Иран халқының дәстүрлі киімін зерттеу негізінде ұлттық әйелдер костюмінің коллекциясын жетілдіру
Кіріспе
1 Иран ұлттық костюмі.шығармышылықтың сарқылмас бастауы ... ... ...
1.1 Иран халқының салт.дәстүрі мен әдет.ғұрыптарын талдау ... ... ... ... ...
1.2 Дәстүрлі иран костюм элементтерінің жүйеленуі мен жіктелуі ... ... ... ..
1.3 Дәстүрлі иран костюм элементтерінің шығармашылық көркем әшекейленуін талдау...
1.4 Қызметіне байланысты киім элементтерін пішіні және конструкциясы бойынша талдау
1.5 Дәстүрлі мата түрлеріне талдау жүргізу .
2 Иран халқының костюмдерін қайта өңдеу .
2.1 Дәстүрлі иран әйелдер костюмінің көркем бейнесін жетілдіру
2.2 Сән бағытын талдау .
2.3 Коллекцияның көркемдік бейнесін дайындау .
2.4 Үлгінің техникалық эскизі ..
2.5 Үлгінің сыртқы көрінісін сипаттау .
2.6 Материалдарды конфекционирлеу ..
3 Конструкторлық бөлім .
3.1 Құрастыру тәсілін таңдау және негіздеу .
3.2 Сызбаны тұрғызу үшін керек пішіннің өлшем нышандарын таңдау және негіздеу .
3.3 Кеңдікке берілген қосымшаларды таңдау және негіздеу ... ... ... ... ... ...
3.4 Дәстүрлі иран костюм конструкциясының негізгі сызбасын жетілдіру.
4 Технологиялық бөлім ..
4.1 Құрал.жабдықты таңдау...
4.2 Өңдеу әдісін таңдау.
4.3 Түйінді өңдеу..
5 Экономикалық бөлім..
6 Еңбекті қорғау.
Қорытынды
Қолданылған әдебиет тізімі
Қосымшалар
1 Иран ұлттық костюмі.шығармышылықтың сарқылмас бастауы ... ... ...
1.1 Иран халқының салт.дәстүрі мен әдет.ғұрыптарын талдау ... ... ... ... ...
1.2 Дәстүрлі иран костюм элементтерінің жүйеленуі мен жіктелуі ... ... ... ..
1.3 Дәстүрлі иран костюм элементтерінің шығармашылық көркем әшекейленуін талдау...
1.4 Қызметіне байланысты киім элементтерін пішіні және конструкциясы бойынша талдау
1.5 Дәстүрлі мата түрлеріне талдау жүргізу .
2 Иран халқының костюмдерін қайта өңдеу .
2.1 Дәстүрлі иран әйелдер костюмінің көркем бейнесін жетілдіру
2.2 Сән бағытын талдау .
2.3 Коллекцияның көркемдік бейнесін дайындау .
2.4 Үлгінің техникалық эскизі ..
2.5 Үлгінің сыртқы көрінісін сипаттау .
2.6 Материалдарды конфекционирлеу ..
3 Конструкторлық бөлім .
3.1 Құрастыру тәсілін таңдау және негіздеу .
3.2 Сызбаны тұрғызу үшін керек пішіннің өлшем нышандарын таңдау және негіздеу .
3.3 Кеңдікке берілген қосымшаларды таңдау және негіздеу ... ... ... ... ... ...
3.4 Дәстүрлі иран костюм конструкциясының негізгі сызбасын жетілдіру.
4 Технологиялық бөлім ..
4.1 Құрал.жабдықты таңдау...
4.2 Өңдеу әдісін таңдау.
4.3 Түйінді өңдеу..
5 Экономикалық бөлім..
6 Еңбекті қорғау.
Қорытынды
Қолданылған әдебиет тізімі
Қосымшалар
Дипломдық жобада зерттелетін объект иран халқының дәстүр-салтын зерттеу негізінде алынған қыздарға арналған тарихи иран костюмі қаралады. Ирандардаң мәдениеті өз тамырларын ондаған мыңжылдықтарға бой тартқан тереңнен алады. Ирандардаң ұлттық киімі Азия халықтарының киімінен өзіндік бейнесімен өзгешеленеді. Соншама көптүрлілік жергілікті жерлер мен климаттық жағдайларға байланысты қалыптасып отырған.
Иран ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы ортаға, тіршілікке бейімделген халық мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады. Киімді әшекейлеу, жағасына, өңіріне, етек-жеңіне кесте тігіп, оқа бастыру, зерлі жиектер жүгірту, киімді безендіруге қымбат металдар мен асыл тастардан түзілген әткеншектерді пайдалану көбіне әсемдікке құштарлықтан емес, дала қауымында жеке меншіктің пайда болуымен байланысты үстемдік етушілердің байлығын, әлеуметтік өміріндегі алатын орнын баса көрсету қажеттігінен туған болуы ықтимал.
Иран халқының ұлттық киімдері өте әдемі және әсерлі, ол тек ерекше жарықтықпен ерекшеленіп қана қоймай, қарапайымдылық, уйлесімділік және де үлкен түрлілікпен ерекшеленеді. Ғасырлар өте келе ұлттық киім үлгілері заман талабына сай өзгеріске ұшырай келеді, алайда ұлттық киімнің түпнұсқасы сақталуда. Негізінен Иран халқының дәстүрлі киімі қазірге дейін сақталынылып келуде, ол иран халықының заттық мәдениетiндегi белгiлi ортақтық туралы куәландырады.Тек қана: аяқ киім, бас орамалдары, жеке әшекейлері және т.б. элементтері ғана өзгереді және үнемі өзгерістерге ұшырап отырады.
Иран ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы ортаға, тіршілікке бейімделген халық мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады. Киімді әшекейлеу, жағасына, өңіріне, етек-жеңіне кесте тігіп, оқа бастыру, зерлі жиектер жүгірту, киімді безендіруге қымбат металдар мен асыл тастардан түзілген әткеншектерді пайдалану көбіне әсемдікке құштарлықтан емес, дала қауымында жеке меншіктің пайда болуымен байланысты үстемдік етушілердің байлығын, әлеуметтік өміріндегі алатын орнын баса көрсету қажеттігінен туған болуы ықтимал.
Иран халқының ұлттық киімдері өте әдемі және әсерлі, ол тек ерекше жарықтықпен ерекшеленіп қана қоймай, қарапайымдылық, уйлесімділік және де үлкен түрлілікпен ерекшеленеді. Ғасырлар өте келе ұлттық киім үлгілері заман талабына сай өзгеріске ұшырай келеді, алайда ұлттық киімнің түпнұсқасы сақталуда. Негізінен Иран халқының дәстүрлі киімі қазірге дейін сақталынылып келуде, ол иран халықының заттық мәдениетiндегi белгiлi ортақтық туралы куәландырады.Тек қана: аяқ киім, бас орамалдары, жеке әшекейлері және т.б. элементтері ғана өзгереді және үнемі өзгерістерге ұшырап отырады.
1. http://www.po6iv.ru/art/Tvorcheskie_istochniki;
2. http://www.ethnomuseum.ru/section69/71/279/5977.htm;
3. Т. О. Бердник «Моделирование и художественное оформление одежды», 2001г;
4. Журнал Ателье М.2011, Направление и тенденции развития моды 2011-2012 гг;
5. http://lookingwell.ru/modnye-platya/modnye-platya-osen-zima-2011-2012/
6. http://lookingwell.ru/
7. http://super-lady.ru/publ/15-1-0-1313
8. http://lookingwell.ru/modnaya-obuv/modnaya-obuv-osen-zima-2011-2012/
9. http://modnoomode.ru/modnye-tendencii-osen-zima-2011-2012
10. Пармон Ф.И. «Композиция костюма», М., 1972г.;
11. А. И. Мартынова, Е. Г. Андреева Конструктивное моделирование одежды М., 2002 ;
12. Б.А.Бузов, Н.Д. Алыменкова., Материаловедение в производстве изделий легкой промышленности.М.,2004г.;
13. Баженова В.И. «Материалы для швейных изделий», 1997г;
14. Е. А. Янчевская Конструирование верхней одежды М., 1989;
15. Керстинг и Ирмгард Фридрих «GRAFIS для конструирования одежды”, 1998 г;
16. Рейбарх Л.Б. Лейбман С.Я. Рейбарх Л.П. «Оборудование швейного производства», Москва, «Легпромбытиздат», 1988 г.;
17. Савостицкий А.В. Технология швейных изделии М., 1982;
18. И.В. Сергеев. Экономика предприятия. Москва 2000г.;
19. А.Я. Лившиц. Введение в рыночную экономику.
2. http://www.ethnomuseum.ru/section69/71/279/5977.htm;
3. Т. О. Бердник «Моделирование и художественное оформление одежды», 2001г;
4. Журнал Ателье М.2011, Направление и тенденции развития моды 2011-2012 гг;
5. http://lookingwell.ru/modnye-platya/modnye-platya-osen-zima-2011-2012/
6. http://lookingwell.ru/
7. http://super-lady.ru/publ/15-1-0-1313
8. http://lookingwell.ru/modnaya-obuv/modnaya-obuv-osen-zima-2011-2012/
9. http://modnoomode.ru/modnye-tendencii-osen-zima-2011-2012
10. Пармон Ф.И. «Композиция костюма», М., 1972г.;
11. А. И. Мартынова, Е. Г. Андреева Конструктивное моделирование одежды М., 2002 ;
12. Б.А.Бузов, Н.Д. Алыменкова., Материаловедение в производстве изделий легкой промышленности.М.,2004г.;
13. Баженова В.И. «Материалы для швейных изделий», 1997г;
14. Е. А. Янчевская Конструирование верхней одежды М., 1989;
15. Керстинг и Ирмгард Фридрих «GRAFIS для конструирования одежды”, 1998 г;
16. Рейбарх Л.Б. Лейбман С.Я. Рейбарх Л.П. «Оборудование швейного производства», Москва, «Легпромбытиздат», 1988 г.;
17. Савостицкий А.В. Технология швейных изделии М., 1982;
18. И.В. Сергеев. Экономика предприятия. Москва 2000г.;
19. А.Я. Лившиц. Введение в рыночную экономику.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АЛМАТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Жеңіл өнеркәсіп және дизайн факультеті
Дизайн кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Иран халқының дәстүрлі киімін зерттеу негізінде ұлттық әйелдер костюмінің коллекциясын жетілдіру
Орындаған:
050726 ЖӨБКБжҮ мамандығының 4 курс студенті
Кентбаева А.С. ____________________ _____ _____________ 2012 ж. (қолы)
Жетекшісі:
т.ғ.к.доценті
Мұратаев Қ.Қ. __________________ _____ _____________ 2012 ж.
(қолы)
Қорғауға жіберілді:
Дизайн кафедрасының меңгерушісі, т.ғ.к.
Нұржасарова М.А. _________________ _____ ______________ 2012 ж.
(қолы)
ЖӨжДФ деканы
Құрманалиев М.Қ.
__________________ _____ ______________ 2012 ж. (қолы)
Алматы 2012
Мазмұны
Кіріспе
Иран ұлттық костюмі–шығармышылықтың сарқылмас бастауы ... ... ...
Иран халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын талдау ... ... ... ... ...
Дәстүрлі иран костюм элементтерінің жүйеленуі мен жіктелуі ... ... ... ..
Дәстүрлі иран костюм элементтерінің шығармашылық көркем әшекейленуін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қызметіне байланысты киім элементтерін пішіні және конструкциясы бойынша талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Дәстүрлі мата түрлеріне талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Иран халқының костюмдерін қайта өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Дәстүрлі иран әйелдер костюмінің көркем бейнесін жетілдіру ... ... ... ..
Сән бағытын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Коллекцияның көркемдік бейнесін дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Үлгінің техникалық эскизі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Үлгінің сыртқы көрінісін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Материалдарды конфекционирлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Конструкторлық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Құрастыру тәсілін таңдау және негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сызбаны тұрғызу үшін керек пішіннің өлшем нышандарын таңдау және негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кеңдікке берілген қосымшаларды таңдау және негіздеу ... ... ... ... ... ...
Дәстүрлі иран костюм конструкциясының негізгі сызбасын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Құрал-жабдықты таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Өңдеу әдісін таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Түйінді өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
Қолданылған әдебиет тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жобада зерттелетін объект иран халқының дәстүр-салтын зерттеу негізінде алынған қыздарға арналған тарихи иран костюмі қаралады. Ирандардаң мәдениеті өз тамырларын ондаған мыңжылдықтарға бой тартқан тереңнен алады. Ирандардаң ұлттық киімі Азия халықтарының киімінен өзіндік бейнесімен өзгешеленеді. Соншама көптүрлілік жергілікті жерлер мен климаттық жағдайларға байланысты қалыптасып отырған.
Иран ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы ортаға, тіршілікке бейімделген халық мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады. Киімді әшекейлеу, жағасына, өңіріне, етек-жеңіне кесте тігіп, оқа бастыру, зерлі жиектер жүгірту, киімді безендіруге қымбат металдар мен асыл тастардан түзілген әткеншектерді пайдалану көбіне әсемдікке құштарлықтан емес, дала қауымында жеке меншіктің пайда болуымен байланысты үстемдік етушілердің байлығын, әлеуметтік өміріндегі алатын орнын баса көрсету қажеттігінен туған болуы ықтимал.
Иран халқының ұлттық киімдері өте әдемі және әсерлі, ол тек ерекше жарықтықпен ерекшеленіп қана қоймай, қарапайымдылық, уйлесімділік және де үлкен түрлілікпен ерекшеленеді. Ғасырлар өте келе ұлттық киім үлгілері заман талабына сай өзгеріске ұшырай келеді, алайда ұлттық киімнің түпнұсқасы сақталуда. Негізінен Иран халқының дәстүрлі киімі қазірге дейін сақталынылып келуде, ол иран халықының заттық мәдениетiндегi белгiлi ортақтық туралы куәландырады.Тек қана: аяқ киім, бас орамалдары, жеке әшекейлері және т.б. элементтері ғана өзгереді және үнемі өзгерістерге ұшырап отырады.
Бұл жұмыстың маңыздылығы ұлттық иран костюміне, яғни демонстрациялық объектке қызығушылықты арттыру, өйткені ол жыл
шараларда міндетті атрибут болып табылады.
Дипломдық жобаның мақсаты қыздарға арналған дәстүрлі иран костюмін ғылыми-зерттеу және иран халқының салт –дәстүрін, мәдениетін, көркемөнерін зерттеу негізінде коллекция жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер жасалды:
иран ұлттық костюмін зерттеуге арналған ғылыми әдебиеттерге, шығармашылық көздерге, баспа басылымдарына, интернет-ресурстарға шолу жасау;
иран ұлттық киімінде конструктивті – композициялық шешімдерін
зерттеу, ерекшелігін байқау, киімнің өңделуіне мән беру;
конструкция және декор, композиция элементтері мен құралдары
арасындағы заңдық өзарабайланысты анықтау;
коллекцияның көркемдік бейнесін дайындау.
Ұлттық костюм – бұл ғасырлар бойы жиналған, баға жетпес, ажыратылмайтын халық мәдениетінің игілігі. Өзінің даму кезеңінде ұзақ жолдан өткен киім тарихпен және жасаушылардың эстетикалық көзқарастарымен тығыз байланысты. Костюм өнері ұлттық, халықтық дәстүрден алшақ дами алмайды. Дәстүрді зерттей тұрып, қазіргі костюмнің жанры мен кез келген түрінің прогрессивті дамуы мүмкін емес.
Дизайнерлердің жаңа шығармашылық қайнар көзі – кез келген объект болуы мүмкін, соның ішінде ұлттық костюмдер де кіреді. Ұлттық костюмның негiзгi құндылығы оның шектi қызметінен, пiшiн мен құрылымы логикалық, ұтымдылық пен орындылық және әр түрлi сәндiк ресiмдеудiң қабылдауларында сырт пiшiнi алуантүрлi нұсқалардан тұрады.Халық өнерiн шығармашылық өңдеу мен зерттеу қазiргi костюмды жаңартуға және өндiруге, онда ерекше ұлттық бейне жасауға мүмкiндiк туғызады. Пішімнің эстетикалығы, сонымен қатар функционалдығы, тұтастылығы, рационалдылығы, осының бәрі кез келген ұлттық костюмге тән. Ұлттық костюм – нақты аймаққа тән, дәстүрлі киім жиынтығы. Ол пішімнің ерекшеліктерімен, мата фактурасы және колоритімен, композициялық-пластикалық шешімімен, сонымен қатар костюм құрамымен және оның әр түрлі бөліктерін кию тәсілдерімен ерекшеленеді.
Адам қоғамының дамуына және жаңа тарихи қоғамдастықтар пайда болуына байланысты адам киімі де түбірімен өзгеріп отырады. Қоғамның дамуымен, мемлекеттің пайда болуына, сондай-ақ тарихи формацияның өзгеруімен костюм түрлері де күрделене, жетілдендіре түсті. Ұлттық костюм – белгілі бір халық, қоғамдық топ немесе сол дәуірдегі киімнің тұрақталған қалпы. Костюм дәуірдің эстетикалық мінсіздігін анықтайды. Костюм адамды әр елдің ішінен сырт көзге заттай, кәсіби және басқа белгілер бойынша ерекшелетеді.
Әр ел ою-өрнектермен күнделікті тұрмыста пайдаланылатын заттар және төсек-орын, киім-кешек, ыдыстар тағы басқалар әшекейленген. Кесте тігу, тоқымашылық, өру өнері, ағаш бетіне күйдіріп ою салу немесе зергерлік, керамикалық, т.б. кең түрде қолданылды. Мұндай алтыннан айрақша күрделі өрнектер салынып жасалған заттар үстем таптың пайда бола бастауын, таптық қауымның өзгере бастауын көрсетеді. Алтыннан нәзік өрнектермен істелген диадема, аңшылықты бейнелейтін көріністер, адам бейнесі, жыртқыш аңдар мен мифтік жанды заттардың өрімделген, ою-өрнектелген күрделі композициясының барлығы, сол кездің өзінде-ақ өнердегі шындық негізді салыстырып қарағанда, техникалық және көркемдік жағынан жоғары қолөнершілікке қолы әлдеқайда ерте жеткендігі байқалады.
Демек, ою-өрнектермен әшекейлеп бейнелеушілік қандай уақытта болмасын халықтың дәстүр негізінде сақталды.
1Иран ұлттық киімі өнердің таусылмас көзі
Киім тарихы ерте кезден біздің уақытқа дейін барлық адамзат тарихының айнасы болып табылады. Әрбір мемлекет, әрбір ел дамуы уақытына байланысты адамдар киімдеріне спецификалық ерекшеліктерін қалдырады. Сән тарихы киім тарихы сияқты ежелгі болып келеді. Ерте уақыттарды киімді тек табиғаттың қауіпті факторларына қорғану үшін пайдаланса, кейін келе эстетикалық және стилизация жағы да қарастырылды.
Ерте кездердегі қауым. Ерте кезден адамдар өздерінің тәнін жасыруға тырысты, бұл олардың ұят сезімінің болғанын білдіреді. Алайда, бұл түсінік жеткіліксіз болып табылды, яғни кейбір тайпалар (мысалы, Австралия аборигендері,Отты Жердің индейцтері және т.б.) әлі уақытқа дейін табиғи факторларының қаталдығына қарамастан жамылғысыз жүреді. Тіпті амулет адамзаттың жалаңаш денесі мен қоршаған орта арасындағы шек болғандықтан, өз уақытында киім болып табылған.
Берілген археологиялық қазбаларға қарағанда киім адамзат қоғамының даму кездерінде пайда болған. Ең алғашқы жамылғы ретінде адамдар үшін аңдар терісі болған. Ол терілерді өңдеу үшін мустье дәуіріне жататын (100-40мың жыл бұрын) құрал-жабдықтар (пышақ, тескіш темірлер) пайдаланған. Ең бірінші киім түрлері бөкседен байланатын жамылғылар және жадағайлар болған. Кейін келе белге екі ұзын теріні байлай отырып аяқтарын тікендерден сақтаған, содан шөлкилер пайда болды. Дәл солай қолдарын қорғау үшін де арнайы дайындады. Сөйтіп сол бөліктерді жинай келе, яғни өсімдік талшықтарымен біріктіре келе киім пайда болды.Археологиялық жазбаларға қарағанда тігілген киім жоғарғы палеолитте пайда болған.
Ежелгі Шығыс. Ежелгі Месопотомияда ткац өндірісіне негізгі шикізат болып қой және ешкі жүні қолданылған. Сыртқы түріне немесе сапасына қатысты жүн маталарының әртүрлі түрлері біздің уақытқа дейін жетті. Әсіресе, пурпурмен боялған маталар бағаланған.
Шумерде негізгі ерлер киімі туника және бел жамылғылары болған. Туника өз кезегінде жеңсіз жейде немесе қысқа жең түрінде ұсынылған. Бел жамылғысының жаймасы 4-тен-9 шынтақ мөлшерінде болған (2-4,5метр) және шашақтармен өңделген. Көп жағдайда оны денеге айналдырып орап, белбеумен бекіткен. Сырт киім ретінде тікбұрыш формалы жадағай болған, оны кеудеге ызбамен байлап немесе денеге орап оң қолды ашық қалдырған.
Әйелдер киімі ерлер киімінен аз ерекшеленген. Әйелдер туникасы ерлер туникасынан ұзынырақ болған, ал жоғарғы жағы сәл тырысқан болған. Бірнеше горизонтальды жаймалармен біріктіріліп тігілген және әрқайсысының ені 0,5метр болған, жоғарғы жайма кей кездерде оралып белбеу қызметін де атқарған.
Антика. Ежелгі Грецияда негізгі шикізат ретінде киімді дайындауға зығыр қолданылды. Негізінен тоқу жұмыстарымен әйелдер айналысқан. Дайын матаны ағартқан және бояған. Оңтүстіктер сияқты гректер де қанық түстерді ұнатқан (қызыл, жасыл түстердің бірнеше реңктері және т.б.). Қайғылы оқиға кезінде қара, сұр, қара жасыл түсті киімдер киген. Салтанатты мейрамдарға арналған маталар – ақ түсті, ал ең қымбат – пурпурлы. Киімдерді кестемен әрлеген (кей кездері толығымен немесе киім шеттеріне) және оған қосымша алтындармен өңдеген.
Ерте ортағасыр. Ерте ортағасырдың киім үлгісіне европалықтардан қалған киім үлгісі жатады. Оған үлбірлі және былғары жадағайлар жатады. Бірінің үстінен қабаттап киетін ұзын немесе қысқа туникалар, және теріден дайындалған жадағай немесе матадан тігілген жадағайлар жатады. Шалбарлардың қысқасы яғни тізеден төмен немесе ұзын түрі яғни тобыққа дейін былғары шөлкиге кіріп тұрған.
Кейінгі ортағасыр. Ортағасыр адамдарының киімдері қауымның әлеуметтік шегімен және эстетикамен ерекшеленді. Киімдердің өзгеруіне шығыс сән үлгісінің европалықтарға әсер етуімен сипатталады. Костюмдердің үстіне түскен ассиметриялы суреттер көптеп кездесті.
Жаңа ғасыр. 19ғасырда булы және электрлі машиналардың шығуына байланысты мануфактурлы технология жаңа деңгейге шықты. Киімдер машиналар көмегімен дайындалып, тұтынушылар үшін қолжетімді болып табылды. Осыған дейін киімдер дөрекі өңделген маталардан шыққан, ал жұқа маталардан тігілген кимідерді тек ақсүйектер мен бай адамдар ғана тұтынған.
Ұлттық киімге келетін болсақ әр елдің мәдениетінің ажырамас бөлігі болып табылады. Біздің уақытқа дейін сақталған костюмдер әртүрлі мерекелерге байланысты киілген. Ұлттық киімнің эстетикалық және утилитарлық қызметтері, киімнің үстіне түскен әртүрлі ою-өрнек түрлері, симметриялы ассиметриялы суреттердің орналасуы және басқа да қолданбалы өнер түрлері ұлттық киімнің нақышын туғызып, ерекшелік берген. Ол ұрпақтан ұрпаққа мұра ретінде беріледі. Ал күнделікті киімдері аз сақталған.
Ұлттық киімнің негізгі құнылықтары болып киімнің конструкциясының қарапайымдылығына қарамастан, сыртқы көрінісінің әртүрлі декоративті әрленуі қолданбалы көркемөнердің ұтымдылығын көрсетеді.
Ою үлгісі балық, құс, аңдардың бейнесі яғни зооморфты үлгіде қалыптасты. Күрделі симметриялы өрнек – атақты шығыс арабескасы пайда болды. Олардың бiр қалыпты мақамы бар күрделi композициялықтар, қайталанғыштық элементтер қызу айқындылықтармен ие болды. өрнек бұл – көзге арналған әуен! деп босқа айтылмаған. Бұл көркемөнерлер шындықтың әлемiн шартты қамтып көрсеттi, нақты өмiрдiң дөрекi әлпетiне сақтаушысымен табиғат болатын тамаша әдемiлiктiң заңдары бойынша түстер және өсiмдiктердiң мәңгi ғажайып әлемi дұрыстанатын айнамен қызмет көрсеттi.
Дәстүрлi ирандық костюмдерді 16-шы жүз жылдық миниатюраларында көруге болады. Байқауымызша олар киімдерді көптеген қабаттармен киген. Басқаша айтқанда, әйел киiмдерінің жиыны да бірнеше қабаттан тұрды.
Парсылық миниатюралық картиналардан байқауымызша киімдер негізінен төрт бөліктен тұрған: шалбар, жейде, шекпен немесе пальто және әртүрлі бас киім жамылғылары. Пальтоның бел бөлігінде бүкпесі бар, алдыңғы бөлігінде етегіне дейін ашық, жеңі ұзын болған. Кей кездері оның ұзындығы тізеге дейін жеткен. Шалбарлары тобыққа дейін ұзын және кең болып келген.
Сол кездері кең тараған матаның түрі мақта мата мен жібек болғандықтан олардың киімдері де сол маталардан дайындалған. Персиялық миниатюралық картиналардан байқауымызша киім түстеріне олар жасыл, сары, көк, қызыл, қоңыр, күлгін түстерін пайдаланған.
Кездеме үшiн қолданылатын бояулар өсімдік немесе жануарлардан алынды. Тарихтарға сүйенетін болсақ көпшілік илам әйелдері киімдерін жасырын түрде киюге тырысты, яғни мысалы Персияда жабынудың негізгі үш түрі кең тараған: ұзындығы тобыққа жететін үлкен орамал немесе плащ, бетті жауып тұратын шымылдықпен кішкентай орамал немесе шымылдықсыз кішкентай орамал және көзге арналған жабындымен ұзын тік төртбұрышты мата бөлігімен бірігетін орамал.
Дамбалдарды Исламда ерлер де әйелдер де киген. Дамбал ұзындығы кем дегенде тізеден төмен болуы керек деген (пайғамбардың дәстүрi) бiрнеше хадистар бар.
Әйелдер үшiн (қарапайымдылық киімі) хиджаб кию мiндеттi болған. Ережелерге сәйкес, олар ұзын етектi киiм киюге және жарық косметика қолдануынан iркiлуi керек. Ауылшаруашылық және қала тұрғындарының басым көпшiлiгi дәстүрлi Иран киiмін киеді, және бұл исламның заңдарға және салттарына адалдықтың әсер ету өкiметтермен мадақталады. Турист үшiн (тырсимаған) ұзын шалбарлар жеткiлiктi немесе ұзартылған белдемше болады, ұзын жеңi бар көйлек немесе жамылғы, сонымен бiрге баста орамал. Қалалар бойынша сапарлар уақытында мiндеттi түрде сайып келгенде жамылыңыз, қонақ үйлердiң ауыз үйлерiндегi немесе базарларда сатып алуларды iске асыруда. мешітке немесе әулие-әнбие орындарында бет перделер және жабық киіну әйел адамдары үшін міндетті болып есептелген. Сонымен бiрге еркектер үшiн де жеңсiзкиімдер, шорт және майктер бұл жағдайда қолайсыз болып есептелген.
Иранда түрлі этникалық тобтарға жататын әртүрлі елдердің жатады, және әр елдің өзіне тән ұлттық киімі бар. Климатының ыстықтығына байланысты киімдерінің пішімінің және стилінің қарапайымдылығы барлық иран ұлттық киімдерін біріктіреді.
Ислам заңдары бойынша әйел адамдар өздерінің бет-бейнесін жамылғымен жасыру қажет. Иранның кейбір аумақтарында әлі күнге дейін чадор (чадра ) деп аталатын әйел адамдарының бет-бейнесі мен тұлғасын толығымен жабатын жамылғы киеді. Парсы шығанағының оңтүстік аумақтарда әйел адамдар арнайы қара маска киген.
Фольклорлы киімдер үлкен көлемде Каспий теңізінің жағалаудағы облыстарында мақта және зығыр маталарынан тігіледі. Көптеген көгалдандырылған жазықтықтарда жібек құрттары үшін мекен және жем болып табылатын, тұт орманының көлемді отырғызуларын көруге болады. Негізінен жібекттен тігілген киімдер мерекелік болып саналған. Иранның орталығында орналасқан Йезд қаласында йездің белгілі жібек маталары дайындалады.
Ирандықтар гүлдерді жақсы көреді және әрбір ирандық үйлердің айналасынан раушан, қалампыр және басқа да әсем гүлдерді байқауға болады. Бұл гүлге деген махаббат әйел адамдардың әртүрлі ашық түрлі түсті көйлектерінен де байқауға болады. Барлық әйел адамдар дерлік әр костюмге тік силуэттегі панталон немесе шалбар киген.
Негізінен әйел адамдардың фольклорлы киімдері шалбар, өте кең көлемдегі белдемшелер және оның үстінен киетін туника тәріздес ұзын жеңді кең көлемдегі көйлектерден тұрады. Туникалар әртүрлі түсте, ұзындықта және пішімде болуы мүмкін. Гилян иранның солтүстік-батыс аумақтарында мысалы, бөксеге дейін жететін қызыл туника беліне қызыл-сары жолақты ұзын белбеу байлаған. Бұл жерде белдемшелері ақ түсті болған және шеттері қызыл, көк, жасыл немесе қара шеттікпен өңделген. Бұл костюмге қызыл шалбар киген. Тегеран жанындағыЛуристан қаласында тізеге дейін жететін кең туника түсі бойынша сәйкес келетін шалбармен киілген, ал белдемше болмаған. Парсы шығанағының жағалауына жақын орналасқан Бендер-Аббас қаласының оңтүстік аумақтарда қызыл және көгілдір түсті туникалар тобыққа дейін жеткен. Туника сыртыынан жіңішке жолақты жеңсіз күртеше киген. Бастары арқадан өтіп алдынан ішке байланатын ұзын орамалмен байланған. Пәкістан шекарасына жақын аумақтарда туникалары ұзын түсті жолақты ызбамен әрленген. Өрнектері және түсі тұрғылықты салт-дәстүрге байланысты болған. Шалбар және туника шеті ызбамен әрленген.
Исламдық Республика Иранда әйел адамдардың еркін пішіндегі тізеден төмен халат тәріздес (Иранда оны манто деп атайды) киім және орамал немесе шарф түрінде толығымен шашты жауып тұратын бас киім киген. Бұл манто және орамал жиынтығын хиджаб - исламдық киім түрі деп атаған. Иранда тағы бір бас киім түрі – капора түрінде орындалатын макнэ деп аталады. Аяқты толығымен киімнен көрінбеу керек,ал қолдары білезікке дейін жабық болу керек.
Иран елінде ер адамдар мен әйел адамдар бөлек қоғамдық көлікпен жүреді, бұл жағдайда да әйел адамдар үшін жабық киіну, яғни хиджаб кию міндетті. Егер мешітке баратын болса, толығымен жабық киінген жөн. Рамазан айында ирандықтар ораза ұстайды. Рамазан айында дүкен, ресторандар жұмыс істемейді, және рамазан айында темекі шегу қатал түрде тыйым салынады. Демалыс күні болып жұма күні саналады. Қоғамдық жерлерде темекі шегу және алкогольды сусындар ішу қатал түрде тыйым салынады. Сойлесу кезінде жақын ұстау иран мәдениетіне жат нәрсе.
Киім кию және мінез-құлықтан да шектеу – иранның көпғасырлық салт-дәстүрі болып саналады және ирандықтарға оны ұстану мүлде қиындық туғызбайды.
Иранда әр ұлт өкілі өзінің салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын сақтауға тырысады. Бірақ, мұсылман елі болғандықтан, барлық қыз-келіншектер бастарына орамал тағуға міндетті. Парсы әйелдері бір түсті қара киім киеді, ал жергілікті түркмендер үлкен ала орамал, ал қандастарымыз көбіне ақ жаулық тағады. Тек тұрымыс құрмаған жас қазақ қыздар ғана гүлді, сәнді түрлі-түсті орамал тағады. Сондықтан көшеде келе жетқен әйелдің киімінен-ақ қай ұлттан екенін айыруға болады.
Хиджаб (араб. حجاب —жамылғы) — Батыс Европада бұл түсінік мұсылмандардың шаштарын жасыратын бас орамалы деп түсіндіріледі. Кең мағынады әрбір әйел адамдарының киімдері дене бітімі мен шаштарын жасырып тұру керек. Терең мағынада исламда бұл анықтама әйел адамдарының қоғамда тек беті мен қолдарының ұшы ғана көрініп қалған дене бітімін көрсетпейіт киім кию ережесі болып табылған.
Никаб (араб. نقاب —жамылғы) — қара түстен тігілетін көзді ғана ашып тұратын жабынды.
Паранджа, бурка́, бурга (араб. برقع) — никаб нұсқасы, әйел адам бұл киім түрінде толығымен матамен жабынған, ал мусылман көзі тормен жасырынған (чачван немесе чашмэ).
Абайя, абая (араб. أباءة) — әйел адамдардың иығынан аяғына дейін жауып тұратын ұзын, қара түсті, жеңмен, белбеусіз жоғарғы киім. Жиі никабпен біріккен ансамбль құрады. Тұрмыс құрмаған қыздар абая орнына шмаада немесе шаль киген.
Джилбаб, джилбааб (араб. جلباب) — әртүрлі түсте болатын қол мен аяқта жауып тұратын жабық, жайлы жоғарғы киім түрі.
Чадра́ (перс. چادر) — қара, ақ немесе көк түсті болатын беттерін ашып жүретін жеңіл орамал. Негізінен шииттерде кеңінен таралған.
Буркини (англ. burqini —burqa + bikini біріккен сөзінен шыққан) — лайкрадан дайындалатын денені жауып тұратын мұсылмандарға суға түсуге арналған киім түрі.
Сурет 1 – буркини киім түрі
Шаровар, шалвар (перс. شلوار) — ерлерге және әйелдерге арналған кең, ромб тәрізді, жоғарғы жағы кең болып келетін, жан тігіссіз ұзын шалбарлар. Бөкседе тоқылған баумен байланады.
Тюбетейка, такыя (тат. Түбәтәй) — ерлерге және әйелдерге арналған төрт бұрыш немесе домалақ болып келетін бас киім түрі. Кестемен немесе әртүрлі әсем моншақтармен әрленген.
1.1Иран елінің салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы
Иран (1935 жылға дейін Парсы елі), Иран Ислам Республикасы — Азияның оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан мемлекет. Ирак, Азербайжан, Армения, Ауғанстан, Түркменстан мен Пәкістан елдерімен шектесіп жатыр. Иран елінің салт-дәстүр, әдет-ғұрпы мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан. Ерте кездердегі құрылған салт-дәстүр, ырымдары әлі күнге дейін сақталған, сонымен қатар этникалық топтың өмірінің бір бөлігін құрай отырып, олардың сана-сезімінде қалыптасып, шығыс менталитетін құрады.
Үйлену тойы.Иранның барлық үйлену тойларының салт-дәстүрлері тікелей дінмен байланысты болған, сонымен қатар қазіргі уақытқа дейін де сақталған. Қазіргі уақытта ирандық салт-дәстүр бойынша жастар ата-аналарының рұқсатынсыз да өздеріне сыңар табуға болады. Үйлену алдында жақын қатынас, ащынаның болуы қатал түрде тыйым салынып, заңмен қаралған. Күйеу жігіт үшін негізгі талап болып ата-анасынан тәуелсіз жұмысы, жеке үйінің болуы. Салт-дәстүр бойынша күйеу жігіт той алдында қалыңдығына өте қымбат (магрие деп аталатын) сый сыйлаған. Бұл сый алтын әшекей немесе уй болуы мүмкін. Қалыңдық ата-анасы қалыңдық төсек-орнын сатып алады. Қалыңдық төсек-орны болашақ жанұя ретінде шаңырақтарына керекті жиһаз, текстильді керекті заттар, болуы мүмкін. Төсек-орын өлшемі ереже бойынша құдаласуға дейін екі жақтың келісімімен жүреді. Үйлену тойына дейін болашақ баланың еш кеміссіз тууы үшін, жас жұбайлар анализге қан өткізеді. Егер ол анализ өтпесе, үйлену тойы болмаған.
Ислам некеде ерте кiрудi кеңес бередi, сондықтан жас жұбайлардың орташа статистикалық жас шамасы - 20-21 жыл. Некеге турада қалыңдықтың пәктігі міндетті болып саналған. Ереже бойынша үйлену тойы алдында күйеу жігіт қалыңдықтың тек беті мен қолын көре алады. Ирандық үйлену тойы екі ырым бойынша өткен: дін және әкімшілік мемлекеттік тіркелу. Үйлену тойы әдетте мешітте емес күйеу жігітің үйінде болған, ал мешіт өкілі және нотариус үйге шақыртқан. Әдетте ирандықтарлың үйлену тойлары өте үлкен (200-300адам) болған.
Сурет 2 – мерекені тойлау кезі
Иран көркемөнері. Луристан қолалары. Төл мәдениет Иранның батысында Луристан таулы аумағында ашылды. 1920 жылдары Тегеран, Лондон, Нью-Йорк, Париж қалаларында белгісіз тәңірлер, қиял- ғажайып заттар, аңдар бейнесі керемет орындалған қола заттар антиквар нарығында пайда болды.
Сурет 3 – қанатты арыстан бейнесі
Табылған олжалар тұрғындар қолдарымен істелген. Тек бірнеше онжылдықтан кейін ғана, 1960жылдардың басында әдебиетте луристандық қола атауын алған ескерткіштер мен көне мәдениетті археологиялық зерттеу үшін ғалымдар қол жетпейтін Луристан ауданына түсудің сәті түсті. Бұл б:э.д. XII—IX ғасырларға жататын салттық балталар, қанжарлар, қайрақ тастар үшін қаламдар. Б.э.д VIII—VII ғасырларға жататын кейінгі табылған олжалар арасында жылқы әбзелдері көптеп кездеседі.
Сурет 4 – тәңір түріндегі пұт бейнесі
Жануарлардың айқын суреттерi бұл заттарды көркемөнер шығармасындағы утилитарлы тағайындауға айналдырады. Өсімдік тектес ою-өрнекпен әшекейленген таспа төріздес түйреуіштер жиі кездеседі, сонымен бірге аң және қиял-ғажайып жыртқыш аңдармен құстары бар адам пiшiндi тәңiрлердiң түрiндегi (пұттар деп аталатын) жалауларды ұшар бастарымен жиi кездеседi.Луристан ұсталары металлургия саласы ежелгі салты болған. Олар жылқы әбзелі және тағы да басқа сауда заттарын тек өздері үшін ғана емес, әртүрлі тайпа патшаларына және көсемдеріне тапсырыс бойынша қаруларды жоғалтылған балауыз үлгi бойынша құю техниканы пайдалана отырып әзiрледi.
Қабырға кескiндемесi. Мұсылмандық Иранда бейнелеу өнерiнiң дәстүрлерi жоғалмайды. Нишапуредегі археологиялық қазбаларда - iрi экономикалық және мәдениет орталығы саманид мемлекетiнде, сарай құрылымдарынан қабырға кескiндеме ескерткiштерi ашылды.
Сурет 5 – қабырғаға түскен арыстан бейнелері
Стильнiң жетiлулерi туралы XII—XIII ғасырларда Саве, Рея және басқа да қалаларда болған кейінгі уақыт ескерткіштері куәләндырады. Бұл уақыттың бейнелеу өнерi аңыздар және ертегiлердiң түрлерi, сарай маңындағы өмiрдiң сахналары, классикалық поэзиядан сюжеттерiмен Шах-наме Фирдоуси, Хамсе Низамиды тағы басқалар толтырылған. Иран ұсталары әртүрлі өнердің түрлерінің үйлесуіне тырысады, олардың шығармаларында жазуларды қосатын бейнелеу және оюлардың сәйкестігі кездеседі. Мұндай тiркестiң айқын мысалы қол өнерiнiң заттары жиһаздар және ғимараттардың әшекейi үшiн кең қолданылған үлгілер соның iшiнде керамика болып табылады.
Керамика. Мәдениеттiң қарқынды дамуы XII ғасырдың екiншi жартысына дейін созылады. Керамика өндірісінің құлпыра гүлдеуі Рей және Кашан қалаларының бастаушы орталық болғанына басталады. Мұнда қара суреттерімен пiл сүйегінен мөлдір түсті тамаша сауда заттары жасалды. Бедерлi өрнегi бар жабулы көгiлдiр ақық глазурьлермен сауда заттары кездеседi. Нобай бойынша терең суретi бар суарылатын керамика кең таралған. Әртүрлі сауда керамикалық заттарының әшекейлерінің арасында полихромды минаи жазбалары және шамдар үлкен әсер туғызады. 1300жылғы Абу-л-Касима Абд-Аллаха ал-Кашанидың минаи қолжазбасы мен аспа шамды дайындау туралы рецептісі минералогиялық трактатында белгілі.
"Минаи". Тек қана Иранда жеңіл балқығыш эмаль бояулармен жылтыр техника қолжазбасы дамыды, минаи (парсы тілінен – эмаль) екi жүз жылдықтарда салыстырмалы түрде көп қолданылмаған. Қолжазба муфель күйдіруімен кезектесе отырып, жоғары сапалы фарфорды массадан сауда заттарына бірнеше әдіспен қолданылған. Жарық, таза бояулар сәл көгiлдiрлеу немесе пiл сүйегiнiң түсiндей ашық фондарда анық көрінді. Суреттiң шеттері қара сызықпен жүргізілді. Негiзiнде қол қою керамикада әдемi ықшам сурет болып табылды. Мысалы, орталық медальде композициялығын адамдардың отыратын фигураларының төрт сыңарлы және оюлармен толықтыратын Чаштың бiр салт аттының суретi жиi жайғастырылды.
XVI—XVII ғасырлар кiлем тоқымашылық үшiн алтын уақыт болды. Бұл уақытта тоқымашылардың ғасырлар бойы жиналған техника әдістері, жоғары білгірлігі байқалады. Ою бойынша кілемдердің түрлерін ажырату байқалады. Кiлем тоқымашылықтың орталары көп қалалар және Иран облыстары болып табылды. Алтын және күмiс жіптермен әрленген патша сарайы үшін бағалы кілемдер Кашан және Исфаханда жасалған. Кiлемдер жүннен немесе кей кездерде мақта және жібек жіптерін де қолданған. Кiлем өрнектері негiзінен адамдар, құстар немесе жануар, өсімдіктер суреттері бейнеленген. Иран өнері мен поэзиясында көктемдегі қайта гүлдеу, табиғаттың ғажайып бейнелері, бау-бақша көріністері жиі кездеседі.
Сурет 6 – декоративті кілем үлгілері
Әдебиеті. Иран әдебиеті ежелгі дәуірде және орта ғасырларда парсы тілі тобына жататын халықтар (парсы, тәжік, ауған, күрд, т.б.) мен түркі тілінде сөйлейтін (өзбек, түрікмен, әзербайжан, түрік) халықтардың әдебиеті арқылы қалыптасты. Иран әдебиетінің классикалық дәуірін (7 — 16 ғасырлар) парсы не парсы-тәжік әдебиеті деп атанды. Сасани әулеті мемлекетін Араб халифаты басып алған соң (7 ғасыр), араб тілі негізгі әдеби тіл болып, парсы тіліндегі құнды шығармалар араб тіліне аударылды (“Қалила мен Димна”, т.б.). Парсы тіліндегі әдебиет, әсіресе, Рудаки (860 — 941) тұсында толық қалыптасты, кейін Фирдауси (940 — 1020 ж.ш.) “Шаһнама” эпопеясын жазды. Көрнекті ақын әрі ғалым Омар Хайям (1048 ж. ш. т. — 1122 жылдан кейін) сол заманның әлеум. болмысын жырлады. Әзербайжан ақыны Низамидің (1141 —1209) “Бестік” (“Хамса”) атты шығармасы жазылған кезден бастап Иран әдебиетінде адамгершілік тақырыбы өріс алды. Иран әдебиетінің гүлденген кезі — 13 — 14 ғасырлар. Бұл кезде Закани, ибн-Ямин, Сағди, Хафиз сияқты атақты ақындар шықты. Иран революциясы (1905 — 11) және азаматтық қозғалыс (1918 — 21) кезінде А.Фарахани, М.Кермани, М.Т. Бехар, т.б. ақындар демокр. идеяның жыршысы болды. Бұл кезде С.Хедаяттың “Қаңғыбас төбет” (1943), “Азғындық” (1944) әңгімелер жинақтары мен “Хаджи аға” повесі (1945), Б.Алевидің “Елу үш” (1942), “Түрме жазбалары” (1941) сияқты түнек жылдарын суреттеген романдары жарияланды. Ирандағы әлеуметтік проблемаларды көрсеткен Ускуидің “Періште жылағанда” (1963), Саркоштың “Көз жасының зары” (1965), А.М. Афганидің “Аху-ханумның күйеуі” (1962), т.б. роман-повестері жарияланды. Иран әдебиетінен “Парсы ертегілері” (1958), Омар Хайям рубаилары (1965), Сағдидың “Бустан” дастаны (1970), т.б. қазақ тіліне аударылды.
Өнері. Иран территориясында неолит дәуіріне жататын, қабырғалары өрнектелген егіншілік құрылыстары, адам және жануарлар бейнелері, әшекейлі қыш ыдыстар (б.з.б. 5 — 4 ғасырлар, Сузы, Тепе-Сиалк, Тали-Бакун) сақталған. Хұзыстан, Курдстан жартастарындағы рельефтер, Сұзыдан табылған, асыл металдан жасалған көркем заттар Иран өнерінің өз заманында жоғары дәрежеде болғанын дәлелдейді.
Сурет 7 – әшекейлі қыш ыдыстар
Сурет 8 –геометриялық үлгідегі өрнектер түрі
Иран жерінде сақтар тарихына қатысты мәдени ескерткіштер де мол сақталған (қ. Бехистун сына жазуы, т.б.). Сасани әулеті дәуірінде (3 — 7 ғасырлар) қалаларды қорған ішіне жүйелі жоба бойынша салу қанат жайды (мыс., Нишапур қаласы шахмат жүйесімен салынған). Мүсін жасау, жартастарға рельеф қашау елеулі орын алды. Алтын, күміс, қола және әйнектен әр түрлі бұйымдар жасау, жүн және жібек мата тоқу өркен жайды. 7 ғасырда арабтардың ислам дінін таратуына байланысты мұнаралы мешіттер, медреселер, күмбездер пайда болды.
Сурет 9 – VIIғасырдағы мұнаралы мешіт
1305 — 13 ж. осы дәуірдегі сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші Ольджейту-Ходабенде кесенесі (сәулетші Әли шаї) тұрғызылды. 14 ғасырдан кейін қолжазба көркемдеу, қабырғаға сурет салу дамыды. 15 ғасырда Иран миниатюрасының өркендеуіне Герат мектебі үлкен әсер етті. 16 — 17 ғасырларда пайда болған Тебриз, Шираз, Исфаһан (Риза Аббаси, т.б.) мектептері миниатюра өнерін жоғары дәрежеге көтерді.
Сурет 10 – барокко стилінде салынған сәулет өнері
18 — 19 ғасырларда еур. өнердің ықпалымен сулы және майлы бояумен орындалған алғашқы туындылар өмірге келді. 20 ғасырда жаңа типті архитектуралық құрылыстар салына бастады. Иранның жаңа архитектуралық мұралары қазіргі стиль мен ұлттық үлгідегі сәулет өнерін ұштастырған. 20 ғасырдың басынан мүсін, графика, кескіндеме жанры дамып келеді. Сән және қосалқы өнердің дәстүрлі түрлері сақталған. Кәсіби және халық музыкасының ғасырлық дәстүрі бар. Иран музыкасы, негізінен, монодиялық (бір дауысты) түрде кездеседі. Халық музыкасының теснифа (баллада), теране (жергілікті әуен), қасида (ода), ғазел (лирикалық ән) түрлері көп тараған. Музыкалық аспаптары: саз, тар (ішекті), кеманча (әшекті-ысқылы), керней, зурна (үрлемелі), зарб (соқпалы). Арабтар жаулап алғаннан кейін Иран музыкасына мұсылмандық араб мәдениетінің ықпалы тиді. 9 ғасырдан бастап сарай өнері дамып, халық арасында мутребтердің (әнші-бишілер) даңқы жойылды. 19 ғасырдың 2-жартысынан Иран музыкасына еур. муз мәдениеті әсер етті. 20 ғасырдың 20-жылдары композитор әрі шебер орындаушы, Тегеран университетінің профессоры Әли Наги Уәзири ұлттық музыканы оқып-үйренудің негізін салды, музыкалық теориясынан оқулық жазып, Тегеранда музыкалық мектебін ашты. Иранда Рудаки атынд. Опера және балет театры (1967, Тегеран), Телевизия балет труппасы, филармония (1953), 2 симф. оркестр жұмыс істейді.
Театр өнерінің негізі халықтық салт-дәстүрлерде жатыр. Ежелгі базигер театры жайлы деректер сақталған. Пантомима, көлеңке және қуыршақ театрлары болған. 10 ғасырда пайда болған мистерия діни ғұрып шахсей-вахсейдің құрамына енді. 17 — 18 ғасырларда ол трагедиялық мистерия түрлерінің бірі — тазийенің негізін қалады. 20 ғасырдың 30-жылдарына дейін кезбе актерлер — масқарапаздар өнер көрсетіп келді. 1911 — 12 ж. еур. театрлар тәжірибелерін пайдалана отырып Ұлттық театр, 1917 ж. Иранның комедия театры ашылды. Бұл театрларды құруда актер Сейед Әли Нәсірдің еңбегі зор. 1929 жылдан бастап әйел актерлер көріне бастады. 1930 — 40 ж. театр репертуарларынан өңделген Батыс Еуропа драмалары мен мелодрамалар орын алды. 1940 жылдан Иран театры дағдарысқа ұшырады, 1960 жылдардың басында қайта өрлеу жолына түсті. 1963 ж. Тегеранда кәсіби актерлер дайындайтын драм. студия ашылды. Тегеранда “25-шахривар”, “Касра”, “Нәсір”, “Жамейе Барбод”, Мешхедте Ұлттық театр, Исфаһанда “Сепахан”, Хамаданда “Були” театрлары жұмыс істеді. 1968 жылдан бастап Ширазда театр фестивалы өткізіліп тұрды. 1973 ж. осы фестивальға Қазақ драма театрының труппасы қатысып, Ш.Айтматовтың “Ана — Жер-ана” спектаклін көрсетті. 1930 ж. тұңғыш “Әб аби” атты фарстық фильм (реж. Эханиян), 1934 ж. дыбысты “Лор қызы” фильмі (реж. А.Х. Сепента) түсірілді. 20 ғасырдың 40-жылдарына дейін, көбінесе, шетелдік фильмдер көрсетіліп келді. 1946 ж. Тегеранда “Митра-фильм” киностудиясы құрылды. 1960 — 1970 ж. музыкалық комедияларға, шағын драмаларға, мифтік және тарихи сюжеттерге құрылған фильмдер қойылды. Тегеранда 1955 жылдан халықар., 1970 жылдан ұлттық кинофестивальдер өткізіліп тұрады. Иран кинематографиясының дамуына реж. И.Кушан, М.Мисагие, Мохтасем, М.Мохсени, С.Ясеми, Ш.Рафия елеулі үлес қосты.
Иранның сәулет өнері өзінің ұзақ тарихы барысында көптеген құлдыраулар мен шарықтауларды басынан өткізді. Оның қалыптасуына ауа райы мен саяси-әлеуметтік жағдай көп әсер етті. Жалпылама бағалай келіп, былай деп айтуға болады: жергілікті материалдар мен жобалар қолданылған Иранның халықтық сәулет өнері әртүрлі дәуірлер барысында тек аз ғана өзгеріске ұшырап отырды. Ал биліктегілерге қатысты сәулет өнерде билеушілердің құдыреті мен қаржылық жағдайына орай жаңа да өте қымбат материалдар қолданылды. Екінші жағынан құрылыстардың сыртқы келбеті, тіпті ғимараттардың жобасы әрбір тарихи кезеңде өзгертіліп отырған.
.
Сурет 11 – тасқа бейнеленген адамдар бейнесі
Адамдар және жануарлар бейнесі, өсімдіктер және геометриялық мотивтер, жазулар біріккен ою-өрнекке бейнеленген.
Сурет 12 – хан сарайындағы көркемөнер туындысы
Иранның сәулет стилі алтыға бөлінсе де, х.қ.ж.с. 12 ғасырында (18 ғасыр) Иранда "барокко" деп аталатын араласқан сәулет стилі пайда болды. Бұл стиль ұзақ уақыт бойы Иранның ғимарат салу жобасына әсер етті.
Х.қ.ж.с. 12 ғасыр (18 ғасыр) Иран үшін күрес пен мазасыздыққа толы ғасыр болды. Сефевидтер әулетінің ауғанның мардымсыз күшінен жеңіліс табуы жылдар бойы жойқын қантөгіс пен жаппай қырғынның болуына себеп болды. Бірақ 1735 жылы Надер шах Афшар билікке келді де, Иранды басқыншылардың қолынан азат етті. Ол "Афшарлар" әулетінің негізін қалады. Бұл әулеттен кейін Зенд әулеті билік басына келді. Осы дәуірлердің барлығы да қақтығыстар мен талас-тартысқа толы болды. Х.қ.ж.с 1200 жылғы (1785 жылғы) қақтығыстар барысында ресми түрде Қаджарлар әулетінің негізі қаланды. Олар шамамен жүз жыл бойы Иранда билік етті.
Қаджарлар әулеті кезінде Еуропамен байланыс жасау шарықтау шегіне жетті. Сауда-саттықтың дамуы және байыбына бармай Еуропаға еліктеу Қаджар дәуірінің ерекшелігі болып табылады. Осы әулеттің шахтарының бірі Насер ад-Дин Шах х.ш.қ.с. 1250 жылы (1834 жылы) Еуропаға сапар шекті. Оның Еуропадағы өмірдің сырқы көрінісіне қызыққандығы соншалықты Иранға қайтып келгеннен кейін еуропалықтарға еліктеп, Иранның сыртқы көрінісіне өзгерістер енгізді. Бұл өзгерістер алдымен сәулет өнерінде көрініс тапты.
Осы өзгерістердің жалғыз себебі Насер ад-Дин Шахтың Еуропаға бірнеше рет баруы деп айту дұрыс емес. Студенттерді Еуропаға оқуға жіберу, саяси қайраткерлер мен саудагерлердің Еуропаға сапарлары ирандықтардың Еуропаның өнерімен танысуына қолайлы жағдай тудырды. Басқа жағынан 18-19 ғасырлардағы Еуропадағы өнеркәсіптік серпіліс, еуропалық елдердің отарлық саясатының күшейтілуі Батыс елдерінің басқа елдермен салыстырғанда басымдылығы артты.
Осы жағдайды назарға ала отырып, сол заманғы Иранның ғимараттары мен байлардың үйлері еуропалық ғимараттарға еліктеп, солардың сәулет стилімен салынды. Тіпті сәулетші Мұхаммадхан Санеи ғимараттарды еуропалық ғимараттардың суреттеріне қарап салған. Бірақ олардың сүйенері жаңағы суреттер болғандықтан, еуропалық сәулет стилі ирандық сәулет стилімен үйлесімділік тауып, біте қайнасып кете алмады. Сондықтан кейбіреулер осы стильді "ирандық барокко" деп атайды. Өйткені Еуропадағы барокко стилінің кейбір ерекшеліктері Қаджар заманындағы Иранның сәулет өнерінде көрініс тапты.
Қаджарлар дәуірінде сәулет өнерінің бұрынғы стильдері Ираннан мүлде кетті деп айта алмаймыз. Өйткені базарлар, моншалар, керуен сарайлар, медреселер мен мешіттер салу шамамен бұрынғы стильдерді пайдаланылып салынды. Осы дәуірдегі жаңалық – қалалық сәулет өнері болды. Оны көбіне салтанат сарайлары, әскери орындар мен әскери казармалардан көруге болады.
Сурет 13 – Қазвин дарбазасы
Осы дәуірде үлкен қалаларға кіре берісте безендірілген дарбаза салу әдетке айналды. Қалаға келіп тірелетін әрбір үлкен жолдың бойына дарбаза салынды және сол дарбазаның аты қаланың атымен сәйкес болды. Мысалы Қазвиннен Тегеранға келетін жолдың бойындағы дарбаза "Қазвин дарбазасы" деп аталды. Бұл дарбазалардың аркасы кафель және алебастрдан жасалған жапсырмалармен безендірілді және тәуліктің белгілі бір уақытында халықтың жүріп-тұруы үшін ашылып тұратын. Бірақ "барокко" деп аталатын сәулет стилі шахтардың Тегерандағы сарайларында көрініс тапты. Тіпті Қаджар әулеті құлатылғаннан кейін де осы стиль сақталып қалды. Тегеран жылдар бойына Насер ад-Дин Шахтың кезіндегі үйлесім таба алмаған стильдің құрсауында қалды.Қаджар дәуірінде ғимараттар әртүрлі кафельдер және суреттермен безендірілген. Кафельдің бетіне жағылатын жылтырақ бұрынғы кезеңдерде әртүрлі металдар мен минералдық заттардан алынған болатын. Кафельдің бетіндегі түстің әртүрлі болуы себебінен олар көп жағдайда араласып кетіп отырған. Ресейден дайын қалыпқа салынған жылтырақтардың әкелінуі Ирандағы кафельдердің сапасын арттырды. Кафель түсінің қанық болғандығы соншалықты оның әшекейі жүздеген жыл бұрын салынған ғимараттан көнелеу болып көрінді.Бірақ кафель бетін жобалауда бұтақтар, жапырақтар және гүлдандағы роза гүлін салу бұрынғы лалагүл мен лотос гүлдерінің орнын басты. Еуропалық шілкеулер, сарайлар, тіпті диірмендердің суреттері кафельдердің бетіне салынатын болды. Бұл суреттер осы замандағы сәулет өнері өзінің бірегейлігінен айырылғандығын көрсетеді. Хиджабсыз әйелдердің суретін кафель беті мен қабырғаға салу кең таралды. Сөйтіп Иранның сурет өнеріне жаңалық енгізілді.
Сәулет өнерінің "ирандық барокко"стилінің тағы бір ерекшелігі мұнда пирамида пішіндес шатыр, римдік аркалар және гректің стилімен капительдер салу кең таралды. Бұл бастамалар Иранның сәулет өнерімен жарасымды үйлесім таба алмады. Осы дәуірдегі сәулет өнерінің айқын үлгісі – Тегерандағы "Гүлістан салтанатты сарайлар кешені". Ол Насер ад-Дин Шах кезінде еуропалық сәулет стилінің әсерімен салынды. Бұл кешен әртүрлі стильдермен салынған ғимараттардың жиынтығынан тұрады. Мұнда жеке резиденция, орталық сарай, аза тұту рәсімдерін өкізетін орын, шахтың қазынасын сақтайтын мұражайлар орналасқан. Айна сынықтарымен безендірілген зал, кітапхана, фарфор ыдыстар орналасқан зал және Шамс ол-Амаре ғимаратын да осы кешеннен көруге болады. Бұл кешен қазір Тегеранның тарихи бөлігінде орналасқан. Бұл ескерткіштердің көбі ежелгі Иран, Ислам дәуірі және батыстық сәулет стильдерінің жиынтығынан құралып, әртүрлі әшекейлермен безендірілді.
"Иран сәулет өнеріне шолу" атты кітапта былай деп жазылған: "ирандық барокко" стилінің ерекшеліктері бұл стильдің әртүрлі стильдерден әсер алуы себебінен әралуан болып келеді. Сарайдың кіре берісіне орталық баспалдақ салу және оның көтеріле бере екіге бөлінуі Ресей сәулет стилінің әсері болып табылады.
1.2Дәстүрлі иран костюм элементерінің жүйеленуі және жіктелуі
Кесте 1 - Дәстүрлі иран киімінің жіктелуі және жүйеленуі
Сыртқы түрінің сипаттамасы
4
Тік пішімді, атлас матасынан дайындалған, қыздарға арналған туника-көйлек. Алдыңғы бой, артқы бой да тұтас пішілген. Мойын ойындысы әдіптелген. Жағасы жоқ. Жеңі тұтас пішілгін.
Жартылай қынамалы зығыр матасынан дайындалған, қыздарға арналған туника-көйлек. Алдыңғы бой тұтас пішілген. Жеңі қондырмалы бір тігісті. Жағасы қондырмалы тік жаға. Бұйымның екі жанынан жармамен өңделген.
Киімнің сыртқы түрі
3
Киім аталуы
2
Туника - көйлек
Туника - көйлек
№
1
1.
2.
1-кесте жалғасы
4
Атлас матасынан дайындалған қыздарға арналғаншаровар деп аталатын шалбар түрі. Шаровар белі манжетпен өңделген. Шаровар балағы декоративті ызбамен өңделген. Шароварда тек жан тігісі бар, конструкциясы үшбұрышты.
Мақта матасынан дайындалған, қыздарға аранлған шаровар түрі.
3
2
Шаровар
Шаровар
1
3.
4.
1 - кесте жалғасы
4
Велюр матасынан дайындалатын қыздарға аранлған күртеше. Алдыңғы бойы тұтас пішілген, бір өңірлі. Артқы бойы тұтас пішілген. Жағасы тік, тұтас пішілген. Жеңі қондырмалы, бір тігісті. Күртеше өңірі, етегі, жең ауызы өрнекпеп әрленген.
Эаккард матасынан дайындалған қыздарға арналған жилет. Алдыңғы бой декоративті түймеліктермен әрленген. мойын ойындысы, етек шеттері ызба баумен өңделген. Бұйы толығымен қрнекпен әрленген.
3
2
Күртеше
Жилет
1
5.
6.
1-кесте жалғасы
4
Бет терісін ыстықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АЛМАТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Жеңіл өнеркәсіп және дизайн факультеті
Дизайн кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Иран халқының дәстүрлі киімін зерттеу негізінде ұлттық әйелдер костюмінің коллекциясын жетілдіру
Орындаған:
050726 ЖӨБКБжҮ мамандығының 4 курс студенті
Кентбаева А.С. ____________________ _____ _____________ 2012 ж. (қолы)
Жетекшісі:
т.ғ.к.доценті
Мұратаев Қ.Қ. __________________ _____ _____________ 2012 ж.
(қолы)
Қорғауға жіберілді:
Дизайн кафедрасының меңгерушісі, т.ғ.к.
Нұржасарова М.А. _________________ _____ ______________ 2012 ж.
(қолы)
ЖӨжДФ деканы
Құрманалиев М.Қ.
__________________ _____ ______________ 2012 ж. (қолы)
Алматы 2012
Мазмұны
Кіріспе
Иран ұлттық костюмі–шығармышылықтың сарқылмас бастауы ... ... ...
Иран халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын талдау ... ... ... ... ...
Дәстүрлі иран костюм элементтерінің жүйеленуі мен жіктелуі ... ... ... ..
Дәстүрлі иран костюм элементтерінің шығармашылық көркем әшекейленуін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қызметіне байланысты киім элементтерін пішіні және конструкциясы бойынша талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Дәстүрлі мата түрлеріне талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Иран халқының костюмдерін қайта өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Дәстүрлі иран әйелдер костюмінің көркем бейнесін жетілдіру ... ... ... ..
Сән бағытын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Коллекцияның көркемдік бейнесін дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Үлгінің техникалық эскизі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Үлгінің сыртқы көрінісін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Материалдарды конфекционирлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Конструкторлық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Құрастыру тәсілін таңдау және негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сызбаны тұрғызу үшін керек пішіннің өлшем нышандарын таңдау және негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кеңдікке берілген қосымшаларды таңдау және негіздеу ... ... ... ... ... ...
Дәстүрлі иран костюм конструкциясының негізгі сызбасын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Құрал-жабдықты таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Өңдеу әдісін таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Түйінді өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
Қолданылған әдебиет тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жобада зерттелетін объект иран халқының дәстүр-салтын зерттеу негізінде алынған қыздарға арналған тарихи иран костюмі қаралады. Ирандардаң мәдениеті өз тамырларын ондаған мыңжылдықтарға бой тартқан тереңнен алады. Ирандардаң ұлттық киімі Азия халықтарының киімінен өзіндік бейнесімен өзгешеленеді. Соншама көптүрлілік жергілікті жерлер мен климаттық жағдайларға байланысты қалыптасып отырған.
Иран ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы ортаға, тіршілікке бейімделген халық мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады. Киімді әшекейлеу, жағасына, өңіріне, етек-жеңіне кесте тігіп, оқа бастыру, зерлі жиектер жүгірту, киімді безендіруге қымбат металдар мен асыл тастардан түзілген әткеншектерді пайдалану көбіне әсемдікке құштарлықтан емес, дала қауымында жеке меншіктің пайда болуымен байланысты үстемдік етушілердің байлығын, әлеуметтік өміріндегі алатын орнын баса көрсету қажеттігінен туған болуы ықтимал.
Иран халқының ұлттық киімдері өте әдемі және әсерлі, ол тек ерекше жарықтықпен ерекшеленіп қана қоймай, қарапайымдылық, уйлесімділік және де үлкен түрлілікпен ерекшеленеді. Ғасырлар өте келе ұлттық киім үлгілері заман талабына сай өзгеріске ұшырай келеді, алайда ұлттық киімнің түпнұсқасы сақталуда. Негізінен Иран халқының дәстүрлі киімі қазірге дейін сақталынылып келуде, ол иран халықының заттық мәдениетiндегi белгiлi ортақтық туралы куәландырады.Тек қана: аяқ киім, бас орамалдары, жеке әшекейлері және т.б. элементтері ғана өзгереді және үнемі өзгерістерге ұшырап отырады.
Бұл жұмыстың маңыздылығы ұлттық иран костюміне, яғни демонстрациялық объектке қызығушылықты арттыру, өйткені ол жыл
шараларда міндетті атрибут болып табылады.
Дипломдық жобаның мақсаты қыздарға арналған дәстүрлі иран костюмін ғылыми-зерттеу және иран халқының салт –дәстүрін, мәдениетін, көркемөнерін зерттеу негізінде коллекция жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер жасалды:
иран ұлттық костюмін зерттеуге арналған ғылыми әдебиеттерге, шығармашылық көздерге, баспа басылымдарына, интернет-ресурстарға шолу жасау;
иран ұлттық киімінде конструктивті – композициялық шешімдерін
зерттеу, ерекшелігін байқау, киімнің өңделуіне мән беру;
конструкция және декор, композиция элементтері мен құралдары
арасындағы заңдық өзарабайланысты анықтау;
коллекцияның көркемдік бейнесін дайындау.
Ұлттық костюм – бұл ғасырлар бойы жиналған, баға жетпес, ажыратылмайтын халық мәдениетінің игілігі. Өзінің даму кезеңінде ұзақ жолдан өткен киім тарихпен және жасаушылардың эстетикалық көзқарастарымен тығыз байланысты. Костюм өнері ұлттық, халықтық дәстүрден алшақ дами алмайды. Дәстүрді зерттей тұрып, қазіргі костюмнің жанры мен кез келген түрінің прогрессивті дамуы мүмкін емес.
Дизайнерлердің жаңа шығармашылық қайнар көзі – кез келген объект болуы мүмкін, соның ішінде ұлттық костюмдер де кіреді. Ұлттық костюмның негiзгi құндылығы оның шектi қызметінен, пiшiн мен құрылымы логикалық, ұтымдылық пен орындылық және әр түрлi сәндiк ресiмдеудiң қабылдауларында сырт пiшiнi алуантүрлi нұсқалардан тұрады.Халық өнерiн шығармашылық өңдеу мен зерттеу қазiргi костюмды жаңартуға және өндiруге, онда ерекше ұлттық бейне жасауға мүмкiндiк туғызады. Пішімнің эстетикалығы, сонымен қатар функционалдығы, тұтастылығы, рационалдылығы, осының бәрі кез келген ұлттық костюмге тән. Ұлттық костюм – нақты аймаққа тән, дәстүрлі киім жиынтығы. Ол пішімнің ерекшеліктерімен, мата фактурасы және колоритімен, композициялық-пластикалық шешімімен, сонымен қатар костюм құрамымен және оның әр түрлі бөліктерін кию тәсілдерімен ерекшеленеді.
Адам қоғамының дамуына және жаңа тарихи қоғамдастықтар пайда болуына байланысты адам киімі де түбірімен өзгеріп отырады. Қоғамның дамуымен, мемлекеттің пайда болуына, сондай-ақ тарихи формацияның өзгеруімен костюм түрлері де күрделене, жетілдендіре түсті. Ұлттық костюм – белгілі бір халық, қоғамдық топ немесе сол дәуірдегі киімнің тұрақталған қалпы. Костюм дәуірдің эстетикалық мінсіздігін анықтайды. Костюм адамды әр елдің ішінен сырт көзге заттай, кәсіби және басқа белгілер бойынша ерекшелетеді.
Әр ел ою-өрнектермен күнделікті тұрмыста пайдаланылатын заттар және төсек-орын, киім-кешек, ыдыстар тағы басқалар әшекейленген. Кесте тігу, тоқымашылық, өру өнері, ағаш бетіне күйдіріп ою салу немесе зергерлік, керамикалық, т.б. кең түрде қолданылды. Мұндай алтыннан айрақша күрделі өрнектер салынып жасалған заттар үстем таптың пайда бола бастауын, таптық қауымның өзгере бастауын көрсетеді. Алтыннан нәзік өрнектермен істелген диадема, аңшылықты бейнелейтін көріністер, адам бейнесі, жыртқыш аңдар мен мифтік жанды заттардың өрімделген, ою-өрнектелген күрделі композициясының барлығы, сол кездің өзінде-ақ өнердегі шындық негізді салыстырып қарағанда, техникалық және көркемдік жағынан жоғары қолөнершілікке қолы әлдеқайда ерте жеткендігі байқалады.
Демек, ою-өрнектермен әшекейлеп бейнелеушілік қандай уақытта болмасын халықтың дәстүр негізінде сақталды.
1Иран ұлттық киімі өнердің таусылмас көзі
Киім тарихы ерте кезден біздің уақытқа дейін барлық адамзат тарихының айнасы болып табылады. Әрбір мемлекет, әрбір ел дамуы уақытына байланысты адамдар киімдеріне спецификалық ерекшеліктерін қалдырады. Сән тарихы киім тарихы сияқты ежелгі болып келеді. Ерте уақыттарды киімді тек табиғаттың қауіпті факторларына қорғану үшін пайдаланса, кейін келе эстетикалық және стилизация жағы да қарастырылды.
Ерте кездердегі қауым. Ерте кезден адамдар өздерінің тәнін жасыруға тырысты, бұл олардың ұят сезімінің болғанын білдіреді. Алайда, бұл түсінік жеткіліксіз болып табылды, яғни кейбір тайпалар (мысалы, Австралия аборигендері,Отты Жердің индейцтері және т.б.) әлі уақытқа дейін табиғи факторларының қаталдығына қарамастан жамылғысыз жүреді. Тіпті амулет адамзаттың жалаңаш денесі мен қоршаған орта арасындағы шек болғандықтан, өз уақытында киім болып табылған.
Берілген археологиялық қазбаларға қарағанда киім адамзат қоғамының даму кездерінде пайда болған. Ең алғашқы жамылғы ретінде адамдар үшін аңдар терісі болған. Ол терілерді өңдеу үшін мустье дәуіріне жататын (100-40мың жыл бұрын) құрал-жабдықтар (пышақ, тескіш темірлер) пайдаланған. Ең бірінші киім түрлері бөкседен байланатын жамылғылар және жадағайлар болған. Кейін келе белге екі ұзын теріні байлай отырып аяқтарын тікендерден сақтаған, содан шөлкилер пайда болды. Дәл солай қолдарын қорғау үшін де арнайы дайындады. Сөйтіп сол бөліктерді жинай келе, яғни өсімдік талшықтарымен біріктіре келе киім пайда болды.Археологиялық жазбаларға қарағанда тігілген киім жоғарғы палеолитте пайда болған.
Ежелгі Шығыс. Ежелгі Месопотомияда ткац өндірісіне негізгі шикізат болып қой және ешкі жүні қолданылған. Сыртқы түріне немесе сапасына қатысты жүн маталарының әртүрлі түрлері біздің уақытқа дейін жетті. Әсіресе, пурпурмен боялған маталар бағаланған.
Шумерде негізгі ерлер киімі туника және бел жамылғылары болған. Туника өз кезегінде жеңсіз жейде немесе қысқа жең түрінде ұсынылған. Бел жамылғысының жаймасы 4-тен-9 шынтақ мөлшерінде болған (2-4,5метр) және шашақтармен өңделген. Көп жағдайда оны денеге айналдырып орап, белбеумен бекіткен. Сырт киім ретінде тікбұрыш формалы жадағай болған, оны кеудеге ызбамен байлап немесе денеге орап оң қолды ашық қалдырған.
Әйелдер киімі ерлер киімінен аз ерекшеленген. Әйелдер туникасы ерлер туникасынан ұзынырақ болған, ал жоғарғы жағы сәл тырысқан болған. Бірнеше горизонтальды жаймалармен біріктіріліп тігілген және әрқайсысының ені 0,5метр болған, жоғарғы жайма кей кездерде оралып белбеу қызметін де атқарған.
Антика. Ежелгі Грецияда негізгі шикізат ретінде киімді дайындауға зығыр қолданылды. Негізінен тоқу жұмыстарымен әйелдер айналысқан. Дайын матаны ағартқан және бояған. Оңтүстіктер сияқты гректер де қанық түстерді ұнатқан (қызыл, жасыл түстердің бірнеше реңктері және т.б.). Қайғылы оқиға кезінде қара, сұр, қара жасыл түсті киімдер киген. Салтанатты мейрамдарға арналған маталар – ақ түсті, ал ең қымбат – пурпурлы. Киімдерді кестемен әрлеген (кей кездері толығымен немесе киім шеттеріне) және оған қосымша алтындармен өңдеген.
Ерте ортағасыр. Ерте ортағасырдың киім үлгісіне европалықтардан қалған киім үлгісі жатады. Оған үлбірлі және былғары жадағайлар жатады. Бірінің үстінен қабаттап киетін ұзын немесе қысқа туникалар, және теріден дайындалған жадағай немесе матадан тігілген жадағайлар жатады. Шалбарлардың қысқасы яғни тізеден төмен немесе ұзын түрі яғни тобыққа дейін былғары шөлкиге кіріп тұрған.
Кейінгі ортағасыр. Ортағасыр адамдарының киімдері қауымның әлеуметтік шегімен және эстетикамен ерекшеленді. Киімдердің өзгеруіне шығыс сән үлгісінің европалықтарға әсер етуімен сипатталады. Костюмдердің үстіне түскен ассиметриялы суреттер көптеп кездесті.
Жаңа ғасыр. 19ғасырда булы және электрлі машиналардың шығуына байланысты мануфактурлы технология жаңа деңгейге шықты. Киімдер машиналар көмегімен дайындалып, тұтынушылар үшін қолжетімді болып табылды. Осыған дейін киімдер дөрекі өңделген маталардан шыққан, ал жұқа маталардан тігілген кимідерді тек ақсүйектер мен бай адамдар ғана тұтынған.
Ұлттық киімге келетін болсақ әр елдің мәдениетінің ажырамас бөлігі болып табылады. Біздің уақытқа дейін сақталған костюмдер әртүрлі мерекелерге байланысты киілген. Ұлттық киімнің эстетикалық және утилитарлық қызметтері, киімнің үстіне түскен әртүрлі ою-өрнек түрлері, симметриялы ассиметриялы суреттердің орналасуы және басқа да қолданбалы өнер түрлері ұлттық киімнің нақышын туғызып, ерекшелік берген. Ол ұрпақтан ұрпаққа мұра ретінде беріледі. Ал күнделікті киімдері аз сақталған.
Ұлттық киімнің негізгі құнылықтары болып киімнің конструкциясының қарапайымдылығына қарамастан, сыртқы көрінісінің әртүрлі декоративті әрленуі қолданбалы көркемөнердің ұтымдылығын көрсетеді.
Ою үлгісі балық, құс, аңдардың бейнесі яғни зооморфты үлгіде қалыптасты. Күрделі симметриялы өрнек – атақты шығыс арабескасы пайда болды. Олардың бiр қалыпты мақамы бар күрделi композициялықтар, қайталанғыштық элементтер қызу айқындылықтармен ие болды. өрнек бұл – көзге арналған әуен! деп босқа айтылмаған. Бұл көркемөнерлер шындықтың әлемiн шартты қамтып көрсеттi, нақты өмiрдiң дөрекi әлпетiне сақтаушысымен табиғат болатын тамаша әдемiлiктiң заңдары бойынша түстер және өсiмдiктердiң мәңгi ғажайып әлемi дұрыстанатын айнамен қызмет көрсеттi.
Дәстүрлi ирандық костюмдерді 16-шы жүз жылдық миниатюраларында көруге болады. Байқауымызша олар киімдерді көптеген қабаттармен киген. Басқаша айтқанда, әйел киiмдерінің жиыны да бірнеше қабаттан тұрды.
Парсылық миниатюралық картиналардан байқауымызша киімдер негізінен төрт бөліктен тұрған: шалбар, жейде, шекпен немесе пальто және әртүрлі бас киім жамылғылары. Пальтоның бел бөлігінде бүкпесі бар, алдыңғы бөлігінде етегіне дейін ашық, жеңі ұзын болған. Кей кездері оның ұзындығы тізеге дейін жеткен. Шалбарлары тобыққа дейін ұзын және кең болып келген.
Сол кездері кең тараған матаның түрі мақта мата мен жібек болғандықтан олардың киімдері де сол маталардан дайындалған. Персиялық миниатюралық картиналардан байқауымызша киім түстеріне олар жасыл, сары, көк, қызыл, қоңыр, күлгін түстерін пайдаланған.
Кездеме үшiн қолданылатын бояулар өсімдік немесе жануарлардан алынды. Тарихтарға сүйенетін болсақ көпшілік илам әйелдері киімдерін жасырын түрде киюге тырысты, яғни мысалы Персияда жабынудың негізгі үш түрі кең тараған: ұзындығы тобыққа жететін үлкен орамал немесе плащ, бетті жауып тұратын шымылдықпен кішкентай орамал немесе шымылдықсыз кішкентай орамал және көзге арналған жабындымен ұзын тік төртбұрышты мата бөлігімен бірігетін орамал.
Дамбалдарды Исламда ерлер де әйелдер де киген. Дамбал ұзындығы кем дегенде тізеден төмен болуы керек деген (пайғамбардың дәстүрi) бiрнеше хадистар бар.
Әйелдер үшiн (қарапайымдылық киімі) хиджаб кию мiндеттi болған. Ережелерге сәйкес, олар ұзын етектi киiм киюге және жарық косметика қолдануынан iркiлуi керек. Ауылшаруашылық және қала тұрғындарының басым көпшiлiгi дәстүрлi Иран киiмін киеді, және бұл исламның заңдарға және салттарына адалдықтың әсер ету өкiметтермен мадақталады. Турист үшiн (тырсимаған) ұзын шалбарлар жеткiлiктi немесе ұзартылған белдемше болады, ұзын жеңi бар көйлек немесе жамылғы, сонымен бiрге баста орамал. Қалалар бойынша сапарлар уақытында мiндеттi түрде сайып келгенде жамылыңыз, қонақ үйлердiң ауыз үйлерiндегi немесе базарларда сатып алуларды iске асыруда. мешітке немесе әулие-әнбие орындарында бет перделер және жабық киіну әйел адамдары үшін міндетті болып есептелген. Сонымен бiрге еркектер үшiн де жеңсiзкиімдер, шорт және майктер бұл жағдайда қолайсыз болып есептелген.
Иранда түрлі этникалық тобтарға жататын әртүрлі елдердің жатады, және әр елдің өзіне тән ұлттық киімі бар. Климатының ыстықтығына байланысты киімдерінің пішімінің және стилінің қарапайымдылығы барлық иран ұлттық киімдерін біріктіреді.
Ислам заңдары бойынша әйел адамдар өздерінің бет-бейнесін жамылғымен жасыру қажет. Иранның кейбір аумақтарында әлі күнге дейін чадор (чадра ) деп аталатын әйел адамдарының бет-бейнесі мен тұлғасын толығымен жабатын жамылғы киеді. Парсы шығанағының оңтүстік аумақтарда әйел адамдар арнайы қара маска киген.
Фольклорлы киімдер үлкен көлемде Каспий теңізінің жағалаудағы облыстарында мақта және зығыр маталарынан тігіледі. Көптеген көгалдандырылған жазықтықтарда жібек құрттары үшін мекен және жем болып табылатын, тұт орманының көлемді отырғызуларын көруге болады. Негізінен жібекттен тігілген киімдер мерекелік болып саналған. Иранның орталығында орналасқан Йезд қаласында йездің белгілі жібек маталары дайындалады.
Ирандықтар гүлдерді жақсы көреді және әрбір ирандық үйлердің айналасынан раушан, қалампыр және басқа да әсем гүлдерді байқауға болады. Бұл гүлге деген махаббат әйел адамдардың әртүрлі ашық түрлі түсті көйлектерінен де байқауға болады. Барлық әйел адамдар дерлік әр костюмге тік силуэттегі панталон немесе шалбар киген.
Негізінен әйел адамдардың фольклорлы киімдері шалбар, өте кең көлемдегі белдемшелер және оның үстінен киетін туника тәріздес ұзын жеңді кең көлемдегі көйлектерден тұрады. Туникалар әртүрлі түсте, ұзындықта және пішімде болуы мүмкін. Гилян иранның солтүстік-батыс аумақтарында мысалы, бөксеге дейін жететін қызыл туника беліне қызыл-сары жолақты ұзын белбеу байлаған. Бұл жерде белдемшелері ақ түсті болған және шеттері қызыл, көк, жасыл немесе қара шеттікпен өңделген. Бұл костюмге қызыл шалбар киген. Тегеран жанындағыЛуристан қаласында тізеге дейін жететін кең туника түсі бойынша сәйкес келетін шалбармен киілген, ал белдемше болмаған. Парсы шығанағының жағалауына жақын орналасқан Бендер-Аббас қаласының оңтүстік аумақтарда қызыл және көгілдір түсті туникалар тобыққа дейін жеткен. Туника сыртыынан жіңішке жолақты жеңсіз күртеше киген. Бастары арқадан өтіп алдынан ішке байланатын ұзын орамалмен байланған. Пәкістан шекарасына жақын аумақтарда туникалары ұзын түсті жолақты ызбамен әрленген. Өрнектері және түсі тұрғылықты салт-дәстүрге байланысты болған. Шалбар және туника шеті ызбамен әрленген.
Исламдық Республика Иранда әйел адамдардың еркін пішіндегі тізеден төмен халат тәріздес (Иранда оны манто деп атайды) киім және орамал немесе шарф түрінде толығымен шашты жауып тұратын бас киім киген. Бұл манто және орамал жиынтығын хиджаб - исламдық киім түрі деп атаған. Иранда тағы бір бас киім түрі – капора түрінде орындалатын макнэ деп аталады. Аяқты толығымен киімнен көрінбеу керек,ал қолдары білезікке дейін жабық болу керек.
Иран елінде ер адамдар мен әйел адамдар бөлек қоғамдық көлікпен жүреді, бұл жағдайда да әйел адамдар үшін жабық киіну, яғни хиджаб кию міндетті. Егер мешітке баратын болса, толығымен жабық киінген жөн. Рамазан айында ирандықтар ораза ұстайды. Рамазан айында дүкен, ресторандар жұмыс істемейді, және рамазан айында темекі шегу қатал түрде тыйым салынады. Демалыс күні болып жұма күні саналады. Қоғамдық жерлерде темекі шегу және алкогольды сусындар ішу қатал түрде тыйым салынады. Сойлесу кезінде жақын ұстау иран мәдениетіне жат нәрсе.
Киім кию және мінез-құлықтан да шектеу – иранның көпғасырлық салт-дәстүрі болып саналады және ирандықтарға оны ұстану мүлде қиындық туғызбайды.
Иранда әр ұлт өкілі өзінің салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын сақтауға тырысады. Бірақ, мұсылман елі болғандықтан, барлық қыз-келіншектер бастарына орамал тағуға міндетті. Парсы әйелдері бір түсті қара киім киеді, ал жергілікті түркмендер үлкен ала орамал, ал қандастарымыз көбіне ақ жаулық тағады. Тек тұрымыс құрмаған жас қазақ қыздар ғана гүлді, сәнді түрлі-түсті орамал тағады. Сондықтан көшеде келе жетқен әйелдің киімінен-ақ қай ұлттан екенін айыруға болады.
Хиджаб (араб. حجاب —жамылғы) — Батыс Европада бұл түсінік мұсылмандардың шаштарын жасыратын бас орамалы деп түсіндіріледі. Кең мағынады әрбір әйел адамдарының киімдері дене бітімі мен шаштарын жасырып тұру керек. Терең мағынада исламда бұл анықтама әйел адамдарының қоғамда тек беті мен қолдарының ұшы ғана көрініп қалған дене бітімін көрсетпейіт киім кию ережесі болып табылған.
Никаб (араб. نقاب —жамылғы) — қара түстен тігілетін көзді ғана ашып тұратын жабынды.
Паранджа, бурка́, бурга (араб. برقع) — никаб нұсқасы, әйел адам бұл киім түрінде толығымен матамен жабынған, ал мусылман көзі тормен жасырынған (чачван немесе чашмэ).
Абайя, абая (араб. أباءة) — әйел адамдардың иығынан аяғына дейін жауып тұратын ұзын, қара түсті, жеңмен, белбеусіз жоғарғы киім. Жиі никабпен біріккен ансамбль құрады. Тұрмыс құрмаған қыздар абая орнына шмаада немесе шаль киген.
Джилбаб, джилбааб (араб. جلباب) — әртүрлі түсте болатын қол мен аяқта жауып тұратын жабық, жайлы жоғарғы киім түрі.
Чадра́ (перс. چادر) — қара, ақ немесе көк түсті болатын беттерін ашып жүретін жеңіл орамал. Негізінен шииттерде кеңінен таралған.
Буркини (англ. burqini —burqa + bikini біріккен сөзінен шыққан) — лайкрадан дайындалатын денені жауып тұратын мұсылмандарға суға түсуге арналған киім түрі.
Сурет 1 – буркини киім түрі
Шаровар, шалвар (перс. شلوار) — ерлерге және әйелдерге арналған кең, ромб тәрізді, жоғарғы жағы кең болып келетін, жан тігіссіз ұзын шалбарлар. Бөкседе тоқылған баумен байланады.
Тюбетейка, такыя (тат. Түбәтәй) — ерлерге және әйелдерге арналған төрт бұрыш немесе домалақ болып келетін бас киім түрі. Кестемен немесе әртүрлі әсем моншақтармен әрленген.
1.1Иран елінің салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы
Иран (1935 жылға дейін Парсы елі), Иран Ислам Республикасы — Азияның оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан мемлекет. Ирак, Азербайжан, Армения, Ауғанстан, Түркменстан мен Пәкістан елдерімен шектесіп жатыр. Иран елінің салт-дәстүр, әдет-ғұрпы мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан. Ерте кездердегі құрылған салт-дәстүр, ырымдары әлі күнге дейін сақталған, сонымен қатар этникалық топтың өмірінің бір бөлігін құрай отырып, олардың сана-сезімінде қалыптасып, шығыс менталитетін құрады.
Үйлену тойы.Иранның барлық үйлену тойларының салт-дәстүрлері тікелей дінмен байланысты болған, сонымен қатар қазіргі уақытқа дейін де сақталған. Қазіргі уақытта ирандық салт-дәстүр бойынша жастар ата-аналарының рұқсатынсыз да өздеріне сыңар табуға болады. Үйлену алдында жақын қатынас, ащынаның болуы қатал түрде тыйым салынып, заңмен қаралған. Күйеу жігіт үшін негізгі талап болып ата-анасынан тәуелсіз жұмысы, жеке үйінің болуы. Салт-дәстүр бойынша күйеу жігіт той алдында қалыңдығына өте қымбат (магрие деп аталатын) сый сыйлаған. Бұл сый алтын әшекей немесе уй болуы мүмкін. Қалыңдық ата-анасы қалыңдық төсек-орнын сатып алады. Қалыңдық төсек-орны болашақ жанұя ретінде шаңырақтарына керекті жиһаз, текстильді керекті заттар, болуы мүмкін. Төсек-орын өлшемі ереже бойынша құдаласуға дейін екі жақтың келісімімен жүреді. Үйлену тойына дейін болашақ баланың еш кеміссіз тууы үшін, жас жұбайлар анализге қан өткізеді. Егер ол анализ өтпесе, үйлену тойы болмаған.
Ислам некеде ерте кiрудi кеңес бередi, сондықтан жас жұбайлардың орташа статистикалық жас шамасы - 20-21 жыл. Некеге турада қалыңдықтың пәктігі міндетті болып саналған. Ереже бойынша үйлену тойы алдында күйеу жігіт қалыңдықтың тек беті мен қолын көре алады. Ирандық үйлену тойы екі ырым бойынша өткен: дін және әкімшілік мемлекеттік тіркелу. Үйлену тойы әдетте мешітте емес күйеу жігітің үйінде болған, ал мешіт өкілі және нотариус үйге шақыртқан. Әдетте ирандықтарлың үйлену тойлары өте үлкен (200-300адам) болған.
Сурет 2 – мерекені тойлау кезі
Иран көркемөнері. Луристан қолалары. Төл мәдениет Иранның батысында Луристан таулы аумағында ашылды. 1920 жылдары Тегеран, Лондон, Нью-Йорк, Париж қалаларында белгісіз тәңірлер, қиял- ғажайып заттар, аңдар бейнесі керемет орындалған қола заттар антиквар нарығында пайда болды.
Сурет 3 – қанатты арыстан бейнесі
Табылған олжалар тұрғындар қолдарымен істелген. Тек бірнеше онжылдықтан кейін ғана, 1960жылдардың басында әдебиетте луристандық қола атауын алған ескерткіштер мен көне мәдениетті археологиялық зерттеу үшін ғалымдар қол жетпейтін Луристан ауданына түсудің сәті түсті. Бұл б:э.д. XII—IX ғасырларға жататын салттық балталар, қанжарлар, қайрақ тастар үшін қаламдар. Б.э.д VIII—VII ғасырларға жататын кейінгі табылған олжалар арасында жылқы әбзелдері көптеп кездеседі.
Сурет 4 – тәңір түріндегі пұт бейнесі
Жануарлардың айқын суреттерi бұл заттарды көркемөнер шығармасындағы утилитарлы тағайындауға айналдырады. Өсімдік тектес ою-өрнекпен әшекейленген таспа төріздес түйреуіштер жиі кездеседі, сонымен бірге аң және қиял-ғажайып жыртқыш аңдармен құстары бар адам пiшiндi тәңiрлердiң түрiндегi (пұттар деп аталатын) жалауларды ұшар бастарымен жиi кездеседi.Луристан ұсталары металлургия саласы ежелгі салты болған. Олар жылқы әбзелі және тағы да басқа сауда заттарын тек өздері үшін ғана емес, әртүрлі тайпа патшаларына және көсемдеріне тапсырыс бойынша қаруларды жоғалтылған балауыз үлгi бойынша құю техниканы пайдалана отырып әзiрледi.
Қабырға кескiндемесi. Мұсылмандық Иранда бейнелеу өнерiнiң дәстүрлерi жоғалмайды. Нишапуредегі археологиялық қазбаларда - iрi экономикалық және мәдениет орталығы саманид мемлекетiнде, сарай құрылымдарынан қабырға кескiндеме ескерткiштерi ашылды.
Сурет 5 – қабырғаға түскен арыстан бейнелері
Стильнiң жетiлулерi туралы XII—XIII ғасырларда Саве, Рея және басқа да қалаларда болған кейінгі уақыт ескерткіштері куәләндырады. Бұл уақыттың бейнелеу өнерi аңыздар және ертегiлердiң түрлерi, сарай маңындағы өмiрдiң сахналары, классикалық поэзиядан сюжеттерiмен Шах-наме Фирдоуси, Хамсе Низамиды тағы басқалар толтырылған. Иран ұсталары әртүрлі өнердің түрлерінің үйлесуіне тырысады, олардың шығармаларында жазуларды қосатын бейнелеу және оюлардың сәйкестігі кездеседі. Мұндай тiркестiң айқын мысалы қол өнерiнiң заттары жиһаздар және ғимараттардың әшекейi үшiн кең қолданылған үлгілер соның iшiнде керамика болып табылады.
Керамика. Мәдениеттiң қарқынды дамуы XII ғасырдың екiншi жартысына дейін созылады. Керамика өндірісінің құлпыра гүлдеуі Рей және Кашан қалаларының бастаушы орталық болғанына басталады. Мұнда қара суреттерімен пiл сүйегінен мөлдір түсті тамаша сауда заттары жасалды. Бедерлi өрнегi бар жабулы көгiлдiр ақық глазурьлермен сауда заттары кездеседi. Нобай бойынша терең суретi бар суарылатын керамика кең таралған. Әртүрлі сауда керамикалық заттарының әшекейлерінің арасында полихромды минаи жазбалары және шамдар үлкен әсер туғызады. 1300жылғы Абу-л-Касима Абд-Аллаха ал-Кашанидың минаи қолжазбасы мен аспа шамды дайындау туралы рецептісі минералогиялық трактатында белгілі.
"Минаи". Тек қана Иранда жеңіл балқығыш эмаль бояулармен жылтыр техника қолжазбасы дамыды, минаи (парсы тілінен – эмаль) екi жүз жылдықтарда салыстырмалы түрде көп қолданылмаған. Қолжазба муфель күйдіруімен кезектесе отырып, жоғары сапалы фарфорды массадан сауда заттарына бірнеше әдіспен қолданылған. Жарық, таза бояулар сәл көгiлдiрлеу немесе пiл сүйегiнiң түсiндей ашық фондарда анық көрінді. Суреттiң шеттері қара сызықпен жүргізілді. Негiзiнде қол қою керамикада әдемi ықшам сурет болып табылды. Мысалы, орталық медальде композициялығын адамдардың отыратын фигураларының төрт сыңарлы және оюлармен толықтыратын Чаштың бiр салт аттының суретi жиi жайғастырылды.
XVI—XVII ғасырлар кiлем тоқымашылық үшiн алтын уақыт болды. Бұл уақытта тоқымашылардың ғасырлар бойы жиналған техника әдістері, жоғары білгірлігі байқалады. Ою бойынша кілемдердің түрлерін ажырату байқалады. Кiлем тоқымашылықтың орталары көп қалалар және Иран облыстары болып табылды. Алтын және күмiс жіптермен әрленген патша сарайы үшін бағалы кілемдер Кашан және Исфаханда жасалған. Кiлемдер жүннен немесе кей кездерде мақта және жібек жіптерін де қолданған. Кiлем өрнектері негiзінен адамдар, құстар немесе жануар, өсімдіктер суреттері бейнеленген. Иран өнері мен поэзиясында көктемдегі қайта гүлдеу, табиғаттың ғажайып бейнелері, бау-бақша көріністері жиі кездеседі.
Сурет 6 – декоративті кілем үлгілері
Әдебиеті. Иран әдебиеті ежелгі дәуірде және орта ғасырларда парсы тілі тобына жататын халықтар (парсы, тәжік, ауған, күрд, т.б.) мен түркі тілінде сөйлейтін (өзбек, түрікмен, әзербайжан, түрік) халықтардың әдебиеті арқылы қалыптасты. Иран әдебиетінің классикалық дәуірін (7 — 16 ғасырлар) парсы не парсы-тәжік әдебиеті деп атанды. Сасани әулеті мемлекетін Араб халифаты басып алған соң (7 ғасыр), араб тілі негізгі әдеби тіл болып, парсы тіліндегі құнды шығармалар араб тіліне аударылды (“Қалила мен Димна”, т.б.). Парсы тіліндегі әдебиет, әсіресе, Рудаки (860 — 941) тұсында толық қалыптасты, кейін Фирдауси (940 — 1020 ж.ш.) “Шаһнама” эпопеясын жазды. Көрнекті ақын әрі ғалым Омар Хайям (1048 ж. ш. т. — 1122 жылдан кейін) сол заманның әлеум. болмысын жырлады. Әзербайжан ақыны Низамидің (1141 —1209) “Бестік” (“Хамса”) атты шығармасы жазылған кезден бастап Иран әдебиетінде адамгершілік тақырыбы өріс алды. Иран әдебиетінің гүлденген кезі — 13 — 14 ғасырлар. Бұл кезде Закани, ибн-Ямин, Сағди, Хафиз сияқты атақты ақындар шықты. Иран революциясы (1905 — 11) және азаматтық қозғалыс (1918 — 21) кезінде А.Фарахани, М.Кермани, М.Т. Бехар, т.б. ақындар демокр. идеяның жыршысы болды. Бұл кезде С.Хедаяттың “Қаңғыбас төбет” (1943), “Азғындық” (1944) әңгімелер жинақтары мен “Хаджи аға” повесі (1945), Б.Алевидің “Елу үш” (1942), “Түрме жазбалары” (1941) сияқты түнек жылдарын суреттеген романдары жарияланды. Ирандағы әлеуметтік проблемаларды көрсеткен Ускуидің “Періште жылағанда” (1963), Саркоштың “Көз жасының зары” (1965), А.М. Афганидің “Аху-ханумның күйеуі” (1962), т.б. роман-повестері жарияланды. Иран әдебиетінен “Парсы ертегілері” (1958), Омар Хайям рубаилары (1965), Сағдидың “Бустан” дастаны (1970), т.б. қазақ тіліне аударылды.
Өнері. Иран территориясында неолит дәуіріне жататын, қабырғалары өрнектелген егіншілік құрылыстары, адам және жануарлар бейнелері, әшекейлі қыш ыдыстар (б.з.б. 5 — 4 ғасырлар, Сузы, Тепе-Сиалк, Тали-Бакун) сақталған. Хұзыстан, Курдстан жартастарындағы рельефтер, Сұзыдан табылған, асыл металдан жасалған көркем заттар Иран өнерінің өз заманында жоғары дәрежеде болғанын дәлелдейді.
Сурет 7 – әшекейлі қыш ыдыстар
Сурет 8 –геометриялық үлгідегі өрнектер түрі
Иран жерінде сақтар тарихына қатысты мәдени ескерткіштер де мол сақталған (қ. Бехистун сына жазуы, т.б.). Сасани әулеті дәуірінде (3 — 7 ғасырлар) қалаларды қорған ішіне жүйелі жоба бойынша салу қанат жайды (мыс., Нишапур қаласы шахмат жүйесімен салынған). Мүсін жасау, жартастарға рельеф қашау елеулі орын алды. Алтын, күміс, қола және әйнектен әр түрлі бұйымдар жасау, жүн және жібек мата тоқу өркен жайды. 7 ғасырда арабтардың ислам дінін таратуына байланысты мұнаралы мешіттер, медреселер, күмбездер пайда болды.
Сурет 9 – VIIғасырдағы мұнаралы мешіт
1305 — 13 ж. осы дәуірдегі сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші Ольджейту-Ходабенде кесенесі (сәулетші Әли шаї) тұрғызылды. 14 ғасырдан кейін қолжазба көркемдеу, қабырғаға сурет салу дамыды. 15 ғасырда Иран миниатюрасының өркендеуіне Герат мектебі үлкен әсер етті. 16 — 17 ғасырларда пайда болған Тебриз, Шираз, Исфаһан (Риза Аббаси, т.б.) мектептері миниатюра өнерін жоғары дәрежеге көтерді.
Сурет 10 – барокко стилінде салынған сәулет өнері
18 — 19 ғасырларда еур. өнердің ықпалымен сулы және майлы бояумен орындалған алғашқы туындылар өмірге келді. 20 ғасырда жаңа типті архитектуралық құрылыстар салына бастады. Иранның жаңа архитектуралық мұралары қазіргі стиль мен ұлттық үлгідегі сәулет өнерін ұштастырған. 20 ғасырдың басынан мүсін, графика, кескіндеме жанры дамып келеді. Сән және қосалқы өнердің дәстүрлі түрлері сақталған. Кәсіби және халық музыкасының ғасырлық дәстүрі бар. Иран музыкасы, негізінен, монодиялық (бір дауысты) түрде кездеседі. Халық музыкасының теснифа (баллада), теране (жергілікті әуен), қасида (ода), ғазел (лирикалық ән) түрлері көп тараған. Музыкалық аспаптары: саз, тар (ішекті), кеманча (әшекті-ысқылы), керней, зурна (үрлемелі), зарб (соқпалы). Арабтар жаулап алғаннан кейін Иран музыкасына мұсылмандық араб мәдениетінің ықпалы тиді. 9 ғасырдан бастап сарай өнері дамып, халық арасында мутребтердің (әнші-бишілер) даңқы жойылды. 19 ғасырдың 2-жартысынан Иран музыкасына еур. муз мәдениеті әсер етті. 20 ғасырдың 20-жылдары композитор әрі шебер орындаушы, Тегеран университетінің профессоры Әли Наги Уәзири ұлттық музыканы оқып-үйренудің негізін салды, музыкалық теориясынан оқулық жазып, Тегеранда музыкалық мектебін ашты. Иранда Рудаки атынд. Опера және балет театры (1967, Тегеран), Телевизия балет труппасы, филармония (1953), 2 симф. оркестр жұмыс істейді.
Театр өнерінің негізі халықтық салт-дәстүрлерде жатыр. Ежелгі базигер театры жайлы деректер сақталған. Пантомима, көлеңке және қуыршақ театрлары болған. 10 ғасырда пайда болған мистерия діни ғұрып шахсей-вахсейдің құрамына енді. 17 — 18 ғасырларда ол трагедиялық мистерия түрлерінің бірі — тазийенің негізін қалады. 20 ғасырдың 30-жылдарына дейін кезбе актерлер — масқарапаздар өнер көрсетіп келді. 1911 — 12 ж. еур. театрлар тәжірибелерін пайдалана отырып Ұлттық театр, 1917 ж. Иранның комедия театры ашылды. Бұл театрларды құруда актер Сейед Әли Нәсірдің еңбегі зор. 1929 жылдан бастап әйел актерлер көріне бастады. 1930 — 40 ж. театр репертуарларынан өңделген Батыс Еуропа драмалары мен мелодрамалар орын алды. 1940 жылдан Иран театры дағдарысқа ұшырады, 1960 жылдардың басында қайта өрлеу жолына түсті. 1963 ж. Тегеранда кәсіби актерлер дайындайтын драм. студия ашылды. Тегеранда “25-шахривар”, “Касра”, “Нәсір”, “Жамейе Барбод”, Мешхедте Ұлттық театр, Исфаһанда “Сепахан”, Хамаданда “Були” театрлары жұмыс істеді. 1968 жылдан бастап Ширазда театр фестивалы өткізіліп тұрды. 1973 ж. осы фестивальға Қазақ драма театрының труппасы қатысып, Ш.Айтматовтың “Ана — Жер-ана” спектаклін көрсетті. 1930 ж. тұңғыш “Әб аби” атты фарстық фильм (реж. Эханиян), 1934 ж. дыбысты “Лор қызы” фильмі (реж. А.Х. Сепента) түсірілді. 20 ғасырдың 40-жылдарына дейін, көбінесе, шетелдік фильмдер көрсетіліп келді. 1946 ж. Тегеранда “Митра-фильм” киностудиясы құрылды. 1960 — 1970 ж. музыкалық комедияларға, шағын драмаларға, мифтік және тарихи сюжеттерге құрылған фильмдер қойылды. Тегеранда 1955 жылдан халықар., 1970 жылдан ұлттық кинофестивальдер өткізіліп тұрады. Иран кинематографиясының дамуына реж. И.Кушан, М.Мисагие, Мохтасем, М.Мохсени, С.Ясеми, Ш.Рафия елеулі үлес қосты.
Иранның сәулет өнері өзінің ұзақ тарихы барысында көптеген құлдыраулар мен шарықтауларды басынан өткізді. Оның қалыптасуына ауа райы мен саяси-әлеуметтік жағдай көп әсер етті. Жалпылама бағалай келіп, былай деп айтуға болады: жергілікті материалдар мен жобалар қолданылған Иранның халықтық сәулет өнері әртүрлі дәуірлер барысында тек аз ғана өзгеріске ұшырап отырды. Ал биліктегілерге қатысты сәулет өнерде билеушілердің құдыреті мен қаржылық жағдайына орай жаңа да өте қымбат материалдар қолданылды. Екінші жағынан құрылыстардың сыртқы келбеті, тіпті ғимараттардың жобасы әрбір тарихи кезеңде өзгертіліп отырған.
.
Сурет 11 – тасқа бейнеленген адамдар бейнесі
Адамдар және жануарлар бейнесі, өсімдіктер және геометриялық мотивтер, жазулар біріккен ою-өрнекке бейнеленген.
Сурет 12 – хан сарайындағы көркемөнер туындысы
Иранның сәулет стилі алтыға бөлінсе де, х.қ.ж.с. 12 ғасырында (18 ғасыр) Иранда "барокко" деп аталатын араласқан сәулет стилі пайда болды. Бұл стиль ұзақ уақыт бойы Иранның ғимарат салу жобасына әсер етті.
Х.қ.ж.с. 12 ғасыр (18 ғасыр) Иран үшін күрес пен мазасыздыққа толы ғасыр болды. Сефевидтер әулетінің ауғанның мардымсыз күшінен жеңіліс табуы жылдар бойы жойқын қантөгіс пен жаппай қырғынның болуына себеп болды. Бірақ 1735 жылы Надер шах Афшар билікке келді де, Иранды басқыншылардың қолынан азат етті. Ол "Афшарлар" әулетінің негізін қалады. Бұл әулеттен кейін Зенд әулеті билік басына келді. Осы дәуірлердің барлығы да қақтығыстар мен талас-тартысқа толы болды. Х.қ.ж.с 1200 жылғы (1785 жылғы) қақтығыстар барысында ресми түрде Қаджарлар әулетінің негізі қаланды. Олар шамамен жүз жыл бойы Иранда билік етті.
Қаджарлар әулеті кезінде Еуропамен байланыс жасау шарықтау шегіне жетті. Сауда-саттықтың дамуы және байыбына бармай Еуропаға еліктеу Қаджар дәуірінің ерекшелігі болып табылады. Осы әулеттің шахтарының бірі Насер ад-Дин Шах х.ш.қ.с. 1250 жылы (1834 жылы) Еуропаға сапар шекті. Оның Еуропадағы өмірдің сырқы көрінісіне қызыққандығы соншалықты Иранға қайтып келгеннен кейін еуропалықтарға еліктеп, Иранның сыртқы көрінісіне өзгерістер енгізді. Бұл өзгерістер алдымен сәулет өнерінде көрініс тапты.
Осы өзгерістердің жалғыз себебі Насер ад-Дин Шахтың Еуропаға бірнеше рет баруы деп айту дұрыс емес. Студенттерді Еуропаға оқуға жіберу, саяси қайраткерлер мен саудагерлердің Еуропаға сапарлары ирандықтардың Еуропаның өнерімен танысуына қолайлы жағдай тудырды. Басқа жағынан 18-19 ғасырлардағы Еуропадағы өнеркәсіптік серпіліс, еуропалық елдердің отарлық саясатының күшейтілуі Батыс елдерінің басқа елдермен салыстырғанда басымдылығы артты.
Осы жағдайды назарға ала отырып, сол заманғы Иранның ғимараттары мен байлардың үйлері еуропалық ғимараттарға еліктеп, солардың сәулет стилімен салынды. Тіпті сәулетші Мұхаммадхан Санеи ғимараттарды еуропалық ғимараттардың суреттеріне қарап салған. Бірақ олардың сүйенері жаңағы суреттер болғандықтан, еуропалық сәулет стилі ирандық сәулет стилімен үйлесімділік тауып, біте қайнасып кете алмады. Сондықтан кейбіреулер осы стильді "ирандық барокко" деп атайды. Өйткені Еуропадағы барокко стилінің кейбір ерекшеліктері Қаджар заманындағы Иранның сәулет өнерінде көрініс тапты.
Қаджарлар дәуірінде сәулет өнерінің бұрынғы стильдері Ираннан мүлде кетті деп айта алмаймыз. Өйткені базарлар, моншалар, керуен сарайлар, медреселер мен мешіттер салу шамамен бұрынғы стильдерді пайдаланылып салынды. Осы дәуірдегі жаңалық – қалалық сәулет өнері болды. Оны көбіне салтанат сарайлары, әскери орындар мен әскери казармалардан көруге болады.
Сурет 13 – Қазвин дарбазасы
Осы дәуірде үлкен қалаларға кіре берісте безендірілген дарбаза салу әдетке айналды. Қалаға келіп тірелетін әрбір үлкен жолдың бойына дарбаза салынды және сол дарбазаның аты қаланың атымен сәйкес болды. Мысалы Қазвиннен Тегеранға келетін жолдың бойындағы дарбаза "Қазвин дарбазасы" деп аталды. Бұл дарбазалардың аркасы кафель және алебастрдан жасалған жапсырмалармен безендірілді және тәуліктің белгілі бір уақытында халықтың жүріп-тұруы үшін ашылып тұратын. Бірақ "барокко" деп аталатын сәулет стилі шахтардың Тегерандағы сарайларында көрініс тапты. Тіпті Қаджар әулеті құлатылғаннан кейін де осы стиль сақталып қалды. Тегеран жылдар бойына Насер ад-Дин Шахтың кезіндегі үйлесім таба алмаған стильдің құрсауында қалды.Қаджар дәуірінде ғимараттар әртүрлі кафельдер және суреттермен безендірілген. Кафельдің бетіне жағылатын жылтырақ бұрынғы кезеңдерде әртүрлі металдар мен минералдық заттардан алынған болатын. Кафельдің бетіндегі түстің әртүрлі болуы себебінен олар көп жағдайда араласып кетіп отырған. Ресейден дайын қалыпқа салынған жылтырақтардың әкелінуі Ирандағы кафельдердің сапасын арттырды. Кафель түсінің қанық болғандығы соншалықты оның әшекейі жүздеген жыл бұрын салынған ғимараттан көнелеу болып көрінді.Бірақ кафель бетін жобалауда бұтақтар, жапырақтар және гүлдандағы роза гүлін салу бұрынғы лалагүл мен лотос гүлдерінің орнын басты. Еуропалық шілкеулер, сарайлар, тіпті диірмендердің суреттері кафельдердің бетіне салынатын болды. Бұл суреттер осы замандағы сәулет өнері өзінің бірегейлігінен айырылғандығын көрсетеді. Хиджабсыз әйелдердің суретін кафель беті мен қабырғаға салу кең таралды. Сөйтіп Иранның сурет өнеріне жаңалық енгізілді.
Сәулет өнерінің "ирандық барокко"стилінің тағы бір ерекшелігі мұнда пирамида пішіндес шатыр, римдік аркалар және гректің стилімен капительдер салу кең таралды. Бұл бастамалар Иранның сәулет өнерімен жарасымды үйлесім таба алмады. Осы дәуірдегі сәулет өнерінің айқын үлгісі – Тегерандағы "Гүлістан салтанатты сарайлар кешені". Ол Насер ад-Дин Шах кезінде еуропалық сәулет стилінің әсерімен салынды. Бұл кешен әртүрлі стильдермен салынған ғимараттардың жиынтығынан тұрады. Мұнда жеке резиденция, орталық сарай, аза тұту рәсімдерін өкізетін орын, шахтың қазынасын сақтайтын мұражайлар орналасқан. Айна сынықтарымен безендірілген зал, кітапхана, фарфор ыдыстар орналасқан зал және Шамс ол-Амаре ғимаратын да осы кешеннен көруге болады. Бұл кешен қазір Тегеранның тарихи бөлігінде орналасқан. Бұл ескерткіштердің көбі ежелгі Иран, Ислам дәуірі және батыстық сәулет стильдерінің жиынтығынан құралып, әртүрлі әшекейлермен безендірілді.
"Иран сәулет өнеріне шолу" атты кітапта былай деп жазылған: "ирандық барокко" стилінің ерекшеліктері бұл стильдің әртүрлі стильдерден әсер алуы себебінен әралуан болып келеді. Сарайдың кіре берісіне орталық баспалдақ салу және оның көтеріле бере екіге бөлінуі Ресей сәулет стилінің әсері болып табылады.
1.2Дәстүрлі иран костюм элементерінің жүйеленуі және жіктелуі
Кесте 1 - Дәстүрлі иран киімінің жіктелуі және жүйеленуі
Сыртқы түрінің сипаттамасы
4
Тік пішімді, атлас матасынан дайындалған, қыздарға арналған туника-көйлек. Алдыңғы бой, артқы бой да тұтас пішілген. Мойын ойындысы әдіптелген. Жағасы жоқ. Жеңі тұтас пішілгін.
Жартылай қынамалы зығыр матасынан дайындалған, қыздарға арналған туника-көйлек. Алдыңғы бой тұтас пішілген. Жеңі қондырмалы бір тігісті. Жағасы қондырмалы тік жаға. Бұйымның екі жанынан жармамен өңделген.
Киімнің сыртқы түрі
3
Киім аталуы
2
Туника - көйлек
Туника - көйлек
№
1
1.
2.
1-кесте жалғасы
4
Атлас матасынан дайындалған қыздарға арналғаншаровар деп аталатын шалбар түрі. Шаровар белі манжетпен өңделген. Шаровар балағы декоративті ызбамен өңделген. Шароварда тек жан тігісі бар, конструкциясы үшбұрышты.
Мақта матасынан дайындалған, қыздарға аранлған шаровар түрі.
3
2
Шаровар
Шаровар
1
3.
4.
1 - кесте жалғасы
4
Велюр матасынан дайындалатын қыздарға аранлған күртеше. Алдыңғы бойы тұтас пішілген, бір өңірлі. Артқы бойы тұтас пішілген. Жағасы тік, тұтас пішілген. Жеңі қондырмалы, бір тігісті. Күртеше өңірі, етегі, жең ауызы өрнекпеп әрленген.
Эаккард матасынан дайындалған қыздарға арналған жилет. Алдыңғы бой декоративті түймеліктермен әрленген. мойын ойындысы, етек шеттері ызба баумен өңделген. Бұйы толығымен қрнекпен әрленген.
3
2
Күртеше
Жилет
1
5.
6.
1-кесте жалғасы
4
Бет терісін ыстықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz