмента. -М.: Дело, 1992. -263 с.
107 Старобинский Э. Основы менеджмента на коммерческой фирме -М.: Бизнес –школа. Интел-синтез, 1994. -373 с.
108 Соламатин Н.А., Румянцева З.П. Менеджмент организации: Учебное пособие. –М: ИНФРА-М, 1995. -351 с.
109 Устинова Г.М. Информационные системы менеджмента. Санкт-Петербург: DIASOFTUP, 2000. -368 с.
110 Информационные системы в экономике. Под.ред В.В.Дика –М.: «Финансы и Статистика», 1996. -357 с.
111 ҚР заңы. Жауапкершілігі шектелген серіктестік туралы. //Вопросы труда. -1998.-N5.-40-56 б.
112 ҚР заңы. Қазақстан республикасындағы еңбек туралы.// ҚР Парламентінің жаршысы.-1999. №24. 310-352 б.
113 ҚР заңы. Өндірістік кооператив туралы. //ФИН.ИНФОРМ.БЮЛ.2001. №18. 3-9 б.
114 ҚР заңы. Акционерлік қоғам туралы. // ҚР Парламентінің жаршысы.-2003 №10. 179-252. бет. -ISSN 0206-3247.
115 Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2005-2007жж арналған орта мерзімді жоспары. ҚР Үкіметінің Қаулысы // Үкімет бюллетені 2004 №5. 223-435 б.
116 Қазақстан Республикасы. Үкімет.(№450;2005.05.14.)ҚР шағын және орта кәсіпкерлікті 2005-2007 жж жеделдете дамыту бағдарламасын бекіту туралы: қаулы // ПҮАЖ -2005.-№20.-142-215 б.
117 Макконелл Н.Р. Брю С.Л. Экономикс. Принципы, проблемы и политика -М.: Инфра-М, 2003.-399 с.
118 Хазанова Л.Э. Математическое моделирование в экономике-М., БЕК, 1998.-153 с.
119 Канторович Л.В. и др. Экономика и оптимизация. –М.: Наука,1990. -216 с.
120 Мамыров Н.К., Изтаев А.И, Сапарбаев А.Ж Модели повышения эффективности переработки продукции Алматы «Экономика», 1995. -159 с.
121 Воронин В.Г. Математические методы планирования и упраздненения в пищевой промышленности. –М.: Пищевая промышленность, 1977. -320 с.
122 Айдынов З.П. «Об одном методе определения численного значения сезонного фактора». Актуальные проблемы торгово-экономической деятельности и образования в рыночных условиях. Второя Международная научно-практическая конференция посвященная 100-летию торгово-экономического образования в России. Оренбург. 2007.
123 Айдынов З.П. «Построение авторегрессионной модели для прогнозирования экономических процессов». ХХІ ғасырдағы ғылым және білім ЕУРАЗИЯ кеңістігінде даму динамикасы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Павлодар-2006
124 Айдынов З.П. Өндірістік функцияны құру негіздері. Индустриалдық-инновациялық саясат: жағдайы және дамуы. Орал-2006
125 Айдынов З.П. Трендік модельдердің сайма-сайлығын тексеру. ҚазЭУ хабаршысы №4 2005. -265 б.
126 Айдынов З.П. Об одном методе определения численного значения коэффициента сглаживания экономических показателей. Вестник СГТУ. №1 2008.
127 Мур Д.Х. Экономическое моделирование в MS EXCEL. –М.:Вильямс, 2004. -1024 с.
128 Самуэльсон П., Нордхаус В. Экономикс.-М.: Вильямс, 2000. -688 с.
129 Маслоу П. Менеджмент. -СПБ.: Питер, 2003. -416 с.
130 БҚО статистикалық жылнамасы 2001-2006 жж
131 Джандосов С.Ж., Байзаков С.Б., Есентугелов А.Е. Системный анализ в региональном планировании Алматы Казахстан, 1976. -192 с.
132 Рыскелдиев Б.А., Карболина М.А. Қой етінің экологиялық қауіпсіздігі.// Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана №6 2007 9-б.
133 Петров А.А. Математическое моделирование экономического развития. М.: Знание ,1984. -264 с.
134 Краснощеков П.С., Петров А.А. Принципы построения моделей.М.:МГУ, 1984. -264 с.
135 Шананин А.А. К теории производственных функции. –Модели и алгоритмы программного метода планирования. М.: ВЦ АН СССР, 1979, 24-50 с.
136 Шананин А.А. Исследование класса производственных функции возникающих при макроописании экономических систем: Физ.-мат.ғылым канд. Дисс.. Долгопрудный: МФТИ, 1981 . 242 с.
137 Керимова У. Проблемы устойчивого развития сельского хозяйства Казахстана в условиях вхождения во ВТО. /Альпари, 2006. №2 89 с.
138 Экономика. Әлемдік классика.№7 -76 с.Алматы, 2006.
139 Адамов В. Себестоимость реальность отражения затрат.// экономические науки -1989 №5 67-71 с.
140 Петрова В.И.Системный анализ себестоимости.-М.:Финансы и статистика,1986. -175 с.
141 Безруких П.С. Учет и контроль себестоимости продукции.-М.:Финансы,1974. -320 с.
142 Каренова Г.С. Экономико-математическое моделирование себестоимости минерального сырья. Караганда. РГК «ПОЛИГРАФИЯ», 1999. -151 с.
143 Сапарбаев А.Д.,Ахметов К.А., Макулова А.Т.Моделирование агросистем.Алматы «LEM», 2002. -218 с.
144 Сапарбаев А.Д. Модельный инструментарий управления агрофирмой.Алматы. НИЦ «Ғылым», 2003.-184 с.
145 Керимкулов С.Е. О модели экономического равновесия системообразующих стран. ҚазЭУ хабаршысы. -2009. -№4. –С.305-308.
146 www.centrasia.ru
147 www.stat.kz
148 www.batys.stat.kz

Пән: Өнеркәсіп, Өндіріс
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 125 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
Бет

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5

1 ТАМАҚ ӨНДІРЕТІН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ӨНДІРІСТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ

1.1. Тамақ өнеркәсібінің дамуы- азық-түлік қауіпсіздігінің
кепілі ... ... ... ...
9

1.2. Тамақ өндірудегі кәсіпкерліктің қалыптасуы мен қызметінің негізгі
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

40

1.3. Тамақ өндірісіндегі өндірістік қызметтерді математикалық модельдеудің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

57

2 ТАМАҚ ӨНДІРЕТІН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ӨНДІРІСТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМЕТРИЯЛЫҚ
МОДЕЛЬДЕРІ

2.1. Өндірістік функцияларды құру мен қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ...
61

2.2. Тамақ өндіретін кәсіпорынның өндірістік қызметінің эконометриялық
модельдерін
тұрғызу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..

67

2.3. Тамақ өндіретін кәсіпорынның өндірістік қызметінің моделінің
нақтылығы мен қолдану
мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..

70

3 ТАМАҚ ӨНДІРЕТІН КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ЭКОНОМЕТРИЯЛЫҚ
МОДЕЛЬДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ

3.1. Болжамдық модельдерді құру және оны
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
83

3.2. Эконометриялық модельдегі деректерді өңдеу мен жетілдіру
жүйесін
құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
94

3.3. Тамақ өндіретін кәсіпорындағы өндірістік қызметтерді ұйымдастырудың
механизмін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
102

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
117

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
120

Қосымшалар

Белгілеулер мен қысқартулар:
ҚР- Қазақстан Республикасы
БҚО- Батыс Қазақстан облысы
АӨК- агроөнеркәсіптік кешен
АҚ- акционерлік қоғам
ЖШС- жауапкершілігі шектелген серіктестік
ІЖӨ- ішкі жалпы өнім
ҒТП- ғылми техникалық прогресс
ӨФ - өндірістік функция
ККТ- кіші квадраттар тәсілі
Аш- ауыл шаруашылығы
АЖ- ақпараттық жүйе
АЖО- автоматты жұмыс орны
ЕЖ- есептегіш желі
ӨЕЖ- өндірістік есептеу желісі
БСҰ- бүкілдүниежүзілік сауда ұйымы
КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда жұртшылықты тамақ
өнімдерімен қамту мәселесі күрделене түсуде. ҚР тамақ өндірісінің
кепілі болатын ауыл шаруашылығының ішкі жалпы өнімдегі үлесі күрт
төмендеп кетті. Ол сайып келгенде еліміздің азық-түлік қауіпсіздігіне
қатер төндіреді. Сондықтан жуық арадағы жылдарда еліміздің азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін мемлекеттік тұрғыда жүргізілетін
сындарлы саясат және экономикалық қолдау қажет. Ол үшін басты бағыттар
болып мыналар табылады: агробизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру, ауыл
шаруашылығы өнімдерін ішкі және сыртқы рынокта сатуды ұлғайту,
өңдеуші құрылымдардың тиімділігі мен пәрменділігін арттыру.
Cондықтан Елбасы Н.Назарбаевтың 2010 жылдың 29 қаңтарындағы
дәстүрлі халыққа Жолдауында елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз
етілуге тиіс екендігі аталып өтті [1]. Аталмыш мәселе Үкімет тарапынан
болатын нақты бағдарламаның негізінде жүзеге асуға тиіс. Осы орайда
алдағы кезеңде еліміздің экономикасын серпінді түрде дамыту үшін
индустриалды-инновациялық саясат іске асырылып, онда агроөнеркәсіпті
дамыту мәселесі басты орынға қойылып отыр. Елбасы аграрлық өнеркәсіптің
дамуы бірден екі стратегиялық мақсатты, экономиканы әртараптандыру және
еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ететінін атап көрсетіп,
оған бөлінетін қаржылық-материалдық ресурстардың қомақты болатынын
мәлімдеді. Нақтырақ айтқанда, экспортқа бағдарланған сүт өндіретін
фермаларды, құс фабрикаларын, мал бордақылау кешендерін салу, ет және
ұн өңдейтін кәсіпорындарды іске қосу көзделуде [2]. Сайып келгенде
қойылған мақсаттардың жүзеге асуы жаңа кәсіпорындардың іске
қосылуымен және жұмыс жасап тұрған кәсіпорындардың қуаты мен
тиімділігінің артуына тығыз байланысты. Тамақ өнеркәсібінің өскелең дамуы
кез-келген елдің азық-түлік қауіпсіздігінің бірден-бір кепілі және
әлеуметтік ахуалдың негізі болып табылады. Сондықтан ауыл шаруашылығының
тауарлары Қазақстанның экспортын әртараптандыруда шешуші роль
атқаруға тиісті және үкімет пен бизнестің міндеті аталмыш бағытта
тиімді істер атқару болып табылады [3].
Кез-келген экономикалық саясат пен реформа кәсіпорындарды
қамтыса ғана табысты болады. Сондықтан экономикадағы өте маңызды сала
болып табылатын тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының өндірістік қызметін
аталған мақсаттарға байланысты зерттеу және талдау өзекті болып отыр.
Осы орайда өндірістік процестерді талдау және болжауда
математикалық-статистикалық тәсілдерді қолдану, ұйымдастыру мен
қабылданатын шешімдерді тиімді етуге оң ықпал жасайтынын уақыт көрсетіп
берді. Қалыптасқан ұйымдық, өндірістік байланыстарды сипаттайтын
экономикалық-математикалық модельдердің ролі ерекше және олар қазіргі
уақытта дамудың, әрі тиімділіктің кілті болып отыр. Өндіріс процесіндегі
іс-қимылға әсер ететін кез-келген фактордың сандық өлшемін білу
стратегиялық басқарудың негізгі бағыттарының біріне айналды. Сондықтан
өндірістің тиімділігін арттыратын экономикалық тәсілдер мен
технологияларды жетілдірудің маңызы мен өзектілігі әрдайым жоғары болып
қала береді.
Қазіргі таңда кәсіпорындарда өндірістік процестерді ұйымдастыру
мен басқару көп жағдайда тәжірибе мен интуицияға негізделіп жүр. Ал
ақпарат ағымының ұлғайған жағдайында және бәсекелестіктің өткірленуі
кезінде кәсіпорынның табысты жұмыс жасауы дер кезінде дұрыс басқару
шешімдерін қабылдауды, келешектегі процестер мен құбылыстарды нақты болжай
білуді, жаңа тәсілдерді игеруді қажет етеді. Кәсіпорындардың, соның
ішінде тамақ өндіретін өндіріс орындарының қызметіне қандай факторлардың,
қалай және қаншалықты әсер ететінін сипаттайтын, әрі олардың тиімділігін
есептейтін нақты экономикалық-математикалық модель құрудың маңызы қай
уақытта да жоғары. Аталмыш модельдерді барынша жетілдіру, оларды жаңа
құбылыстар мен жағдайға икемдеу біздің ойымызша әрдайым өзекті болып
қала бермек.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Экономикалық жүйелердің
(соның ішінде кәсіпорындардың) құрылымын талдау және оның қызметтерін
зерттеу әрдайым отандық және шетелдік ғалымдар мен практиктердің
назарында болып келді. Олар Р.Л. Акофф [4], П. Друкер [5], Р. Томас [6],
А. Томпсон [7], О.И. Волков [8], В.Я. Горфинкель [9-10], В.П. Грузинов [11-
12], И.В. Сергеев [13] қазақстандық А.Қ. Мейірбеков [14], Г.Ө.
Жолдасбаеваның [15], А.М.Шаменовтың [16] А.Г. Аганбегян [17], Г.Б. Клейнер
[18], К.А. Багриновский [19], В.В. Терехов [20], Л.Г. Кравченко [21], О.О.
Замков [22], В.В. Глухов [23], А.Г. Гранберг [24], А.В. Монахов [25], В.В.
Федосеев [26] еңбектерінде орын алған. Ол еңбектерде өндірістік
процестерді математикалық- статистикалық тәсілдер арқылы сипаттау
негіздері және модельдерді пайдалану мүмкіндіктері егжей-тегжейлі
көрсетілген. Диссертациялық зерттеу кезінде ҚР экономикалық процестерді
математикалық модельдеу, жоспарлау және басқару туралы алдыңғы қатарлы
ғалымдардың: С.Б. Байзақов [27-28], М.Б. Кенжегузин [29], Б.Ж. Иманбердиев
[30-32], Р.Ө. Рахметова [33-34], Ә.Ж. Сапарбаев [35-36], Б.М. Мухамедиев
[37], Б.Д. Даулетбақов [38], А.Т.Мақұлова [39] еңбектері пайдаланылды.
Аталған еңбектерде кәсіпорынның әрекетін әр-түрлі тұрғыдан
зерттеуге болатынын, яғни айтқанда каузальды (себеп-салдар) тәсілдерімен,
трендік (динамикалық) модель арқылы сипаттауға болатыны көрсетіліп,
өндірістік процестердің тиімділігін арттыруын дәлелдеп есептейтін
экономикалық-математикалық әдістер кеңінен пайдаланылған.
Дейтұрғанмен өңдеуші өнеркәсібіндегі өндірістік процестерді
формализациялау толықтай шешілмей жатыр. Өндірістік қызметтер көп
жағдайда тәжірибеге немесе эвристикалық тәсілдерге негізделуде. Одан
сайып келгенде қабылданатын шешімдердің сапасы мен дәлдігі кемиді, әрі
өндірістің тиімділігі төмендейді. Өңдеуші кәсіпорындардағы өндірістік
процестерді талдауда және оның тиімділігін арттыруда экономикалық-
математикалық әдістерді қолдану мүмкіндіктері қандай? Кәсіпорындардың
қызметіне әсер ететін факторлардың сандық өлшемі қанша? Өндірістік
процеске әсер ететін маусымдық фактордың ықпалдары қандай және қанша?
Аталмыш еңбектерде кеңінен көрсетілмеген.
Екіншіден, өндірістік процестерді ұйымдастыру және оны барынша
ұтымды жүргізу, экономикалық-математикалық әдістерді әрі эконометриялық
модельдерді кеңінен қолдануды қажетсінеді. Аталмыш әдістер мен
моделдерді өндірістік процестерді талдау және болжау процесіне
мейлінше пайдалану өндірістің тиімділігінің артуына алып келетіні
дәлелденіп отыр. Сондықтан эконометриялық әдістер мен модельдерді
қолдану өзектілігі әрдайым негізді болып қала бермек.
Осыған орай диссертациялық еңбектің алға қойған міндеті тамақ
өнеркәсібіндегі кәсіпорындардың өндірістік қызметін факторлық негізде,
трендік модель тұрғысынан зерттеп, өндірілетін өнімге қажет ресурстардың
барынша тиімді жұмсалуын есептеп, олардың ара салмағын байыптап, арнайы
бағдарламалар немесе электрондық кестелер арқылы барынша дәл, мейлінше
тиянақты модель тұрғызып, оны жалпы кәсіпорындардағы өндірістік
процестерді тиімді ұйымдастыру жүйесінің элементі ретінде сипаттама
жасау болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Еңбектің мақсаты- тамақ
өнеркәсібіндегі кәсіпорындардағы өндірістік процестер мен қызметтерді
сипаттайтын және оның тиімділігін арттыруға бағытталған экономикалық-
математикалық модельдерді тұрғызу әрі оларды жетілдіру болып табылды.
Мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер қойылды:
- еліміздегі тамақ өндірудің даму барысы, тамақ өнеркәсібіндегі
кәсіпорындардың стратегиялық мақсаттары мен даму ерекшеліктерін
талдау;
- тамақ өндірісін тиімді ұйымдастырудың мүмкіндігін эконометриялық
модельдер арқылы сипаттау;
- тамақ өндірудегі эконометриялық модельдерді құру және оның
параметрлерінің сандық мәнін есептеу жолдарын жетілдіру;
- тамақ өндірісінің қызметінің тиімділігін арттыратын экономикалық-
математикалық модельдерді қолдану жүйелерін сипаттау;
- тамақ өндіретін кәсіпорындардағы өндірістік қызметтерді тиімді
ұйымдастыруға ықпал тигізетін ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу пәні. Тамақ өнеркәсібіндегі кәсіпорынның өндірістік
қызметін сипаттайтын және оны математикалық тұрғыдан өрнектейтін
модельдер мен әдістер.
Зерттеу нысандары. Батыс Қазақстан облысының тамақ өнеркәсібінің
кәсіпорындарының өндірістік қызметтерінің мәліметтері.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Тамақ өндіретін
кәсіпорындардағы өндірістік қызметтерін талдауда және болжауда
эконометриялық модельдер арқылы шешім қабылдаудың әдістемесін ұсыну.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
- тамақ өндіретін кәсіпорындардың өндірістік қызметі факторлық тұрғыдан
талданып, оның тұрақты түрде даму бағыттары ұсынылды;
- тамақ өндіретін кәсіпорындардың өнімінің тиімді өзіндік құнын
қалыптастыру моделінің варианты есептелді;
- тамақ өндіретін кәсіпорынның қызметінің трендік моделінің
параметрлерінің мәнін есептейтін жаңа амал ұсынылды;
- тамақ өндіретін кәсіпорындардағы өндірістік процестерді тиімді
ұйымдастырудың экономикалық-математикалық модельдерге және
ақпараттық технологияларға негізделетін жүйенің жобасы нақтыланды;
- Нұржанар АҚ және Желаев нан өнімдері комбинаты АҚ
кәсіпорындарының шығарылатын өнімінің барынша тиімді болу
мүмкіндіктері есептелініп оны практикаға енгізу ұсынылды.
Зерттеу жұмысының териялық және тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу
барысында алынған нәтижелер мен ұсыныстар, әдістемелік нұсқаулар келесі
бағытта қолданылуы мүмкін: тамақ өнімдерін өндіретін кәсіпорындардың
экономикалық қызметін талдау және стратегиялық шешім қабылдауда,
жоспарлауда және болжам жасауда; кез- келген экономикалық және
кәсіпкерлік ұйымдардың өндірістік қызметтерін талдау жұмыстарында; Сонымен
қатар диссертацияның материалдарын Эконометрика, Экономикалық
математикалық модельдеу, Экономикалық процестерді болжау пәндерін
оқыту процесіне пайдалануға болады.
Еңбектің мақұлдануы. Диссертациялық жұмыстың нәтижелері бірнеше
рет халықаралық, республикалық және аймақтық деңгейде өткізілген, соның
ішінде : Год России в Казахстане и 50 летие освоения целинных и
залежных земель. (Орал: Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-
техникалық университет, 2004, 11-12 июнь), Жедел жаңару жолындағы
экономикалық бағдарлар (Алматы: Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық
университеті, 2005, 18-20 май), Наука и образования в ХХI веке: Динамика
развития в Евразийском пространстве (Павлодар: Павлодар мемлекеттік
университеті, 2006, 15-16 май), Индустриалдық-инновациялық саясат: жағдайы
және дамуы (Орал: Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан агарарлық-
техникалық университет, 2006, 21-22 июнь), Актуальные проблемы торгово-
экономической деятельности и образования в современных условиях
(Оренбург: Орынбор мемлекеттік аграрлық университеті, 2008, 14-16 март)
ұйымдастырған халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда тыңдалып
талқыланды.
Жариялымдар. Зерттелген еңбек жөнінен 3,16 баспа табақ 9 ғылыми
мақала ресми басылымдарда жарияланды, соның ішінде 4 мақала ҚР Білім
және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласындағы бақылау
комитетінің рұқсат еткен басылымдарында жарық көрді.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады. Диссертация көлемі 128 бетті, 23 суретті, 43
кестені қамтиды.
1 ТАМАҚ ӨНДІРЕТІН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ӨНДІРІСТІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Тамақ өнеркәсібінің дамуы- азық-түлік қауіпсіздігінің кепілі
Адамдардың тұрмыс деңгейін және оның сапасын күнделікті толыққанды
тамақтануынсыз елестету мүмкін емес. Тамақты өндіру, әрі оны сапалы ету
және тұтынушыларға дер кезінде толық жеткізуді ұйымдастыру кез-
келген мемлекеттің алдындағы күн тәртібінен түспейтін аса өзекті
мәселе. Олай болса қай қоғам болмасын тамақ өнеркәсібінің
өркендеуіне әрдайым ерекше көңіл бөлініп отырады, себебі қоғамның
тұрақты болуы жұртшылықты азық-түлікпен қамтамасыз етуге тығыз
байланысты.
Тамақ өнеркәсібі- жұртшылыққа қажетті әртүрлі азық яғни, нан, ет,
шұжық, балық, жарма, макарон, сүт, балмұздақ, печенье, торт, сусын, арақ-
шарап, сыра және әртүрлі консерві өндіретін экономиканың саласы. Оның
дамуы мемлекеттің экономикалық жүйесінің барлық мүдделерін қамтиды.
Тамақ өнеркәсібінің тұрақты дамуы азық-түлік қауіпсіздігінің бірден-бір
кепілі болып табылады.
Әр мемлекет азық-түлік қауіпсіздігі проблемасын шешу үшін өзіндік
саясат жүргізеді. Азық-түлік қауіпсіздігі- ертеден келе жатқан
экономикалық ұғым. Әлемдік әдебиетте азық-түлік қауіпіздігі деп, барлық
тұрғындардың кез келген уақытта белсенді де, салауатты өмір сүруі үшін
қажетті мөлшерде азық-түлікке қол жеткізе алатын экономикалық жағдайды
айтады
Ресей ғалымы Ю.С. Хромов: Азық-түлік қауіпсіздігі экономикалық
қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі және ұлттық қауіпсіздіктің
стратегиясының негізі болып табыладыдейді [40]. Сонымен қатар ол
мәселе ұлттық қауіпсіздіктің басқа да аспектілерімен қабаттасып
жатыр. Соңғы кездегі әлемдік экономикадағы дағдарыс және оның маңызды
саласы азық-түлік нарығында туындаған жағдайлар мен оның салдары азық-
түлік мәселесінің өзектілігін бұрынғыдан да салмақтап, дүниежүзілік
экономикалық саясаттың алдыңғы қатарына шығарды. Әлемдік экономиканың
бір бөлігі ретінде дүние жүзіндегі азық-түлік рыногындағы жағдай
Қазақстан экономикасына да ықпал етіп, ішкі азық-түлік рыногында көрініс
тапты.
Елдің азық-түлік қауіпсіздігінің басты міндеттері мыналар
болуға тиісті: а) тамақ өнімдерімен өзін-өзі жеткілікті қамтамасыз
ету үшін жағдай жасау; б) әлдебір қиыншылық киліккен сәтте, яғни
бағаның артқаны кезде немесе импорт арналарының қысқаруы секілді
жағдайда азық-түлікпен жабдықтаудың сәл-пәл осал жері білінісімен-ақ
оларды қажетті мөлшерде сырттан әкелу үшін қолда қаражат болуы.
М.Спановтың пікірінше [41] Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігіне
қатер төндіретін бірнеше ішкі-сыртқы ахуалдарды бөліп айтуға
болады.
Ішкі қатерлерге мыналар жатқызылады:
Экономиканың аграрлық секторындағы созылмалы дағдарыс;
Егіс көлемінің қысқаруы және астықтың жалпы түсімінің төмендеуі;
Ауыл шаруашылығындағы мал басының кеміп кетуі;
Қайта өңдеу және ауыл шаруашылық өнімдерін сақтау салаларының
дамымауы;
Төлем дағдарысы, бюджет тапшылығы, ауыл шаруашылығы өнімін
өндірушілерге несие берудің тиімді тетігінің жоқтығы;
Жер орнының таусылып бітуі, топырақтың тұздануы немесе тозуы;
Шетелден әкелінетін азық-түлік пен ауыл шаруашылық технологиясына
тәуелділіктің ұлғаюы;
Ауыл шаруашылық машиналарын жасау саласындағы дағдарыс;
Табиғи апаттардың етек алып кетуі және оған дайын болмау;
Агроном кадрлар әзірлеу ісі сапасының нашарлығы;
Ауылды демографиялық құлдырауға әкеліп соқтыратын ауыл жастарының
қалаға жаппай ағылуы.
Азық-түлік факторы соңғы кезде жетекші әлемдік факторға
айналуда. 2008 жылдың шілде айында үлкен сегіздік азық-түлік жөнінде
арнайы мәлімдеме жасады. Мәлімдемеде азық-түлік бағасының қауырт өсуі
миллиондаған адамдардың аштыққа ұрынуына әкеліп, адамзат дамуына
тежеу салынатыны атап көрсетілген [42]. Азық-түлік дағдарысы дамыған
мемлекеттерді де қамтыды. Мысалы, АҚШ бір қолға 4 пакеттен,
Ұлыбританияда 2 пакеттен күріш артық берілмейтін болды. Жұртшылық
жанталаса ұн мен қантты молынын сатып ала бастады. Салыстыру үшін
ол елдерде тіпті екінші дүниежүзі соғысы кезінде азық-түлікке шектеу
қойылмағанын айту керек. Қалыптасқан жағдайға байланысты, азық-
түлікпен қамтамасыз ету мәселесін шешу, Қазақстан Республикасының
экономикасының саясаттағы басым бағыты болуға тиісті.
Аталған мәселеге байланысты Елбасы Н. Назарбаев 2008 жылғы Парламент
сессиясының ашылуында азық-түлік қауіпсіздігі жөнінде былай деді: Біз
азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін барлық қажетті нәрсені
істейміз [43]. Қазір еліміздің барлық өңірлерінде астықтың және
әлеуметтік маңызы бар өнімдердің тұрақтандырушы қоры құрылған. АӨК-ді
дамытуға маманданған институттар арқылы 127 млрд теңге бөлінді. Бұл
қаражат жетпей жатқан көкөністі, жемістерді, сүт өнімдерін, етті өндіруге
жұмсалады. Агроөнеркәсіп кешені экономиканың негізгі салаларының бірі
және еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі ғана емес, мемлекеттегі
қоғамдық-саяси тұрақтылық та осы саланың дамуымен тікелей байланысты.
Әлемдік азық-түлік нарығында туындаған дағдарыс пен оның салдары
азық-түлік мәселесінің өзектілігін бұрынғыдан да салмақтап,
дүниежүзілік экономикалық саясаттың алдыңғы қатарына шығарды. Әлемдік
экономиканың бір бөлігі ретінде дүние жүзіндегі азық-түлік рыногындағы
жағдай Қазақстан экономикасына да ықпал етіп, ішкі азық-түлік рыногында
көрініс тапты. Сарапшылардың пікірінше азық-түлік қауіпсіздігі
қамтамасыз етілуі үшін әрбір тамақ өнімінің қоры қажеттіліктен 75 пайыздан
төмен болмауы керек. Ал Қазақстанда өзін –өзі азық-түлікпен қамтамасыз
етілуі 67-73 % құрайды. Демек азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз
етілмеген. 2007 жылы шемішіке майының 31%, маргариннің 86%, импорт
құрады. Құс етінің импорты 70%, өңделген көкөністің 361%, жеміс
3520% жетті .
Сонымен бірге қазіргі жағдайда еліміздің ауыл шаруашылығы ішкі
рынокты бидай, күріш, көкөніс өнімдерімен, сүт және жұмыртқамен толықтай
қамтамасыз етуге қабілетті. Түбегейлі экономикалық реформалардың және
нарықтық қатынастарға көшудің нәтижесінде, республиканың ауыл
шаруашылығында жаңа ахуал қалыптасты. Ауылда көпукладты экономика пайда
болды. Өндірушілер өндірістің ұйымдық қаржылық жөнінен, өнімнен түскен
пайданы жұмсаудан және бағаны қоюдан еркіндік алды. Сонымен қатар
олар шаруашылықтың нәтижесінен деген жауапкершілікті де мойнына алды.
Бүгінде республиканың аймағында 187 мың нарықтық субъект жұмыс
жасаса, оның 178 мыңы шаруа қожалықтары болып табылады. Бұл күнде
тіркелген агроқұрылымдардың 152 мыңы немесе 81 пайызы жұмыс жасайды
Қазақстан егемендік алған жылдардан бастап экономиканың аграрлық
саласында нарық қатынастарының талабына сай жекешелендіру кезеңдерін
өткізіп, бұрынғы мемлекеттік меншікке бәсекелес жеке меншікті ауыл
шаруашылығы саласына кеңінен енгізді. Бұрынғы кеңшарлардың орнына
шаруа қожалықтары құрылып, өндірістік кооператив, жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер, акционерлік қоғамдар дүниеге келді. Ең бастысы
ауыл шауашылығында еңбек етуші халық мемлекетке тәуелділік
психологиясынан арылып, дербес іс-қимыл жасауды үйренді.
Қазақстанда мемлекеттік ауыл шаруашылығының кәсіпорындарын
жекешелендіру ісі 1991ж басталып, ғасырдың соңына қарай аяқталды.
Егер республика бойынша тұтас алғанда 1991 ж 1 қаңтарда 2183
мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорын бар болса, 1997 ж 1 қаңтарда
77 шейін қысқарды. Бұл кезеңде барлығы 2106 аш кәсіпорны, яғни
жалпы санның 96,6 пайызы жекешелендірілді. Жекешелендірудің нәтижесінде
адамдардың азғантай тобы ұжымшар-кеңшар жүйесіне қараған қыруар жер
мен ресурстарға ие болып шыға келді. Өмір көрсеткендей ауылда
өзгерістерді кезең-кезеңімен жүзеге асырудың ғылыми дәйектелген кешенді
бағдарлама жоқтығы, бағаны бақылаусыз ырықтандыру, жапатармағай
жекешелендіру бірқатар елеулі оғаштықтардың пайда болуына әкелді.
Республикада өткен ғасырдың 90-жылдарындағы егіс алқаптары қусырыла
түсті. Мәселен, 1991 ж ол 34,9 млн га аумақты алса, 2009 ж 21,4
млн га жетті. Сондай-ақ минералды тыңайтқыштарды төгу саны да мәз
емес [44]. Жағымсыз өзгерістер мал шаруашылығында да бой көрсетті.
Мал басы мен құс саны күрт кеміді. Тек 2004-2008 уақыт аралығындағы
мал санының өсу ағымы байқалады. Ол 1- кестеде көрсетілген.

1 кесте- ҚР мал мен құс саны
мың бас
Түлік түрі 2004 ж 2005 ж 2006 ж2007 ж2008 ж2009ж 2004 жылмен
салыстырғанда
өсім %
Ірі қара 4871 5203,9 5457,45666,55853 6039,5 23,9
Қой мен 12247,1 13409 14335 15217 16151 16728,736,6
ешкі
Шошқа 1368,8 1292,1 1281,91301,91387,91360,37-0,6
Жылқы 1064,3 1120,4 1163,51219,91289,61340,0125,9
Түйе 114,9 125,7 130,5 135,8 143,7 145,8 26, 9
Құс 24,8 25,6 26,2 28,5 30,15 29,8 20,2
Ескерту- кесте мәліметтері ҚР статистика агенттігінің 2009 жылғы
анықтамалық жинағының негізінде құрылған

1-кестеден жалпы мал мен құстың өсімін байқауға болады. Себебі мынада:
Біріншіден, қазір малдың дені ауылдарда жеке шаруашылықта
шоғырландырылған. Ал ауылда халықтың 47 пайызы тұрады. Күн көріс пен
жұмыстың негізі малмен байланысты болып отыр, екіншіден, мал өнімдеріне
деген сұраныс әрдайым жоғары, сондықтан малмен шұғылданғандар оның
белгілі бір тұрғыдан тиімді екенін сезеді.
Елімізде 1999 жылдан бастап қана ауыл шаруашылығының өнімін өндіру
өсе бастады. Дегенменде ол 1990 жылғы деңгейге әлі жеткен жоқ. Кез
келген елдің экономикалық әлеуеті экспортқа өнім шығарумен
бағаланады. Осы тұрғыдан алғанда ауыл шаруашылығының экспорттауда
әлі де кемшін тұстар көп. Алдымен шығарылатын өнім көп жағдайда
шикізат түрінде өткізіледі, себебі елімізде өңдеу өнеркәсібі кенже
дамыған. Экспорттың едәуір бөлігін бүгінде астық құрап, оның
көрсеткіші 5 млн тоннаға жетіп отыр. Айта кету керек ол әлемдегі
алдыңғы қатарлы көрсеткіштің бірі. Сонымен қатар бақша және көкөністің
кейбір түрлері экспортқа шығарылады
2008 жылғы ауыл шаруашылығының өнімдерінің экспорт пен импорттың
салыстырмасы 2 кестеде берілген.

2 кесте- Ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорты мен импорты
мың тонна
Өнімнің аты 2008 жыл Экспорт пен
импорттың
айырмашылығы
Экспорт Импорт
Астық 6838,9 70,6 +6768,3
Картоп 0,2 77 -76,8
Қызылша 0 41,2 -41,2
Көкөніс 252,4 62,3 +190,1
Жеміс жидек 44,6 104,6 -60,0
Ет және ет 3,0 217,6 -214,6
тағамдары
Сүт 40,2 764,2 -762,0
Жұмыртқа 0 26 -26
Өсімдік майы 9,7 59,6 -49,9
Ескерту- кесте мәліметтері ҚР статистика агенттігінің 2008 жылғы
анықтамалық жинағының негізінде құрылған

2- кестеден тек астық пен көкөністен ғана экспорттық потенциал
бар да, қалған өнімдерді импорттауға мәжбүр екеніміз көрінеді. Ал бұл
сайып келгенде еліміздің өзінің нарығының бәсекелестікке бара
алмайтындығын көрсетіп отыр. Демек БСҰ кіру бұл саланы ауыр
зардаптарға әкелуі мүмкін.
Сонымен қатар саланың техникамен жаңалануы да баяу жүруде.
Өнім өндірушілердің айтуы бойынша бизнес ауыл шаруашылығына салғырт
қарайды. Ал шетелдік инвесторлар әзірше инвестиция салуға асығар емес.
Айтылған мәселелердің барлығы ауыл шаруашылығына мемлекеттік тараптан
зор көңіл бөлу керектігін айқындайды. Тек мемлекеттік тұрғыдан сындарлы
саясат жүргенде ғана іс алға басатыны түсінікті болып отыр.
Тағы бір азық-түлік қауіпсіздігінің факторы ретінде отандық
тұтынушыларды сапасыз да, қауіпті импорттық тауарлардан қорғауды айту
керек. Отандық тауарлардың сапасы жоғары болғанмен бағасы жөнінен
ұтылысқа тап болып отыр. Себебі шетелдік тауар демпингтік бағамен
келеді. Импорттық тауарлардың сапасының нашарлығының мынадай да
себептері бар: біріншіден, республикадағы ауыл шаруашылығындағы
дағдарыс, яғни сұраныс пен ұсыныстың арасындағы алшақтық сапасы күмәнды
тамақпен толтырылуға себін тигізді. Екіншіден, импорттық азық-түлікті
жаппай әкелу тиісті бақылаусыз жүргізілді. Үшіншіден, өндіргіш фирмалар
мен сатып алушы фирмалардың мүдделерін қорғайтын жоғары деңгейдегі
шенеуніктердің болуы. Төртіншіден, импорттаушы елдерде өндіргіш фирмаларға
берілетін дотацияның азаюы.
Отандық мамандардың пайымдауынша, бүгінде Қазақстан халқының 40
пайызының негізгі азық-түлік түрлерімен қоректенуге мүмкіндігі шектеулі.
Мамандар бұл ретте сырттан келетін азық-түлік тауарларының көлемі жыл сайын
артып, отандық тағам индустриясының жұмысы тым шабандап кеткеніне айтып
жалпы Қазақстанға жаңа аграрлық саясат қажет деген пікір білдіруде .
Бұл турасында э.ғ.д. А.М. Шәменов: Қазақстандық ауыл шаруашылығы
саласындағы қалыптасқан саясатқа жаңа идеялар енгізген жөн. Біз
қазақстандық тұтынушыларды отандық өніммен толық қамтамасыз ете алмай
отырмыз. Сондықтан ауылды қолдау, ауыл кәсіпкерлерін демеу қазіргідей
жалпылама, жаттанды сөзбен емес, атаулы механизм арқылы демеген дұрыс
дейді. Ал профессор. Г. Мәдиев: Үкіметтің ауыл шаруашылығын дамытуға
арналған саясаты дұрыс жолға қойылмағанын ғалымдар да, сарапшылар да айтып
жүрміз. Себебі бізде ақиқатында ауылды өркендетуге арналған сауатты бағыт
жоқ. Жаңа саясат, жаңа бағыт керек. Бұған ешқандай дау жоқ деген пікір
білдіреді [44].
Айтылған мәселелердің толғағы жетіп Үкімет мақсатты әрекетке
көше бастады. Осы ретте 2008 жылы жалпы экономикадағы жағдайды
тұрақтандыру үшін істелетін 5 бағытты айтып, оның біреуі агрокешенді
дамыту екендігі атап көрсеткен абзал. Ол бағдар бойынша, агроөндірісті
дамытуға 2009-2011 жылдары республикалық бюджеттен 350 млрд теңге және
ҚазАгро холдингі бойынша 120 млрд теңге бөлінбекші. Инвестициялар
алдымен экспорттық әлеуеті бар секторларға, атап айтса бидай өндіруге,
ет пен сүт және жеміс-жидек өндіретін өндірістерге бағытталмақшы.
Сонымен бірге олар өңдеу өнеркәсібінің инфрақұрылымдарын дамытуға
атап айтқанда, жылыжайлар, қоймалар, мал соятын пункттер сияқты орындар
салуға бағытталады [45].
Әлемдік ауыл шаруашылығы үлкен үмітті жасыл революциямен, яғни
айтқанда агротехниканың алдыңғы қатарлы тәсілдері арқылы жоғары түсімді
дәнді дақылдарды алуды байланыстыруда [46]. Сөйтсе де оны тарату шабан
жүргізілуде, себебі қажетті тұқымды, минералды тыңайтқышты, машинаны
және басқа да құрал жабдықты сатып алуға көбінің әлі келе бермейді
Аграрлық өнеркәсіпке берілетін жаңа серпін Елбасы Н. Назарбаевтың
НұрОтан партиясының ХІІ съезінде айтқан сөзінде нақтыланды. Онда
аграрлы сектордың технологиялық қайта жарақтандырылатыны және кең
ауқымды жаңғырту бағдарламасы болатыны мәлімделді [2].
Статистикалық мәліметтер қазір республикада ет өңдеу өндірісінің
көлемі 14%, сүт өнімдері 4,5%, астық өнімдері 5% құрайтынын көрсетеді.
2000 жылдан бері республикада жарма, ірілеп тартылған ұн, жеміс-жидек,
консерв өндіру көлемі де 20 пайызға қысқарған. Сондықтан заманауи ет
өңдейтін кешендер, тамшылатып суаратын жеміс–жидек кешендерін,
агротехмаркет инфрақұрылымдарын салу көзделуде. Аталған
факторларды талдай келіп мемлекеттің өзіндік азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін мынадай шараларды қолға алу керек:
агросекторға сыртқы инвестицияларды белсенді түрде тарту;
отандық перспективті ауыл шаруашылық ғылыми-техникалық жұмыстарға
инвестиция тарту;
өңдеу технологияларын кешенді түрде жаңарту;
аш өнімінің импортын біртіндеп агротехнологиялық импортпен алмастыру;
аш өндіргіштеріне ипотекалық несилеу жүйесін қалыптастыру;
тұқымдық мал, элиталық тұқымды дақылдар өндіретін, өсімдік қорғаумен және
ветеринарлық қызмет көрсетумен айналысатын мемлекеттік және коммуналдық
кәсіпорындар құру;
ауыл шаруашылығында ұсақ тауар өндірушілердің басын біріктіріп ірілендіру;

Аталған шаралар іске асырылса, ол Қазақстанның азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жасалатын нақты қадам болады. Тұжырымдай
келе айтатын нәрсе, Қазақстанның шетке шикізат шығарушы, тауарларды
сырттан әкелуші емес, өз ауыл шаруашылығы өндірісін жолға қойып,
төл азық-түлігімен-ақ өзін-өзі асырай алатын елге айналуы, оның
мемлекеттік қауіпсіздігі мен экономикалық тәуелсіздігінің мұрат-
мүддесіне әбден сай келеді.
Әзірше Үкіметтің аграрлық саясаты э.ғ.д. А. Шаменовтың пікірінше,
науқаншылыққа бейім, яғни ол тек астық көлемінің ұлғайғанын және мал
басының өскенін экстенсивті түрде бағалаумен шұғылдануда (47(.
Қазақстан азық-түлік қауіпсіздігіне әсер ететін сыртқы факторлар:
1) экономикалық эмбарго; 2) сауда дискриминациясы; 3) бағалар соғысы; 4)
тарифтік және тарифтік емес шектеулер; 5) антидемпинг саясаты; 6)
экономикалық диверсия; 7) ақпараттық соғыс.
Сыртқы факторлардың азық-түлік қауіпсіздігіне мықты ықпал ететінін
Солтүстік Корея мемлекетінен көруге болады. Бұл елдің басшылығының
ұстанған сыңаржақ саясатының себебінен, елдің жұртшылығы азық-түлікпен
қамтамасыз етуден ауыр жағдайды басынан кешіруде. Әрине көп жағдайда
бұл факторлар еліміздің сыртқы саясатына байланысты. Қазақстан қазіргі
жағдайда алыс-жақын елдермен белсенді саяси, экономикалық және
гуманитарлық қарым-қатынас орнатып, байланыстарды үздіксіз нығайтуға
ұмтылып отырған ел. Ол бірде-бір елмен қырғи-қабақ қатынаста емес.
Дегенменде кей жағдайда басқа елдің ұстанымдарының өзгеріп кетуіне
байланысты азық-түліктің бағасы ауытқып, олармен қамту белгілі бір
дәрежеде қиындық туғызып отырады. Атап айтса көршілес Өзбекстан. Ол елде
көкөніс, жеміс-жидектің мол екені баршаға аян. Екі жаққа да тиімді
негізінде келісілген алыс-беріс кейде белгісіз себептермен бұзылып,
елімізге дер кезінде келуге тиісті көкөніс бөгелгеннен кейін олардың
қымбаттаушылығына соқтырып, оның әсері жалпы инфляцияға тиіп отырады.
Азық-түлік қауіпсіздігін сипаттаған кезде оның әртүрлі атап
айтқанда әлеуметтік-экономикалық, саяси, демографиялық, биологиялық,
экологиялық, табиғи және этно-мәдени факторлармен біте қайнасатынын айту
керек. . Сондықтан елдегі әлеуметтік-экономикалық фактор азық-
түлік қауіпсіздігінің ең негізгісі болып саналады. Еліміз тәуелсіздік
алғаннан кейін тамақтың тапшылығы бір қарағанда жойылған сияқты
болды. Себебі дүкен сөрелеріндегі тамақтың түр-түрінен көз сүрінетін
кезге жеттік. Еліміздің азық-түлік нарқында 1999 ж бастап ауыл
шаруашылығының барлық салаларында тұрақты түрде өсу байқалады. Соңғы
8 жылда бидайды өндіру 10%, ет өндіру 18,4%, сүт 22,2% артты. Бидайды,
күрішті, ұнды шетелге сату ұлғайды. 2009 жылы елімізде рекордтық 21
млн тонна бидай жиналды. Соңғы кезде елімізде жиналатын астықтың
көлемі орташа есеппен жан басына шаққанда 1 тоннадан асуда. Ол жаңа
технологиялар мен агротехникалық шараларды жүзеге асырудың арқасында
болды. Қазақстан бидайды экспорттаудан алдыңғы бестікке еніп, ұнды
экспорттаудан 1-ші орынға шықты. Соңғы бес жылда аграрлық салаға
бөлінген инвестициялық қаржы 3 есе, егіншілік көлемі 15 пайызға, мал
басы 24 пайызға, агроөнеркәсіп кешенінің жалпы өнімі 2 есеге өсті .
Дегенмен соңғы кезде қалыптасқан бүкіләлемдік азық-түлік дағдарысы
және оның Қазақстанға ықпалы азық-түлік мәселесінің елімізде әлі де
әлсіз екенін көрсетті. Елімізде жұртшылықтың едәуір бөлігінің өзін толықтай
азық-түлікпен қамтамасыз етуіне мүмкіншілігі жоқ. Себебі ҚР статистика
жөніндегі Агенттігінің деректері бойынша жан басына шаққанда негізгі азық-
түлік тұтынуы мен бюджеттік талдау олардың арасында едәуір алшақтық
барын көрсетті. Сондықтан республика жұртшылығының негізгі табысының
нақты өсуінің жеткіліксіз түрде болуы мен азық-түлік бағасының
үздіксіз өсуіне қарап тамаққа деген сұраныстың шектеулі болатынын айту
керек. Егер аталған үрдіс сақталатын болса жуық арадағы бес жылда
азық-түлік нарқы қарқын ала алмайды [49]. Жағдайды екі жолмен түзетуге
болады.
Біріншісі, жұртшылықтың нақты табысын жылына 13-14% ұлғайту керек.
Екіншісі, алыс-жақын елдермен байланыстарды нығайтып, экспорттық өнімге
деген сұранысты ұлғайту керек. Осы тұрғыдан алғанда Елбасының 2008 жылғы
Жолдауында қазақстандықтардың әл-ауқатын арттырудың жаңа қадамдары
жарияланды. Мұнда еңбекақының 2009 жылдан бастап 25 пайызға, 2010
жылдан бастап 25 пайызға, 2011 жылдан бастап 30 пайызға көтерілетіні
айтылды [50]. Сонымен қатар сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігін сақтау
үшін тауарлық және сатып алу интервенциясының механизмін жасау керек,
яғни ұсыныс сұраныстан көп болса артық тауарды айналымнан алып, ал
сұраныс ұсыныстан көп болса тауарды айналымға қосу керек.
Осы орайда тамақ өндірісінің дамуы тек ауыл шаруашылығының ғана емес
сонымен қатар жалпы экономиканың дамуымен біте қайнасып жатқанын атап
көрсету қажет. Аграрлық мәселемен шұғылданатын ғалымдардың пікірінше
.. тек қана ауылшаруашылығы емес, экономиканың әр саласында
қазақстандық тауар өндірісіне бетбұрыс жасауымыз қажет. Экономиканың
барлық тетіктері осыған бағыттауы тиіс [51].
Еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету барысында істелетін
шаруалардың біразы кезек күттірмейтін мәселелер. Оларға ауыл шаруашылығы
министрі А. Күрішбаевтың мәлімдеуінше мыналар жатады:
Біріншіден, әр аймақтың табиғи ерекшеліктерін ескере отырып, сол
аймақтың ең тиімді деген дақылдары таңдалуы қажет. Екіншіден, қазір
ішкі рыноктың сұранысын толық қамтамасыз етпей отырған дақылдарды
жеткілікті мөлшерде өндіру керек, осы үшін мемлекеттік реттеу және
қолдау шаралары пайдаланылуда [52]. Аталмыш шаралар өздерінің нәтижесін
беруде. Тауар өндірушілер 2008 жылдың өзінде майлы дақылдардың
алқабын 191,7 мың га немесе 28,5%, жеміс- жидек бақша және жүзім егу
көлемін 4,7 мың га немесе 10,3%, қант қызылшасын 5,6 млн га немесе
40,9% көбейтті. Ішкі рынокты бақша өнімдерімен қамтамасыз ету
проблемасы өткір тұр. Сараптама бақша өнімдерімен еліміздің
тұрғындарын толықтай қамтамасыз етуге болатынын көрсетті. Осы тұрғыдан
алғанда жылыжайлар мен өндірілген өнімді сақтайтын қоймаларды молайтудың
маңызы зор. Салыстыру үшін айтатын болса 2007 жылы елімізде бар
болғаны 19 жылыжай жұмыс жасады. Онда барлық қажеттіліктің тек 0,2%
ғана өндірілді. Ал дамыған мемлекеттерде ол 5-6% ға жетеді, сондықтан
Үкімет импортталатын жылыжайларға салықтық жеңілдіктер беріп, жылыжай
салуды қолдағалы отыр. 2009 жылы елімізде ҚазАгро холдингінің қолдауымен
60 жылыжай салынып, ол 70 га жерді алды. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы
дақылдарының өнімдерін едәуір ұлғайтудың көзі ылғал және қор сақтау
технологияларына жаппай көшуде жатыр.
Тамақ өндірісінде мал шаруашылығының алатын орны өте зор. Ал қазіргі
таңда мал шаруашылығының бәсекелестік қабілеті төмен болып отыр.
Себебі мынада: Бүгінде мал басының 80% қосалқы шаруашылықта
өндіріледі. Мал басының 5-7% ғана асыл тұқымды, ал бұл дамыған
елдердегі көрсеткіштен 6 есе аз. Сондықтан мал шаруашылығының
болашағы өндірісті ірілендіру мен малдың генетикалық әлеуетін арттыруда
жатыр. Осы орайда сүт өндіру кешендерінің саны 2012 жылы 20-ға жетіп
шетелдерден селекциядан өткен 30 мың сиыр әкелінеді. Сонымен қатар
Солтүстік Қазақстан облысында ірі тауарлы сүт фермалары, Батыс
Қазақстан облысында мал семіртетін алаңдар салу көзделуде. Аталмыш
шаралар арқылы Қазақстан етті экспорттайтын әлеуетті елге айналуға
тиісті.
Сонымен қатар өңдеу саласының проблемалары өткір тұр. Бұл сала
бүгінде аграрлы саланың ең осал тұсы болып отыр. Себебі өңдеу
саласының техникалық жарақтандырылуы өте төменгі дәрежеде, моральдық
тұрғыдан ескірген, технологиялық жабдықтардың тозу деңгейі 50%
асады. Оларды жаңарту мемлекеттік тараптан қолдауды және инвестициялар
тартуды қажет етуде. Сол себепті терең өңделетін азық-түлік
өнімдерін импорттауға 1,9 млрд доллар жұмсалып отыр. Бұл саланы
техникалық және технологиялық қайта жарақтандыру үшін біраз күш- жігер
қажет. Ол үшін мемлекет тарапынан мынадай істер істелінуде.
Жаңадан бюджеттік бағдарламалар жасалынуда. Кәсіпорындардың айналма
қаржысын толтыру үшін екінші деңгейдегі банктерден алған несиелердің
өсімі тікелей субсидияланады. Әлеуметтік маңызы жоғары азық-түлік
тауарларын шығаратын кәсіпорындар үшін энергия көздерінің құнын
арзандатып беру мәселесі қарастырылуда.
Әлемдік азық-түлік рыногындағы жағдай шиеленіскен қазіргі
кезде, мемлекеттік реттеушіліктің рөлін күшейтпей еліміздің азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мүмкін емес. Оның негізгі
тетігі ішкі азық-түлік рыногындағы тұрақтылықты сақтауға бағытталған
кешенді шараларды қабылдау болып табылады. Атап айтқанда, бұл
әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларын өндіруге ынталандыру,
олардың резервін жасақтап тұрақтандыру қорын құру, ұтымды кедендік
тариф саясатын жүргізу арқылы ауыл шаруашылығы өнімдерін экспорты мен
импортын реттеу, азық-түлік тауарларының бағасының қалыптасу барысын
қадағалау. Мұндай шараларды қазір әлемдік барлық мемлекеттер қолданып
жатыр.
Еліміздегі қолайлы табиғи-климаттық жағдайды ескере отырып
жеміс-жидекті молырақ өзімізде өндіру үшін импорт алмастыру саясатын
жүргізу керек. Ол шикізат базасын және сақтау қоймаларын ұлғайту үшін
кең көлемде инвестиция құю керектігін сипаттайды
Қазір тамақ өнеркәсібі- Қазақстанның өңдеу өндірісінің ең бір
жылдам дамып келе жатқан секторы. Онда 2,5 млрд АҚШ долларының өнімі
өндіріледі және ІЖӨ 7,9 % құрайды. Соңғы кезде тамақ өнімдерінің
көпшілігінен едәуір алға ілгерілеушілік бар.
Негізгі азық-түлік өндіру 3 кестеде бейнеленген:
3 кесте - ҚР тамақ өнімдерін өндіру
Тамақ 2004ж. 2005 ж.2006 ж.2007 ж 2008 ж 2009 ж 2004
түрлері жылмен
салыстырғ
андағы %
өсім
1 2 3 4 5 6 7 8
Ет және 67522 68815 85625 90072 110187 113466 68,04
ішкі өнім,
тонна

Шұжық, 22658 23057 25065 27472 38180 39983 76,46
тонна
Сары май 10566 13040 19736 15446 19707 16598 57,09
тонна
Сүт, 148019 154412 179673 230580 258733 265508 79,37
тонна
Қант, 480255 542586 528781 490860 392261 508496 5,88
тонна
Ұн, тонна21227402126574275596427035 413079754337546059,01
Нан, 517623 536235 564816 582804 614569 655161 26,57
тонна
Макарон, 72009 79228 85092 96668 121842 122395 69,97
тонна
Ірімшік, 11189 13033 14952 16572 17154 15473 38,29
тонна

3 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6 7 8
Арақ-шарап34629 38185 65640 63624 49871 45026,930,03
мың литр
Сыра мың 234846 278041 323471 364024 410960 360676 53,58
литр
Ескерту- кесте мәліметтері ҚР статистика агенттігінің 2009 жылғы
анықтамалық жинағының негізінде құрылған

Сараптап қарасақ, барлық өнімдер бойынша соңғы 3-4 жылда тұрақты
түрде ілгерілеушілік бар. Бұл ағым алдыңғы жылдарда да сақталады
деген сенім бар. Әсіресе сүт пен ірімшіктің (79 пайыз) және шұжықтың
(76 пайыз) қауырт дамуы байқалады. Себебі соңғы кезде сүт және шұжық
өндіретін заманауи технологияларды қолданатын жаңа қуатты қондырғылар
іске қосылды.
Қалған өнімдер бойынша да жаңа технологиялар іске қосылуда.
Сонымен қатар арақ өнімінің азаюы байқалып тұр. Оның бірнеше факторы
бар. Ең бастысы және жақсы жері кеңестік кездегі менталитеттен қоғамның
арыла бастауы, яғни салауатты өмірдің барынша нығаюы. Екіншіден, жалпы
арақ өнімін шарап және сыра сияқты алмастырғыш тауарлардың көптеп
шығарыла бастауы
Сыртқы шекаралардың ашылуы еліміздің азық-түлік кешенін халықаралық
еңбек бөлінісіне енуіне мүмкіндік туғызды. Дегенмен 1998 жылғы тамызда
болған қаржылық дағдарыс тамақ өндірісіне біраз ықпал етті. Импортқа
тәуелді салалардың жағдайы біраз көтерілді. Арзан бағаға ағылған
тауар жергілікті тауар өндірісін біраз тығырыққа тіреді. Мұнда тамақ
өндірісінің импортқа мықты тәуелді екені белгілі болды. Нарық
импорттық тауық етімен (АҚШ), шұжықпен (Дания, Франция), май мен маргарин
(Түркия, Венгрия), ірімшікпен (Голландия, Швейцария), печенье мен конфетпен
(Түркия, Иран, Ресей, Прибалтика) толықтырылуда. Нақты цифр тілімен айтсақ
шұжық өнімдерінің 40 пайызы, консервіленген жеміс-жидектің 80 пайызы,
өсімдік майының 30 пайызы сырттан тасылады [53].
Салыстыру үшін АҚШ азық-түлікке деген қажеттілік өзінің өнімімен
128%, Францияда 127%, Жапония мен Швецияда 50-60% өтеледі. Осы
орайда отандық азық-түлік нарығын дамыту және қауіпсіздігін қамтамасыз
ету үшін елдің аграрлық секторына мемлекет протекциялық көзқараспен
қарауға тиіс. Қазіргі жағдайда отандық өндіріс шетелдік тауарлармен
өткір бәсекеде. Импорттық азық-түлік көп жағдайда сападан кем түссе
де, оларды өңдеу, сәндеу, қорапқа салу және сақтау тұрғысынан отандық
тауарларға қарағанда басым түсіп жатады. Тек соңғы уақытта көптеген
кәсіпорындардың қаржылық жағдайы түзеліп тамақты өңдейтін, сақтайтын
заманауи технологияларға қол жеткізуге мүмкіндік алуда.
Тамақ өнеркәсібінің стратегиясының бағыты азық-түлік
қауіпсіздігінің проблемасын шешуде өз мүмкіндіктерімізге иек арту болып
табылады. Халықаралық ұйымдардың есептеуінше әрбір ел өзінің тамаққа
деген қажеттілігін 70% өтеуі тиіс. 1980 жылдардың аяғы мен 1990
жылдардың басында Қазақстан қажеттіліктен орташа есеппен жан басына
шаққанда жұмыртқа, сүт жөнінен толықтай, ал ет жөнінен 30% өтеді.
Қазір кейбір тамақтан физиологиялық қажеттілік әлі де өтелмей тұр,
дегенмен де өндіру ағымы өсу үстінде. Қажетті азық-түліктің жан
басына шаққандағы өнім көлемі 4-кестеде берілген:
4 кесте-Жан басына шаққандағы ауыл шаруашылығының өнімдерін
өндіру
(килограмм)
Тамақ түрі2004 ж. 2005 ж. 2006 ж. 2007 ж. 2008 ж 2004
жылмен
салыстырға
ндағы
өсім%
Ет 45 47 49 50 54 20,1
Сүт 277 290 304 314 328 18,4
Жұмыртқа 142 153 154 166 172 21,1
Көкөніс 125 13 137 143 142 13,6
Картоп 153 155 151 166 172 12,4
Жеміс-жидек13 11 16 16 17 30,7
Виноград 2 2 4 3 3 50
Ескерту- кесте мәліметтері ҚР статистика агенттігінің 2008 жылғы
анықтамалық жинағының негізінде құрылған

3-кестеден соңғы жылдарда жан басына шаққандағы тамақтың барлық
түрінен өнімнің ұдайы өскенін байқауға болады. Әсіресе жеміс-жидектен
өсім (31 пайыз) соңғы кезде импорттық тауардың көбеюінен және жергілікті
кәсіпкерлердің ұлғаюынан деп түсіндіруге болады. Дегенменде толықтай
адамның физиологиясына сай қажет тамақ мөлшері әлі де жеткіліксіз,
мәселен ет жөнінен алатын болса норма бойынша 81 кг ал кестеден көріп
отырғанымыз 54 кг , сүт бойынша 515 кг ал кестеде 328 кг.
Тамақ өнеркәсібінің дамуының негізгі факторы жұртшылықтың
табысының өсуі болып табылады. Себебі сұраныстың кіріске деген
икемділігі өте жоғары. ҚР Үкіметінің соңғы жылдарда бюджеттік
ұйымдарда жұмыс жасайтын қызметкерлердің еңбекақысын, зейнеткерлердің
және басқа да әлеуметтік көмектердің өсіруі міндетті түрде тамақ
өнімдеріне деген сұранысты ұлғайтты және құрылымдық жағынан өзгертті.
Алдағы жылдарда да мемлекет еңбекақыны, зейнетақы және әртүрлі
жәрдемақыны ұлғайту саясатын ұстанатын болады. Сондықтан жуық арада
тамақ өнімдеріне деген сұраныс құрылымдық әрі сапалық жағынан күшейе
түседі. Ол сайып келгенде тамақ өнеркәсібінің одан әрі дамуына игі
ықпалын тигізері сөзсіз.
Қазіргі жағдайда аграрлық саясаттағы басым бағыт АӨК тауар
өндіруге қолдау білдіру яғни айтқанда өндіріс шығындарын азайту,
ауылға мемлекеттік қолдау, инвестициялық жағдайды жақсарту болып
табылады. Сонымен қатар азық-түлік нарығының инфрақұрылымын дамытуға
белгілі-бір түрде протекция қажет. Азық-түлік нарқына мемлекеттік
бюджеттен қолдау көрсету керек. Себебі агроөнеркәсіптік кешен
нарық жағдайындағы салаарлық бәсекеде бірдей жағдайға ие бола
алмайды. Мұнда әңгіме антимонопольды саясат, азық-түлік нарқында
мемлекеттік интервенция жүргізу, несиенің жеңілдетілген түрін беру,
ауыл шаруашылығына техникалық лизинг т.с.с. болып отыр.
Аталған іс-қимылдар шартты түрде екіге бөлінеді:
1. АӨК тауар өндірушілердің кірісін қамтамасыз ететін өндірістік
секторға арналған шұғыл шаралар яғни айтқанда, отандық өнімдердің
ішкі нарықта өтуіне барынша ықпал жасау қажет. Ол сайып келгенде
мыналарды қамтиды:
азық-түлік саудасында ережелерді нақтылау, яғни айтқанда көтерме
саудаға лицензия енгізу;
азық-түліктің импорты мен экспортын реттеу;
аймақаралық азық-түлік тасымалын күшейтуге ықпал жасау;
2. Азық-түлік нарқының инфрақұрылымының және өндірістің тұрақты
болуы:
мемлекеттік тұрғыдан АӨК тауар өндіретін кәсіпорындарға атаулы қолдау
беру;
мемлекеттік қажеттілікке байланысты алынатын азық-түлікті заңды түрде
нақтылау;
АӨК тауар өндіретін кәсіпорындарда нарыққа сай қаржылық-несиелік
механизмді қалыптастыру;
Қазақстанда шығарылған өнімдерді және кәсіпорындардың мүмкіндіктерін
көрсетіп сипаттайтын ақпараттық жүйені қалыптастыру;
Басты міндеттердің бірі АӨК инвестициялық процестерді жандандыру болып
табылады. Мұнда бірінші кезекте инвестиция өңдеу және тамақ
өнеркәсібіне бағытталуға тиісті. Ол ауыл шаруашылығын дамытуға қайшы
келмейді. Инвестиция бөлгенде отандық кәсіпорындарға басымдылық
көрсетілуі керек. Аталмыш мәселелерді шешкен кезде мемлекеттің ролі
айрықша.
А. Төлежанованың айтуынша, тамақ өнеркәсібін реформалау кезінде
кәсіпорындардың саны соншалықты азайған жоқ, яғни 2003 жылы 1999
жылға қарағанда 18,7% азайып - 4868 болды. Олардың 1922 кәсіпорны
бидай, 621-өсімдік майын, 8- қантты, 13-көкөністі, 40-шарап, 57–жарма,
220-ет, 265-сүт өңдейтін кәсіпорын болды [54].
Р. Уразованың пікірінше, соңғы жылдарда ауыл шаруашылығының
өнімдерін өңдейтін салада белгілі тұрғыдан алғанда тұрақтылық пен
даму потенциалының зор екендігі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.