Қазақстан Республикасының салық жүйесiн жетiлдiру
Жоспар
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2.3
I Салықтың мәнi, принциптерi, түрлерi мен қызметтерi
Инвестициялар ұғымы және олардың жіктелуі
1.1 Салықтың мәнi, принциптерi және атқаратын қызметтерi, механизмі ... 3.4
1.2 Салықтың негiзгi түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.10
1.3 Инвестицияларлар ұғымы және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... 10.12
1.4 Инвестициялық қызметті басқару, инвестицияның механизмі ... ... ... .13.15
II Қазақстан Республикасы салық жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуы ... 15.18
2.1 Қазақстандағы салық жүйесіндегі мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18.24
III Қазақстан Республикасының салық жүйесiн жетiлдiру аспектiлерi ... 24.35
IV Қазақстан Республикасының өтпелі Экономикасындағы инвестициялық үрдістердің жалпы сипаттамысы
4.1 Әлеуметтік салада инвестициялық үрдісті қамтамасыз ету ... ... ... ... .35.36
4.2 Қазақстандағы инвестициялық жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36.37
4.3 Инвестициялар және Қазақстан Республикасының экономикасының құрылымдық қайта құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37.39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39.40
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40.41
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2.3
I Салықтың мәнi, принциптерi, түрлерi мен қызметтерi
Инвестициялар ұғымы және олардың жіктелуі
1.1 Салықтың мәнi, принциптерi және атқаратын қызметтерi, механизмі ... 3.4
1.2 Салықтың негiзгi түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.10
1.3 Инвестицияларлар ұғымы және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... 10.12
1.4 Инвестициялық қызметті басқару, инвестицияның механизмі ... ... ... .13.15
II Қазақстан Республикасы салық жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуы ... 15.18
2.1 Қазақстандағы салық жүйесіндегі мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18.24
III Қазақстан Республикасының салық жүйесiн жетiлдiру аспектiлерi ... 24.35
IV Қазақстан Республикасының өтпелі Экономикасындағы инвестициялық үрдістердің жалпы сипаттамысы
4.1 Әлеуметтік салада инвестициялық үрдісті қамтамасыз ету ... ... ... ... .35.36
4.2 Қазақстандағы инвестициялық жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36.37
4.3 Инвестициялар және Қазақстан Республикасының экономикасының құрылымдық қайта құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37.39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39.40
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40.41
Кiрiспе
Мемлекеттiк бюджет түсiмдерiнiн ең басты көзi — салықтар. Өнеркәсiбi дамыған елдердiң бюджетiндегi салықтардың үлесi 90 процент. Салықтың негiзгi түрлерiне табыс салығы, одан басқа қоғамның қүқықты мүшелерiнiң табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салықтар. Өңдiрiстiк бiрлестiктер, кәсiпорындар, капитал иелерi өздерi жариялаған мәлiмдемелерi бойынша салық төлейдi.
Салық мәлiмдемесi салық төлеушiлердiң ез табыстарының мөлшерi туралы хабары, ал жалдамалы еңбек адамдарынан салық жалақы төлегенде ұсталады.
Табыс салығын алу белгiлi бiр төменгi деңгейден басталады. Номиналдық табыстың үлғаюына сәйкес табыс салығын өсiрудiң базасы жасалады, салық төлеушiлердiң саны артады, мемлекеттiң шоғырландырылған жалпы қаржы-қаражаттары көбейедi. Салық салудың нормасы — салык ставкасы объектiнiң бiр өлшемiне салынған мелшерi. Салық ставкаларының көптеген түрлерi бар. Егер табыстың көлемiне байланыссыз салық телеудiң бiрыңғай процентi тағайындалса, олар пропорциялы ставкалар болады. Егер ставкалар табыстың өсуiмен көбейсе, онда прогрессивтi, үдемелi ставкалар болғаны. Салық салудың тәжiрибесiңде бiр объектiге (мысалы, автомашинаға) оның құнына қарамастан салынатын қатаң ставкалар кездеседi. Салық салу жүйесiнiң басты буыны — бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс кезiнде пайда болған корпорациядан алынатын салық. Салық ақционерлiк қоғамның таза пайдасынан алы-нады, яғни жалпы пайдадан басқаларды шегергеннен кейiн мысалы, жедел амортизация, табиғи қендердiң азаюы, қайырымдылық қоры телемдерi және т. б. шығындар. Кептеген елдерде қорпорация пайдаларына салық салу ставка пропорциялары арқылы жүредi.
Салық салу тарихында жоғары пайдага салық салу деген де бар. Ол пайданың белгiлi мөлшерден артық бо-луына байланысты салынады. Мүндай шара әдетте төтенше жағдайларда, соғыс, экономикалық қүйзелiс кездерiнде қолданылады. Табыс салығының қатарына мүлiк салығы және капиталды пайдаланумен байланысты атқарылған iстер салығы да жатады. Бiрiншi жағдайда салық мүлiктiң құнына қарай (жер, қүрылыс) әрбiр адамнан және заңды түлғалардан алынады.
Капитал iсiнен алынатын салық қорпорациялардың бағалы қағаздарды сату, сатып алуынан түскен табыстардан алынады. Тiкелей табыс салықтарымен қатар жанама салықтар да маңызды рөл атқарады. Олар тауарлар немесе қызмет көрсету бағаларына қосылады. Бүл салықты тау-арды түтынушылар (сатып алушылар) төлейдi. Қаржы ресурстарын бюджетке шоғырландырудың басты қүралы тiкелей салықтар, алайда жанама салықтардың да рөлi кемiген жоқ.
Кәсіпорындардың экономикалық және қаржылық тұрақтылығын және әры қарай өсуін анықтайтын шешуші факторлардың бірі – бұл оның инвестициялық белсенділігі. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарға көшкелі бері жүргізілген экономикалық бетбұрыстар халық шаруашылығының негізгі буыны болып саналатын кәсіпорындардың құқықтық, қаржылық-экономикалық және әлеуметтік жағдайын, олардың шаруашылық және азаматтық жүйелердегі дәрежесін айтарлықтай өзгерістерге ұшыратты. Жеке меншікте, аралас, акционерлік меншікте құрылған миллиондаған кәсіпорындар пайда болды және қазіргі таңда қызмет етуде, көбею үстінде, даму барысында. Осылардың барлығы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін ұйымдастыру және инвестициялардың есебінен өзгеруіне себеп болды. Кәсіпорындардың инвестициялық қызметі олардың экономикалық өсуінің, ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекелестікке қабілетті болуының алғы шарттарының бірі болып табылатындығы сөзсіз.
Мемлекеттiк бюджет түсiмдерiнiн ең басты көзi — салықтар. Өнеркәсiбi дамыған елдердiң бюджетiндегi салықтардың үлесi 90 процент. Салықтың негiзгi түрлерiне табыс салығы, одан басқа қоғамның қүқықты мүшелерiнiң табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салықтар. Өңдiрiстiк бiрлестiктер, кәсiпорындар, капитал иелерi өздерi жариялаған мәлiмдемелерi бойынша салық төлейдi.
Салық мәлiмдемесi салық төлеушiлердiң ез табыстарының мөлшерi туралы хабары, ал жалдамалы еңбек адамдарынан салық жалақы төлегенде ұсталады.
Табыс салығын алу белгiлi бiр төменгi деңгейден басталады. Номиналдық табыстың үлғаюына сәйкес табыс салығын өсiрудiң базасы жасалады, салық төлеушiлердiң саны артады, мемлекеттiң шоғырландырылған жалпы қаржы-қаражаттары көбейедi. Салық салудың нормасы — салык ставкасы объектiнiң бiр өлшемiне салынған мелшерi. Салық ставкаларының көптеген түрлерi бар. Егер табыстың көлемiне байланыссыз салық телеудiң бiрыңғай процентi тағайындалса, олар пропорциялы ставкалар болады. Егер ставкалар табыстың өсуiмен көбейсе, онда прогрессивтi, үдемелi ставкалар болғаны. Салық салудың тәжiрибесiңде бiр объектiге (мысалы, автомашинаға) оның құнына қарамастан салынатын қатаң ставкалар кездеседi. Салық салу жүйесiнiң басты буыны — бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс кезiнде пайда болған корпорациядан алынатын салық. Салық ақционерлiк қоғамның таза пайдасынан алы-нады, яғни жалпы пайдадан басқаларды шегергеннен кейiн мысалы, жедел амортизация, табиғи қендердiң азаюы, қайырымдылық қоры телемдерi және т. б. шығындар. Кептеген елдерде қорпорация пайдаларына салық салу ставка пропорциялары арқылы жүредi.
Салық салу тарихында жоғары пайдага салық салу деген де бар. Ол пайданың белгiлi мөлшерден артық бо-луына байланысты салынады. Мүндай шара әдетте төтенше жағдайларда, соғыс, экономикалық қүйзелiс кездерiнде қолданылады. Табыс салығының қатарына мүлiк салығы және капиталды пайдаланумен байланысты атқарылған iстер салығы да жатады. Бiрiншi жағдайда салық мүлiктiң құнына қарай (жер, қүрылыс) әрбiр адамнан және заңды түлғалардан алынады.
Капитал iсiнен алынатын салық қорпорациялардың бағалы қағаздарды сату, сатып алуынан түскен табыстардан алынады. Тiкелей табыс салықтарымен қатар жанама салықтар да маңызды рөл атқарады. Олар тауарлар немесе қызмет көрсету бағаларына қосылады. Бүл салықты тау-арды түтынушылар (сатып алушылар) төлейдi. Қаржы ресурстарын бюджетке шоғырландырудың басты қүралы тiкелей салықтар, алайда жанама салықтардың да рөлi кемiген жоқ.
Кәсіпорындардың экономикалық және қаржылық тұрақтылығын және әры қарай өсуін анықтайтын шешуші факторлардың бірі – бұл оның инвестициялық белсенділігі. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарға көшкелі бері жүргізілген экономикалық бетбұрыстар халық шаруашылығының негізгі буыны болып саналатын кәсіпорындардың құқықтық, қаржылық-экономикалық және әлеуметтік жағдайын, олардың шаруашылық және азаматтық жүйелердегі дәрежесін айтарлықтай өзгерістерге ұшыратты. Жеке меншікте, аралас, акционерлік меншікте құрылған миллиондаған кәсіпорындар пайда болды және қазіргі таңда қызмет етуде, көбею үстінде, даму барысында. Осылардың барлығы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін ұйымдастыру және инвестициялардың есебінен өзгеруіне себеп болды. Кәсіпорындардың инвестициялық қызметі олардың экономикалық өсуінің, ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекелестікке қабілетті болуының алғы шарттарының бірі болып табылатындығы сөзсіз.
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi
1. Шеденов Ө.Қ «Жалпы экономикалық теория»
2. Әубакiров А. «Экономикалық теория негiздерi»
3. Әубакiров А. «Нарықтық экономика негiздерi»
4. Байжанов Л. «Циклы в кризисы в жизни общества» Алматы Унив «Туран» 1999 г
5. Есенбаев М. «Қаржы-қаражат» журналы 1995 №4
6. Какiмжанов З. «Қаржы қаражат» журналы 1999 №12
7. Кененова Қ «Экономическое обозрение» 1999 №3
8. Арзаев М.Ж. «ҚазҰТУ хабаршысы» Экономика сериясы 2003 №2
9. Байдусенов Л.Д. «Қаржы-қаражат» журналы 2001 №4
10. Кәкiмжанов З. «Егемен-Қазақстан» газетi 2002 ж №129-130 7 маусым
11. Найманбаев С.М. «Заңгер» журналы 2002 №12
12. Шамғанов Ә, Утешова Ж. «Iзденiс» журналы 2001 №2
13. Игнатьев Д. Налоговой политике нужны четкие приоритеты // финансовое известия №13 2000 г.
14. «Фискальный перераспредельный механизм налогооблажения». Сб. Научных трудов КазГАУ «Развитие открытой рыночной экономики Казахстана». Часть 3 – Алматы, «Экономика», 1999 г.
15. «Фискальный перераспределительный механизм межбюджетных отношений в Республике Казахстан». Сб. Научных трудов КазГАУ «Экономические реформы: особенности переходного периода». Часть 1 – Алматы – Экономика, 2000 г.
16. Байгісиев М. Халақаралық экономикалық қатынастар, «Санат» 1998
17. Жолдасбаева Г.Ө «Экономика», 2002ж. кәсіпорын экономикасы
18. Елемесов Р.Е «Қазақ университеті», Халықаралық экономикалық қатынастар, 2002ж
19. Инвест. Қазақстан, 2005 жыл, 1-2 басылым.
20. Интернет, www.goggle.kz
21. Макроэкономика, оқулық, Р.Дорнбум, С. Фишер, Алматы: ҚазМБА, 1997ж.
22. Инвестиции, Н.Л. Маренков, Ростов-на-Дону, «Феникс»,2003г.
23. Инвестиционная стратегия, В.А.Чернов, Москва: «ЮНИТИ», 2003г.
1. Шеденов Ө.Қ «Жалпы экономикалық теория»
2. Әубакiров А. «Экономикалық теория негiздерi»
3. Әубакiров А. «Нарықтық экономика негiздерi»
4. Байжанов Л. «Циклы в кризисы в жизни общества» Алматы Унив «Туран» 1999 г
5. Есенбаев М. «Қаржы-қаражат» журналы 1995 №4
6. Какiмжанов З. «Қаржы қаражат» журналы 1999 №12
7. Кененова Қ «Экономическое обозрение» 1999 №3
8. Арзаев М.Ж. «ҚазҰТУ хабаршысы» Экономика сериясы 2003 №2
9. Байдусенов Л.Д. «Қаржы-қаражат» журналы 2001 №4
10. Кәкiмжанов З. «Егемен-Қазақстан» газетi 2002 ж №129-130 7 маусым
11. Найманбаев С.М. «Заңгер» журналы 2002 №12
12. Шамғанов Ә, Утешова Ж. «Iзденiс» журналы 2001 №2
13. Игнатьев Д. Налоговой политике нужны четкие приоритеты // финансовое известия №13 2000 г.
14. «Фискальный перераспредельный механизм налогооблажения». Сб. Научных трудов КазГАУ «Развитие открытой рыночной экономики Казахстана». Часть 3 – Алматы, «Экономика», 1999 г.
15. «Фискальный перераспределительный механизм межбюджетных отношений в Республике Казахстан». Сб. Научных трудов КазГАУ «Экономические реформы: особенности переходного периода». Часть 1 – Алматы – Экономика, 2000 г.
16. Байгісиев М. Халақаралық экономикалық қатынастар, «Санат» 1998
17. Жолдасбаева Г.Ө «Экономика», 2002ж. кәсіпорын экономикасы
18. Елемесов Р.Е «Қазақ университеті», Халықаралық экономикалық қатынастар, 2002ж
19. Инвест. Қазақстан, 2005 жыл, 1-2 басылым.
20. Интернет, www.goggle.kz
21. Макроэкономика, оқулық, Р.Дорнбум, С. Фишер, Алматы: ҚазМБА, 1997ж.
22. Инвестиции, Н.Л. Маренков, Ростов-на-Дону, «Феникс»,2003г.
23. Инвестиционная стратегия, В.А.Чернов, Москва: «ЮНИТИ», 2003г.
Жоспар
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 2-3
I Салықтың мәнi, принциптерi, түрлерi мен қызметтерi
Инвестициялар ұғымы және олардың жіктелуі
1.1 Салықтың мәнi, принциптерi және атқаратын қызметтерi, механизмі ... 3-4
1.2 Салықтың негiзгi
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 4-10
1.3 Инвестицияларлар ұғымы және олардың жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... 10- 12
1.4 Инвестициялық қызметті басқару, инвестицияның механизмі ... ... ... .13-
15
II Қазақстан Республикасы салық жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуы ... 15-18
2.1 Қазақстандағы салық жүйесіндегі
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 18-24
III Қазақстан Республикасының салық жүйесiн жетiлдiру аспектiлерi ... 24-35
IV Қазақстан Республикасының өтпелі Экономикасындағы инвестициялық
үрдістердің жалпы сипаттамысы
1. Әлеуметтік салада инвестициялық үрдісті қамтамасыз ету
... ... ... ... .35-36
2. Қазақстандағы инвестициялық
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...36-37
3. Инвестициялар және Қазақстан Республикасының экономикасының құрылымдық
қайта
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..37-39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 39-40
Пайдаланған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40-41
Кiрiспе
Мемлекеттiк бюджет түсiмдерiнiн ең басты көзi — салықтар. Өнеркәсiбi
дамыған елдердiң бюджетiндегi салықтардың үлесi 90 процент. Салықтың
негiзгi түрлерiне табыс салығы, одан басқа қоғамның қүқықты мүшелерiнiң
табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салықтар. Өңдiрiстiк
бiрлестiктер, кәсiпорындар, капитал иелерi өздерi жариялаған мәлiмдемелерi
бойынша салық төлейдi.
Салық мәлiмдемесi салық төлеушiлердiң ез табыстарының мөлшерi туралы
хабары, ал жалдамалы еңбек адамдарынан салық жалақы төлегенде ұсталады.
Табыс салығын алу белгiлi бiр төменгi деңгейден басталады. Номиналдық
табыстың үлғаюына сәйкес табыс салығын өсiрудiң базасы жасалады, салық
төлеушiлердiң саны артады, мемлекеттiң шоғырландырылған жалпы қаржы-
қаражаттары көбейедi. Салық салудың нормасы — салык ставкасы объектiнiң бiр
өлшемiне салынған мелшерi. Салық ставкаларының көптеген түрлерi бар. Егер
табыстың көлемiне байланыссыз салық телеудiң бiрыңғай процентi
тағайындалса, олар пропорциялы ставкалар болады. Егер ставкалар табыстың
өсуiмен көбейсе, онда прогрессивтi, үдемелi ставкалар болғаны. Салық
салудың тәжiрибесiңде бiр объектiге (мысалы, автомашинаға) оның құнына
қарамастан салынатын қатаң ставкалар кездеседi. Салық салу жүйесiнiң басты
буыны — бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс кезiнде пайда болған корпорациядан
алынатын салық. Салық ақционерлiк қоғамның таза пайдасынан алы-нады, яғни
жалпы пайдадан басқаларды шегергеннен кейiн мысалы, жедел амортизация,
табиғи қендердiң азаюы, қайырымдылық қоры телемдерi және т. б. шығындар.
Кептеген елдерде қорпорация пайдаларына салық салу ставка пропорциялары
арқылы жүредi.
Салық салу тарихында жоғары пайдага салық салу деген де бар. Ол
пайданың белгiлi мөлшерден артық бо-луына байланысты салынады. Мүндай шара
әдетте төтенше жағдайларда, соғыс, экономикалық қүйзелiс кездерiнде
қолданылады. Табыс салығының қатарына мүлiк салығы және капиталды
пайдаланумен байланысты атқарылған iстер салығы да жатады. Бiрiншi жағдайда
салық мүлiктiң құнына қарай (жер, қүрылыс) әрбiр адамнан және заңды
түлғалардан алынады.
Капитал iсiнен алынатын салық қорпорациялардың бағалы қағаздарды сату,
сатып алуынан түскен табыстардан алынады. Тiкелей табыс салықтарымен қатар
жанама салықтар да маңызды рөл атқарады. Олар тауарлар немесе қызмет
көрсету бағаларына қосылады. Бүл салықты тау-арды түтынушылар (сатып
алушылар) төлейдi. Қаржы ресурстарын бюджетке шоғырландырудың басты қүралы
тiкелей салықтар, алайда жанама салықтардың да рөлi кемiген жоқ.
Кәсіпорындардың экономикалық және қаржылық тұрақтылығын және әры
қарай өсуін анықтайтын шешуші факторлардың бірі – бұл оның инвестициялық
белсенділігі. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарға көшкелі бері
жүргізілген экономикалық бетбұрыстар халық шаруашылығының негізгі буыны
болып саналатын кәсіпорындардың құқықтық, қаржылық-экономикалық және
әлеуметтік жағдайын, олардың шаруашылық және азаматтық жүйелердегі
дәрежесін айтарлықтай өзгерістерге ұшыратты. Жеке меншікте, аралас,
акционерлік меншікте құрылған миллиондаған кәсіпорындар пайда болды және
қазіргі таңда қызмет етуде, көбею үстінде, даму барысында. Осылардың
барлығы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін ұйымдастыру және
инвестициялардың есебінен өзгеруіне себеп болды. Кәсіпорындардың
инвестициялық қызметі олардың экономикалық өсуінің, ішкі және сыртқы
нарықтарда бәсекелестікке қабілетті болуының алғы шарттарының бірі болып
табылатындығы сөзсіз.
I САЛЫҚТЫҢ МӘНI, ПРИНИЦПТЕРI, ТҮРЛЕРI МЕН ҚЫЗМЕТТЕРI
Инвестициялар ұғымы және олардың жіктелуі
1.1 Салықтың мәнi, принциптерi және атқаратын қызметтерi, механизмі
Салықтар нарықты экономиканы реттеудiң ең тиiмдi нысаны болып табылады.
Салық негiзiнде құрылатын мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiне қарай, мемлекеттiң
көсiпкерлiкпен айналысуының және әлеуметтiк-кепiлдiк кызметiнiң мүмкiндiгi
белгiлi болады. Салық негiзiнде қүрылатын мемлекеттiк бюджеттiн кiрiсiне
қарай, мемлекеттiң кәсiпкерлiкпен айналысуының және әлеуметтiк-кепiлдiк
қызметiнiң мұмкiндiгi болады. Салық мөлшерiмен занды құқы бар мекемелер мен
және адамдардың кәсiпкерлiк белсендiлiгi, төлем қабiлетi бар сұраным көлемi
реттеледi. Салық саясаты аса нәзiк және күрделi аспап, ол жеңiлдiктер мен
жазалау шаралары арқылы шаруашылық қызметтiң барлық жақтарына нысаналы
түрде эсер етедi. Нарықтық акономикасы дамыған елдерде салықтардын тiзiмi
бiрнеше бетке сыйып кете алады, ал жеңiлдiктер мен жазалау шаралары, оларды
пайдалануга түсiнiктемелер тұтас томдарды алып жатады.
Әкiмшiлiк-әмiршiлдiк жүйе жағдайындагы экономикада салық адам мүддесi үшiн
қызмет көрсетедi. Ол халықты үкiмет алдында тұқыртып ұстаудың құралына
айналды. Ал нарық қатынастары дамыған елдерде салық мемлекет қазынасын
толтыруға қызмет ете түседi. Содан да болар, Америкада iскер адамның екi
туған күнi бар деп есептеледi: бiрiншiсi - өзiнiң туған күнi және екiншiсi
-оның салық инспекторымен есеп айырысқан күнi.
Экономикалық мазмұны жағынан салықтар - бұл заңды белгiленген ретпен
тұрғындардан, кәсiпорындар мен мекемелерден алынатын мiндеттi төлемдер
жүйесi. Табыстардың әртүрлi нысандарынын салық көздерi мыналар болып
табылады: пайда, процент жалақы, дивиденд, рента, т.б. Салықтардың мәжбүр
ету сипатынан басқа ерекше қасиетi - олардын алым-салықты өндiрiп алу
ретiмен төленген сомасының мөлшерi мен салық төлеушiлердiң мемлекеттен
алатын қызметтерiнiң құнының арасындагы сәйкессiздiк болып табылады. Салық
салудың мынандай негiзгi принцилтерi бар: а) азаматтар салықты мемлекеттен
алатын игiлiктерге пропорциональды төлсу керек; б) салықтар табыстың
мөлшерiнен, салық төлеушiлердiң түрмыс халiнiң дөрежесiнен тоуелдi болуы
керек.
Нарық жағдайында салықтар үш қызмет атқарады: фискальды (мемлекеттiк
табыстарды жинау); б) қайта бөлу, в) реттеушi. Салықтардық фискальдық
қызметi - мемлекеттiң салық саясаты көмегiмен нарық конъюнктурасының
жағдайына әсер етуде, экономикалық өсудi тұрақтандыру жене ынталандыруға
тырысуында түр. Бiр сөзбен айтқанда, салық түсiмi арқылы алынатын
қаражаттар, мемлекеттiң саяси-шаруашылық қызметiн атқарудың қаржы негiзi
болып табылады. Салық қаражаттары ең алдымен ғылыми-техникалық прогрестi
ынталандыру, прогрессивтi технология мен өнiм түрлерiн игеру, эқономикада
құрылымдық өзгерiстер жасау, табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру,
әлеуметтiк саланың объектiлерiн ұстау үшiн белсендi түрде пайдаланылады.
Мысалы, 1981 жылы, рейгандық әкiмшiлiк жана өндiрiс салаларын инвестициядан
(өндiрiске ұзақ мерзiмдi капитал жұмсау) түскен табыстарға салынатын
салықтарды азайтты. Ол кәсiпкерлердiң өндiрiске қаржы бөлудi ұлғайтуына,
енбек өнiмдiлiгiн арттыруына және потенциалды жалпы ұлттық өнiмдi көбейтуге
түрткi болды.
1.2 Салықтың негiзгi түрлерi
Салықтар, әдетте үдемелi (прогрессивтi), пропорциональды және
регрессивтi (керi үдемелi) болып бөлiнедi. Үдемелi салықта, табыстың көбею
шамасына қарай оның орташа нарқы да өседi. Мысал ретiнде Қазақстан
Республикасының Заңы " Қазақстан Республикасының азаматтарынан, шетел
азаматтарынан және азаматтығы адамдардан табыс салығы туралы" заңындары.
Нарық экономикасын мемлекет тарапынан реттеуде мемлекеттiк бюджеттiң
кiрiсi мен шығысын қалыпты теңдiкте ұстап, тиiсiнше
бюджет тапшылығының алдын алу бүгiнгi күннiң өткiр де өзектi мәселесi.
Әлеуметтiк- экономикалық даму мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзiмен тығыз
байланысты. Бұл орайда мемлекеттiң өз қызметiн iске асыру жолында бюджеттiң
кiрiс бөлiмiнiң, оның iшiнде салык түсiмдерiнiң алатын орыны ерекше.
Республикамыздың егемендiк алуымен қатар 1991 жылы қабылданған Салық
жүйесi туралы Казақстан Республикасының Заңы
тәуелсiз Қазақстанның салық жүйесiн күрудың алғашқы бастамасы, оны
қабылдаудағы түңғыш тарихи құжат болып табылады. Ел экономикасындағы жаңа
бастама, жаңа құбылыстармен бiрге нарыққа бейiмделген жаңа
салық жүйесi де өз кызметiн бастап кеттi. Дегенмен, қандай да болмасын жаңа
бастамада тәжiрибе жинақтай келе бiркатар кемшiлiктердiң орын алатыны
сияқты, жаңа салық жүйесiнiң де кемшiлiктерi болды.
Негiзгiлерi: салык кызметi тәжiрибесiнiң жеткiлiксiздiгi, салық санының
шектен тыс көптiгi, салық сипатына сай дүниежүзiлiк принциптердiң
сақталмауы, салық көзiнiң түтынуда болуы, шексiз жеңiлдiктер мен
салық ставкаларының бiр салық бойынша бiрнеше түрi болуы салық жүйесiн
реформалау қажет екендiгiн айқындай түстi. 1995 жылдың 24-сәуiрiнде
қабылданған Қазақстан Республикасы Президентiнiң Салык және бюджетке
теленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Заң күшi бар Жарлығы (бұдан
әрi — Жарлық) салық жүйесiне оңтайлы өзгерiстер ала келдi. Олардың қатарына
қызмет етiп келген ұзын саны 46 салықтар мен алымдар санының 11-ге
қысқартылуы, салық салу принциптерiнiң дүниежүзiлiк тәжiрибеге сай
өзгертiлуi, халықаралық салық салу тәртiбiнiң енгiзiлуi, салықтардың
нышанына, белгiлерiне қарай топталуы, сонымен қатар бұл қүжаттың
көптеген заңдармен тығыз байланыстылығы,салықтық әқiмшiлiктiң жаңа
ережелерш енгiзiлуi, тағы басқа түбегейлi салық жүйесiне аса қажет
өзгерiстердiң енгiзiлуi жатады. Әрине, мемлекеттiқ нарықты экономикалык
қатынас талабына сай дамуы жағдайында салық жүйесiнiң де бiр орында,
өзгерiссiз қалуы мүмкiн емес. Алайда қысқа уақыт аралығында қабылданған
шексiз өзгертулер мен толықтырулардың енгiзiлу нәтежиесi оның әлi де болса
жетiлмегендiгiн көрсетедi. Мүның нәтежиесiнде салық жүйесiндегi са-
лыққа қатысты заңдылықтардың түраксыздығы, үнемi өзгертулер мен
толықтарулардың енгiзiлуi салық төлеушiлерге түсетiн ауыртпалықты көбейтiп,
салықтан жалтарудың етек алуына әкелетiн, салық жүйесiнiң қызмет етуiнде
кедергi болар басты проблемалардын бiрiне айналғандай.
Пайдаға салынатын салық
Мемлекеттiң өз кызметiн нысаналы бағытта iске асыруы салық түсiмдерiнiң
бюджетке уақытылы түсуiмен тығыз байланысты. Бұл орайда қазiргi кезде
экономикамызда бюджет тапшылығының орын алуының басты себебi — шаруашылық
субъектiлерiнде қалыптасқан қаржы тапшылығы, төлем кабiлетiнiң болмауы,
өндiрiлген өнiмнiң сүранымы жоғары Шет ел тауарларымен бәсекеге төтеп бере
алмауы, ең бастысы оларға түсетiн салық
ауыртпалығының шектен тыс жоғары болуы. Бүгiнгi күнi Қазақстан Республикасы
Президентiнiң Салык жэне бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер
туралы Заң күшi бар Жарлығына 1999 жылдың 16-шiлдесiнде енгiзiлген
өзгерiстер мен толықтыруларға сәйкес Қазақстан Республикасында барлық саны
19 түрлi салықтар, алымдар және басқа да мiндеттi төлемдер алынады.
Осы енгiзiлген өзгерiстермен бiрге салық жүйесiне жана салық ретiнде
бiрыңғай жер салығы енгiзiлдi. Бүл салықтың басты ерекшелiгiне салық
төлеушiлерi ретiнде иелiгiнде жеке менiдiк немесе жалға алынған жер
аумағы бар шаруа (фермер) қожалықтары болып табылатындығы және олардың
табыс, қосылған қүнға, жер, мүлiк кәлiк құралдары салынатын салықтардан
толык босатыла-тындығы жатады. Салық, жер учаскесiнiң калдық құнынан 0,1%
мөлшерiнде алынады. Мемлекеттiң алға қойған негiзгi басым бағыт-тарының
бiрi ауыл шаруашылығын дамыту екендiгiн ескерсек, аталған салыктың
енгiзiлуi шаруа (фермер) қожалыктарын салық ауырт-палығынан жеңiлдетедi,
ауыл шаруашылық турғындарын жұмыспен қамтамасыз етуде аса кажеттi көмек,
олардың дамуына мемлекет тарапынан қолдау болып табылады. Осы жерде айта
кететiн жәйт, олар тек өзi өндiрген өнiмдi сатып өткiзуден түскен табыс
бойынша табыс салығынан, өзi өндiрген тауарларды сатып өткiзудегi айналым
(көрсетiлген қызмет, атқарылған жұмыс) бойынша қосылған құн салығынан және
үкiмет белгiле-ген мөлшерде көлiк құралдарынан алынатын салықтан және мүлiк
салығынан жеңiлдiк ала алады. Бұл жерде талас туғызар негiзгi жағдайлардың
бiрi — өндiрiлген тауардың отандық немесе сырттан келгенiн анықтау.
Сондықтан енгiзiлген езгерiстер әлi де болса толықтыруды қажет етедi.
1999 жылдың 1-каңтарынан бастап салық жүйесiне салықтың жаңа түрлерi болып
бұрынғы бюджеттен тыс қорлардың (зейнетақы қоры, мiндеттi медициналық
сақтандыру қоры, мемлекеттiк жұмыспен қамту қоры) бiрiгуiнен түратын
әлеуметтiқ салық, сонымен қатар әлеуметтiк сақтандыру қорының өзгертiлуiнен
пайда болған әлеуметтiқ қамсыздандыруға алынатын алым және бүрынғы жол қоры
жол салығы болып езгертiлiп, бюджет құрамына жаңа салықтар, алымдар ретiнде
енгiзiлдi. Бұл салықтарды енгiзiлудегi басты себеп- бұрынғы бюджеттен тыс
қорлардың қаржыларының орынсыз жұмсалуы, олардың бюджетiнiң тапшылық
деңгейiнiң шамадан тыс ұлғаюы (ЖIӨ-гi үлес салмағы 1997 ж. — 0,1%, 1998 ж.
-- 0,5%), яғни өзiн-өзi ақтай алмауы болып табылады.
Алайда 1999 жылдың 1-сәуiрiнен Салықтар қуралы... Жарлыққа
енгiзiлген толықтырулар мен өзгертулерге сәйқес жол салығы мен әлеуметтiқ
қамсыздандыруға алынатын алымның қолданылу қүшi тоқтатылды.
Әлеуметтiқ салық шаруашылық субъек-тiлерiнiң еңбеқ ақы қорынан алынады. Са-
лықты төлеушiлер — заңды тұлғалар, заңды тұлға болып тiрқелмей қәсiпқерлiқ
қызметпен айналысушы жеқе тұлғалар. Салықтың негiзгi ставқасы 21%, сонымен
қатар бүдан басқа жеңiлдiқ алу топтарына байланысты 6,5%, 7,0%, 7,5%, 8,0%,
20,5% және заңды тұлға болып хiрқелмей қәсiпкерлiқ қызметпен айна-лысатын
жеқе тұлғалар үшiн айлық есептiқ қөрсетқiштiң 49%, және шаруа (фермер)
қожалықтары үшiн — 35% мөлшерiнде ұста-лынатын ставқалар бар. Егер бұл
салықтан басқа еңбеқ ақы қорынан жинақтаушы-зейнетақы қорына аударылатын
10%-тiк
мiндеттi зейнетақы жарнасын есқерсеқ, жұмыс берушiлердiң мойынына тусетiн
әлеуметтiк бағытқа ғана салық ауыртпалығы 31% болады. Үқiмех тарапынан
әлеуметтiк салықпен қатар арнайы салық деп аталатын 5%-тiк салықтың түрiн
енгiзу жайлы ұсыныстың болғанын ескерсек, 36%-тiк ауыртпалық жыл басындағы
енгiзiлген өзгерiске дейiнгi қалпына қелмесiне не шара? Мұндай
ауыртпалықтар онсыз да тұғырық деңгейiндегi шаруашылық субъектiлерiнiң
дамуына, өндiрiске жұмыс күшiн тартуына кедергi, керi әсер етушi факторлар
болып табылады. Сондықтан әлеуметтiк салық оның ставкасын төмендету
бағытында тиянақты қайта қарауды қажет етедi.
Қаржы министрлiгiнiң 1999 жылдың бiрiншi жарты жылдық есебi бойынша
салық түсiм-дерi мемлеқеттiқ бюджет қiрiстерiнiң 80%-iн, оның iшiнде үлес
салмағы жағынан негiзгiлерi болып заңды және жеқе тұлғалардан алынатын
табыс салығы — 25%, қосылған құнға салынатын салық — 27%, әлеуметтiқ салық
— 23% үлесiн құрайды. Аталған салықтар тобы салық түсiмдерiнiң 75%-iн
құраса, салықтың ауыртпалығының басым бөлiгi бүгiнде шаруашылық
субъеқтiлерiне түсiп отыр. Айта қететiн жәйт, бүгiнгi қүнi шаруашылық
субъеқтiлерi барлық салықтар, алымдар және басқа да төлемдердi қосқанда өз
пайдалары-ның 70%-қе жуық бөлiгiн (пайданың бiр теңгесiнен жетпiс тиын)
мемлеқетқе өтқiзсе салықтық ынталандырушылық қағидасын қа-лай байқауға
болады? Ал әлемдiқ тәжiрибеде ез дәлелiн тапқан, батыс елдерiне танымал
ғалым Лаффердiң бюджет тұжырымдамасын негiзге алсақ, өз шегiнен асқан салық
ауыртпалығы дамушы шаруашылық субъеқтiлерiнiң жұмыс iстеуiне қедергi,
салықпен тiрiдей тү.ншықтыру болмасына қiм қепiл? Әрине, бюджеттiң негiзгi
қөзi салық түсiмдерi, бiрақ бұл жолда салық төлеушiлердiң мақсат-мүддесiн
ұмытқандаймыз. Республиқамызда отандық тауар өндiрушiлердiң саусақпен са-
нар санының негiзi осында. Сондықтан отандық тауар өндiрушiлер белгiленген
уақыт шеңберiнде (3-5 жыл) табыс салығынан толық босатылуы қажет.
Бүгiнгi қүнi қөпшiлiктiң талдауына түсқен, айналасы 7-8 жылда
бюджеттiң тұрақты қiрiс қөзiне айналып, салық түсiмдерiндегi 30%-тiқ
үлесiне ие болып отырған жанама салықтар-дың да алатын орыны айрықша.
Республиқамызда оларға Салықтар туралы... Жарлыққа сәйқес қосылған құнға
салынатын салық пен ақциздер жатады.
Жанама салықтардың iшiнде, әлемнiң жүзден астам елiнен қолдау тапқан,
өзiндiқ ереқшелiқтерге толы, тұтынуға салынатын салықтардың маңызды тобының
бiрi - қосылған құнға салынатын салық. 1992 жылдан берi айналым салығымен
ауыстырылған қосылған құнға салынатын салықтың талай сынақтан өтуi бұл
салықтың әлi де толық жетiлме-гендiгiн көрсетедi.
Бюджетке түсетiн салық түсiмдерiнiң 30%-ке (1992 жылдың есебiне тең)
жуық үлесiн құрайтын косылған қүнға салынатын салықтың ролi жылдан жылға
артуда. Жылдар есебiнiң көрсеткiштерiне сүйенсек, мемлекеттiк бюджеттiң
кiрiс көзi қүрамында 1992 ж. — 28,7%, 1993 ж. 16,3%, 1994 ж.
11,8%, 1995 ж. - 15,2%, 1996 ж. 22,2%, 1997 ж. -21,0%, 1998 ж. —
26,2% үлесiн құрайтын көрсеткiштер оның экономикалық рөлiн ай-қындай
түскендей. Салық енгiзiлген уақыттан берi оның жеткiлiктi дамуы жолында
бiрқатар жүмыстар аткарылды. Олардың қатарына қа-былданган шексiз
жеңiлдiктердiң ретке келтiрiлiп, олардың қажеттi мөлшерге қысқарты-луы,
халықаралық экономикалық қатынастарды жақсарту мақсатында қосарланған салық
салуды болдырмау үшiн бiрқатар мемлекеттермен жұмсалатын орын қағидасы
негiзiнде келiсiм шарттар жасалынғандығы жатады.
1999 жылдың шiлде айында Салықтар туралы... Жарлыққа енгiзiлген
толықтырулар мен өзгертулерге сәйкес қосылған қүнға салынатын салыкты
есептеуде салық алына-тын сомадан акцизделетiн тауарлар бойынша акциз
салығын қссып есептеу алынып тастал-ды. Бұл өзгерiс салық салу объектiсiн
қосарланған салық салудан босатады. Жаңа өзгерiстерге қарай қосылған қүнға
салынатын салық бойынша жеңiл өнеркәсiптiң қейбiр салаларына (тоқыма, тiгiн
тiгу, былғары жэне аяқ қиiм өндiру салалары) нөлдiқ ставка мөлшерiнде салық
салынады жэне бiрыңғай жер салығын төлеушiлер үшiн өзi өндiрген өнiмдi
өтхiзу барысындағы айналым бүл салықтан толығымен босатылады.
Қосымша құнға салынатын салық
Бүгiнде республикамызда қолданылып жүрген қосылған құнға салынатын
салық әмбебап акциз деп аталуы да тегiн емес, өйткенi оның құрамында
тауар құнына косылған жаңа құн ғана емес, сонымен қатар амортизациялық
аударым және кеден баж салығы қосылып есептелiнуi оның өндiрiстi
реттеушiлiк қызметiн азайтып, соның салдарынан бағаның өз деңгейiнен 2-3
есе асып түсуi де танданарлық болмай отыр.
Сонымен қатар бұл салық тауардың сатылу уақытынан бұрын есептелiп,
төленетiнi белгiлi. Сондықтан қандай да қолайлы жағдай болмасын тауар
өндiрушi қосылған құн салығы бойынша әлдеқашан төлеп койған төлемдi өндiрiп
алуы қажеттi деңгейден төмен болады (инфляция деңгейiне байланысты).
Сондықтан бұл жерде қосымша түзету коэффициентiн енгiзу немесе салықты
есептеу механизмiн кайта қарау қажеттiгi туындайды.
Айта кететiн жәйт, косылған құнға салынатын салықтың бүгiнде
қолданылып отырған ставкасы қазiргi бiздiң экономикалық даму жағдайымызда
қажеттi деңгейден өте жоғары, сондықтан тауардың өзiндiк құнын неғүрлым
азайтуға ынталандыру мақсатында салық ставкасын төмендету қажет (12-15%
деңгейiне дейiн).
Бүгiнде салықтар бюджетке түсуiне байланысты республикалық бюджетке
және жергiлiктi бюджетке түсетiн салықтар, алымдар және басқа да мiндеттi
төлемдер болып екi топқа жiктеледi. Ағымдағы жылдың 1 сәуi-рiнен бастап
Бюджет жүйесi туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес бұрынғы
жалпы мемлекеттiк жергiлiктi салықтар (реттеушi салықтар) болып жiктелуi
жопылып, қосылған құнға салынатын салық толығымен республикалық бюджетке,
ал заңды түлғалардың табыс салығы мен акциздер (спирттен жасалған өнiмдер
үшiн) 50%-тен республикалық жэне жергiлiктi бюджеттер үлесiне бөлiнiп
түседi. Салықтардың қдлғак түрлерi жергiлiктi бюджет есебiне түседi. Мұндай
өзгерiс жергiлiктi бюджеттердiң дербес қызмет етуiне, түскен каржыны
үнемдеу мен олардың пайдалы бағыттарға жұмсалуына қолайлы жағдай жасайды.
Ал түскен қаржыны неғұрлым тиiмдi, өз орынымен жұмсау жергiлiктi
бюджеттердiң басқаруды тиiмдi ұйымдастыруымен тығыз байланысты.
Салық саясатын жүргiзудегi басты мақсат — отандық тауар өндiрушiлердi
мемлекет тарапынан қолдау, мемлекеттiң iшкi зкономикалық дамуына ықпалды
саясат жүргiзу, жеке секторлардың жедел дамуына ыкпалды жағдай жасау, шет
ел инвестицияларын тартуда кедергiлердiң алдын алу, яғни мемлекет пен салық
төлеушiнiң талап-тiлегiн ортақтастыру. Ендеше экономикамызда орын алған
осындай келенсiз жағдайлардың шешiмi де осы салық саясатын дұрыс
ұйымдастырудан табылады.
Қорыта айтқанда, шаруашылық субьектiлерiне түскен салық ауыртпалығын
жеңiлдетпейiнше олардан бюджетке қажеттi кiрiс келтiру мүмкiн емес. Ал
қолайлы жағдай тек салық механизмiн тиiмдi пайдалану мен оның
ынталандырушылық қызметiн арттыру аркылы ғана iске асады.
Акциздi салық
Ақциздер - тауар бағасына енгiзiлетiн жене сатып алушы жанама
салықтың ежелгi формаларының бiрi болып табылады. Ресми түрде акциздер
бұрынғы ҚСРО-да 30-шы жылдарға дейiн болды. 30-шы жылдардан бастап
ақциздер, басқа салық түрлерi сияқты .
Мемлекет акциз салығы сұраным мен ұсынымды реттеуге, сонымен бiрге
мемлекеттiк бюджеттi толықтыру үшiн пайдаланады.
Акциз салығы, салыстырмалы түрде азғантай тауар түрлерiне са-лынады.
Санамаланған тауарлар бойынша акциз нарықын Қазақстан Республикасының
Министрлер Кабинетi бекiтедi, олар республиканың букiл тсрриториясында
бiрыңғай болады және календарлық жыл бойы өзгертуте жатпайды. 1991 жылдық
24 желтоқсанында "Акциз туралы" Қазақстан Республикасының Занына сайкес
спирттi iшiмдiк, шарап-арақ бұйымдарына, сыраға, бекiре мен қызыл балык
уылдырығына, балықтардың бағалы түрлерiнен жасалған өнiмдерге, шоколадқа,
темекi бұйымдарына, зергерлiк бүнымдарга, шиналарга, мехтық (терiнiң)
бағалы түрлерiнен жасалган бұйымдарға, табиғи былғарыдан тiгiлген киiмге,
фарфор мен хрустальдан жасалған жогары сапалы бұйымдарға, киiмдерге және
кiлем бұйымдарына акциз салығын салу тәртiбi белгiленген. Акциздi қамтитын
еркiн жiберген баға бойынша өткiзiлетiн акциздеушi тауарлардың құны салыну
объектiсi болып табылады. АҚШ-та фелералдық табыстың 60%-ке жуыгын
тауарлардың уш-ақ түрiне (алкоголь, темекi және бензин) салынатын акииз
салыгы бередi.
Ал ендi акциз с;иыгының мөлшерiн есептеуге мысал келтiрiп көрелiк.
Фарфор заводы жоғары сапалы фарфор бұйымының бiр партиясын өндiрiп делiк.
Онық шарттық бағасы - 100000 теңге Осы сома 30 проценттiк салық нарқы
қолданылып салыным айналымы болады. Сонымен бюджетке түсуге тиiстi акциз
сомасы 30000 теңге құрайды (100000 х 30%) : 100%.
1.3 Инвестициялар ұғымы және олардың жіктелуі
Кез-келген кәсіпорынның қаржыны басқару жүйесіндегі маңызды
салалардың бірі инвестициялық қызмет болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық
ресурстары ағымды шығындарды қаржыландыруға және инвестицияларға жұмсалады.
Инвестициялық қызметтің негізгі мақсаты, түптеп келгенде, кәсіпкерлік
табысқа немесе капитал өсіміне қол жеткізу болып табылады. Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес инвестиция дегеніміз – бұл табыс табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынатын ақша қаражаттары,
құнды қағаздар, мүліктер, мүліктік құқықтар, басқа да құқықтар болып
табылады.
Инвестициялар кәсіпорындардың тұрақты дамуын қамтамасыз етеді және
келесідей мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
- қаржылық және материалдық ресурстарды жинақтау арқылы өздерінің
кәсіпкерлік қызметін кеңейту;
- жаңа кәсіпорындарды сатып алу;
- бизнестің жаңа түрлерін меңгеру нәтижесінде өз қызметін
әртараптандыру.
Кәсіпорындар инвестициялық салымдарды әр түрлі нысандарды жүзеге
асыра алады, өйткені инвестициялау объектілері де алуан түрлі болып келеді.
Инвестициялық қызметтің объектілері
1. сурет – Инвестициялау объектілері
Инвестицияларды әр түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады.
Инвестициялардың негізгі белгілері
бойынша жіктелуі
2. сурет – Инвестицияларды жіктелу
белгілері
Негізгі жіктеу белгісі ретінде инвестициялау объектілері
қарастырылады. Бұл белгісі бойынша инвеститциялар нақты (тікелей) және
қаржылық (қоржындық) болып бөлінеді.
Нақты (тікелей) инвестициялар дегеніміз – бұл табыс алу мақсатында
тауарлар өндірумен және қызметтер көрсетумен тікелей байланысты нақты
активтерге салынған ақша қаражаттары. Бұл кәсіпорындардың негізгі қорларын
ұлғайтуға бағытталған капитал салымдары болып табылады. Нақты инвестициялар
негізгі құралдарды қайта құру, кәсіпорындағы өндірісті кеңейту, техникалық
қайта жарақтандандыру немесе жаңаландыру арқылы жүзеге асады.
Қаржылық (қоржындық) инвестициялар – бұл табыс алу мақсатында құнды
қағаздар нысанындағы қаржылық активтерді сатып алу. Бұл құнды қағаздар
қоржынын қалыптастыруға бағытталған ақша салымдары болып табылады.
Инвестицияларды жіктеудің келесі белгісі – инвестициялау мерзімі.
Аталған белгі бойынша инвестициялар қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып
жіктеледі.
Қысқа мерзімді инвестициялар – бұл бір жылға дейінгі мерзімге
салынған ақша салымдары. Әдетте қаржылық инвестициялар қысқа мерзімді болып
келеді.
Ұзақ мерзімді инвестициялар деп кәсіпорынға бір жылдан артық
мерзімдер ішінде қалыпты табыс көзін қамтамасыз ететін жобаларды жүзеге
асыруға салынған ақша қаражаттарын айтады. Ұзақ мерзімді инвестиция-лардың
негізгі түріне кәсіпорынның негізгі құралдарын, өндіріс барысын кеңейтуге
жұмсалған капитал салымдарын жатқызуға болады.
Кәсіпорынның инвестиция барысына қатысу сипатына қарай тікелей және
тікелей емес инвестициялар болады. Тікелей инвестициялар жағдайында
инвестор-кәсіпорынның капитал салу объектілерін таңдауда тікелей қатысуын
түсінуге болады (өзге кәсіпорындардың жарғылық қорына, құнды қағаздардың
кейбір түрлеріне капитал салу). Тікелей емес инвестициялар барысында
инвестициялау объектілерін таңдау кезінде қаржылық дәнекершілер (брокерлік-
дилерлік компаниялар) немесе инвестициялық қорлар қатыса алады.
Инвестицияланатын қаражаттардың меншік белгісіне қарай жеке және
мемлекеттік инвестицияларды бөліп көрсетуге болады. Жеке инвестициялар жеке
тұлғалар мен мелекеттік меншік нысанындағы емес кәсіпорындардың капитал
салымдарын сипаттайды. Мемлекеттік инвестициялар – бұл мемлекеттік
кәсіпорындардың, сондай-ақ мемлекеттік бюджеттің және мемлекеттік бюджеттен
тыс қорлардың капитал салымдары болып табылады.
1.4 Инвестициялық қызметті басқару, инвестицияның механизмі
Инвестицияларды дұрыс басқара білу кәсіпорынның экономикалық
тиімділігіне, қаржылық тұрақтылығына, оның өз бизнес саласындағы
өміршеңдігіне айтарлықтай әсер ететін сөзсіз. Сондықтан да, инвестициялық
қызметті басқару кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызды да жауапты
міндеттерінің бірі болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың құрамына келесілер кіреді:
- инвестицияларды мемлекеттік деңгейде басқару – бұл инвестиция-лық
қызметті заңды түрде реттеуді, бақылауды және ынталандыруды қажет етеді;
- жеке инвестициялық жобаларды басқару – бұл қазіргі заман талап-
тарына сай әдістер мен басқару техникасын қолдану арқылы инвестициялық
жобаны жүзеге асыру барысын жоспарлауды, ұйымдастыруды және бақылау-ды
қамтиды;
- жеке кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару – бұл кәсіпорын
тарапынан инвестициялау объектілерін таңдаумен және инвестиция барысын
бақылаумен сипатталады.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқару капитал салымдарының ең
тиімді нұсқаларын жүзеге асыруға бағытталады. Осы орайда кәсіпорындардың
инвестицияларды басқару барысына толығырақ тоқтала кетелік (1.3-сурет)
1.3-сурет Инвестицияларды басқару барысы
Кәсіпорын деңгейдегі инвестициялырды басқарудың бірінші кезеңі – бұл
елдегі инвестициялық жағдайды (климатты) талдау. Ол келесідей
көрсеткіштерді ескереді:
- жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ), ұлттық табыстың және өнеркәсіптік
тауарлардың өндіріс көлемінің динамикасы;
- ұлттық табысты бөлудің динамикасы;
- мемлекеттің инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуі, бақылауы
және ынталандыруы;
- инвестициялық нарықтардың, бірінші кезекте несие нарығы мен құнды
қағаздар нарығының, даму деңгейі.
Келесі кезең – кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын ескере
отырып, оның инвестициялық қызметінің нақты бағыттарын наықтау. Бұл кезеңде
кәсіпорын инвестициялық қызметінің салалық бағытын, орнымен қатар өз
қызметінің жекелеген кезеңдеріндегі инвестициялаудың негізгі нысандарын
анықтайды. Бұл үшін экономиканың жекелеген салаларының инвестициялық
тартымдылығы, яғни олардың конъюктурасы, осы салалардың өнімдеріне деген
сұраныстың динамикасы мен болашағы зерттеледі.
Экономика салаларының инвестициялық тартымдылығын зерттеу барысында
жүлгізілген талдау жұмыстары келесідей маңызды сұрақтарға жауап табуға
мүмкіндік береді;
- осы саланың елдегі және әлемдегі дамуының тарихи негіздері;
- бәсекелестік шарттары – салаға кіру кезіндегі бөгеттердің болуы,
саладағы бәсекелестердің өзара қатынастары, солардың өнімі тәріздес
тауарлардың пайда болу мүмкіндігі;
- өндірушілердің өндірістік қабілеті мен сатып алушылардың төлем
қабілеттілігі;
- осы салаға байланысты қолданыстағы заңнаманың негіздері;
Аталған мәліметтер бойынша осы саладағы кәсіпорындарға инвестициялар
салудың тиімділігі мен болашағы туралы қорытындылар қалыптасады.
Келесі кезең, яғни инвестициялар салудың нақты объектілерін таңдау,
инвестициялық нарықтағы ұсынысты талдаудан басталады. Содан кейін
кәсіпорынның инвестициялық қызметінің негізгі бағыттарына және экономикалық
стратегиясына сәйкес келетін жекелеген инвестициялық жобалар таңдап
алынады. Барлық таңдап алынған инвестициялық объектілер олардың
экономикалық тиімділігі жағынан талдауға алынады. Осы талдаудың қорытындысы
бойынша инвестициялық жобалар экономикалық тиімділігі (табыстылығы) бойынша
сараланып, олардың ішінен неғұрлым үлкен табыс алып келетін жобалар таңдап
алынады.
Инвестицияларды басқарудың келесі кезеңі – инвестициялардың
өтімділігін анықтау. Инвестициялық қызметті жүзеге асыру барысында
кәсіпорындар жекелеген инвестициялық объектілері боынша инвестициялық
жағдайдың өзгеруі нәтижесінде болжамдалған табыс мөлшері күрт төмендеп
кетуі мүмкін екендігін ескерулері қажет. Сондықтан да барлық өзгерістерді
жан-жақты қадағалап, инвестициялық бағдарламадан шығып кету және капиталды
қайта инвестициялау туралы шешімдерді қажет уақытында қабылдай білу керек.
Осындай жағдайлардың пайда болу мүмкіндігін ескере отырып, әрбір
инвестициялық объект бойынша алдын-ала инвестициялардың өтімділігін
бағалап, солардың ішінен өтімділік деңгейі жоғары бағаланатын
инвестицияларды жүзеге асырған абзал.
Инвестицияларды басқарудың тағы да бір өте маңызды кезеңі –
инвестициялық ресурстардың қажетті көлемін анықтау және оларды қаржыландыру
көздерін іздестіру болып табылады. Бұл кезеңде кәсіпорынның жоспарлы
бағыттары бойынша инвестициялық қызметті жүзеге асыруға қажетті қаржылық
ресурстардың жалпы көлемі анықталады. Инвестициялық ресурстарға деген
мұқтаждықтарға сүйене отырып, оларды қаржыландыру көздері анықталады.
Кәсіпорынның меншікті қаражаттары жетіспейтін жағдайда шеттен қаражаттар
тарту туралы шешім қабылданады.
Жоғарыда аталған шаралардың барлығын жүзеге асырған соң кәсіпорынның
инвестициялық қоржыны қалыптасады. Инвестициялық қоржын кәсіпорынның барлық
инвестициялық жобаларының жиынтығы болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың қорытынды кезеңі – инвестициялық
тәуекелдерді басқару болып табылады. Бұл кезеңде алдымен кәсіпорын барлық
инвестициялық объектілер боынша кездесу мүмкін тәуекелдерді анықтап алып,
содан кейін осы тәуекелдерді мүмкіндігінше азайтуға байланысты шаралар
қолданылады.
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНIҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
Нарықтық экономиканың белсендi өкiддерiнiң бiрi - кәсiпкерлер.
"Кәсiпкер" ұғымын алғаш рет 18-ғасырдың басында ағылшын экономнистi Ричард
Кантильон енгiздi. Одан кейiнгi кезендерде "кәсiпкерлiк", "кәсiпкер"
үғымдарына өзiндiк түсiнiктерiн калыптастырып, кәсiпкерлiк теориясын
өндеуде экономикалық теориядағы классикалық мектептiң көрнектi өкiлдерi
А.Смит, Ж.Б.Сэй, В.3омбарт, Й.Шумпетер, тағы баскалары бiршама үлес косты.
Сондай-ақ П. Друкер, Дж. М. Кейнс, Т. Питере, П.Самуэлсон, Д. Эванс, Ф.
Хайек тәрiздi бiркатар шетелдiк экономистердiң ғылыми
еңбектерiнде кәсiпкерлiктiң, шағын және орта бизнестiң теориялық және
әдiстемелiк негiздерi талданып, зерделенген.
Ғылыми әдебиеттерде кәсiпкерлiктi үш аспектiде карастырады:
экономикалық категория ретiнде; экономикалық ойлау типi ретiнде; шаруашылық
жүргiзу тәсiлi ретiнде.
Экономикалық категория ретiндегi
Кәсiпкерлiктiң сипаттамасы үшiн маңызды мәселе оның субъектiсi мен
объектiсiн анықтау болып табылады. Кәсiпкерлiктiң объектiсi жеке
тұлғалардың (жеке, отбасылык, шағын және орта бизнес өкiлдерi, т.б.)
қызметi, сондай-ақ жаддамалы жұмыс күшiнiң еңбегiн пайдалану арқылы
қалыптасады.
Кәсiпкерлiк қызмет экономикалық мүдде мен шарт қатынастары бойынша
өзара байланысты тұлғалар тобы аркылы жүзеге асырылады. Сонымен бiрге,
кәсiпкерлiк субъектiсi акционерлiк қоғамдар, кооперативтер, жекелеген
жағдайларда мемлекеттiң сәйкес органдары да болуы мүмкiн. И.Шумпетердiн
пiкiрiнше, экономикалық ресурстарды үйлестiрудiң барлық жаңада тәсiлдерi
кәсiпкердiң басты жүмысы болып табылады. Кәсiпкер түтынушыға беймәлiм жаңа
игiлiктердi дайындау мақсатымен ресурстарды үйлестiредi; өткiзу нарығының
жаңасын игередi. Сонымен катар нарықтағы жағдайға, сұраныс пен ұсыныс
динамикасына, жалпы тауар-ақша қатынастары жүйесiндегi қалыптасқан
жағдайларға тәуелдi болып қеледi. 0сы тұста кәсiпкерлiк қызметтiң түрақты
серiгi - тәуекелдiлiк, қауiп-қатер туралы айтпай кетуге болмайды. Өйткенi
тәуекелдiлiк, кауiп-қатер беймәлiмдiлiкпен байланысты және жүргiзiлген
болжам мен есептiң өзi күтпеген жағдайдың алдын ала алмайды.
Шаруашылық жүргiзу тәсiлi ретiндегi кәсiпкерлiк үшiн басты шарт -
шаруашылық түлғалардың тәуелсiздiгi, дербестiгi. Соңдай-ақ, кәсiпкерлiк
қызмет түрiн тандау; бизнес-жоспар қүру, қаржыландыру және оны жүзеге
асыру; өнiм өндiру, оған баға белгiлеу және оны өткiзу пайданы қолдану
тәрiздi еркiндiк пен құқықтың белгiлi бiр жиынтығының болғаны дүрыс.
Экономикалық ғылымда ендiрiстiң төрт факторы қарастырылған: еңбеқ,
капитал, жер, кәсiпкерлiк. Бүл жерде кәсiпкерлiктi төртiншi фактор ретiнде
ғана емес, еңбек, капитал, жер төрiздi үш негiзгi өндiрiс факторларын
бiрiктiрiп жүзеге асырудың үздiк әдiстерiн iздестiрiп, жүмылдыру процесi
ретiнде де қарастыруға болады. Ал елiмiзде кәсiпкерлiкке қазiргiдей көңiл
бөлiнiп отырған түста, өз iсiн ашуға бел буған әрбiр азамат пайда табу
жолын ғана емес, өндiрiс факторларының үйлесiмдi жұмыс жасауына, оның
iшiнде кәсiпкерлiктiң өндiрiс факторы ретiндегi маңыздылығына ерекше көңiл
бөлген жөн.
Қазiргi тандағы елiмiздегi езектi мәселелердiң бiрi - шағын және орта
кәсiпкерлiктi дамыту. Өйткенi ол әлеуметтiк-экономикалық мәселелердi дамыту
бағдарламасын шешу барысындағы қуатты тұтқалардың бiрi болып табылады.
Жекелеген дамыған еддерде шағын және орта кәсiпкерлiк өнеркәсiп өндiрiсiнiң
50-70 пайызын құраса, онда жүмыспен камтылғандардың саны 60-80 пайыз
аралығында. Бiздiң елiмiзде де казiргi танда эқономиканың аталмыш
секторындағы субъектiлердiң саны күн санап өсуде және оның дамуына басым
көңiл бөлiнуде. Елбасы ұсынған "Қазақстан-2030" сратегиялык
бағдарламасының бөлiмдерiнiн бiрi елдегi шағын және орта кәсiпкерлiктi
дамыту болып табылады. Экономиканың аталмыш секторын қолдау барысында
бiршама шаралардың жүргiзiлiп жатканы баршаға аян. Атап айтканда, олардың
iс-әрекет барысына ыкпал ететiн нормативтiк күжаттар қабылданып, жұмыс
жасауда; жана Салык Кодексi iске косылып, онда шағын бизнес субъектiлерiне
салық салудың арнайы режимi карастырылып, банктер тарапынан әр түрлi
мерзiмге несиелер берiлуде, т.с.с. Осындай кол жеткiзген нәтижелерiмiздi
одан әрi жетiлдiру барысында жекелеген қағидаларды басшылыкка ала отырып,
жұмыс жасауымыз керек. Атап айтканда, макроэкономикалық тұрактылык, яғни
мемлекеттiк бюджет тапшылығын мүмкiндiгiнше төмен денгейге жеткiзу,
женiлдiкпен несиелендiру, артык ақша эмиссиясын болдырмау болып табылады.
Макроэкономикалык тұрақтылыкты камтамасыз ету барысында жедел шешудi
кажетсiнетiн мәселелердiң бiрi-инфляция қаркынын темен деңгейде ұстау.
Инфляцияға карсы саясатты бюджет тапшылығын неғұрлым төменгi деңгейге
жеткiзбейiнше жүзеге асыру киын мәселе. Бюджет шығысын бюджет кiрiсiнiң
негiзiнде калыптастыру оның негiзгi институты- салык жүйесi арқылы iске
асырылады. Бүл тұста салық жүйесi идеологиядан тыс және саяси бейтарап
болуы шарт. Көптеген елдердiң экономикалык даму тәжiрибесi көрсеткендей,
салык жүйесi экономиканы мемлекеттiк реттеудiң негiзгi қүралдарының бiрi
болып табылады. Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң
қызметiн ынталандыруға немесе шектеуге, бюджет қiрiсiн қамтамасыз етуге,
қоғам мүддесiн қолдауға болады. Салық ауыртпалығы неғұрлым жоғары болса,
соғұрлым салық төлеушiнiң салық төлеуге деген ынтасы мен мүмкiншiлiгi
төмендейдi. Сондықтан мемлекеттер салықтар, салық ставкалары мен
жеңiлдiктерi тәрiздi реттеу қүралдары арқылы реттеушiлiк кызметiн жүзеге
асыру барысында онын экономиканы, өңдiрiс пен инвестицияны ынталандыруға
тигiзетiн әсерiн де басты назарда ұстау шарт. Сонымен бiрге, салық жүйесi
салық қатынастарының негiзiн қалыптастыратын белгiлi бiр қағидаларға
негiзделедi Демек салық салу қағидаларының ғылыми зерделенiп талдануы мен
жүйелендiрiлуi эқономикалық қатынастар үшiн маңызды. Баршамызға белгiлi
үзақ жылдар бойы қалыптасқан әдiлеттiлiк, қарапайымдылық, үнемдiлiк тәрiздi
классиқалық қағидалардан өзге нарықтық эқономикалы өркениеттi елдердiң
салық жүйесiн қүруда мынадай қағидалар қалыптасқан:
1)төлем қабiлеттiлiқ қағидасы, яғни салық салу ауыртпалығы алынған табыс
мөлшерiне байланысты болуы қерек;
2) ұтымдылық қағидасы, бұл жерде салықты берiлген мемлекеттiк игiлiктерден
барынша көп немесе соған тең түсiм алған тұлғалар төлейдi.
2001 жылғы 12 маусымда қабылданған Салық Кодексiнде елiмiздiң өзiнiң салық
салу қағидалары тұжырымдалған. Олар: салық салудың мiндеттiлiгi, яғни салық
төлеушi салық зандарына сәйкес салықтар және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердi толық әрi уақытылы төлеуге мiндеттi;
айқындылығы, яғни салық төлеушiлердiң салық мiндеттемелерiнiң туындауының,
орындалуының, тоқтатылуының барлық негiздерi мен тәртiптерiн салық
заңнамаларында бекiту мүмкiндiгiн көрсетедi;
- салык салудың әдiлеттiлiгi, яғни Қазақстанда салық салу жалпыға бiрдей
мiндеттi болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңiлдiгiн беруге тыйым
салынады;
- салык жүйесiнiң бiртұтастылығы, яғни Қазакстан
Республикасының салық жүйесi бүкiл ел аумағында барлық салык
төлеушiлерге қатысты бiртұтас болып табылады;
- салық заңнамаларының жариялылығы, яғни салық салу мәселелерiн
реттейтiн нормативтiк қүқықтық актiлерiн ресми басылымдарда мiндеттi
түрде жариялануға тиiс.
Оңтайлы үйымдастырылған салық жүйесi мынадай салық салу қағидаларына
негiзделуi керек:
- салық заңнамасының түрақты болуы;
- салық төлеушiлермен мемлекет арасындағы қатынастар қүқықтық негiзде
болуы керек;
- салықтар салық төлеушiнiң табыс мөлшерiне байланысты алынуы тиiс;
- барлық салық төлеушiлер заң алдында бiрдей;
- салык құпиясының сақталуы,т.б.
Бұл жерде ескере кететiн бiр жайт, бұл тетiктер өзге де экономикалық
тетiктермен үйлесiлмдi жұмыс жасағанда ғана оң нәтиже бередi. Демек
салықтық реттеудiң бiр жағынан жиынтық сұранысқа әсер ету арқылы ұдайы
өндiрiс деңгейiн өзгертуге бағытталса (макродеңгей), екiншi жағынан
төлеушiнi ынталандыру арқылы әсер етуге (микродеңгей) бағытталады.
Сондықтан нарықтағы кәсiпкер заңды және жеке тұлғалардың, өзге
субъектiлердiң iскерлiк белсендiлiгiн ынталандыру, олардың бәсекелiк
қабiлетiн арттыру, экономика салаларының қалыпты дамуына жағдай жасау үшiн
салықтардың мемлекеттiк басқа да реттеу құралдарымен үйлесiмдi қызмет етуiн
жандандырған ләзiм.
2.1 Қазақстандағы салық жүйесiндегi мәселелер
Қандай да болмасын мемлекеттiң салық жүйесi негiзiнен екi қызметтi
атқарады. Бiрiншiсi фискалды қызмет болса, екiншiсi реттеушi қызметi.
Фискалды қызмет ешкiмдi де алаңдата қоймайды себебi кез келген мемлекеттiң
өмiр сүруi үшiн қаражаттың қажеттiлiгi өте маңызды нәрсе. Реттеушi қызмет
әркiмнiң, мейлiң мемлекеттiң немесе кәсiпкерлердiң болсын, аса қызықтыратын
мәселесi болып табылады. Баршамызға белгiлi таразының екi жағы бар,
бiрiншiсi мемлекеттiң қажеттiлiгiнен туындаса, ал екiншiсi еркiн
кәсiпкерлiктi ұстағандардың мүдделерiнен шығады.
Қазақстандағы салықтардың атқаратын реттеушi қызметiне кеңiнен
тоқталсақ, оның оншалықты өз атына сәйкес келе бермейтiн жақтарын
байқауымызға болады. Салықтардың реттеушiлiк рөлi негiзiнен мынадай
шартарға жауап беруi қажет: мемлекеттiк бюджетке түсетiн кiрiс мөлшерiнiң
белгiлi бiр деңгейiн ұстап отыру және кәсiпорындар мен жеке тұлғаларға
салынатын салықтардың ауыртпалығын реттестiру.
Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясында болашақтағы
мемлекетiмiздiң негiзгi байлық кезi шикiзатты, соның iшiнде ең бiрiншiден
мұнайды экспорттау болып табылады.
Осыған сәйкес, салық жүйесiнiң алдында тұрған маңызды мәселелердiң
бiрi шикiзатты экспорттаушыларға салынатын салықтардың тиiмдiлiгiн арттыру
болып табылады.
Үкiмет басшысының хабарлағанындай, 1999 жылдың қорытындысы бойынша,
мұнайды экспорттаудан тек салық түрiнде ғана мемлекеттiк бюджетiмiзге 500
миллион АҚШ доллары шамасындағы қаржы түспей қалған. Мүндай көлемдегi қаржы
респуб-ликалық бюджетiмiздiң төрттен бiр бөлiгiндей мөлшерiн құрайды. Егер
бұл көрсеткiштек қана мұнай саласында орын алған болса, онда елiмiздiң
бүкiл шикiзатын экспорттаудан түспей қалған қаражаттың мөлшерi қандай болар
екен?
Осындай көлеңкелi экономиканың келеңсiз әрекеттерiнен елiмiздегi
күнделiктi тұрмыстық қажеттiлiктерге аса зәру болып отырған түрғындар-дың
бөлiгi көп зардаптар шегуде. Екiншi жағынан, салық салынатын базаның
кемуiнен, экспорттаушы емес экономиканың басқа салаларында қызмет
атқарып отырған кәсiпорындарға жүктелетiн салық ауыртпалығы арта түсуде.
Аталған кемшiлiктердi жою үшiн, ең алдымен салық заңына жаңадан
өзгертулер енгiзу аса қажет. Кiрiс министрiнiң атап өткенiндей, жаңадант
қабылданған салық кодексiнде айтар-лықтай өзгерiстер енгiзiлмеген, демек,
жiберiлген кемшiлiктер алдағы уақытта да жiберiлуi мүмкiн. Әрине
енгiзiлетiн өзгерiстер әбден саралануы және салық жылының басынан бастап
iске асуы қажет. Салық төлеушiлер үшiн салық жүйесiнiң ең болмағанда үш-бес
жылға дейiн тұрақты болып қалуы аса маңызды шарт болып табылады. Тұрақсыз
экономика жағдайында бұлай болу әрине мүмкiн емес, әсiресе жалпы iшкi
өнiмнiң мөлшерi дүниежүзiлiк бағаға тәуелдi жағдайында бұл өте қиынға
соғады.
Жер қойнауындағы табиғи байлықтарды өндiрушiлердiң табыстары әлемдiк
бағаға байлансты екенiн ескере отырып, оларға салынатын табыс салығына
прогрессивтi ставканы енгiзген дұрыс болар едi. Егер шикiзаттың қалыптасқан
бағасы орташа көрсеткiштен жоғары болып қалыптаса, онда осындай шикiзатты
экспорттаушы кәсiпкерлер бағаның артық мөлшерiндегiдей пайызда қосымша
табыс табады. Бұл артық табыс мөлшерi қазiргi салық заңында кәсiпорындардың
iшкi пайда нормаларына сәйкес үстеме пайда салығы арқылы алынып отыр. Бұл
аталған салықтың кемшiлiгi мынада: бiрiншiден, iшкi пайда нормасын анықтау
кезiнде оның мөлшерiне әр түрлi себептер мен субъективтi жағдайлар әсер
етуi мүмкiн, екiншiден, пайда нормасын қайта-қайта қарастырып, отыру қажет,
өйткенi шикiзаттың әлемдiк бағасы күн сайын өзгерiстерге ұшырауы мүмкiн.
Аталған кемшiлiктердi жою үшiн шикiзатты өндiрушiлерге салынатын табыс
салығының базасын кәсiпорынның iшкi пайда нормасынан шикiзаттың сатылу
уақытындағы қалыптасқан әлемдiк бағасы мен шикiзатты өндiру мен
тасымалдауға кеткен шығындардың айырмасына ауыстыру керек. Бұл арада
нелiктен шикiзаттың сатылу бағасы емес, сатылған уақыттағы қалыптасқан
әлемдiк баға алынып отыр? Оған себеп, кез келғен шикiзатты болсын, дайын
өнiмдердi болсын экспорттаушы кәсiпорындар сатылу бағасын жасалған келiсiм
шарттарында төмендетiп жазып, сөйтiп табыс мөлшерiн азайтып көрсетуi әбден
мүмкiн, ал белгiлi бiр уақытта қалыптасқан шикiзат бағасын кемiтiп көрсету
мүмкiн емес және оның дұрыстығын тексеру онша қиынға соқпайды. Сонымен
қатар шикiзаттың өзiндiк құны мен тамысымал шығынын анықтау көп жағдайда
тұрақты болып қалады. Бұл арада экспортаушы кәсiпорындардың келiспейтiн
жақтары орын алуы мүмкiн, мәселен, Қазақстан шикiзаты сапасының төмендiгi.
Шын мәнiнде туындай-тын қайшылықтарды реттестiру қиын емес.
Егер экспортталатын шикiзаттың әлемдiк бағасы күрт төмендеп кетсе.
онда мәселе қалай шешiлмек дегэн сұрақтың қойылуы сөзсiз. Оған жауап беру
үшiн, мұндай зкспорттың елiмiз үшiн маңыздылығын сарапқа салуымыз қажет.
Егер әлемдiк баганың төмендеуiне қарамастан шизатты экспорттау елiмiз үшiн
маңызды болып қала берсе, онда өндiрушi кәсiпорындарға мемлекет тарапынан
көмек көрсету аса қажет. Салық салу жағынан шикiзатты экспорттаушылар үшiн
көмектi табыс салығы ставкасын төмендеген сайын пропорционалды түрде табыс
салығы ставкасын да азайту қажет. Мұндай әрекет шикiзатты өндiрушiлер мен
экспорттаушылар үшiн едәуiр көмек болар едi. Әрине, салықтай көмектiң де
белгiлi бiр шегi болуы тиiс, егер экспортталатын шикiзаттың әлемдiк бағасы
белгiлi бiр деңгейден төмендеп кететiн бол-са, онда мұндай шикiзатты
өндiрудi тоқтату қажет болады.
Сонымен, шикiзатты экспорттаушыларға қолданылып келген үстем пайдаға
салынытын салықты алып тастап, бiр ғана прогрессивтi табыс салығын
қолданған дұрыс болар едi.
Осы аталған салық төлеушiлер мен елiмiздiң экономикасында орын алып
отырған монополиялық кәсiпорындарды теңестiрiп қарауға болады. Өйткенi
монополиялық кәсiпорындар өз кезегiнде үстеме пайда табу үшiн, өздерiнiң
тауар немесе қызмет бағаларын қайта-қайта көбейтуте құштар болып отыр.
Мемлекет тарапынан монополияға қарсы комитеттiң бағытының өсуiн
тежейтiн белгiлi бiр ролi орын алғанымен, әр түрлi жолдармен
монополиялық кәсiпорындар әлi де болса мұндай әрекеттерiн тоқтата қойған
жоқ. Осыған орай, бағаның өсуiне кедергi болатын әкiмшiлiк жүйеден бөлек
экономикалық жол да орын алуға тиiс сияқты. Әңгiме бағаның тұрақты жағдайда
болуын ынталандыратын салықтың қажеттiлiгiнде болып отыр. Кейбiр
экономикасы дамыған батыс елдерiнде, тұрғындардың өмiрiне аса
қажеттi салалардағы кәсiпорындар үшiн пайда нормасы мемлекет тарапынан 12%
шамасында етiп қойылған. Яғни кәсiпорын осы нормадан артық тапқан табысын
салық түрiнде түгелдей мемлекет бюджетiне өткiзуi тиiс. Қазақстан
жағдайында халыққа комуналды қызметтер көрсетiп отырған жеке және
мемлекеттiк кәсiпорындар үшiн мемлекет тарапынан мұндай қысымдық көрсету
көптеген қиыншылықтарға алып келуi мүмкiн. Мысалы, инвестиция жасаған
компания аталған саладан өз қаржысын алып, пайда нормасы жоғары болатын
салаға ауысып кетуi әбден мүмкiн. Сондықтан Қазақстандық кәсiпорындар үшiн
iшкi пайда нормасын инфляциялық пайызды ескере отырып, 20—25%-ға дейiн
көтеруге болады. Мемлекеттiк кiрiс министрлiгi мен монополияға қарсы
комитет монополиялық кәсiпорындардың осылайша белгiленген пайда мөлшерiнiң
дұрыс сақталуын қадағалап отыратын болса, жвткiлiктi болар едi. Осындай
шара-лардың нәтижесiнде мемлекеттiк бюджетке түсетiн кiрiс түсiмiнiң
ұлғаюымен бiрге Қазақстандықтұтынушылар үшiн монополиялық
кәсiпорындардың қызметтерi арзанырақ түсетiн блады. Қорыта айтқанда,
монополиялық кәсiпорындар баганың көтерiлуiне айтарлықтай қызықпайтын
болады, себебi баға көтерiлгенiмен кәсiпорынның пайда мөлшерi еш
өзгермейдi. Мемлекет тарапынан болатын мұндай әрекет нарықтық қатынастарға
ешқандай кедергi болмайды, керiсiнше, бұл нарық кезiндегi мемлекеттiң
экономиканы реттеудегi әрекетiнiң бiр жолы болып саналады. Аса бiр
ойландырып жүрген мәселенiң бiрi — жеке тұлғалардың та-бысына салынатын
салықтардың мәлшерi. Қазiргi таңда кәсiпорындарда қызмет атқаратын жеке
тұлғалардың жалақыларына екi түрлi: табыс салығы және әлеуметтiк салық
салынады. Сонымен қатар мiндеттi түрде жалақының он пайызы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 2-3
I Салықтың мәнi, принциптерi, түрлерi мен қызметтерi
Инвестициялар ұғымы және олардың жіктелуі
1.1 Салықтың мәнi, принциптерi және атқаратын қызметтерi, механизмі ... 3-4
1.2 Салықтың негiзгi
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 4-10
1.3 Инвестицияларлар ұғымы және олардың жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... 10- 12
1.4 Инвестициялық қызметті басқару, инвестицияның механизмі ... ... ... .13-
15
II Қазақстан Республикасы салық жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуы ... 15-18
2.1 Қазақстандағы салық жүйесіндегі
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 18-24
III Қазақстан Республикасының салық жүйесiн жетiлдiру аспектiлерi ... 24-35
IV Қазақстан Республикасының өтпелі Экономикасындағы инвестициялық
үрдістердің жалпы сипаттамысы
1. Әлеуметтік салада инвестициялық үрдісті қамтамасыз ету
... ... ... ... .35-36
2. Қазақстандағы инвестициялық
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...36-37
3. Инвестициялар және Қазақстан Республикасының экономикасының құрылымдық
қайта
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..37-39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 39-40
Пайдаланған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40-41
Кiрiспе
Мемлекеттiк бюджет түсiмдерiнiн ең басты көзi — салықтар. Өнеркәсiбi
дамыған елдердiң бюджетiндегi салықтардың үлесi 90 процент. Салықтың
негiзгi түрлерiне табыс салығы, одан басқа қоғамның қүқықты мүшелерiнiң
табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салықтар. Өңдiрiстiк
бiрлестiктер, кәсiпорындар, капитал иелерi өздерi жариялаған мәлiмдемелерi
бойынша салық төлейдi.
Салық мәлiмдемесi салық төлеушiлердiң ез табыстарының мөлшерi туралы
хабары, ал жалдамалы еңбек адамдарынан салық жалақы төлегенде ұсталады.
Табыс салығын алу белгiлi бiр төменгi деңгейден басталады. Номиналдық
табыстың үлғаюына сәйкес табыс салығын өсiрудiң базасы жасалады, салық
төлеушiлердiң саны артады, мемлекеттiң шоғырландырылған жалпы қаржы-
қаражаттары көбейедi. Салық салудың нормасы — салык ставкасы объектiнiң бiр
өлшемiне салынған мелшерi. Салық ставкаларының көптеген түрлерi бар. Егер
табыстың көлемiне байланыссыз салық телеудiң бiрыңғай процентi
тағайындалса, олар пропорциялы ставкалар болады. Егер ставкалар табыстың
өсуiмен көбейсе, онда прогрессивтi, үдемелi ставкалар болғаны. Салық
салудың тәжiрибесiңде бiр объектiге (мысалы, автомашинаға) оның құнына
қарамастан салынатын қатаң ставкалар кездеседi. Салық салу жүйесiнiң басты
буыны — бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс кезiнде пайда болған корпорациядан
алынатын салық. Салық ақционерлiк қоғамның таза пайдасынан алы-нады, яғни
жалпы пайдадан басқаларды шегергеннен кейiн мысалы, жедел амортизация,
табиғи қендердiң азаюы, қайырымдылық қоры телемдерi және т. б. шығындар.
Кептеген елдерде қорпорация пайдаларына салық салу ставка пропорциялары
арқылы жүредi.
Салық салу тарихында жоғары пайдага салық салу деген де бар. Ол
пайданың белгiлi мөлшерден артық бо-луына байланысты салынады. Мүндай шара
әдетте төтенше жағдайларда, соғыс, экономикалық қүйзелiс кездерiнде
қолданылады. Табыс салығының қатарына мүлiк салығы және капиталды
пайдаланумен байланысты атқарылған iстер салығы да жатады. Бiрiншi жағдайда
салық мүлiктiң құнына қарай (жер, қүрылыс) әрбiр адамнан және заңды
түлғалардан алынады.
Капитал iсiнен алынатын салық қорпорациялардың бағалы қағаздарды сату,
сатып алуынан түскен табыстардан алынады. Тiкелей табыс салықтарымен қатар
жанама салықтар да маңызды рөл атқарады. Олар тауарлар немесе қызмет
көрсету бағаларына қосылады. Бүл салықты тау-арды түтынушылар (сатып
алушылар) төлейдi. Қаржы ресурстарын бюджетке шоғырландырудың басты қүралы
тiкелей салықтар, алайда жанама салықтардың да рөлi кемiген жоқ.
Кәсіпорындардың экономикалық және қаржылық тұрақтылығын және әры
қарай өсуін анықтайтын шешуші факторлардың бірі – бұл оның инвестициялық
белсенділігі. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарға көшкелі бері
жүргізілген экономикалық бетбұрыстар халық шаруашылығының негізгі буыны
болып саналатын кәсіпорындардың құқықтық, қаржылық-экономикалық және
әлеуметтік жағдайын, олардың шаруашылық және азаматтық жүйелердегі
дәрежесін айтарлықтай өзгерістерге ұшыратты. Жеке меншікте, аралас,
акционерлік меншікте құрылған миллиондаған кәсіпорындар пайда болды және
қазіргі таңда қызмет етуде, көбею үстінде, даму барысында. Осылардың
барлығы кәсіпорындардың инвестициялық қызметін ұйымдастыру және
инвестициялардың есебінен өзгеруіне себеп болды. Кәсіпорындардың
инвестициялық қызметі олардың экономикалық өсуінің, ішкі және сыртқы
нарықтарда бәсекелестікке қабілетті болуының алғы шарттарының бірі болып
табылатындығы сөзсіз.
I САЛЫҚТЫҢ МӘНI, ПРИНИЦПТЕРI, ТҮРЛЕРI МЕН ҚЫЗМЕТТЕРI
Инвестициялар ұғымы және олардың жіктелуі
1.1 Салықтың мәнi, принциптерi және атқаратын қызметтерi, механизмі
Салықтар нарықты экономиканы реттеудiң ең тиiмдi нысаны болып табылады.
Салық негiзiнде құрылатын мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiне қарай, мемлекеттiң
көсiпкерлiкпен айналысуының және әлеуметтiк-кепiлдiк кызметiнiң мүмкiндiгi
белгiлi болады. Салық негiзiнде қүрылатын мемлекеттiк бюджеттiн кiрiсiне
қарай, мемлекеттiң кәсiпкерлiкпен айналысуының және әлеуметтiк-кепiлдiк
қызметiнiң мұмкiндiгi болады. Салық мөлшерiмен занды құқы бар мекемелер мен
және адамдардың кәсiпкерлiк белсендiлiгi, төлем қабiлетi бар сұраным көлемi
реттеледi. Салық саясаты аса нәзiк және күрделi аспап, ол жеңiлдiктер мен
жазалау шаралары арқылы шаруашылық қызметтiң барлық жақтарына нысаналы
түрде эсер етедi. Нарықтық акономикасы дамыған елдерде салықтардын тiзiмi
бiрнеше бетке сыйып кете алады, ал жеңiлдiктер мен жазалау шаралары, оларды
пайдалануга түсiнiктемелер тұтас томдарды алып жатады.
Әкiмшiлiк-әмiршiлдiк жүйе жағдайындагы экономикада салық адам мүддесi үшiн
қызмет көрсетедi. Ол халықты үкiмет алдында тұқыртып ұстаудың құралына
айналды. Ал нарық қатынастары дамыған елдерде салық мемлекет қазынасын
толтыруға қызмет ете түседi. Содан да болар, Америкада iскер адамның екi
туған күнi бар деп есептеледi: бiрiншiсi - өзiнiң туған күнi және екiншiсi
-оның салық инспекторымен есеп айырысқан күнi.
Экономикалық мазмұны жағынан салықтар - бұл заңды белгiленген ретпен
тұрғындардан, кәсiпорындар мен мекемелерден алынатын мiндеттi төлемдер
жүйесi. Табыстардың әртүрлi нысандарынын салық көздерi мыналар болып
табылады: пайда, процент жалақы, дивиденд, рента, т.б. Салықтардың мәжбүр
ету сипатынан басқа ерекше қасиетi - олардын алым-салықты өндiрiп алу
ретiмен төленген сомасының мөлшерi мен салық төлеушiлердiң мемлекеттен
алатын қызметтерiнiң құнының арасындагы сәйкессiздiк болып табылады. Салық
салудың мынандай негiзгi принцилтерi бар: а) азаматтар салықты мемлекеттен
алатын игiлiктерге пропорциональды төлсу керек; б) салықтар табыстың
мөлшерiнен, салық төлеушiлердiң түрмыс халiнiң дөрежесiнен тоуелдi болуы
керек.
Нарық жағдайында салықтар үш қызмет атқарады: фискальды (мемлекеттiк
табыстарды жинау); б) қайта бөлу, в) реттеушi. Салықтардық фискальдық
қызметi - мемлекеттiң салық саясаты көмегiмен нарық конъюнктурасының
жағдайына әсер етуде, экономикалық өсудi тұрақтандыру жене ынталандыруға
тырысуында түр. Бiр сөзбен айтқанда, салық түсiмi арқылы алынатын
қаражаттар, мемлекеттiң саяси-шаруашылық қызметiн атқарудың қаржы негiзi
болып табылады. Салық қаражаттары ең алдымен ғылыми-техникалық прогрестi
ынталандыру, прогрессивтi технология мен өнiм түрлерiн игеру, эқономикада
құрылымдық өзгерiстер жасау, табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру,
әлеуметтiк саланың объектiлерiн ұстау үшiн белсендi түрде пайдаланылады.
Мысалы, 1981 жылы, рейгандық әкiмшiлiк жана өндiрiс салаларын инвестициядан
(өндiрiске ұзақ мерзiмдi капитал жұмсау) түскен табыстарға салынатын
салықтарды азайтты. Ол кәсiпкерлердiң өндiрiске қаржы бөлудi ұлғайтуына,
енбек өнiмдiлiгiн арттыруына және потенциалды жалпы ұлттық өнiмдi көбейтуге
түрткi болды.
1.2 Салықтың негiзгi түрлерi
Салықтар, әдетте үдемелi (прогрессивтi), пропорциональды және
регрессивтi (керi үдемелi) болып бөлiнедi. Үдемелi салықта, табыстың көбею
шамасына қарай оның орташа нарқы да өседi. Мысал ретiнде Қазақстан
Республикасының Заңы " Қазақстан Республикасының азаматтарынан, шетел
азаматтарынан және азаматтығы адамдардан табыс салығы туралы" заңындары.
Нарық экономикасын мемлекет тарапынан реттеуде мемлекеттiк бюджеттiң
кiрiсi мен шығысын қалыпты теңдiкте ұстап, тиiсiнше
бюджет тапшылығының алдын алу бүгiнгi күннiң өткiр де өзектi мәселесi.
Әлеуметтiк- экономикалық даму мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзiмен тығыз
байланысты. Бұл орайда мемлекеттiң өз қызметiн iске асыру жолында бюджеттiң
кiрiс бөлiмiнiң, оның iшiнде салык түсiмдерiнiң алатын орыны ерекше.
Республикамыздың егемендiк алуымен қатар 1991 жылы қабылданған Салық
жүйесi туралы Казақстан Республикасының Заңы
тәуелсiз Қазақстанның салық жүйесiн күрудың алғашқы бастамасы, оны
қабылдаудағы түңғыш тарихи құжат болып табылады. Ел экономикасындағы жаңа
бастама, жаңа құбылыстармен бiрге нарыққа бейiмделген жаңа
салық жүйесi де өз кызметiн бастап кеттi. Дегенмен, қандай да болмасын жаңа
бастамада тәжiрибе жинақтай келе бiркатар кемшiлiктердiң орын алатыны
сияқты, жаңа салық жүйесiнiң де кемшiлiктерi болды.
Негiзгiлерi: салык кызметi тәжiрибесiнiң жеткiлiксiздiгi, салық санының
шектен тыс көптiгi, салық сипатына сай дүниежүзiлiк принциптердiң
сақталмауы, салық көзiнiң түтынуда болуы, шексiз жеңiлдiктер мен
салық ставкаларының бiр салық бойынша бiрнеше түрi болуы салық жүйесiн
реформалау қажет екендiгiн айқындай түстi. 1995 жылдың 24-сәуiрiнде
қабылданған Қазақстан Республикасы Президентiнiң Салык және бюджетке
теленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Заң күшi бар Жарлығы (бұдан
әрi — Жарлық) салық жүйесiне оңтайлы өзгерiстер ала келдi. Олардың қатарына
қызмет етiп келген ұзын саны 46 салықтар мен алымдар санының 11-ге
қысқартылуы, салық салу принциптерiнiң дүниежүзiлiк тәжiрибеге сай
өзгертiлуi, халықаралық салық салу тәртiбiнiң енгiзiлуi, салықтардың
нышанына, белгiлерiне қарай топталуы, сонымен қатар бұл қүжаттың
көптеген заңдармен тығыз байланыстылығы,салықтық әқiмшiлiктiң жаңа
ережелерш енгiзiлуi, тағы басқа түбегейлi салық жүйесiне аса қажет
өзгерiстердiң енгiзiлуi жатады. Әрине, мемлекеттiқ нарықты экономикалык
қатынас талабына сай дамуы жағдайында салық жүйесiнiң де бiр орында,
өзгерiссiз қалуы мүмкiн емес. Алайда қысқа уақыт аралығында қабылданған
шексiз өзгертулер мен толықтырулардың енгiзiлу нәтежиесi оның әлi де болса
жетiлмегендiгiн көрсетедi. Мүның нәтежиесiнде салық жүйесiндегi са-
лыққа қатысты заңдылықтардың түраксыздығы, үнемi өзгертулер мен
толықтарулардың енгiзiлуi салық төлеушiлерге түсетiн ауыртпалықты көбейтiп,
салықтан жалтарудың етек алуына әкелетiн, салық жүйесiнiң қызмет етуiнде
кедергi болар басты проблемалардын бiрiне айналғандай.
Пайдаға салынатын салық
Мемлекеттiң өз кызметiн нысаналы бағытта iске асыруы салық түсiмдерiнiң
бюджетке уақытылы түсуiмен тығыз байланысты. Бұл орайда қазiргi кезде
экономикамызда бюджет тапшылығының орын алуының басты себебi — шаруашылық
субъектiлерiнде қалыптасқан қаржы тапшылығы, төлем кабiлетiнiң болмауы,
өндiрiлген өнiмнiң сүранымы жоғары Шет ел тауарларымен бәсекеге төтеп бере
алмауы, ең бастысы оларға түсетiн салық
ауыртпалығының шектен тыс жоғары болуы. Бүгiнгi күнi Қазақстан Республикасы
Президентiнiң Салык жэне бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер
туралы Заң күшi бар Жарлығына 1999 жылдың 16-шiлдесiнде енгiзiлген
өзгерiстер мен толықтыруларға сәйкес Қазақстан Республикасында барлық саны
19 түрлi салықтар, алымдар және басқа да мiндеттi төлемдер алынады.
Осы енгiзiлген өзгерiстермен бiрге салық жүйесiне жана салық ретiнде
бiрыңғай жер салығы енгiзiлдi. Бүл салықтың басты ерекшелiгiне салық
төлеушiлерi ретiнде иелiгiнде жеке менiдiк немесе жалға алынған жер
аумағы бар шаруа (фермер) қожалықтары болып табылатындығы және олардың
табыс, қосылған қүнға, жер, мүлiк кәлiк құралдары салынатын салықтардан
толык босатыла-тындығы жатады. Салық, жер учаскесiнiң калдық құнынан 0,1%
мөлшерiнде алынады. Мемлекеттiң алға қойған негiзгi басым бағыт-тарының
бiрi ауыл шаруашылығын дамыту екендiгiн ескерсек, аталған салыктың
енгiзiлуi шаруа (фермер) қожалыктарын салық ауырт-палығынан жеңiлдетедi,
ауыл шаруашылық турғындарын жұмыспен қамтамасыз етуде аса кажеттi көмек,
олардың дамуына мемлекет тарапынан қолдау болып табылады. Осы жерде айта
кететiн жәйт, олар тек өзi өндiрген өнiмдi сатып өткiзуден түскен табыс
бойынша табыс салығынан, өзi өндiрген тауарларды сатып өткiзудегi айналым
(көрсетiлген қызмет, атқарылған жұмыс) бойынша қосылған құн салығынан және
үкiмет белгiле-ген мөлшерде көлiк құралдарынан алынатын салықтан және мүлiк
салығынан жеңiлдiк ала алады. Бұл жерде талас туғызар негiзгi жағдайлардың
бiрi — өндiрiлген тауардың отандық немесе сырттан келгенiн анықтау.
Сондықтан енгiзiлген езгерiстер әлi де болса толықтыруды қажет етедi.
1999 жылдың 1-каңтарынан бастап салық жүйесiне салықтың жаңа түрлерi болып
бұрынғы бюджеттен тыс қорлардың (зейнетақы қоры, мiндеттi медициналық
сақтандыру қоры, мемлекеттiк жұмыспен қамту қоры) бiрiгуiнен түратын
әлеуметтiқ салық, сонымен қатар әлеуметтiк сақтандыру қорының өзгертiлуiнен
пайда болған әлеуметтiқ қамсыздандыруға алынатын алым және бүрынғы жол қоры
жол салығы болып езгертiлiп, бюджет құрамына жаңа салықтар, алымдар ретiнде
енгiзiлдi. Бұл салықтарды енгiзiлудегi басты себеп- бұрынғы бюджеттен тыс
қорлардың қаржыларының орынсыз жұмсалуы, олардың бюджетiнiң тапшылық
деңгейiнiң шамадан тыс ұлғаюы (ЖIӨ-гi үлес салмағы 1997 ж. — 0,1%, 1998 ж.
-- 0,5%), яғни өзiн-өзi ақтай алмауы болып табылады.
Алайда 1999 жылдың 1-сәуiрiнен Салықтар қуралы... Жарлыққа
енгiзiлген толықтырулар мен өзгертулерге сәйқес жол салығы мен әлеуметтiқ
қамсыздандыруға алынатын алымның қолданылу қүшi тоқтатылды.
Әлеуметтiқ салық шаруашылық субъек-тiлерiнiң еңбеқ ақы қорынан алынады. Са-
лықты төлеушiлер — заңды тұлғалар, заңды тұлға болып тiрқелмей қәсiпқерлiқ
қызметпен айналысушы жеқе тұлғалар. Салықтың негiзгi ставқасы 21%, сонымен
қатар бүдан басқа жеңiлдiқ алу топтарына байланысты 6,5%, 7,0%, 7,5%, 8,0%,
20,5% және заңды тұлға болып хiрқелмей қәсiпкерлiқ қызметпен айна-лысатын
жеқе тұлғалар үшiн айлық есептiқ қөрсетқiштiң 49%, және шаруа (фермер)
қожалықтары үшiн — 35% мөлшерiнде ұста-лынатын ставқалар бар. Егер бұл
салықтан басқа еңбеқ ақы қорынан жинақтаушы-зейнетақы қорына аударылатын
10%-тiк
мiндеттi зейнетақы жарнасын есқерсеқ, жұмыс берушiлердiң мойынына тусетiн
әлеуметтiк бағытқа ғана салық ауыртпалығы 31% болады. Үқiмех тарапынан
әлеуметтiк салықпен қатар арнайы салық деп аталатын 5%-тiк салықтың түрiн
енгiзу жайлы ұсыныстың болғанын ескерсек, 36%-тiк ауыртпалық жыл басындағы
енгiзiлген өзгерiске дейiнгi қалпына қелмесiне не шара? Мұндай
ауыртпалықтар онсыз да тұғырық деңгейiндегi шаруашылық субъектiлерiнiң
дамуына, өндiрiске жұмыс күшiн тартуына кедергi, керi әсер етушi факторлар
болып табылады. Сондықтан әлеуметтiк салық оның ставкасын төмендету
бағытында тиянақты қайта қарауды қажет етедi.
Қаржы министрлiгiнiң 1999 жылдың бiрiншi жарты жылдық есебi бойынша
салық түсiм-дерi мемлеқеттiқ бюджет қiрiстерiнiң 80%-iн, оның iшiнде үлес
салмағы жағынан негiзгiлерi болып заңды және жеқе тұлғалардан алынатын
табыс салығы — 25%, қосылған құнға салынатын салық — 27%, әлеуметтiқ салық
— 23% үлесiн құрайды. Аталған салықтар тобы салық түсiмдерiнiң 75%-iн
құраса, салықтың ауыртпалығының басым бөлiгi бүгiнде шаруашылық
субъеқтiлерiне түсiп отыр. Айта қететiн жәйт, бүгiнгi қүнi шаруашылық
субъеқтiлерi барлық салықтар, алымдар және басқа да төлемдердi қосқанда өз
пайдалары-ның 70%-қе жуық бөлiгiн (пайданың бiр теңгесiнен жетпiс тиын)
мемлеқетқе өтқiзсе салықтық ынталандырушылық қағидасын қа-лай байқауға
болады? Ал әлемдiқ тәжiрибеде ез дәлелiн тапқан, батыс елдерiне танымал
ғалым Лаффердiң бюджет тұжырымдамасын негiзге алсақ, өз шегiнен асқан салық
ауыртпалығы дамушы шаруашылық субъеқтiлерiнiң жұмыс iстеуiне қедергi,
салықпен тiрiдей тү.ншықтыру болмасына қiм қепiл? Әрине, бюджеттiң негiзгi
қөзi салық түсiмдерi, бiрақ бұл жолда салық төлеушiлердiң мақсат-мүддесiн
ұмытқандаймыз. Республиқамызда отандық тауар өндiрушiлердiң саусақпен са-
нар санының негiзi осында. Сондықтан отандық тауар өндiрушiлер белгiленген
уақыт шеңберiнде (3-5 жыл) табыс салығынан толық босатылуы қажет.
Бүгiнгi қүнi қөпшiлiктiң талдауына түсқен, айналасы 7-8 жылда
бюджеттiң тұрақты қiрiс қөзiне айналып, салық түсiмдерiндегi 30%-тiқ
үлесiне ие болып отырған жанама салықтар-дың да алатын орыны айрықша.
Республиқамызда оларға Салықтар туралы... Жарлыққа сәйқес қосылған құнға
салынатын салық пен ақциздер жатады.
Жанама салықтардың iшiнде, әлемнiң жүзден астам елiнен қолдау тапқан,
өзiндiқ ереқшелiқтерге толы, тұтынуға салынатын салықтардың маңызды тобының
бiрi - қосылған құнға салынатын салық. 1992 жылдан берi айналым салығымен
ауыстырылған қосылған құнға салынатын салықтың талай сынақтан өтуi бұл
салықтың әлi де толық жетiлме-гендiгiн көрсетедi.
Бюджетке түсетiн салық түсiмдерiнiң 30%-ке (1992 жылдың есебiне тең)
жуық үлесiн құрайтын косылған қүнға салынатын салықтың ролi жылдан жылға
артуда. Жылдар есебiнiң көрсеткiштерiне сүйенсек, мемлекеттiк бюджеттiң
кiрiс көзi қүрамында 1992 ж. — 28,7%, 1993 ж. 16,3%, 1994 ж.
11,8%, 1995 ж. - 15,2%, 1996 ж. 22,2%, 1997 ж. -21,0%, 1998 ж. —
26,2% үлесiн құрайтын көрсеткiштер оның экономикалық рөлiн ай-қындай
түскендей. Салық енгiзiлген уақыттан берi оның жеткiлiктi дамуы жолында
бiрқатар жүмыстар аткарылды. Олардың қатарына қа-былданган шексiз
жеңiлдiктердiң ретке келтiрiлiп, олардың қажеттi мөлшерге қысқарты-луы,
халықаралық экономикалық қатынастарды жақсарту мақсатында қосарланған салық
салуды болдырмау үшiн бiрқатар мемлекеттермен жұмсалатын орын қағидасы
негiзiнде келiсiм шарттар жасалынғандығы жатады.
1999 жылдың шiлде айында Салықтар туралы... Жарлыққа енгiзiлген
толықтырулар мен өзгертулерге сәйкес қосылған қүнға салынатын салыкты
есептеуде салық алына-тын сомадан акцизделетiн тауарлар бойынша акциз
салығын қссып есептеу алынып тастал-ды. Бұл өзгерiс салық салу объектiсiн
қосарланған салық салудан босатады. Жаңа өзгерiстерге қарай қосылған қүнға
салынатын салық бойынша жеңiл өнеркәсiптiң қейбiр салаларына (тоқыма, тiгiн
тiгу, былғары жэне аяқ қиiм өндiру салалары) нөлдiқ ставка мөлшерiнде салық
салынады жэне бiрыңғай жер салығын төлеушiлер үшiн өзi өндiрген өнiмдi
өтхiзу барысындағы айналым бүл салықтан толығымен босатылады.
Қосымша құнға салынатын салық
Бүгiнде республикамызда қолданылып жүрген қосылған құнға салынатын
салық әмбебап акциз деп аталуы да тегiн емес, өйткенi оның құрамында
тауар құнына косылған жаңа құн ғана емес, сонымен қатар амортизациялық
аударым және кеден баж салығы қосылып есептелiнуi оның өндiрiстi
реттеушiлiк қызметiн азайтып, соның салдарынан бағаның өз деңгейiнен 2-3
есе асып түсуi де танданарлық болмай отыр.
Сонымен қатар бұл салық тауардың сатылу уақытынан бұрын есептелiп,
төленетiнi белгiлi. Сондықтан қандай да қолайлы жағдай болмасын тауар
өндiрушi қосылған құн салығы бойынша әлдеқашан төлеп койған төлемдi өндiрiп
алуы қажеттi деңгейден төмен болады (инфляция деңгейiне байланысты).
Сондықтан бұл жерде қосымша түзету коэффициентiн енгiзу немесе салықты
есептеу механизмiн кайта қарау қажеттiгi туындайды.
Айта кететiн жәйт, косылған құнға салынатын салықтың бүгiнде
қолданылып отырған ставкасы қазiргi бiздiң экономикалық даму жағдайымызда
қажеттi деңгейден өте жоғары, сондықтан тауардың өзiндiк құнын неғүрлым
азайтуға ынталандыру мақсатында салық ставкасын төмендету қажет (12-15%
деңгейiне дейiн).
Бүгiнде салықтар бюджетке түсуiне байланысты республикалық бюджетке
және жергiлiктi бюджетке түсетiн салықтар, алымдар және басқа да мiндеттi
төлемдер болып екi топқа жiктеледi. Ағымдағы жылдың 1 сәуi-рiнен бастап
Бюджет жүйесi туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес бұрынғы
жалпы мемлекеттiк жергiлiктi салықтар (реттеушi салықтар) болып жiктелуi
жопылып, қосылған құнға салынатын салық толығымен республикалық бюджетке,
ал заңды түлғалардың табыс салығы мен акциздер (спирттен жасалған өнiмдер
үшiн) 50%-тен республикалық жэне жергiлiктi бюджеттер үлесiне бөлiнiп
түседi. Салықтардың қдлғак түрлерi жергiлiктi бюджет есебiне түседi. Мұндай
өзгерiс жергiлiктi бюджеттердiң дербес қызмет етуiне, түскен каржыны
үнемдеу мен олардың пайдалы бағыттарға жұмсалуына қолайлы жағдай жасайды.
Ал түскен қаржыны неғұрлым тиiмдi, өз орынымен жұмсау жергiлiктi
бюджеттердiң басқаруды тиiмдi ұйымдастыруымен тығыз байланысты.
Салық саясатын жүргiзудегi басты мақсат — отандық тауар өндiрушiлердi
мемлекет тарапынан қолдау, мемлекеттiң iшкi зкономикалық дамуына ықпалды
саясат жүргiзу, жеке секторлардың жедел дамуына ыкпалды жағдай жасау, шет
ел инвестицияларын тартуда кедергiлердiң алдын алу, яғни мемлекет пен салық
төлеушiнiң талап-тiлегiн ортақтастыру. Ендеше экономикамызда орын алған
осындай келенсiз жағдайлардың шешiмi де осы салық саясатын дұрыс
ұйымдастырудан табылады.
Қорыта айтқанда, шаруашылық субьектiлерiне түскен салық ауыртпалығын
жеңiлдетпейiнше олардан бюджетке қажеттi кiрiс келтiру мүмкiн емес. Ал
қолайлы жағдай тек салық механизмiн тиiмдi пайдалану мен оның
ынталандырушылық қызметiн арттыру аркылы ғана iске асады.
Акциздi салық
Ақциздер - тауар бағасына енгiзiлетiн жене сатып алушы жанама
салықтың ежелгi формаларының бiрi болып табылады. Ресми түрде акциздер
бұрынғы ҚСРО-да 30-шы жылдарға дейiн болды. 30-шы жылдардан бастап
ақциздер, басқа салық түрлерi сияқты .
Мемлекет акциз салығы сұраным мен ұсынымды реттеуге, сонымен бiрге
мемлекеттiк бюджеттi толықтыру үшiн пайдаланады.
Акциз салығы, салыстырмалы түрде азғантай тауар түрлерiне са-лынады.
Санамаланған тауарлар бойынша акциз нарықын Қазақстан Республикасының
Министрлер Кабинетi бекiтедi, олар республиканың букiл тсрриториясында
бiрыңғай болады және календарлық жыл бойы өзгертуте жатпайды. 1991 жылдық
24 желтоқсанында "Акциз туралы" Қазақстан Республикасының Занына сайкес
спирттi iшiмдiк, шарап-арақ бұйымдарына, сыраға, бекiре мен қызыл балык
уылдырығына, балықтардың бағалы түрлерiнен жасалған өнiмдерге, шоколадқа,
темекi бұйымдарына, зергерлiк бүнымдарга, шиналарга, мехтық (терiнiң)
бағалы түрлерiнен жасалган бұйымдарға, табиғи былғарыдан тiгiлген киiмге,
фарфор мен хрустальдан жасалған жогары сапалы бұйымдарға, киiмдерге және
кiлем бұйымдарына акциз салығын салу тәртiбi белгiленген. Акциздi қамтитын
еркiн жiберген баға бойынша өткiзiлетiн акциздеушi тауарлардың құны салыну
объектiсi болып табылады. АҚШ-та фелералдық табыстың 60%-ке жуыгын
тауарлардың уш-ақ түрiне (алкоголь, темекi және бензин) салынатын акииз
салыгы бередi.
Ал ендi акциз с;иыгының мөлшерiн есептеуге мысал келтiрiп көрелiк.
Фарфор заводы жоғары сапалы фарфор бұйымының бiр партиясын өндiрiп делiк.
Онық шарттық бағасы - 100000 теңге Осы сома 30 проценттiк салық нарқы
қолданылып салыным айналымы болады. Сонымен бюджетке түсуге тиiстi акциз
сомасы 30000 теңге құрайды (100000 х 30%) : 100%.
1.3 Инвестициялар ұғымы және олардың жіктелуі
Кез-келген кәсіпорынның қаржыны басқару жүйесіндегі маңызды
салалардың бірі инвестициялық қызмет болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық
ресурстары ағымды шығындарды қаржыландыруға және инвестицияларға жұмсалады.
Инвестициялық қызметтің негізгі мақсаты, түптеп келгенде, кәсіпкерлік
табысқа немесе капитал өсіміне қол жеткізу болып табылады. Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес инвестиция дегеніміз – бұл табыс табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынатын ақша қаражаттары,
құнды қағаздар, мүліктер, мүліктік құқықтар, басқа да құқықтар болып
табылады.
Инвестициялар кәсіпорындардың тұрақты дамуын қамтамасыз етеді және
келесідей мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
- қаржылық және материалдық ресурстарды жинақтау арқылы өздерінің
кәсіпкерлік қызметін кеңейту;
- жаңа кәсіпорындарды сатып алу;
- бизнестің жаңа түрлерін меңгеру нәтижесінде өз қызметін
әртараптандыру.
Кәсіпорындар инвестициялық салымдарды әр түрлі нысандарды жүзеге
асыра алады, өйткені инвестициялау объектілері де алуан түрлі болып келеді.
Инвестициялық қызметтің объектілері
1. сурет – Инвестициялау объектілері
Инвестицияларды әр түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады.
Инвестициялардың негізгі белгілері
бойынша жіктелуі
2. сурет – Инвестицияларды жіктелу
белгілері
Негізгі жіктеу белгісі ретінде инвестициялау объектілері
қарастырылады. Бұл белгісі бойынша инвеститциялар нақты (тікелей) және
қаржылық (қоржындық) болып бөлінеді.
Нақты (тікелей) инвестициялар дегеніміз – бұл табыс алу мақсатында
тауарлар өндірумен және қызметтер көрсетумен тікелей байланысты нақты
активтерге салынған ақша қаражаттары. Бұл кәсіпорындардың негізгі қорларын
ұлғайтуға бағытталған капитал салымдары болып табылады. Нақты инвестициялар
негізгі құралдарды қайта құру, кәсіпорындағы өндірісті кеңейту, техникалық
қайта жарақтандандыру немесе жаңаландыру арқылы жүзеге асады.
Қаржылық (қоржындық) инвестициялар – бұл табыс алу мақсатында құнды
қағаздар нысанындағы қаржылық активтерді сатып алу. Бұл құнды қағаздар
қоржынын қалыптастыруға бағытталған ақша салымдары болып табылады.
Инвестицияларды жіктеудің келесі белгісі – инвестициялау мерзімі.
Аталған белгі бойынша инвестициялар қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып
жіктеледі.
Қысқа мерзімді инвестициялар – бұл бір жылға дейінгі мерзімге
салынған ақша салымдары. Әдетте қаржылық инвестициялар қысқа мерзімді болып
келеді.
Ұзақ мерзімді инвестициялар деп кәсіпорынға бір жылдан артық
мерзімдер ішінде қалыпты табыс көзін қамтамасыз ететін жобаларды жүзеге
асыруға салынған ақша қаражаттарын айтады. Ұзақ мерзімді инвестиция-лардың
негізгі түріне кәсіпорынның негізгі құралдарын, өндіріс барысын кеңейтуге
жұмсалған капитал салымдарын жатқызуға болады.
Кәсіпорынның инвестиция барысына қатысу сипатына қарай тікелей және
тікелей емес инвестициялар болады. Тікелей инвестициялар жағдайында
инвестор-кәсіпорынның капитал салу объектілерін таңдауда тікелей қатысуын
түсінуге болады (өзге кәсіпорындардың жарғылық қорына, құнды қағаздардың
кейбір түрлеріне капитал салу). Тікелей емес инвестициялар барысында
инвестициялау объектілерін таңдау кезінде қаржылық дәнекершілер (брокерлік-
дилерлік компаниялар) немесе инвестициялық қорлар қатыса алады.
Инвестицияланатын қаражаттардың меншік белгісіне қарай жеке және
мемлекеттік инвестицияларды бөліп көрсетуге болады. Жеке инвестициялар жеке
тұлғалар мен мелекеттік меншік нысанындағы емес кәсіпорындардың капитал
салымдарын сипаттайды. Мемлекеттік инвестициялар – бұл мемлекеттік
кәсіпорындардың, сондай-ақ мемлекеттік бюджеттің және мемлекеттік бюджеттен
тыс қорлардың капитал салымдары болып табылады.
1.4 Инвестициялық қызметті басқару, инвестицияның механизмі
Инвестицияларды дұрыс басқара білу кәсіпорынның экономикалық
тиімділігіне, қаржылық тұрақтылығына, оның өз бизнес саласындағы
өміршеңдігіне айтарлықтай әсер ететін сөзсіз. Сондықтан да, инвестициялық
қызметті басқару кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызды да жауапты
міндеттерінің бірі болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың құрамына келесілер кіреді:
- инвестицияларды мемлекеттік деңгейде басқару – бұл инвестиция-лық
қызметті заңды түрде реттеуді, бақылауды және ынталандыруды қажет етеді;
- жеке инвестициялық жобаларды басқару – бұл қазіргі заман талап-
тарына сай әдістер мен басқару техникасын қолдану арқылы инвестициялық
жобаны жүзеге асыру барысын жоспарлауды, ұйымдастыруды және бақылау-ды
қамтиды;
- жеке кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару – бұл кәсіпорын
тарапынан инвестициялау объектілерін таңдаумен және инвестиция барысын
бақылаумен сипатталады.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқару капитал салымдарының ең
тиімді нұсқаларын жүзеге асыруға бағытталады. Осы орайда кәсіпорындардың
инвестицияларды басқару барысына толығырақ тоқтала кетелік (1.3-сурет)
1.3-сурет Инвестицияларды басқару барысы
Кәсіпорын деңгейдегі инвестициялырды басқарудың бірінші кезеңі – бұл
елдегі инвестициялық жағдайды (климатты) талдау. Ол келесідей
көрсеткіштерді ескереді:
- жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ), ұлттық табыстың және өнеркәсіптік
тауарлардың өндіріс көлемінің динамикасы;
- ұлттық табысты бөлудің динамикасы;
- мемлекеттің инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуі, бақылауы
және ынталандыруы;
- инвестициялық нарықтардың, бірінші кезекте несие нарығы мен құнды
қағаздар нарығының, даму деңгейі.
Келесі кезең – кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын ескере
отырып, оның инвестициялық қызметінің нақты бағыттарын наықтау. Бұл кезеңде
кәсіпорын инвестициялық қызметінің салалық бағытын, орнымен қатар өз
қызметінің жекелеген кезеңдеріндегі инвестициялаудың негізгі нысандарын
анықтайды. Бұл үшін экономиканың жекелеген салаларының инвестициялық
тартымдылығы, яғни олардың конъюктурасы, осы салалардың өнімдеріне деген
сұраныстың динамикасы мен болашағы зерттеледі.
Экономика салаларының инвестициялық тартымдылығын зерттеу барысында
жүлгізілген талдау жұмыстары келесідей маңызды сұрақтарға жауап табуға
мүмкіндік береді;
- осы саланың елдегі және әлемдегі дамуының тарихи негіздері;
- бәсекелестік шарттары – салаға кіру кезіндегі бөгеттердің болуы,
саладағы бәсекелестердің өзара қатынастары, солардың өнімі тәріздес
тауарлардың пайда болу мүмкіндігі;
- өндірушілердің өндірістік қабілеті мен сатып алушылардың төлем
қабілеттілігі;
- осы салаға байланысты қолданыстағы заңнаманың негіздері;
Аталған мәліметтер бойынша осы саладағы кәсіпорындарға инвестициялар
салудың тиімділігі мен болашағы туралы қорытындылар қалыптасады.
Келесі кезең, яғни инвестициялар салудың нақты объектілерін таңдау,
инвестициялық нарықтағы ұсынысты талдаудан басталады. Содан кейін
кәсіпорынның инвестициялық қызметінің негізгі бағыттарына және экономикалық
стратегиясына сәйкес келетін жекелеген инвестициялық жобалар таңдап
алынады. Барлық таңдап алынған инвестициялық объектілер олардың
экономикалық тиімділігі жағынан талдауға алынады. Осы талдаудың қорытындысы
бойынша инвестициялық жобалар экономикалық тиімділігі (табыстылығы) бойынша
сараланып, олардың ішінен неғұрлым үлкен табыс алып келетін жобалар таңдап
алынады.
Инвестицияларды басқарудың келесі кезеңі – инвестициялардың
өтімділігін анықтау. Инвестициялық қызметті жүзеге асыру барысында
кәсіпорындар жекелеген инвестициялық объектілері боынша инвестициялық
жағдайдың өзгеруі нәтижесінде болжамдалған табыс мөлшері күрт төмендеп
кетуі мүмкін екендігін ескерулері қажет. Сондықтан да барлық өзгерістерді
жан-жақты қадағалап, инвестициялық бағдарламадан шығып кету және капиталды
қайта инвестициялау туралы шешімдерді қажет уақытында қабылдай білу керек.
Осындай жағдайлардың пайда болу мүмкіндігін ескере отырып, әрбір
инвестициялық объект бойынша алдын-ала инвестициялардың өтімділігін
бағалап, солардың ішінен өтімділік деңгейі жоғары бағаланатын
инвестицияларды жүзеге асырған абзал.
Инвестицияларды басқарудың тағы да бір өте маңызды кезеңі –
инвестициялық ресурстардың қажетті көлемін анықтау және оларды қаржыландыру
көздерін іздестіру болып табылады. Бұл кезеңде кәсіпорынның жоспарлы
бағыттары бойынша инвестициялық қызметті жүзеге асыруға қажетті қаржылық
ресурстардың жалпы көлемі анықталады. Инвестициялық ресурстарға деген
мұқтаждықтарға сүйене отырып, оларды қаржыландыру көздері анықталады.
Кәсіпорынның меншікті қаражаттары жетіспейтін жағдайда шеттен қаражаттар
тарту туралы шешім қабылданады.
Жоғарыда аталған шаралардың барлығын жүзеге асырған соң кәсіпорынның
инвестициялық қоржыны қалыптасады. Инвестициялық қоржын кәсіпорынның барлық
инвестициялық жобаларының жиынтығы болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың қорытынды кезеңі – инвестициялық
тәуекелдерді басқару болып табылады. Бұл кезеңде алдымен кәсіпорын барлық
инвестициялық объектілер боынша кездесу мүмкін тәуекелдерді анықтап алып,
содан кейін осы тәуекелдерді мүмкіндігінше азайтуға байланысты шаралар
қолданылады.
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНIҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
Нарықтық экономиканың белсендi өкiддерiнiң бiрi - кәсiпкерлер.
"Кәсiпкер" ұғымын алғаш рет 18-ғасырдың басында ағылшын экономнистi Ричард
Кантильон енгiздi. Одан кейiнгi кезендерде "кәсiпкерлiк", "кәсiпкер"
үғымдарына өзiндiк түсiнiктерiн калыптастырып, кәсiпкерлiк теориясын
өндеуде экономикалық теориядағы классикалық мектептiң көрнектi өкiлдерi
А.Смит, Ж.Б.Сэй, В.3омбарт, Й.Шумпетер, тағы баскалары бiршама үлес косты.
Сондай-ақ П. Друкер, Дж. М. Кейнс, Т. Питере, П.Самуэлсон, Д. Эванс, Ф.
Хайек тәрiздi бiркатар шетелдiк экономистердiң ғылыми
еңбектерiнде кәсiпкерлiктiң, шағын және орта бизнестiң теориялық және
әдiстемелiк негiздерi талданып, зерделенген.
Ғылыми әдебиеттерде кәсiпкерлiктi үш аспектiде карастырады:
экономикалық категория ретiнде; экономикалық ойлау типi ретiнде; шаруашылық
жүргiзу тәсiлi ретiнде.
Экономикалық категория ретiндегi
Кәсiпкерлiктiң сипаттамасы үшiн маңызды мәселе оның субъектiсi мен
объектiсiн анықтау болып табылады. Кәсiпкерлiктiң объектiсi жеке
тұлғалардың (жеке, отбасылык, шағын және орта бизнес өкiлдерi, т.б.)
қызметi, сондай-ақ жаддамалы жұмыс күшiнiң еңбегiн пайдалану арқылы
қалыптасады.
Кәсiпкерлiк қызмет экономикалық мүдде мен шарт қатынастары бойынша
өзара байланысты тұлғалар тобы аркылы жүзеге асырылады. Сонымен бiрге,
кәсiпкерлiк субъектiсi акционерлiк қоғамдар, кооперативтер, жекелеген
жағдайларда мемлекеттiң сәйкес органдары да болуы мүмкiн. И.Шумпетердiн
пiкiрiнше, экономикалық ресурстарды үйлестiрудiң барлық жаңада тәсiлдерi
кәсiпкердiң басты жүмысы болып табылады. Кәсiпкер түтынушыға беймәлiм жаңа
игiлiктердi дайындау мақсатымен ресурстарды үйлестiредi; өткiзу нарығының
жаңасын игередi. Сонымен катар нарықтағы жағдайға, сұраныс пен ұсыныс
динамикасына, жалпы тауар-ақша қатынастары жүйесiндегi қалыптасқан
жағдайларға тәуелдi болып қеледi. 0сы тұста кәсiпкерлiк қызметтiң түрақты
серiгi - тәуекелдiлiк, қауiп-қатер туралы айтпай кетуге болмайды. Өйткенi
тәуекелдiлiк, кауiп-қатер беймәлiмдiлiкпен байланысты және жүргiзiлген
болжам мен есептiң өзi күтпеген жағдайдың алдын ала алмайды.
Шаруашылық жүргiзу тәсiлi ретiндегi кәсiпкерлiк үшiн басты шарт -
шаруашылық түлғалардың тәуелсiздiгi, дербестiгi. Соңдай-ақ, кәсiпкерлiк
қызмет түрiн тандау; бизнес-жоспар қүру, қаржыландыру және оны жүзеге
асыру; өнiм өндiру, оған баға белгiлеу және оны өткiзу пайданы қолдану
тәрiздi еркiндiк пен құқықтың белгiлi бiр жиынтығының болғаны дүрыс.
Экономикалық ғылымда ендiрiстiң төрт факторы қарастырылған: еңбеқ,
капитал, жер, кәсiпкерлiк. Бүл жерде кәсiпкерлiктi төртiншi фактор ретiнде
ғана емес, еңбек, капитал, жер төрiздi үш негiзгi өндiрiс факторларын
бiрiктiрiп жүзеге асырудың үздiк әдiстерiн iздестiрiп, жүмылдыру процесi
ретiнде де қарастыруға болады. Ал елiмiзде кәсiпкерлiкке қазiргiдей көңiл
бөлiнiп отырған түста, өз iсiн ашуға бел буған әрбiр азамат пайда табу
жолын ғана емес, өндiрiс факторларының үйлесiмдi жұмыс жасауына, оның
iшiнде кәсiпкерлiктiң өндiрiс факторы ретiндегi маңыздылығына ерекше көңiл
бөлген жөн.
Қазiргi тандағы елiмiздегi езектi мәселелердiң бiрi - шағын және орта
кәсiпкерлiктi дамыту. Өйткенi ол әлеуметтiк-экономикалық мәселелердi дамыту
бағдарламасын шешу барысындағы қуатты тұтқалардың бiрi болып табылады.
Жекелеген дамыған еддерде шағын және орта кәсiпкерлiк өнеркәсiп өндiрiсiнiң
50-70 пайызын құраса, онда жүмыспен камтылғандардың саны 60-80 пайыз
аралығында. Бiздiң елiмiзде де казiргi танда эқономиканың аталмыш
секторындағы субъектiлердiң саны күн санап өсуде және оның дамуына басым
көңiл бөлiнуде. Елбасы ұсынған "Қазақстан-2030" сратегиялык
бағдарламасының бөлiмдерiнiн бiрi елдегi шағын және орта кәсiпкерлiктi
дамыту болып табылады. Экономиканың аталмыш секторын қолдау барысында
бiршама шаралардың жүргiзiлiп жатканы баршаға аян. Атап айтканда, олардың
iс-әрекет барысына ыкпал ететiн нормативтiк күжаттар қабылданып, жұмыс
жасауда; жана Салык Кодексi iске косылып, онда шағын бизнес субъектiлерiне
салық салудың арнайы режимi карастырылып, банктер тарапынан әр түрлi
мерзiмге несиелер берiлуде, т.с.с. Осындай кол жеткiзген нәтижелерiмiздi
одан әрi жетiлдiру барысында жекелеген қағидаларды басшылыкка ала отырып,
жұмыс жасауымыз керек. Атап айтканда, макроэкономикалық тұрактылык, яғни
мемлекеттiк бюджет тапшылығын мүмкiндiгiнше төмен денгейге жеткiзу,
женiлдiкпен несиелендiру, артык ақша эмиссиясын болдырмау болып табылады.
Макроэкономикалык тұрақтылыкты камтамасыз ету барысында жедел шешудi
кажетсiнетiн мәселелердiң бiрi-инфляция қаркынын темен деңгейде ұстау.
Инфляцияға карсы саясатты бюджет тапшылығын неғұрлым төменгi деңгейге
жеткiзбейiнше жүзеге асыру киын мәселе. Бюджет шығысын бюджет кiрiсiнiң
негiзiнде калыптастыру оның негiзгi институты- салык жүйесi арқылы iске
асырылады. Бүл тұста салық жүйесi идеологиядан тыс және саяси бейтарап
болуы шарт. Көптеген елдердiң экономикалык даму тәжiрибесi көрсеткендей,
салык жүйесi экономиканы мемлекеттiк реттеудiң негiзгi қүралдарының бiрi
болып табылады. Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң
қызметiн ынталандыруға немесе шектеуге, бюджет қiрiсiн қамтамасыз етуге,
қоғам мүддесiн қолдауға болады. Салық ауыртпалығы неғұрлым жоғары болса,
соғұрлым салық төлеушiнiң салық төлеуге деген ынтасы мен мүмкiншiлiгi
төмендейдi. Сондықтан мемлекеттер салықтар, салық ставкалары мен
жеңiлдiктерi тәрiздi реттеу қүралдары арқылы реттеушiлiк кызметiн жүзеге
асыру барысында онын экономиканы, өңдiрiс пен инвестицияны ынталандыруға
тигiзетiн әсерiн де басты назарда ұстау шарт. Сонымен бiрге, салық жүйесi
салық қатынастарының негiзiн қалыптастыратын белгiлi бiр қағидаларға
негiзделедi Демек салық салу қағидаларының ғылыми зерделенiп талдануы мен
жүйелендiрiлуi эқономикалық қатынастар үшiн маңызды. Баршамызға белгiлi
үзақ жылдар бойы қалыптасқан әдiлеттiлiк, қарапайымдылық, үнемдiлiк тәрiздi
классиқалық қағидалардан өзге нарықтық эқономикалы өркениеттi елдердiң
салық жүйесiн қүруда мынадай қағидалар қалыптасқан:
1)төлем қабiлеттiлiқ қағидасы, яғни салық салу ауыртпалығы алынған табыс
мөлшерiне байланысты болуы қерек;
2) ұтымдылық қағидасы, бұл жерде салықты берiлген мемлекеттiк игiлiктерден
барынша көп немесе соған тең түсiм алған тұлғалар төлейдi.
2001 жылғы 12 маусымда қабылданған Салық Кодексiнде елiмiздiң өзiнiң салық
салу қағидалары тұжырымдалған. Олар: салық салудың мiндеттiлiгi, яғни салық
төлеушi салық зандарына сәйкес салықтар және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердi толық әрi уақытылы төлеуге мiндеттi;
айқындылығы, яғни салық төлеушiлердiң салық мiндеттемелерiнiң туындауының,
орындалуының, тоқтатылуының барлық негiздерi мен тәртiптерiн салық
заңнамаларында бекiту мүмкiндiгiн көрсетедi;
- салык салудың әдiлеттiлiгi, яғни Қазақстанда салық салу жалпыға бiрдей
мiндеттi болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңiлдiгiн беруге тыйым
салынады;
- салык жүйесiнiң бiртұтастылығы, яғни Қазакстан
Республикасының салық жүйесi бүкiл ел аумағында барлық салык
төлеушiлерге қатысты бiртұтас болып табылады;
- салық заңнамаларының жариялылығы, яғни салық салу мәселелерiн
реттейтiн нормативтiк қүқықтық актiлерiн ресми басылымдарда мiндеттi
түрде жариялануға тиiс.
Оңтайлы үйымдастырылған салық жүйесi мынадай салық салу қағидаларына
негiзделуi керек:
- салық заңнамасының түрақты болуы;
- салық төлеушiлермен мемлекет арасындағы қатынастар қүқықтық негiзде
болуы керек;
- салықтар салық төлеушiнiң табыс мөлшерiне байланысты алынуы тиiс;
- барлық салық төлеушiлер заң алдында бiрдей;
- салык құпиясының сақталуы,т.б.
Бұл жерде ескере кететiн бiр жайт, бұл тетiктер өзге де экономикалық
тетiктермен үйлесiлмдi жұмыс жасағанда ғана оң нәтиже бередi. Демек
салықтық реттеудiң бiр жағынан жиынтық сұранысқа әсер ету арқылы ұдайы
өндiрiс деңгейiн өзгертуге бағытталса (макродеңгей), екiншi жағынан
төлеушiнi ынталандыру арқылы әсер етуге (микродеңгей) бағытталады.
Сондықтан нарықтағы кәсiпкер заңды және жеке тұлғалардың, өзге
субъектiлердiң iскерлiк белсендiлiгiн ынталандыру, олардың бәсекелiк
қабiлетiн арттыру, экономика салаларының қалыпты дамуына жағдай жасау үшiн
салықтардың мемлекеттiк басқа да реттеу құралдарымен үйлесiмдi қызмет етуiн
жандандырған ләзiм.
2.1 Қазақстандағы салық жүйесiндегi мәселелер
Қандай да болмасын мемлекеттiң салық жүйесi негiзiнен екi қызметтi
атқарады. Бiрiншiсi фискалды қызмет болса, екiншiсi реттеушi қызметi.
Фискалды қызмет ешкiмдi де алаңдата қоймайды себебi кез келген мемлекеттiң
өмiр сүруi үшiн қаражаттың қажеттiлiгi өте маңызды нәрсе. Реттеушi қызмет
әркiмнiң, мейлiң мемлекеттiң немесе кәсiпкерлердiң болсын, аса қызықтыратын
мәселесi болып табылады. Баршамызға белгiлi таразының екi жағы бар,
бiрiншiсi мемлекеттiң қажеттiлiгiнен туындаса, ал екiншiсi еркiн
кәсiпкерлiктi ұстағандардың мүдделерiнен шығады.
Қазақстандағы салықтардың атқаратын реттеушi қызметiне кеңiнен
тоқталсақ, оның оншалықты өз атына сәйкес келе бермейтiн жақтарын
байқауымызға болады. Салықтардың реттеушiлiк рөлi негiзiнен мынадай
шартарға жауап беруi қажет: мемлекеттiк бюджетке түсетiн кiрiс мөлшерiнiң
белгiлi бiр деңгейiн ұстап отыру және кәсiпорындар мен жеке тұлғаларға
салынатын салықтардың ауыртпалығын реттестiру.
Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясында болашақтағы
мемлекетiмiздiң негiзгi байлық кезi шикiзатты, соның iшiнде ең бiрiншiден
мұнайды экспорттау болып табылады.
Осыған сәйкес, салық жүйесiнiң алдында тұрған маңызды мәселелердiң
бiрi шикiзатты экспорттаушыларға салынатын салықтардың тиiмдiлiгiн арттыру
болып табылады.
Үкiмет басшысының хабарлағанындай, 1999 жылдың қорытындысы бойынша,
мұнайды экспорттаудан тек салық түрiнде ғана мемлекеттiк бюджетiмiзге 500
миллион АҚШ доллары шамасындағы қаржы түспей қалған. Мүндай көлемдегi қаржы
респуб-ликалық бюджетiмiздiң төрттен бiр бөлiгiндей мөлшерiн құрайды. Егер
бұл көрсеткiштек қана мұнай саласында орын алған болса, онда елiмiздiң
бүкiл шикiзатын экспорттаудан түспей қалған қаражаттың мөлшерi қандай болар
екен?
Осындай көлеңкелi экономиканың келеңсiз әрекеттерiнен елiмiздегi
күнделiктi тұрмыстық қажеттiлiктерге аса зәру болып отырған түрғындар-дың
бөлiгi көп зардаптар шегуде. Екiншi жағынан, салық салынатын базаның
кемуiнен, экспорттаушы емес экономиканың басқа салаларында қызмет
атқарып отырған кәсiпорындарға жүктелетiн салық ауыртпалығы арта түсуде.
Аталған кемшiлiктердi жою үшiн, ең алдымен салық заңына жаңадан
өзгертулер енгiзу аса қажет. Кiрiс министрiнiң атап өткенiндей, жаңадант
қабылданған салық кодексiнде айтар-лықтай өзгерiстер енгiзiлмеген, демек,
жiберiлген кемшiлiктер алдағы уақытта да жiберiлуi мүмкiн. Әрине
енгiзiлетiн өзгерiстер әбден саралануы және салық жылының басынан бастап
iске асуы қажет. Салық төлеушiлер үшiн салық жүйесiнiң ең болмағанда үш-бес
жылға дейiн тұрақты болып қалуы аса маңызды шарт болып табылады. Тұрақсыз
экономика жағдайында бұлай болу әрине мүмкiн емес, әсiресе жалпы iшкi
өнiмнiң мөлшерi дүниежүзiлiк бағаға тәуелдi жағдайында бұл өте қиынға
соғады.
Жер қойнауындағы табиғи байлықтарды өндiрушiлердiң табыстары әлемдiк
бағаға байлансты екенiн ескере отырып, оларға салынатын табыс салығына
прогрессивтi ставканы енгiзген дұрыс болар едi. Егер шикiзаттың қалыптасқан
бағасы орташа көрсеткiштен жоғары болып қалыптаса, онда осындай шикiзатты
экспорттаушы кәсiпкерлер бағаның артық мөлшерiндегiдей пайызда қосымша
табыс табады. Бұл артық табыс мөлшерi қазiргi салық заңында кәсiпорындардың
iшкi пайда нормаларына сәйкес үстеме пайда салығы арқылы алынып отыр. Бұл
аталған салықтың кемшiлiгi мынада: бiрiншiден, iшкi пайда нормасын анықтау
кезiнде оның мөлшерiне әр түрлi себептер мен субъективтi жағдайлар әсер
етуi мүмкiн, екiншiден, пайда нормасын қайта-қайта қарастырып, отыру қажет,
өйткенi шикiзаттың әлемдiк бағасы күн сайын өзгерiстерге ұшырауы мүмкiн.
Аталған кемшiлiктердi жою үшiн шикiзатты өндiрушiлерге салынатын табыс
салығының базасын кәсiпорынның iшкi пайда нормасынан шикiзаттың сатылу
уақытындағы қалыптасқан әлемдiк бағасы мен шикiзатты өндiру мен
тасымалдауға кеткен шығындардың айырмасына ауыстыру керек. Бұл арада
нелiктен шикiзаттың сатылу бағасы емес, сатылған уақыттағы қалыптасқан
әлемдiк баға алынып отыр? Оған себеп, кез келғен шикiзатты болсын, дайын
өнiмдердi болсын экспорттаушы кәсiпорындар сатылу бағасын жасалған келiсiм
шарттарында төмендетiп жазып, сөйтiп табыс мөлшерiн азайтып көрсетуi әбден
мүмкiн, ал белгiлi бiр уақытта қалыптасқан шикiзат бағасын кемiтiп көрсету
мүмкiн емес және оның дұрыстығын тексеру онша қиынға соқпайды. Сонымен
қатар шикiзаттың өзiндiк құны мен тамысымал шығынын анықтау көп жағдайда
тұрақты болып қалады. Бұл арада экспортаушы кәсiпорындардың келiспейтiн
жақтары орын алуы мүмкiн, мәселен, Қазақстан шикiзаты сапасының төмендiгi.
Шын мәнiнде туындай-тын қайшылықтарды реттестiру қиын емес.
Егер экспортталатын шикiзаттың әлемдiк бағасы күрт төмендеп кетсе.
онда мәселе қалай шешiлмек дегэн сұрақтың қойылуы сөзсiз. Оған жауап беру
үшiн, мұндай зкспорттың елiмiз үшiн маңыздылығын сарапқа салуымыз қажет.
Егер әлемдiк баганың төмендеуiне қарамастан шизатты экспорттау елiмiз үшiн
маңызды болып қала берсе, онда өндiрушi кәсiпорындарға мемлекет тарапынан
көмек көрсету аса қажет. Салық салу жағынан шикiзатты экспорттаушылар үшiн
көмектi табыс салығы ставкасын төмендеген сайын пропорционалды түрде табыс
салығы ставкасын да азайту қажет. Мұндай әрекет шикiзатты өндiрушiлер мен
экспорттаушылар үшiн едәуiр көмек болар едi. Әрине, салықтай көмектiң де
белгiлi бiр шегi болуы тиiс, егер экспортталатын шикiзаттың әлемдiк бағасы
белгiлi бiр деңгейден төмендеп кететiн бол-са, онда мұндай шикiзатты
өндiрудi тоқтату қажет болады.
Сонымен, шикiзатты экспорттаушыларға қолданылып келген үстем пайдаға
салынытын салықты алып тастап, бiр ғана прогрессивтi табыс салығын
қолданған дұрыс болар едi.
Осы аталған салық төлеушiлер мен елiмiздiң экономикасында орын алып
отырған монополиялық кәсiпорындарды теңестiрiп қарауға болады. Өйткенi
монополиялық кәсiпорындар өз кезегiнде үстеме пайда табу үшiн, өздерiнiң
тауар немесе қызмет бағаларын қайта-қайта көбейтуте құштар болып отыр.
Мемлекет тарапынан монополияға қарсы комитеттiң бағытының өсуiн
тежейтiн белгiлi бiр ролi орын алғанымен, әр түрлi жолдармен
монополиялық кәсiпорындар әлi де болса мұндай әрекеттерiн тоқтата қойған
жоқ. Осыған орай, бағаның өсуiне кедергi болатын әкiмшiлiк жүйеден бөлек
экономикалық жол да орын алуға тиiс сияқты. Әңгiме бағаның тұрақты жағдайда
болуын ынталандыратын салықтың қажеттiлiгiнде болып отыр. Кейбiр
экономикасы дамыған батыс елдерiнде, тұрғындардың өмiрiне аса
қажеттi салалардағы кәсiпорындар үшiн пайда нормасы мемлекет тарапынан 12%
шамасында етiп қойылған. Яғни кәсiпорын осы нормадан артық тапқан табысын
салық түрiнде түгелдей мемлекет бюджетiне өткiзуi тиiс. Қазақстан
жағдайында халыққа комуналды қызметтер көрсетiп отырған жеке және
мемлекеттiк кәсiпорындар үшiн мемлекет тарапынан мұндай қысымдық көрсету
көптеген қиыншылықтарға алып келуi мүмкiн. Мысалы, инвестиция жасаған
компания аталған саладан өз қаржысын алып, пайда нормасы жоғары болатын
салаға ауысып кетуi әбден мүмкiн. Сондықтан Қазақстандық кәсiпорындар үшiн
iшкi пайда нормасын инфляциялық пайызды ескере отырып, 20—25%-ға дейiн
көтеруге болады. Мемлекеттiк кiрiс министрлiгi мен монополияға қарсы
комитет монополиялық кәсiпорындардың осылайша белгiленген пайда мөлшерiнiң
дұрыс сақталуын қадағалап отыратын болса, жвткiлiктi болар едi. Осындай
шара-лардың нәтижесiнде мемлекеттiк бюджетке түсетiн кiрiс түсiмiнiң
ұлғаюымен бiрге Қазақстандықтұтынушылар үшiн монополиялық
кәсiпорындардың қызметтерi арзанырақ түсетiн блады. Қорыта айтқанда,
монополиялық кәсiпорындар баганың көтерiлуiне айтарлықтай қызықпайтын
болады, себебi баға көтерiлгенiмен кәсiпорынның пайда мөлшерi еш
өзгермейдi. Мемлекет тарапынан болатын мұндай әрекет нарықтық қатынастарға
ешқандай кедергi болмайды, керiсiнше, бұл нарық кезiндегi мемлекеттiң
экономиканы реттеудегi әрекетiнiң бiр жолы болып саналады. Аса бiр
ойландырып жүрген мәселенiң бiрi — жеке тұлғалардың та-бысына салынатын
салықтардың мәлшерi. Қазiргi таңда кәсiпорындарда қызмет атқаратын жеке
тұлғалардың жалақыларына екi түрлi: табыс салығы және әлеуметтiк салық
салынады. Сонымен қатар мiндеттi түрде жалақының он пайызы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz