Органикалық химия курсынан демонстрациялық тәжірибелерді пайдалану
Кіріспе ... ... ... ... ... ... 4
I бөлім. Органикалық химияны оқытудағы тәжірибенің орны ... ..6
1.1. Мектептегі органикалық химия курсының оқу.тәрбиелік маңызы...6
1.2. Органикалық химияны оқытудағы тәжірибе ... ..7
1.3. Органикалық химиядағы ғылыми және оқу тәжірибесі ... ... ... ...10
1.4.Органикалық химияны оқытудағы тәжірибенің мақсаты мен мазмұны ... 12
1.5. Оқу тәжірибесінің түрлері ... ... ... 14
II бөлім. Демонстрациялық тәжірибелер және оларды көрсету әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.1. Демонстрациялық тәжірибе . химияны оқытудың тәжірибелік әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2. Тәжірибелерді көрсету техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. Демонстрациялық тәжірибелерге қойылатын талаптар ... ... ... ...22
2.4. Демонстрациялық тәжірибелерді көрсеткенде орындауға міндетті қауіпсіздік техника ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.5.Органикалық химия курсынан демонстрациялық тәжірибелерді көрсету әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.6. Заттар, процестер мен тәжірбиелерді көрсету әдістері ... ... ... ...35
2.6.1. Тәжірибені мұғалім сөзімен үйлестіре отырып көрсету..37
2.6.2. Оқушылардың білім сапасының тәжірибелерді көрсету әдісін етәуелділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.6.3. Тәжірибелерді көрсетудегі әр түрлі әдістердің тиімді болу
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.6.4. Заттардың бейнесін көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.6.5. Химиялық тәжірибелерді диапозитивтер, диафильмдер
және оқу кинофильмдері арқылы көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.6.6. Үлгілер мен макеттерді көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.6.7.Үлестірме материалдарын пайдалану ... ... ... ... ... ... ...48
2.7. Тарауды қорытындылау барысында химиялық тәжірибелерді көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
III бөлім. Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.1. Cауалнама жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2. Тестілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.3. «Оқу дәрежесінің» критерийі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
IV бөлім. Органикалық химия курсынан демонстрациялық тәжірибелерді пайдалануға арналған әдістемелік ұсынымдар мен сабақ жоспарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
V бөлім. Органикалық химия курсынан демонстрациялық тәжірибелерді пайдаланудың тиімділігін зерттеу әдістері арқылы көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
I бөлім. Органикалық химияны оқытудағы тәжірибенің орны ... ..6
1.1. Мектептегі органикалық химия курсының оқу.тәрбиелік маңызы...6
1.2. Органикалық химияны оқытудағы тәжірибе ... ..7
1.3. Органикалық химиядағы ғылыми және оқу тәжірибесі ... ... ... ...10
1.4.Органикалық химияны оқытудағы тәжірибенің мақсаты мен мазмұны ... 12
1.5. Оқу тәжірибесінің түрлері ... ... ... 14
II бөлім. Демонстрациялық тәжірибелер және оларды көрсету әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.1. Демонстрациялық тәжірибе . химияны оқытудың тәжірибелік әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2. Тәжірибелерді көрсету техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. Демонстрациялық тәжірибелерге қойылатын талаптар ... ... ... ...22
2.4. Демонстрациялық тәжірибелерді көрсеткенде орындауға міндетті қауіпсіздік техника ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.5.Органикалық химия курсынан демонстрациялық тәжірибелерді көрсету әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.6. Заттар, процестер мен тәжірбиелерді көрсету әдістері ... ... ... ...35
2.6.1. Тәжірибені мұғалім сөзімен үйлестіре отырып көрсету..37
2.6.2. Оқушылардың білім сапасының тәжірибелерді көрсету әдісін етәуелділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.6.3. Тәжірибелерді көрсетудегі әр түрлі әдістердің тиімді болу
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.6.4. Заттардың бейнесін көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.6.5. Химиялық тәжірибелерді диапозитивтер, диафильмдер
және оқу кинофильмдері арқылы көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.6.6. Үлгілер мен макеттерді көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.6.7.Үлестірме материалдарын пайдалану ... ... ... ... ... ... ...48
2.7. Тарауды қорытындылау барысында химиялық тәжірибелерді көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
III бөлім. Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.1. Cауалнама жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2. Тестілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.3. «Оқу дәрежесінің» критерийі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
IV бөлім. Органикалық химия курсынан демонстрациялық тәжірибелерді пайдалануға арналған әдістемелік ұсынымдар мен сабақ жоспарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
V бөлім. Органикалық химия курсынан демонстрациялық тәжірибелерді пайдаланудың тиімділігін зерттеу әдістері арқылы көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың қазіргі кездегі басты назары – болашақ ұрпақтың білімі мен білігінде. Білімі мен ғылымы дамыған ел ғана әлемді мойындатады және дамушы емес дамыған елдердің қатарынан ойып тұрып өз орнын алады. Соны білген Елбасымыз ғылымға баса назар аударып, онымен айналысам деушілерге барлық жағдайларды жасап беріп отыр. Мәселен, Астана қаласында қазақ тарихында болмаған халықаралық деңгейдегі «Назарбаев университетін» соқтырып, оған бүкіл әлемнің мықты деген ЖОО-ның ұстаздарын жұмысқа тартты. Бұл дегеніңіз бұрынғыдай шетел аспай-ақ білімнің бал бұлағымен өз елімізде де сусындауға болады деген сөз. Бұрын-соңды жасалмаған осындай кереметтей мүмкіншіліктерді әрбір жас қажетінше пайдаланып қалулары қажет.
Дегенмен бар білім мен ғылымның негізі өміріміздің он бір жылын өткізетін қара шаңырақ мектептің табалдырығында жатыр десек қателеспейміз. Ғылымның негізі мектепте болса, оның негізін салушы ұстаз екені айтпаса да түсінікті. Әрбір ұстаз өзінің пәніне жетік болса, онда болашақ ұрпағымыз ғылымның негізін меңгерген, білімді де білікті болып шығатыны даусыз.
Мен де болашақ ұстаз болғандықтан, әсіресе XX ғ-дың «Ғасыр ғылымы» саналған химия ғылымының негізін қалайтындықтан, білім мен тәжірибені ұштастыра отырып сабақ беруге баса назар аударам.
Химия – тәжірибеге сүйенген ғылым. Оқушылардың бойында химия туралы білім мен сол ғылымның негізін қалауда мұғалімнің сабақты түсіндіре отырып көрсететін тәжірибесі жоғары бағаланады. Мұндай тәжірибелерді демонстрациялық тәжірибелер деп атайды.
Дегенмен бар білім мен ғылымның негізі өміріміздің он бір жылын өткізетін қара шаңырақ мектептің табалдырығында жатыр десек қателеспейміз. Ғылымның негізі мектепте болса, оның негізін салушы ұстаз екені айтпаса да түсінікті. Әрбір ұстаз өзінің пәніне жетік болса, онда болашақ ұрпағымыз ғылымның негізін меңгерген, білімді де білікті болып шығатыны даусыз.
Мен де болашақ ұстаз болғандықтан, әсіресе XX ғ-дың «Ғасыр ғылымы» саналған химия ғылымының негізін қалайтындықтан, білім мен тәжірибені ұштастыра отырып сабақ беруге баса назар аударам.
Химия – тәжірибеге сүйенген ғылым. Оқушылардың бойында химия туралы білім мен сол ғылымның негізін қалауда мұғалімнің сабақты түсіндіре отырып көрсететін тәжірибесі жоғары бағаланады. Мұндай тәжірибелерді демонстрациялық тәжірибелер деп атайды.
1. Л.А.Цветков «Эксперимент по органической химий в средней школе: методика и техника». М: «Школьная пресса», 2000 г.
2. Химия: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. – 352 бет. ISBN 9965-36-092-8
3. Нұғыманұлы И., Шоқыбаев Ж.Ә., Өнербаева З.О. «Химияны оқыту әдістемесі», Оқу құралы. –Алматы: Print –S, 2005. – 354 бет.
4. Чернобельская Г.М. «Методика обучения химии в средней школе», Москва, Владос 2000 г.
5. «Жалпы білім беретін мектептің 11сыныбының жаратылыстану-математика бағытына арналған оқу бағдарламасы», Алматы. 2011 жыл
6. Кирюшкин Д.М., Полосин В.С. «Химияны оқыту методикасы», Алматы. Мектеп, 1984 жыл.
7. Цветков Л.А. «10-класта органикалық химиядан сабақ беру», Алматы: «Мектеп» баспасы, 1980 жыл.
8. Кирюшкин Д.М. «Методика преподований химий» Москва, Учпедгиз, 1958 жыл.
9. Цветков Л.А. «Органикалық химия: 10 сынып», Алматы. Мектеп: 1986 жыл.
10. Верховский В.Н. «Техника и методика химического эксперимента в школе». Москва: Учпедгиз, 1959, том 1.
11. Верховский В.Н. Техника и методика химического эксперимента в школе. Москва: Учпедгиз, 1960, том 2.
12. Қайыргалиева А. Қ., Мәдиханова Қ. С. «Органикалық химия (оқулық)». 1, 2 бөлім. – Шымкент, 2004. – 374 б.
2. Химия: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. – 352 бет. ISBN 9965-36-092-8
3. Нұғыманұлы И., Шоқыбаев Ж.Ә., Өнербаева З.О. «Химияны оқыту әдістемесі», Оқу құралы. –Алматы: Print –S, 2005. – 354 бет.
4. Чернобельская Г.М. «Методика обучения химии в средней школе», Москва, Владос 2000 г.
5. «Жалпы білім беретін мектептің 11сыныбының жаратылыстану-математика бағытына арналған оқу бағдарламасы», Алматы. 2011 жыл
6. Кирюшкин Д.М., Полосин В.С. «Химияны оқыту методикасы», Алматы. Мектеп, 1984 жыл.
7. Цветков Л.А. «10-класта органикалық химиядан сабақ беру», Алматы: «Мектеп» баспасы, 1980 жыл.
8. Кирюшкин Д.М. «Методика преподований химий» Москва, Учпедгиз, 1958 жыл.
9. Цветков Л.А. «Органикалық химия: 10 сынып», Алматы. Мектеп: 1986 жыл.
10. Верховский В.Н. «Техника и методика химического эксперимента в школе». Москва: Учпедгиз, 1959, том 1.
11. Верховский В.Н. Техника и методика химического эксперимента в школе. Москва: Учпедгиз, 1960, том 2.
12. Қайыргалиева А. Қ., Мәдиханова Қ. С. «Органикалық химия (оқулық)». 1, 2 бөлім. – Шымкент, 2004. – 374 б.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты
Химия және химияны оқыту әдістемесі кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ОРГАНИКАЛЫҚ ХИМИЯ КУРСЫНАН ДЕМОНСТРАЦИЯЛЫҚ ТӘЖІРИБЕЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ
Білімгер:__________________Орынбек Ж.П.
Жетекші:_________________Айдарова А.О.
Қорғауға жіберу.
______________2012 ж. №___
хаттамасы.
Химия және ХОӘ кафедрасының
меңгерушісі:___________Сабыралиева
Ж.Ы.
Тараз – 2012 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I бөлім. Органикалық химияны оқытудағы тәжірибенің орны ... ..6
1.1. Мектептегі органикалық химия курсының оқу-тәрбиелік маңызы...6
1.2. Органикалық химияны оқытудағы тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3. Органикалық химиядағы ғылыми және оқу тәжірибесі ... ... ... ...10
1.4.Органикалық химияны оқытудағы тәжірибенің мақсаты мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.5. Оқу тәжірибесінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
II бөлім. Демонстрациялық тәжірибелер және оларды көрсету
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1. Демонстрациялық тәжірибе – химияны оқытудың тәжірибелік
әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .18
2.2. Тәжірибелерді көрсету техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. Демонстрациялық тәжірибелерге қойылатын талаптар ... ... ... ...22
2.4. Демонстрациялық тәжірибелерді көрсеткенде орындауға міндетті
қауіпсіздік техника ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.5.Органикалық химия курсынан демонстрациялық тәжірибелерді көрсету
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.6. Заттар, процестер мен тәжірбиелерді көрсету әдістері ... ... ... ...35
2.6.1. Тәжірибені мұғалім сөзімен үйлестіре отырып көрсету..37
2.6.2. Оқушылардың білім сапасының тәжірибелерді көрсету әдісін
етәуелділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 0
2.6.3. Тәжірибелерді көрсетудегі әр түрлі әдістердің тиімді болу
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.6.4. Заттардың бейнесін көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.6.5. Химиялық тәжірибелерді диапозитивтер, диафильмдер
және оқу кинофильмдері арқылы көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.6.6. Үлгілер мен макеттерді көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.6.7.Үлестірме материалдарын пайдалану ... ... ... ... ... ... ...48
2.7. Тарауды қорытындылау барысында химиялық тәжірибелерді
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
III бөлім. Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.1. Cауалнама жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2. Тестілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.3. Оқу дәрежесінің критерийі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
IV бөлім. Органикалық химия курсынан демонстрациялық тәжірибелерді
пайдалануға арналған әдістемелік ұсынымдар мен сабақ
жоспарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
V бөлім. Органикалық химия курсынан демонстрациялық тәжірибелерді
пайдаланудың тиімділігін зерттеу әдістері арқылы
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
Кіріспе
Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың қазіргі кездегі басты назары – болашақ
ұрпақтың білімі мен білігінде. Білімі мен ғылымы дамыған ел ғана әлемді
мойындатады және дамушы емес дамыған елдердің қатарынан ойып тұрып өз орнын
алады. Соны білген Елбасымыз ғылымға баса назар аударып, онымен айналысам
деушілерге барлық жағдайларды жасап беріп отыр. Мәселен, Астана қаласында
қазақ тарихында болмаған халықаралық деңгейдегі Назарбаев университетін
соқтырып, оған бүкіл әлемнің мықты деген ЖОО-ның ұстаздарын жұмысқа тартты.
Бұл дегеніңіз бұрынғыдай шетел аспай-ақ білімнің бал бұлағымен өз елімізде
де сусындауға болады деген сөз. Бұрын-соңды жасалмаған осындай кереметтей
мүмкіншіліктерді әрбір жас қажетінше пайдаланып қалулары қажет.
Дегенмен бар білім мен ғылымның негізі өміріміздің он бір жылын
өткізетін қара шаңырақ мектептің табалдырығында жатыр десек қателеспейміз.
Ғылымның негізі мектепте болса, оның негізін салушы ұстаз екені айтпаса да
түсінікті. Әрбір ұстаз өзінің пәніне жетік болса, онда болашақ ұрпағымыз
ғылымның негізін меңгерген, білімді де білікті болып шығатыны даусыз.
Мен де болашақ ұстаз болғандықтан, әсіресе XX ғ-дың Ғасыр ғылымы
саналған химия ғылымының негізін қалайтындықтан, білім мен тәжірибені
ұштастыра отырып сабақ беруге баса назар аударам.
Химия – тәжірибеге сүйенген ғылым. Оқушылардың бойында химия туралы
білім мен сол ғылымның негізін қалауда мұғалімнің сабақты түсіндіре отырып
көрсететін тәжірибесі жоғары бағаланады. Мұндай тәжірибелерді
демонстрациялық тәжірибелер деп атайды.
Демонстрациялық тәжірибелер жаңа материалды өткенде оқушылардың
бойында заттар, химиялық құбылыстар мен процестер жайлы қажетті түсінік
қалыптастыру үшін жүргізіледі. Ол аз ғана уақыттың ішінде химия саласындағы
маңызды ұғымдарды оқушыларға түсінікті етеді және оларға зертханалық
тәжірибелер мен жекелеген операцияларды жасауды үйретеді.
Демонстрациялық тәжірибелер мектепте химияның үлкен екі саласы
саналатын бейорганикалық және органикалық химияны оқыту барысында
көрсетіледі. Неізінен бұл тәжірибелер бейорганикалыққа қарағанда
органикалық химияны оқытқанда маңызды болып табылады. Себебі органикалық
химияның көптеген тәжірибелері өте қауіпті және ұзақ уақытты қажет
ететіндіктен, ол тәжірибелерді мұғалім өзі жүргізеді. Сондықтан менің
дипломдық жұмысым – Органикалық химия курсынан демонстрациялық
тәжірибелерді пайдалану тақырыбына арналып отыр.
Бұл дипломдық жұмыс ... .. беттен тұрады, оның құрамына кіріспе, 3
бөлім, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімі сияқты бөлімдер кіреді.
Бірінші бөлімде органикалық химияның оқу-тәрбиелік маңызы, мұндағы
тәжірибенің алатын орны мен түрлеріне қысқаша тоқталып өтілді.
Екінші бөлімде тақырыпқа арқау болып отырған органикалық химия
курсынан көрсетілетін демонстрациялық тәжірибе ұғымына түсінік бере отырып,
оны жүргізу техникасына, әр түрлі демонстрациялық тәжірибелерді, заттарды,
құбылыстарды, процестерді көрсеткенде жүгінетін әдістерге, тәжірибенің
сабақ үстінде білімді меңгеру мен сабақты қайталау барысында алатын орнына
және мектептің органикалық химия курсынан көрсетілетін демонстрациялық
тәжірибелердің тізімін жасап, оларды көрсету әдістемесіне баса назар
аударылған.
Үшінші бөлімде осы демонстрациялық тәжірибелердің жүргізілу техникасы
мен сипаттамалары жан-жақты келтірілген.
Енді дипломдық жұмыстың өзектілігіне, зерттеу нысаны мен мақсат-
міндеттеріне және т.б. нәрселерге қысқаша тоқталып өтейік.
Тақырыптың өзектілігі: қазіргі таңда мектеп жағдайында барлық
тәжірибелерді оқушылардың өздеріне бере отырып, зертханалық тәжірибе
түрінде жасату мүмкін емес. Бұған себеп біріншіден, тәжірибелерді жүргізуге
қажетті реактивтер мен аспаптардың жеткіліксіздігі; екіншіден, тәжірибелер,
әсіресе органикалық химиянын тәжірибелері өте қауіпті; үшіншіден, көп
уақытты қажет етеді. Осындай кемшіліктерге сүйене отырып бұл тақырыпты өте
өзекті деуге әбден болады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: органикалық химия курсынан
көрсетілетін демонстрациялық тәжірибелерді оқушылардың білімі мен
біліктілігін, тәжірибелік ептіліктері мен шеберліктерін және ғылыми
көзқарастарын қалыптастырып, дүниетанымын кеңейтуде алатын орнына сай
зерттеу.
Зерттеу пәні: мектептің органикалық химия курсының мазмұны және ондағы
көрсетілетін демонстрациялық тәжірибелердің методикалық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты: органикалық химияны оқытқанда көрсетілетін
демонстрациялық тәжірибелерді бір жүйеге келтіре отырып жинақтау және осы
тәжірибенің мұғалім үшін де, оқушылар үшін де оқу процесінде маңызды екенін
дәлелдеу.
Міндеттері:
- зерттелетін тақырып бойынша әдебиеттермен танысу;
- тәжірибенің органикалық химияны оқытуда алатын орнын анықтау;
- демонстрациялық тәжірибелердің әдістемесі мен оларды жүргізу
техникасын құрастыру;
- осы тәжірибелер арқылы органикалық химия жайлы оқушылардың білімін
арттыру.
Гипотеза немесе ғылыми болжам: бағдарламада көрсетілген барлық
демонстрациялық тәжірибелерді оқушыларға көрсететін болсақ, онда олардың
бойында қажетті ғылыми түсінік те, білім де, тәжірибелік ептілік те
қалыптасады.
I бөлім. Органикалық химияны оқытудағы тәжірибенің орны
1. Мектептегі органикалық химия курсының оқу-тәрбиелік маңызы
Мектеп қабырғасында оқытылатын әрбір пән және сол пәннің кез-келген
оқу курсы тәрибелік мәнге ие болуымен қатар оқушыларды білімнің қайнар
бұлағымен сусындатуы керек. ХХ ғасырдың Ғасыр ғылымы саналған химияның
негізін тас қамалдай етіп қалауда ойып тұрып орын алатын әрине мектепте
оқытылатын химия пәні болып табылады. Жалпы мектеп қабырғасындағы химия
пәні негізінен үлкен екі курсқа жіктелу арқылы оқытылады. Атап айтатын
болсақ: органикалық және бейорганикалық. Біздің дипломдық жұмысымыздың
негізгі зерттеу нысанына ілігіп отырғаны – органикалық химия курсы,
нақтырақ айтатын болсақ осы курсты оқыту барысында демонстрациялық
тәжірибелерді пайдалану тақырыбы болып отыр. Тәжірибелерді талқылауға
кіріспес бұрын курс туралы, оның оқу-тәрбиелік мәні туралы қысқаша
сипаттама беріп өтейік.
Органикалық химия – химия ғылымының ерте қалыптасқан салаларының бірі.
Адамдар органикалық заттармен өте ертеден таныс болған. Ол химияның үлкен
әрі дербес тармағы бола отырып, құрамында көміртегі атомы бар заттарды және
олардың арасында өзара жүретін реакцияларды зерттейді.
Органикалық химия курсы бейорганикалық химия курсынан кейін оқылады
және оқу тәрбие мәселелерін шешуде елеулі орын алады. Оқу пәнінің мектеп
жүйесінде берілуі алдымен оқытылатын ілімнің сипатымен анықталады.
Органикалық химияны өткенде оқушылардың зертханалық-сарамандық
біліктері дамиды. Едәуір күрделі сапа және сан тәжірибелерін жасауды,
тәжірибелік есептерді шығаруды үйренеді.
Органикалық химияны игеру барысында оқушыларда дүниенің материядан
тұратыны, бірлігі, үздіксіз дамуы, сан өзгерістерінің сапа өзгерістеріне
ауысуы, оларды танып-білуге болатыны жөнінде ғылыми көзқарас қалыптасады.
Өлі табиғат пен тірі табиғаттың, бейорганикалық заттар мен органикалық
заттардың арасын бөліп тұрған шекара жоқ екені туралы пікір туады.
Органикалық химия оқушылардың ақыл-ойының дамуына зор әсерін тигізеді.
Қисынды ойлаудың дедукция, анализ және синтез, салыстыру және жалпылау
тәсілдері жиі пайдаланылады.
Органикалық химияны оқу барысында әрі қарай заттар табиғатына үңілу,
яғни молекуладағы атомдардың орналасуын, химиялық байланыстың электрондық
табиғатын, микроәлемдегі өзгерістерді тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Осы айтылғандар органикалық химияның танымдық мәнін, оқушылардың ғылыми-
материалистік көзқарасының қалыптасуын анықтап, олардың ақыл ойының дамуына
үлкен мүмкіндік береді және жалпы білім алуы мен политехникалық дайындығына
өз септігін тигізеді.
Бейорганикалық химияда заттар қасиетін оқу барысында химиялық реакция
кезіндегі атомдар мен иондардың топтасуы, тотығу дәрежесінің өзгеруі
қарастырылса, ал органикалық химияда микроәлемге тереңірек үңілуді қажет
етеді. Заттардағы өзгерістерді бақылай отырып оқушылар тікелей
бақыланбайтын құбылыстарды көз алдына елестете білуі керек: молекулада
атомдар қандай ретпен байланысатынын, олардың кеңістікте орналасуын,
химиялық байланыс түзілгенде,үзілгенде қандай электрондық процестер жүзеге
асып, атомдардың өзара әсері қалай байқалатынын т.б. Заттың әртүрлі
құрылымы деңгейінде өтетін құбылыстарды талдай келе микроәлем категориясын
үнемі талқылау арқылы ойдың жұмыс істеуіне мүмкіндік береді.
Органикалық химияда пәнаралық және ғылымаралық байланыстарды жүзеге
асыруға зор мүмкіндік туады. Ол тірі ағзалардың құрамына кіретіндіктен,
олардың денесін құрай отырып биохимиялық процестерге қатысатындықтан,
биологиялық аса маңызды заттар: көмірсулардың, майлардың және ақуыздың
химиялық құрамы және олардың қасиеттерімен таныстыру арқылы оқушыларды
жалпы биологияның оқу материалын жете игеруге, бізді қоршаған ортадағы
өсімдіктер мен жануарлар әлемінде болып жатқан процестерді түсінуге,
өмірдің маңызы мен заңдылығын ұғынуға көмектеседі.
Органикалық қосылыстарды оқығанда оларды сапалық және сандық тұрғыда
ғана сипаттамай, оның молекулаларының ішкі құрылымына тереңірек ену арқылы
физико-химиялық қасиеттерін оқушыларға тиянақты түрде жеткізіп отыру керек.
Органикалық химияның мазмұны оқушылардың бойында ғылыми көзқарастың
қалыптасуына өз септігін тигізеді.
Органикалық химияны оқытқанда үнемі теориялық білімді өмірлік
тәжірибемен, бұған қоса ғылым мен техниканың әр түрлі жетістікерімен
ұштастырып отырған жөн. Себебі қазіргідей ғылыми-техникалық прогрестің
кезінде қатып қалған теориямен шектелуге болмайды.
Курстың бағдарламада бекітілген тақырыптарын оқытқанда тәжірибе
айрықша орын алады.
2. Органикалық химияны оқытудағы тәжірибе
Органикалық химияны оқытуда тәжірибе айрықша орын алады деп алдыңғы
бөлімде айтылып кетті. Тәжірибе дегеніміз не?,-деген сұраққа жауап іздеу
арқылы оның органикалық химияны оқытудағы маңызына тоқталамыз.
Тәжірибе – нақты дәлелдемелерге негізделген, теорияны шарықтау шегіне
жеткізе отырып оқушылардың санасына құятын, сөз жүзіндегі мағлұматты іс
жүзінде баяндайтын оқыту әдісі. Химиялық тәжірибе заттардың арасындағы
генетикалық байланыстарды, қасиеттері мен химиялық құрылысын айқындауға
мүмкіндік береді, бұған қоса біршама дидактикалық қызметтер атқарады – ол
білімді тексеріп, қабылдау мен түсініктердің дәл емес жерлерін жөндеуге
мүмкіндік береді, білімді қолдануға үйрету құралы, практикалық іскерлік пен
дағдыларды қалыптастыру әдісі ретінде қызмет етеді, меңгерген білім мен
дағдыларды бекітуге мүмкіндік береді.
Органикалық химияны оқытуда теориялық бағыттың күшеюінен химиялық
тәжірибенің рөлі еш дәрежеде төмендемеуі тиіс. Керісінше, оқытуда біріңғай
сөз әдісі орын алу қаупі туатындықтан, бұл жағдайда ұғымдарды қалыптастыру
негізі ретінде сезімдік қабылдаулардың маңызы арта түседі.
Қазіргі кезде көп мектептерде, әсіресе ауыл мектептерінде қаншама
сабақтар тек мұғалімнің құрғақ сөзімен еш көрсетілімсіз, еш тәжірибесіз
өтіп жатыр. Бұл мәселелерді шешу үшін мұғалім жауапты болу керек, үкімет
қажетті құралдарды, реактивтерді, тіпті болмағанда интерактивті тақтаны
орнатып берсе бұндай олқылықтар болмас еді. Көзбен көрмеген бала қиын
пәндердің бірі саналатын химияның негізгі құбылыстары мен заңдарын тек елес
жүзінде қабылдайды.
Химиялық тәжірибелер тек жаңа сабақты түсіндіргенде көрсетілсе болды
дегенмен шектелуге болмайды, сондықтан мұғалім қауымы сабақты бекіткенде де
қайталау сабағында да осындай дүниелерді көрсетіп отырулары керек.
Оқу процесінің әр түрлі буынындағы химиялық эксперименттің рөлін В. С.
Полосин жан-жақты зерттеді. Ол білімді алғашқы меңгеру процесінде химиялық
экспериментті пайдаланудың түрлі әдістерінің педагогикалық тиімділігін
анықтады, үлгерімі әр түрлі оқушылардың білімді меңгеру сипатын көрсетті,
экспериментті қабылдауға оқушыларды даярлаудың неғұрлым жетілдірілген
әдістерін ұсынды. Ол білімді жетілдіріп, пысықтау процесінде оқулық
бойынша материалды қайталауды жаңа құбылыстарды бұрын белгілі құбылыстармен
салыстыруды керек ететін құрама тәжірибелер орындаумен ұштастыру тиімді
нәтиже беретіндігін анықтады. Практикалық іскерлік пен дағдыларды
қалыптастыру процесі зерттеліп, оқушыларды практикалық жағынан әзірлеуде
жоғары нәтижеге жету жолдары табылды. Әр түрлі көрнекі құралдар (таблица,
модельдер) мен техникалық оқыту құралдарын (кино, магнитофон жазбалары)
химиялық экспериментпен тығыз ұштастыра пайдалану жөнінде маңызды
қорытындылар жасалды.
Демонстрациялық тәжірибені көрсету мақсатында оның қолданылу
мәселесіне толығырақ тоқталайық. Көбіне бір тәжірибенің өзі әдістемелік
жағынан әр түрлі мақсатта қолданылуы мүмкін. Мәселен, мұғалім сөзін немесе
қандай да бір айтылған тұжырымды дәлелдеу үшін қолдануға болады.
Экспериментті пайдалану сипаты алдымен таным процесінің логикасымен
және сабақта жетекші болып табылатын таным мәселесінің мәнімен анықталады.
Жалпы көрсетілетін тәжірибені алдын-ала оқып үйреніп қойса, оны
оқушылар кейін көру барысында зерттеу процесі болмайды. Сондықтан оқылатын
тақырып жайлы көрсетілетін тәжірибелер мұғалімнің сөзімен үйлесім табуы
керек. Органикалық химиядан тәжіриелерді көрсеткенде мұғалім ұқсас
тәжірибелерді қайталап көрсете беруі шарт емес. Мәселен метанның оттегімен
қопарылысын көрсеткеннен кейін, ацетилендікін көрсетпей-ақ қойса болады,
тек оларға мұндағы қопарылыс алдында көргендеріңнен күштірек болады деп
айтып өтуге болады.
Сөйтіп, тәжірибені пайдалану әдісі жайлы мәселе оқшау емес, таным
процесімен жалпы логикасына және қарастырылатын құбылыстардың сипатына
қарай шешіледі.
Осыған байланысты үрдісті көрсету мен оның химизмін (реакция
теңдеулерін қоса) талдаудың арақатынасы жайлы жеке мәселені талқылау керек.
Ішінара бұл мұғалім сөзі мен көрнекі құралдардың арақатынасы мәселесіне де
қатысты. Мұғалімдердің тәжірибесінде қарама-қарсы екі шешімді кездестіруге
болады. Олардың бірқатары, әсіресе тәжірибені көбіне иллюстрация ретінде
пайдаланатындар химиялық реакцияны тақтаға жазып түсіндіруге асығады, содан
кейін реакцияны көрсетеді. Ал бұдан басқалары реакция теңдеуі нақты
химиялық процесті білдіреді деп есептеп, алдымен реакцияны көрсетеді, содан
кейін оның теңдеуін жазып, толық талдау жасайды.
Қай шешімді таңдап алу керектігі нендей негізге сүйене орындалады?
Тәжірибе зерттеу тұрғысынан қойылатын жағдайларда мәселе бір жақты
шешіледі: процестің өзін айқындамай тұрып, оның мәні мен теңдеуін күні
бұрын қарастыруға болмайды. Шынында, егер заттың құрылымын анықтау
мақсатында тәжірибе жасалатын болса, этил спиртінің натриймен реакциясы
теңдеуін жазудың немесе целлюлозада гидролиз реакциясының қасиеті бар деген
болжамды айқындау қажет болғанда, оның гидролиз реакциясы теңдеуін жазудың
ешбір қисыны жоқ. Мұндай реакциялардың теңдеулерін жазып, күні бұрын талдау-
іздеу идеясының мәнін жоққа шығарар еді.
Тәжірибе басқа мақсаттармен жүргізілсе, түрлі шешімдер болуы мүмкін.
Көп жағдайларда алдымен тәжірибені көрсетіп, содан кейін оны түсіндіруге
көшкен дұрыс болады. Мысалы, этилен гомологтарының қасиеттерін тексергенде
әрбір теңдеуді тиісті тәжірибені бақылағаннан кейін жазу тиімді.
Алайда кейде мұндай реттілік жақсы нәтижеге жеткізе бермейді. Айталық,
этил спиртінің бромды сутекпен (бромид және күкірт қышқылы қоспасымен)
әрекеттесу тәжірибесі алдын-ала түсіндірусіз жүргізілді делік. Оқушылар
тоңазытқыштан қабылдағышқа тамшылардың тамуын бақылайды, бірақ мұнда
олардың ойлануына қажетті объект жоқ, өйткені олар тәжірибеде не болып
жатқанын білмейді. Бақылау мазмұнды болу үшін, сірә, қандай заттар өзара
әрекеттесетінін, олардың молекулаларында қандай өзгерістер туатынын, жүріп
жатқан реакция туралы қандай белгілері бойынша білуге болатынын алдын-ала
түсіндіру керек болар. Тәжірибе кезінде күні бұрын жазылған реакция
теңдеуіне қайырыла отырып, оқушылар көрінетін құбылыстарды олардың мәнімен
салыстырады, нәтижесінде реакция өнімі түзілетін атомдардың қайта топтасуын
көзге елестеді. Тәжірибе кезінде олардың ойлау әрекеті жалғаса береді.
Бұл айтылғандардан реакция химизмі сақталмайынша оқып зерттелетін
процесті мақсатты және саналы түрде бақылау қамтамасыз етілмеген жағдайда,
реакциялардың химизмін алдын-ала қарастыру қажет деген пікір туады. Бұл
ұзақ тәжірибелерді көрсеткенде өте-мөте қажет. Органикалық химияны оқытуда
демонстрациялық тәжірибе үлесінің артуына байланысты мұндай тәжірибелердің
саны арта түседі. Оларды жасау техникасына және сабақ жүйесінде пайдалану
методикасына ерекше назар аудару керек, өйткені демонстрациялық тәжірибе
басқа тәжірибелерге қарағанда әлдеқайда күрделілеу болады.
3. Органикалық химиядағы ғылыми және оқу тәжірибесі
Тәжірибелік әдіс теориясының негізін қалаған Ф.Бекон болды. Ол
тәжірибені шындықты танудың маңызды құралы және сезім мүшелерінің қол
жетімсіздігін жеңудің жалғыз әдісі деп санады.
Органикалық химияны игеру үшін тәжірибе өте маңызды болып табылады.
Химиялық процестерді табиғи жағдайда бақылау арқылы зерттеу көп жағдайда
жеткілікті нәтиже бере бермейді.
Химия – тәжірибеге сүйенген ғылым, сондықтан бұл ережеден сәл ғана
ауытқып кететін болсақ, онда оқушылардың білім деңгейі бірден төмендеп
кетеді. Химиялық тәжірибе зерттеудің объектісі ретінде де, оқытудың құралы
ретінде де қолданылады.
Жалпы қолданысқа енген, білім беру және зерттеу процестерінде
қолданылып жүрген тәжірибелер үлкен екі топқа жіктеледі. Олар: ғылыми және
оқу тәжірибесі. Осы екі тәжірибенің ара жігін ажыратып алайық.
Оқу тәжірибесі – айтып тұрғандай оқу процесі жүріп жатқан, яғни мектеп
қабырғасында оқылатын пәннің, біздің жағдайымызда органикалық химияның
теориясын шыңдау, оқушыларға ғылымның негізі мен әдістерін ұғындыру
мақсатында қолданылатын тәжірибелер.
Ғылыми тәжірибе - адам баласының табиғаттың бағытына белсенді және
мақсатты түрде араласуы маңызды болып саналатын тәжірибенің бір түрі.
Ғылыми тәжірибеде құбылыстар, заттар мен қатынастар негізінен бірінші рет
анықталып отырады және тәжірибенің нәтижесі белгісіз болып табылатындықтан,
тек жорамалдап айтуға болады, ал оқу тәжірибесінде керісінше оның нәтижесі
алдын-ала белгілі болады. Кейбір жағдайларда тәжірибелердің нәтижесі
оқушыларға да белгілі болуы мүмкін себебі көрсетілетін құбылысты бақылай
отырып, кітапты ақтару арқылы сол реакцияның нақтылығын дәлелдейтін
формулаларды біліп отыру мүмкін және зертханалық тәжірибелерді жасағанда да
осы жағдай қайталануы мүмкін.
Ғылыми тәжірибеге өлшенген, шектелген уақыт кедергі келтірмейді,
себебі ол белгілі бір уақытқа тәуелді емес. Ал оқу тәжірибесі ережеге сай
бернеше минутқа ғана созылады, кейбір жағдайларда ары кетсе бір 45 минуттың
шегінен аспауы керек. Кейбір ерекше жағдайларда тәжірибенің бір бөлігі
келесі сабаққа қалдырылуы мүмкін. Мұндай талаптар тәжірибенің сабақ
мазмұнына қатысты тәуелді рөл атқаратынын көрсетеді, яғни ол сабақ
мазмұнына өз залалын тигізбеуі қажет.
Оқу тәжірибесі ғылымиға қарағанда техникалық жағынан өте қарапайым
болып келеді. Мұнда тәжірибенің негізгі ойын көрсетуге кедергі жасайтын
кейбір дүниелер алынып тасталуы қажет.
Оқу тәжірибесіне, әсіресе демонстрациялыққа, біршама талаптар
қойылады. Мысал ретінде айтатын болсақ, олар: айқындылығы, көрнекілігі,
қарапайымдылығы, қауіпсіздігі және т.б. Тәжірибені көрсетілімге өте мұқият,
барлық қауіпсіздік техника ережелері орындалатындай әдемі етіп дайындау
керек. Қолданылатын аспаптар иненің ұшындай кішкентай ғана болмай, олар
оқушылардың көзіне жақсы көрініп тұруы қажет. Кей жағдайда көрсетуге
қажетті заттар, құбылыстарды көрсетуге арналған ыдыстар, аспаптар тым
кішкене болып жатады, ондай жағдайда әлбетте интерактивті тақта арқылы
олардың суреттерін немесе бейнелерін көрсетуге болады.
Оқу тәжірибесінде мұғалім процестің өзін көрнекі етіп көрсетуге
тырысады, ал бұл негізгі әдістемелік қиындықтарды құрайды. Мысалы, мұғалім
спирттен диэтилэфирін алуды көрсетеді. Оқушылар бір ыдыстағы сұйықтықтың
екінші ыдысқа айдалып жатқанын бақылайды. Олардың бойында бұл көрсетілімнен
спирттің айдалу процесі жүріп жатыр деген түсінік қалыптасуы мүмкін, себебі
химиялық реакцияның бірден көзге түсетін сыртқы белгілері байқалмайды (эфир
де спирт сияқты түссіз болып келеді). Реакция көрнекілігінің аздығы ғалымға
өз кедергісін келтірмейді, себебі ол алынған затты толықтай жан-жақты
зерттейді. Ал мұғалім өзі көрсеткелі отырған тәжірибенің сенімді болуы үшін
арнайы әдістер қолдануға мәжбүр болады.
Химияны оқытқанда кейде ой тәжірибесіне жүгінуге тура келеді. Ой
тәжірибесі - бұл заттың алынуын және т.б. әр түрлі қасиеттерін сипаттайтын
процестерді бақыламай-ақ ойша елестету және тәжірибе соңында түзілетін
нәтижелерді де ойша анықтау. Бұндай ой тәжірибелері не үшін қажет?
Біріншіден, зерттелетін заттардың қасиеттерін сипаттайтын барлық
құбылыстарды сабақтың шектеулі уақыты ішінде көрсетіп шығу мүмкін емес;
екіншіден, мектеп зертханасында зерттеуге міндетті процестерді көрсететін
реактивтер мен приборлар жеткіліксіз; үшіншіден, оқушылар объектінің
бейнесін әр түрлі сипаттамалары арқылы ойша құрастыруды үйренеді, бұл
олардың ақыл-ойының дұрыс жұмыс істеуіне үлкен септігін тигізеді.
Бұндай қасиеттерді оқушылардың бойында тәрбиелеу өте маңызды, себебі
ғылымның бүкіл байлығын үздіксіз сезінулер арқылы қабылдауға болмайды;
бұдан кейін оқушыларға көп нәрсені оқытушының сөздері мен кітаптан үйренуге
тура келеді. Сондықтан айтылған және жазылған дүниелерді дұрыс түсініп,
есте жақсы сақтау үшін олардың бейнелерін айқын елестетіп, өздерінің ой
електерінен өткізе алулары қажет.
Дегенмен барлық бейнелер қандай да бір негізге сүйене отырып жасалады.
Сондықтан оқушылардың бойында бейнелерді дұрыс қалыптастыруға өз септігін
тигізетін қандай да бір бақылаулар тізбесі болуы қажет.
4. Органикалық химияны оқытудағы тәжірибенің мақсаты мен мазмұны
Жоғарыда мектептегі органикалық химия курсының оқу-тәрбиелік маңызы
сипатталды. Осыған байланысты химиялық тәжірибенің мақсаты қандай? – деген
заңды сұрақ туады.
Қойылған бұл сұраққа жауап беру үшін мектептегі органикалық химия
курсының мазмұнына қысқаша шолу жасайық. Органикалық химияда органикалық
қосылыстардың әр түрлі топтарындағы заттар зерттеледі. Бұндай заттар: а)
ғылымның негізін меңгеруге деген маңыздылығымен; ә) адам мен елдің халық
шаруашылығы үшін қажеттілігімен; б) оқушы үшін түсініктілігімен анықталады.
Осыған байланысты мектептің органикалық химия курсында мынандай
қосылыстардың топтары көрсетілген: көмірсутектер, спирттер, альдегидтер,
қышқылдар, күрделі эфирлер, көмірсулар, нитро- және аминоқосылыстар,
белоктар. Мектептің органикалық химия курсына көптеген полифункциональды
қосылыстар, бояғыштар, гетероциклді қосылыстар, алкалоидтар және де
берілген уақытта оқушының меңгеруі мүмкін емес заттардың топтары
енгізілмейді.
Тәжірибенің ең бірінші мақсаты – зерттелетін затпен оқушыларды өте
көрнекі түрде таныстыру. Ол неше түрлі коллекциялар түрінде көрсетіледі,
танысу үшін әр түрлі таратпа материалдар беріледі, заттардың физикалық
қасиеттерін сипаттайтын тәжірибелер қойылады.
Тәжірибенің екінші мақсаты – заттардың химиялық реакцияларын өте
көрнекі түрде көрсетуге негізделген. Мұғалім тәжірибені көрсетпес бұрын
оқушыларға зерттелетін заттардың арасында жүретін реакцияларды тақтаға
жазып түсіндіріп берулері қажет.
Мұғалімнің айтқан сөзі мен көрсеткен тәжірибесінің мазмұны бір-біріне
сәйкес келуі қажет және бұл сәйкестік ғылыми түсініктің дұрыс қалыптасуын
қамтамасыз етеді.
Тәжірибенің үшінші мақсаты – мұғалімге органикалық химиядағы әр түрлі
ойлардың дамуын оқушылар алдында ашып беруге көмектесу. Мысалы, бұндай
ойларға заттар арасындағы генетикалық байланыстар, органикалық
қосылыстардың топтары арасындағы ауысулар, қарапайым заттардан күрделі
заттарды синтездеу және т.б. дүниелерді жатқызуға болады. Оқушылардың
дүниетанымын кеңейтетін процестер тақтадағы немесе қағаздағы жай ғана
реакция теңдеуі болып қоймай оқушылардың алдында нақты тәжірибе жүзінде
көрсетілуі қажет.
Тәжірибенің келесі мақсаты – заттардың химиялық қасиеттерінің оның
құрылымына тәуелділігін нақты, сенімді мәліметтер арқылы көрсету және
молекулалардағы атомдардың өзара әсерін дұрыстап сипаттау.
Бейорганикалық химия курсын оқығанда бұндай сұрақтар
қарастырылмайтындықтан, оқушыларда осы сұрақтарға байланысты көзқарастар
дұрыс қалыптаспайды, сондықтан бұл жерде тәжірибенің рөлі басым болып
табылады. Мұнда ой тәжірибесіне жүгінуге болмайды. Егер қатты қажет болып
жатса, онда ең алдымен оқушылардың бірнеше заттың формуласын шығару арқылы
ғылымда заттардың химиялық құрылысының қалай анықталатынын, зат қасиетінің
оның құрылысына тәуелділігін, молекуладағы атомдардың және де дәл сол
сияқты заттардың өзара әсерін зерттеп біліп алғанынан кейін ғана ой
тәжірибесіне жүгінуге болады.
Органикалық химияны оқушыларға тек жекелеген заттар туралы мәліметтер
мен химиялық реакция теңдеулерін жаздыра отырып оқытатын болсақ, онда
оқушылар үшін құрылымдық формулалар сызып ойнайтын жай ғана схема болып
қалады. Оқушылар молекула құрылымын анықтаудың нақты негіздерін білмей
химиялық құрылыс теориясын толықтай меңгере алмайды.
Оқушылар органикалық химия әлеміне ену арқылы негізгі химиялық мәселе
– заттардың қасиеттерінің оның құрылысына тәуелділігін танып-білуге зор
мүмкіншілік алды. Өкінішке орай мектеп жағдайында заттардың химиялық
құрылысын үнемі нақты тәжірибе жүзінде дәлелдеп беруге мүмкіншілігіміз жете
бермейді. Сондықтан оқушылар көптеген заттардың құрылысын тек мұғалімнің
айтқан сөзі мен кітаптан оқыған мәліметтер арқылы ғана біледі.
Органикалық химия курсынан заттың құрылыс формуласын дәлелдеуге
арналған тәжірибе жүргізілген бір мектептің оқушылары сабақ соңында былай
деп мәлімдеме жасаған: Органикалық химиядағы ең қызық және маңызды дүние
ол – мұнда заттар өте терең зерттеледі және қандай да бір заттың неге сол
формулаға ие екендігі дәлелденеді.
Тәжірибенің келесі мақсаты оқушылардың жақсы политехникалық білім
алуына жәрдемдесу болып табылады.
Тәжірибенің көмегімен мұғалім органикалық химияның өмірмен жан-жақты
байланысын, химиялық білімнің өндірісте қолданылуын және маңызды химиялық
өндірістердің ғылыми негіздерін ашып көрсете алады.
Оқушылардың қандай да бір өндірістің ғылыми негіздерімен әдістемелік
жағынан дұрыс танысуы нақты қойылған тәжірибелер арқылы жүзеге асады.
Тәжірибе химиялық өндірістің негізін құрайтын басты химиялық процесті өте
көрнекі түрде көрсетуі қажет. Бұған қоса оқушыларды заманауи өндірістермен
және қазіргі кезде маңызды болып табылатын болашағы бар химиялық
процестермен таныстырып өту керек.
Мектептегі органикалық химия курсының бағдарламасы мен мектептің
мүмкіншілігіне сәйкес оқушыларды тәжірибе жүзінде мынандай дүниелермен
таныстыра аламыз: табиғи газды химиялық жолмен қолдану (хлорлау), мұнайды
айдау, мұнайды өңдегенде алынатын газдарды қолдану (этиленнен спиртті алу),
кейбір шайырларды, пластмассаларды алу (мысалы, фенольформальдегидті шайыр,
полиметилметакрилат), майлар мен крахмалдарды өңдеу және т.б.
Өкінішке орай дамып келе жатқан химиялық өндірістің көптеген маңызды
әрі қызық тәжірибелерін оқушыларға көрсетуге біздің мүмкіншілігіміз
жетпейді. Біз, мысалыға ацетиленнен хлорвинилдің, бутаннан бутадиеннің
алынуын, қандай да бір каучуктың немесе полиэтиленнің синтезін, қатты
отынның гидрленуін, парафиндерді тотықтыру арқылы спирттердің алынуын және
т.б. тәжірибелерді әзірге оқушыларға көрсете алмаймыз.
Химиялық эксперименттің тағы бір мақсаты оқушыларды практикалық
ептілікпен қаруландыру болып табылады.
Органикалық химиядан қиынырақ тәжірибелерді орындағанда оқушылардың
бойында алған теориялық білімдерін практикада қолдану іскерлігі және
практикалық дайындық кезінде маңызды болып табылатын зертханалық
ережелермен және заттармен жұмыс істеу ептілігі артады. Бұл тәжірибелердің
мазмұнында органикалық химияның өмірмен жан-жақты байланысы бейнеленуі
қажет. Біз бұндай байланысты техникалық материалдардың қасиеттерін зерттеу;
ауыл шаруашылығындағы органикалық заттарды тану және т.б. практикалық
жұмыстарды қою арқылы жүзеге асырамыз.
Органикалық химиядан көрсетілетін тәжірибелер оқушылардың ұқыптылығын,
байқағыштығын, шыдамдылығын және т.б. қасиеттерін дамытады.
5. Оқу тәжірибесінің түрлері
Педагогикалық процесте алатын орны мен ұйымдастырылу түріне қарай оқу
тәжірибесі: а) демонстрациялық; б) зертханалық; в) оқушылардың практикалық
сабақтары деп жіктеледі. Бұған қоса химиялық тәжірибе жасау үшін алынған
реактивтердің мөлшері мен химиялық ыдыстардың өлшеміне байланысты химиялық
оқу тәжірибесін макро- және микротәжірибелер, аз мөлшерлі реактивтермен
жасалатын тәжірибелер деп жіктеуге болады.
Микротәжірибе (микроәдіс) тамшылы реакциялар түрінде және тұнбаларды
микроскопиялық әдістермен зерттеу арқылы аналитикалық химияда өте кең
қолданылады. Оның мынандай біршама артықшылықтары бар: зерттеудің жолы
қысқарады; клиникалық, санитарлы-гигиеналық химико-технологиялық
зертханаларда маңызды саналатын нәтижелер жылдам алынады; сезімталдық өте
жоғары болады және т.б.
Бірақ көптеген жағдайларда микротәжірибені мектеп жағдайында қолдану
мақсатты болып табылмайды. Біріншіден ол демонстрациялық тәжірибелерге
жатқызылады, сонықтан оларды тамшылы реакциялар түрінде көрсетудің еш
қажеттілігі жоқ, себебі оқушылар реакцияның жүру барысын да түзілетін
нәтижені де бақылай алмайды. Бұған қоса микротәжірибені көрсету үшін арнайы
микропипеткалар, реакцияларға арналған планшеттер және т.б. құрылғылар
қажет.
Менің ойымша аз мөлшерлі реактивтермен жүргізілетін тәжірибелерді
практикалық сабақтар мен зертханалық тәжірибелерді жүргізгенде қолданған
дұрыс, ал демонстрациялық тәжірибелерді оқушыларға анық көрінуі үшін
макротәжірибе түрінде көрсеткен жөн.
Жүргізілу орнына қарай химиялық оқу тәжірибесін мектептегі, үйдегі
және даладағы деп жіктейміз. Бұған қоса мектепте танымдық тәжірибелер
маңызды болып табылуы қажет.
Оқытудағы тәжірибе білімнің қайнар көзі, білімді қолдану құралы және
олардың шынайылығын айқындаушы ретінде өте маңызды. Сондықтан органикалық
химия курсында тәжірибенің маңызды түрлеріне мұғалімнің демонстрациялық
тәжірибелері мен оқушылардың практикалық сабақтары жатқызылады.
Демонстрациялық тәжірибе тірідей пайымдауды қамтамасыз етеді,
сондықтан да тану процесінің алғашқы сатысында тұрады, ал практикалық
сабақтар зерттеуді оқушылардың білімдерін қолдану және практикалық
дағдыларды меңгеру арқылы аяқтайды.
Бірақ та бұндай тұжырымды өте дұрыс деп санауға да болмайды. Себебі,
мұғалімнің көрсетілімі зерттеудің бастапқы сатысы ғана болып қоймайды,
өйткені бұл көрсетілім кейінгі талқылауларда қолданылады, оған қорытынды
жасағанда жүгінеді, мұнда гипотезалар тексеріледі және де оқушылардың
білімдері практика жүзінде қолданылады. Дәл осы сияқты практикалық
сабақтарда да білімнің практика жүзінде қолданылуымен қатар оқушылардың
қорытынды жасауын, гипотезаларды тексеруді және т.б. мәселелерді шешуді
талап етеді.
Демонстрациялық тәжірибелер мүмкіндігінше химиялық тәжірибенің
алдында тұрған негізгі мәселелерді шешуге тырысады. Ол зерттелетін заттар
мен құбылыстардың көрнекі түрде қабылдануын қамтамасыз етеді, теориялық
шешімдер мен қорытындылардың негізі болып табылады; ғылымның адам өмірімен
және өндіріспен байланысын аша отырып практика жүзінде безендендіреді;
оқушылардың ойлау қабілетін дамытушы қайнар көз болып табылады; білімді
бекітуге көмектеседі, білімді қолдана отырып жаттығулар құрастыруға
көмектеседі және оқушылардың тәжірибелік ептіліктерінің қалыптасуына өз
септігін тигізеді.
Демонстрациялық тәжірибелер мұғалімнің көмегімен бұл тапсырмаларды
уақыт жағынан үнемді және техникалық-методикалық жағынан дұрыс шешуге
көмектеседі.
Зертханалық тәжірибелер – материалды жақсы меңгеріп, нақты білім алу
үшін сабақтың кез келген кезеңінде орындалатын химиялық тәжірибенің түрі.
Зертханалық тәжірибені оқушылар өз бетінше орындай отырып өздерінің
тәжірибелік ептілікерін шыңдайды. Бұл тәжірибелер көбінесе заттардың
физикалық және химиялық қасиеттерімен танысу үшін қолданылады. Зертханалық
жұмыстың мақсаты – оқушыларды зерттеліп отырған нақты құбылыспен (затпен)
мүмкіндігінше жылдамырақ таныстыру.
Мұғалімнің сабақты түсіндіру барысында көрсететін зертханалық
тәжірибелері органикалық химия сабағында аз қолданысқа ие болады.
Органикалық химия сабағында көптеген тәжірибелерді оқушылардың өздері
орындайтын болса, онда сабақтың негізгі уақыты жоғалады және бұдан оқытудың
теориялық деңгейі төмендейді.
Зертханалық жұмыстар химияны оқытудың алғашқы кездерінде (8-9-
сыныптарда) маңызды орынға ие болуы қажет. Органикалық химияны оқытқанда
мұғалім демонстрациялаған тәжірибелерді оқушылардың қабылдауы қиынға соқса,
онда оларды зертханалық тәжірибе түрінде көрсету керек. Мұндай
тәжірибелерді міндетті түрде сабақ барысында қою қажет. Мұндай
тәжірибелердің қойылымын оқушыларға жақындатылған көрсетілім (демонстрация)
деп атайды.
Практикалық сабақтарда оқушылар орындайтын химиялық тәжірибелер
курстың бір немесе бірнеше тақырыптарын өтіп болған соң бір сабақтың
ауқымын қамти отырып жүргізіледі.
Олар:
-оқушылардың химия пәнінен білімдерінің, бұған қоса оқушылардың әр
түрлі тәжірибелерді өз бетінше орындауы арқылы меңгеретін тәжірибелік
білімдерінің берік болуын қамтамасыз етеді. Бұған қоса тарау аяқталғанда
жүргізілетін практикалық сабақтар теориялық және тәжірибелік мәліметтерді
сырттай жинақтап қорытуға мүмкіншілік береді;
-тәжірибелік ептіліктерінің дамуы мен химиялық тәжірибенің техникасын
меңгеру шеберліктерін арттырады. Органикалық заттардың көпшілігі өртке
қауіпті, улы, өте ұшқыш болғандықтан бұл жердегі басты назар қауіпсіздік
техника ережесіне аударылуы қажет;
-практикалық сұрақтар мен тәжірибелік тапсырмаларды шешу барысында
оқушылардың алған білімдерін шығармашылық тұрғысынан қолдануға көмектеседі.
Бұндай жұмыстар оқушыларды алған білімдерін белсенді түрде қолдануға,
шығармашылық тұрғысынан дұрыс ойлауға тәрбиелейді және химияның адам
өміріндегі маңызы туралы көзқарасының кеңеюіне көмектеседі. Мұнда олар
ғылыми білімдердің шынайылығы мен олардың практикалық маңыздылығына көздері
жетеді.
Демонстрациялық, зертханалық тәжірибелер, практикалық сабақтар
тәжірибенің сыныптық түріне жатады. Мектепте сыныптық тәжірибеден басқа
үйірме түрінде жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың түрлері де бар. Мұнда
жүргізілетін тәжірибеге біршама уақыт бөлінеді.
Үйірмедегі тәжірибелік жұмыс химия туралы білімнің кеңеюіне,
оқушылардың неше түрлі химиялық құбылыстарды бақылауына көмектесіп, оларды
зертханада өз бетінше жұмыс істеуге және көптеген зертханалық жұмыстарды
дұрыс орындауға үйретеді.
Уақыт өте үйірме жұмысы оқу сабақтарымен тығыз байланысқа түседі:
үйірмедегі оқушылар сабақта бастаған көп уақытты қажет ететін жекелеген
тәжірибелерді үйірмеде орындауын жалғастырады, өздерінің жасаған
жұмыстарының нәтижесін сыныптағы келесі сабақта шығарады: олар химия
пәнінен жүргізілетін сабақтарға қажетті бейнелерді, безендірулерді,
үлгілерді дайындайды; жергілікті өндірісті толыққанды зерттейді, осы
зерттеулердің мәліметтерін сыныпта қолдану үшін көрнекілейді және т.б.
әрекеттер жасайды.
Сыныптан тыс жұмыстардың нәтижесінде оқушылар оқу бағдарламасына
енбейтін кейбір химиялық процестермен, мысалы, қажетті препараттар
(сульфирлеу, диазотирлеу және т.б.) алу керек болғанда және практикалық
сабақтарда кездеспейтін зертханалық (қайта кристалдау, су буымен айдау және
т.б.) жұмыстармен таныс болады.
II бөлім. Демонстрациялық тәжірибелер және оларды көрсету әдістемесі.
2.1. Демонстрациялық тәжірибе – химияны оқытудың көрнекілік әдісі
XX ғасырда оқу процесіне XIX ғасыр әдіскерлерінің ойлары белсенді
түрде ену арқылы дами отырып қолданыла бастады. Бұған қоса химияны оқытудың
маңызды әдісі саналатын демонстрациялық тәжірибелерге қатысты сұрақтар да
оқу процесіне ене бастады. 1983 жылы Градец Кралове қаласында (ЧССР)
социалистік елдердің әдіскерлері өзара бас біріктіре отырып химияны
оқытудың маңызды мәселелеріне байланысты еңбектерін жарыққа шығарды. Бұл
еңбекте КСРО-ның В.П.Гаркунов және Р.Г.Иванова сынды әдіскерлері мектептегі
демонстрациялық тәжірибенің қызметін айқындап берді [2].
Профессор М.И.Коноваловтың 1900 жылы жарық көрген О преподавании
химии тақырыбындағы баяндамасы бар. Бұл баяндамада тәжірибеге байланысты
былай делінген: Химияны оқытуда көрсетілетін ең қарапайым тәжірибенің өзін
ұзақ уақытты түсіндірулер алмастыра алмайды [3].
Ең алдымен демонстрациялық тәжірибе ұғымына түсінік бермес бұрын
демонстрация деген сөздің мәнін ашып алайық. Ожеговтың Cловарь русского
языка атты кітабында демонстрация ұғымына былайша түсінік беріп өткен
[26].
Демонстрация (латын тілінен аударғанда demonstratio – көрсетілім
деген мағына береді). 1) Халықтық шеру және қоғамдық көңіл күйді көрсететін
басқа да жалпы формалар; 2) Қандай да бір құбылыспен немесе пәнмен
таныстырудың көрнекі әдісі; 3) (Ауыспалы) көрсетілім, қандай да бір нәрсені
дәлелдеу; 4) Келіспеушілікті, қарсылықты айқын көрсететін іс-әрекет және
т.б.[26]. Ал тәжірибе ұғымы баршамызға таныс болғандықтан, оған тоқталмай-
ақ осы екі сөзден құралған демонстрациялық тәжірибе ұғымына қысқаша шолу
жасайық.
Демонстрациялық тәжірибелер жаңа материалды өткенде оқушылардың
бойында заттар, химиялық құбылыстар мен процестер жайлы қажетті түсінік
қалыптастыру үшін жүргізіледі. Ол аз ғана уақыттың ішінде химия саласындағы
маңызды ұғымдарды оқушыларға түсінікті етеді және оларға зертханалық
тәжірибелер мен жекелеген операцияларды жасауды үйретеді.
Оқушылардың назары тәжірибені жүргізу мен оның нәтижесін зерттеуге
бағытталған. Егер мұғалім тәжірибені түсіндіре отырып көрсететін болса,
онда оқушылар сол тәжірибе арқылы баяндалып отырған материалды жақсы
қабылдап, тәжірибені белсенді түрде бақылайды. Осы арқылы оқушылар
өздерінің басты назарын тәжірибеге аударады және өздерін құбылысты әр түрлі
қырынан бақылауға үйретеді. Бұндай жағдайда мұғалімнің қолданатын барлық
әдістері мен іс-әрекеттері сиқырлы айла түрінде емес, тәжірибені
жүргізудегі қажеттілік түрінде қабылданады. Зертханалыққа қарағанда
демонстрациялық тәжірибелерде құбылысты бақылау біршама ұйымдасқан түрде
өтеді.
Демонстрациялық тәжірибелердің негізгі мақсаты – бұл оқушылардың
байқағыштығын дамытып, олардың бойында химия туралы жаңа білімдер мен
түсініктер қалыптастыру. Демонстрациялық тәжірибелердің негізгі құндылығы
– олардың көрнекі түрде болуы, оқушылардың назарын үрдістің басты тізбегіне
дер кезінде бұра алу мүмкіншілігі және уақыт пен реактивтерді үнемді
пайдалану болып табылады. Бірақ та көрсетілімдер қажетті тәжірибелік
ептіліктер мен шеберліктерді қалыптастырмайды, сондықтан сабақ зертханалық
тәжірибелермен, практикалық сабақтармен және тәжірибелік есептермен
толықтырылуы қажет.
Демонстрациялық тәжірибелер мынандай жағдайларда көрсетіледі:
• Егер тәжірибені жүргізуге қажетті құрал-жабдықтар оқушылардың
барлығына жетпейтін болса;
• Тәжірибе оқушылардың өздері жүргізе алмайтындай күрделі болған
жағдайда;
• Оқушылар берілген тәжірибені жүргізу үшін қажетті техниканы білмесе;
• Аз мөлшерлі затпен жүргізілетін тәжірибелер дұрыс нәтиже бермейтін
болса;
• Көрсетілетін тәжірибелер қауіпті болса (сілтілік металдармен, жоғары
кернеулі электр тогын және т.б. қауіпті заттарды қолдана отырып
жасалатын жұмыстар);
• Сабақтағы жұмыстың жылдамдығын арттыру қажет болса;
Демонстрациялық тәжірибелерді кім жүргізгеніне қарамастан (мұғалім
немесе оқушы), ол ең алдымен тәжірибені жүргізушіге де, оны бақылаушыларға
да қауіпсіз болуы қажет. Зерттелетін құбылыстардың сипатына байланысты
әрбір демонстрациялық тәжірибелердің өзіндік ерекшеліктері болады. Бұған
қоса демонстрациялық тәжірибелер мынандай талаптарға жауап берулері қажет:
• Көрнекі болуы қажет (демонстрациялық столдың үстінде жасалатын
дүниенің барлығы оқушыларға көрініп тұруы тиіс);
• Жүргізілу әдісі оңай және оқушыларға түсінікті болуы керек;
• Ешқандай қателіксіз нәтижелі жүргізілуі тиіс;
• Оқушылардың тәжірибенің мазмұнын оңай қабылдаулары үшін ол алдын-ала
дайындалуы қажет;
• Қауіпсіз болуы керек.
Демонстрациялық тәжірибенің педагогикалық нәтижелілігі, оның
оқушылардың біліміне және тәжірибелік ептіліктеріне әсері тәжірибенің
техникасына байланысты. Мұғалім химия кабинетіндегі құралдарды толықтай
және әрбір аспапты жекелей зерттеп, көрсетілімнің техникасын құрастыруы
қажет. Көрсетілімнің техникасы демонстрациялық тәжірибені жүргізу мен оған
дайындық процесі кезінде аспаптармен және аппараттармен қалай жұмыс істеу
керектігін көрсетеді. Көрсетудің әдістемесі – көрсетілімнің қабылдануын
жақсартатын әдістердің жиынтығы. Көрсетудің техникасы мен методикасы бір-
бірімен тығыз байланысты және оларды демонстрациялық тәжірибенің
технологиясы деп атауға болады.
Химиядан сабақ беру барысында оқушылардың дүниетанымдық қабілетін
арттыратын материалдарды тереңірек, өмірдің әр қилы саласымен байланыстыра
отырып түсіндіру мәселесіне үлкен көңіл бөлінуі қажет. Бұл тұрғыдан алып
қарағанда мұғалімнің теориялық білімді шарықтау шегіне жеткізе отырып
көрсететін көрнекі көрсетілімдері, оқушылардың өз беттерінше орындайтын
зертханалық және сарамандық жұмыстары міндетті түрде қазіргі заманның
талабына сай өтілуін қадағалау бүгінгі күннің басты мәселесі. Қарапайым
химиялық элементтерді орындай білу – кішігірім өндіріс процестерін білу
деген сөз.
Кез-келген мұғалімнің абыройы тәжірибені дұрыс көрсетпеген жағдайда
жоғалады.
2.2. Тәжірибелерді көрсету техникасы
Демонстрациялық тәжірибенің техникасы ерте кезден бастап зерттеле
бастады. Тәжірибе техникасының негізгі іргетасын қалауға А.И.Герцен
атындағы ЛГПУ-нің профессоры, педагогика ғылымдарының докторы
В.Н.Верховский үлкен үлес қосты. Оның Техника и методика эксперимента в
школе (М.: Учпедгиз, 1959, 1960; М.: Просвещение, 1973, 1975
(А.Д.Смирновпен бірігіп жазған жетінші басылымы) деген кітабы осыған дәлел.
Бұл кітапта автордың өзі құрастырған түпнұсқалы және сараптала отырып
әдебиеттерден алынған тәжірибелерінің техникасы мен әдістемесі жақсартылған
түрде жан-жақты баяндалады. Верховскийдің кітабы Ресеймен қоса шет елдерде
де ұзақ уақыт өз құндылығын жойған жоқ [10,11].
Кез-келген тәжірибені көрсетерде ең бірінші ескеріліп, мұқият сақталуы
қажет дүние – ол сол тәжірибенің қауіпсіздігі. Қауіпсіздік деген сөз қандай
жағдайда өз орнымен қолданыла бастайды. Әлбетте егер көрсетілетін тәжірибе
сүзгіден жақсылап өтіп, өзінің сенімділігін іс жүзінде зертханаларда
дәлелдеген болса ғана қауіпсіздік талаптарына сай болуы мүмкін. Ал енді
осындай сенімді әрі дәлелді тәжірибелердің жазбаларын қалай таңдаймыз және
тәжірибені көрсетпес бұрын тағы қандай жағдайлар ескерілуі қажет дегендей
мәселелі сұрақтарға бірге жауап іздеп көрейік.
Кез-келген мұғалім сынып алдында көрсетілетін әрбір тәжірибеге әсіресе
оның техникасы мен талаптарына өте мұқият қарауы керек. Себебі сәтсіз
шыққан бір ғана тәжірибе біріншіден, қанша оқушының өміріне қауіп
төндіреді, екіншіден, бірінші жағдай орын алмағанмен оқушылардың тәжірибе
арқылы дәлелді нәтиже алуға болады деген тұжырымға сенімділіктері жоғалады.
Тәжірибені көрсетпес бұрын оның сипаттамасы жазылған кітаптарды
ақтарып шығу керек және ішінен сол мектеп жағдайына сай әрі тәжірибені
жүргізу жолы сенімдірек болып табылатын түрлерін таңдап алу керек. Таңдап
алғаннан кейін міндетті түрде көрсетілімге жібермес бұрын зертханада бір
рет тексеріп алған жөн. Егер нәтижелі болып жатса онда сабақ барысында
ешбір қорқынышсыз оқушыларға көрсете беруге болады.
Тәжірибені таңдап алуда тағы ескеретін жағдай оқытылатын тақырыптың
мазмұнын оқушыларға толықтай түсіндіріп беруге қабілетті болуы керек.
Демонстрациялық тәжірибелердің көпшілігі зертханалық тәжірибелер
түрінде тағы көрсетілетіндігі оқу бағдарламасында тайға таңба басқандай
етіп жазылып қойған. Бұл көрсетілетін тәжірибе мен зертханалық тәжірибенің
ара жігін ажыратып алуда мұғалімнің шеберлігі мен ептілігі басты рөл
атқарады. Мәселен, зертханалық тәжірибелер тізіміндегі тәжірибелердің
демонстрациялықта қайталанатындарының ішінен қиын дегендерін ғана дәстүрлі
әдіспен көрсетіп өткен жөн. Бұған себеп қазіргі мектеп жағдайында
реактивтер жеткіліксіз. Ал қалғандарын бейнетәжірибелер арқылы көрсетіп
беруге де болады. Ал қайталанбайтындарын міндетті түрде мүмкіндігінше
оқушыларға көрсету керек.
Тәжірибелерді көрсетуге мұғалім жоспарлы түрде бірнеше күн бұрын
дайындалып, әрбір дүниесін жоспарлап қоюы тиіс. Бұдан кейін аспаптардың
қауіпсіздік техника ережелеріне сәйкестігі және де олардың көрнекілігі
тексеріледі; көрсетілімнің уақыты анықталады, көрсетілім оқушылардың
қызығушылығын тудыра ма, әлде жоқ па? - деген болжам жасалады, соңында,
реактивтер мен құрылғылардың демонстрациялық стол үстінде қолайлы орналасуы
қадағаланады.
Тәжірибелерді көрсеткенде оларға белгілі бір талаптар қойылады:
оқушылар тәжірибенің мақсатын білуі қажет, аспаптың құрылымын және
реакцияның жүру жағдайын түсінуі керек. Аспаптың жұмысын және онда болып
жатқан құбылыстарды бақылау үшін қолайлы жағдай жасау керек:
демонстрациялық столда тәжірибеге қажет заттарды ғана қалдыру керек;
мұғалімнің қозғалысы нақты әрі үнемді болуы қажет; аспаптар мен
құрылғыларды демонстрациялық столға сыныптың кез-келген бұрышынан қарағанда
анық көрінетіндей етіп орналастырады.
Тәжірибе барысында қолданылатын аспаптардың бөлшектері, сынауықтар мен
ыдыстар сыныптың ең артында отырған оқушыға көрініп тұруы қажет.
Тәжірибе көрсетілімі кезінде қауіпсіздік техника ережесінің бұзылуына
жол берілмей, көрсетілім жоспарлағандай өтуі міндетті. Себебі әрбір сәтсіз
оқиға үшін мұғалім моральдық және заң жүзінде жауап береді. Сондықтан
тәжірибелерді алдын ала тексеру және қауіпсіздік техникасына байланысты
барлық шараларды сақтау, химия зертханасында жұмыс істеушілер үшін міндетті
болып табылады. Тәжірибе қауіпсіздігінің негізгі кепілі – мұғалімнің жоғары
техникалық сауаттылығы.
Тәжірибелер көрсетіліп біткеннен кейін мұғалім не болмаса зертханашы
қолданылған реактивтер мен аспаптарды өзінің орындарына мұқият орналастырып
қоюлары қажет. Тәжірибелерді көрсетудің техникасында болатын кемшіліктер –
химиялық білімнің берік әрі нақты болуына өз кедергісін тигізбей қоймайды.
Сондықтан қай кезде болсын тәжірибені көрсетерде барлық жағдайларын
ескеріп, оқушыларға қажетті білімді жеткілікті деңгейде меңгерте алатындай
болу керек. Әрбір жас маман осындай олқылықтардың орын алуына жол бермеуі
тиіс.
Тәжірибелерді өзінің техникасына сай көрсету – бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты
Химия және химияны оқыту әдістемесі кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ОРГАНИКАЛЫҚ ХИМИЯ КУРСЫНАН ДЕМОНСТРАЦИЯЛЫҚ ТӘЖІРИБЕЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ
Білімгер:__________________Орынбек Ж.П.
Жетекші:_________________Айдарова А.О.
Қорғауға жіберу.
______________2012 ж. №___
хаттамасы.
Химия және ХОӘ кафедрасының
меңгерушісі:___________Сабыралиева
Ж.Ы.
Тараз – 2012 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I бөлім. Органикалық химияны оқытудағы тәжірибенің орны ... ..6
1.1. Мектептегі органикалық химия курсының оқу-тәрбиелік маңызы...6
1.2. Органикалық химияны оқытудағы тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3. Органикалық химиядағы ғылыми және оқу тәжірибесі ... ... ... ...10
1.4.Органикалық химияны оқытудағы тәжірибенің мақсаты мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.5. Оқу тәжірибесінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
II бөлім. Демонстрациялық тәжірибелер және оларды көрсету
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1. Демонстрациялық тәжірибе – химияны оқытудың тәжірибелік
әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .18
2.2. Тәжірибелерді көрсету техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. Демонстрациялық тәжірибелерге қойылатын талаптар ... ... ... ...22
2.4. Демонстрациялық тәжірибелерді көрсеткенде орындауға міндетті
қауіпсіздік техника ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.5.Органикалық химия курсынан демонстрациялық тәжірибелерді көрсету
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.6. Заттар, процестер мен тәжірбиелерді көрсету әдістері ... ... ... ...35
2.6.1. Тәжірибені мұғалім сөзімен үйлестіре отырып көрсету..37
2.6.2. Оқушылардың білім сапасының тәжірибелерді көрсету әдісін
етәуелділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 0
2.6.3. Тәжірибелерді көрсетудегі әр түрлі әдістердің тиімді болу
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.6.4. Заттардың бейнесін көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.6.5. Химиялық тәжірибелерді диапозитивтер, диафильмдер
және оқу кинофильмдері арқылы көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.6.6. Үлгілер мен макеттерді көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.6.7.Үлестірме материалдарын пайдалану ... ... ... ... ... ... ...48
2.7. Тарауды қорытындылау барысында химиялық тәжірибелерді
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
III бөлім. Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.1. Cауалнама жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2. Тестілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.3. Оқу дәрежесінің критерийі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
IV бөлім. Органикалық химия курсынан демонстрациялық тәжірибелерді
пайдалануға арналған әдістемелік ұсынымдар мен сабақ
жоспарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
V бөлім. Органикалық химия курсынан демонстрациялық тәжірибелерді
пайдаланудың тиімділігін зерттеу әдістері арқылы
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
Кіріспе
Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың қазіргі кездегі басты назары – болашақ
ұрпақтың білімі мен білігінде. Білімі мен ғылымы дамыған ел ғана әлемді
мойындатады және дамушы емес дамыған елдердің қатарынан ойып тұрып өз орнын
алады. Соны білген Елбасымыз ғылымға баса назар аударып, онымен айналысам
деушілерге барлық жағдайларды жасап беріп отыр. Мәселен, Астана қаласында
қазақ тарихында болмаған халықаралық деңгейдегі Назарбаев университетін
соқтырып, оған бүкіл әлемнің мықты деген ЖОО-ның ұстаздарын жұмысқа тартты.
Бұл дегеніңіз бұрынғыдай шетел аспай-ақ білімнің бал бұлағымен өз елімізде
де сусындауға болады деген сөз. Бұрын-соңды жасалмаған осындай кереметтей
мүмкіншіліктерді әрбір жас қажетінше пайдаланып қалулары қажет.
Дегенмен бар білім мен ғылымның негізі өміріміздің он бір жылын
өткізетін қара шаңырақ мектептің табалдырығында жатыр десек қателеспейміз.
Ғылымның негізі мектепте болса, оның негізін салушы ұстаз екені айтпаса да
түсінікті. Әрбір ұстаз өзінің пәніне жетік болса, онда болашақ ұрпағымыз
ғылымның негізін меңгерген, білімді де білікті болып шығатыны даусыз.
Мен де болашақ ұстаз болғандықтан, әсіресе XX ғ-дың Ғасыр ғылымы
саналған химия ғылымының негізін қалайтындықтан, білім мен тәжірибені
ұштастыра отырып сабақ беруге баса назар аударам.
Химия – тәжірибеге сүйенген ғылым. Оқушылардың бойында химия туралы
білім мен сол ғылымның негізін қалауда мұғалімнің сабақты түсіндіре отырып
көрсететін тәжірибесі жоғары бағаланады. Мұндай тәжірибелерді
демонстрациялық тәжірибелер деп атайды.
Демонстрациялық тәжірибелер жаңа материалды өткенде оқушылардың
бойында заттар, химиялық құбылыстар мен процестер жайлы қажетті түсінік
қалыптастыру үшін жүргізіледі. Ол аз ғана уақыттың ішінде химия саласындағы
маңызды ұғымдарды оқушыларға түсінікті етеді және оларға зертханалық
тәжірибелер мен жекелеген операцияларды жасауды үйретеді.
Демонстрациялық тәжірибелер мектепте химияның үлкен екі саласы
саналатын бейорганикалық және органикалық химияны оқыту барысында
көрсетіледі. Неізінен бұл тәжірибелер бейорганикалыққа қарағанда
органикалық химияны оқытқанда маңызды болып табылады. Себебі органикалық
химияның көптеген тәжірибелері өте қауіпті және ұзақ уақытты қажет
ететіндіктен, ол тәжірибелерді мұғалім өзі жүргізеді. Сондықтан менің
дипломдық жұмысым – Органикалық химия курсынан демонстрациялық
тәжірибелерді пайдалану тақырыбына арналып отыр.
Бұл дипломдық жұмыс ... .. беттен тұрады, оның құрамына кіріспе, 3
бөлім, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімі сияқты бөлімдер кіреді.
Бірінші бөлімде органикалық химияның оқу-тәрбиелік маңызы, мұндағы
тәжірибенің алатын орны мен түрлеріне қысқаша тоқталып өтілді.
Екінші бөлімде тақырыпқа арқау болып отырған органикалық химия
курсынан көрсетілетін демонстрациялық тәжірибе ұғымына түсінік бере отырып,
оны жүргізу техникасына, әр түрлі демонстрациялық тәжірибелерді, заттарды,
құбылыстарды, процестерді көрсеткенде жүгінетін әдістерге, тәжірибенің
сабақ үстінде білімді меңгеру мен сабақты қайталау барысында алатын орнына
және мектептің органикалық химия курсынан көрсетілетін демонстрациялық
тәжірибелердің тізімін жасап, оларды көрсету әдістемесіне баса назар
аударылған.
Үшінші бөлімде осы демонстрациялық тәжірибелердің жүргізілу техникасы
мен сипаттамалары жан-жақты келтірілген.
Енді дипломдық жұмыстың өзектілігіне, зерттеу нысаны мен мақсат-
міндеттеріне және т.б. нәрселерге қысқаша тоқталып өтейік.
Тақырыптың өзектілігі: қазіргі таңда мектеп жағдайында барлық
тәжірибелерді оқушылардың өздеріне бере отырып, зертханалық тәжірибе
түрінде жасату мүмкін емес. Бұған себеп біріншіден, тәжірибелерді жүргізуге
қажетті реактивтер мен аспаптардың жеткіліксіздігі; екіншіден, тәжірибелер,
әсіресе органикалық химиянын тәжірибелері өте қауіпті; үшіншіден, көп
уақытты қажет етеді. Осындай кемшіліктерге сүйене отырып бұл тақырыпты өте
өзекті деуге әбден болады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: органикалық химия курсынан
көрсетілетін демонстрациялық тәжірибелерді оқушылардың білімі мен
біліктілігін, тәжірибелік ептіліктері мен шеберліктерін және ғылыми
көзқарастарын қалыптастырып, дүниетанымын кеңейтуде алатын орнына сай
зерттеу.
Зерттеу пәні: мектептің органикалық химия курсының мазмұны және ондағы
көрсетілетін демонстрациялық тәжірибелердің методикалық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты: органикалық химияны оқытқанда көрсетілетін
демонстрациялық тәжірибелерді бір жүйеге келтіре отырып жинақтау және осы
тәжірибенің мұғалім үшін де, оқушылар үшін де оқу процесінде маңызды екенін
дәлелдеу.
Міндеттері:
- зерттелетін тақырып бойынша әдебиеттермен танысу;
- тәжірибенің органикалық химияны оқытуда алатын орнын анықтау;
- демонстрациялық тәжірибелердің әдістемесі мен оларды жүргізу
техникасын құрастыру;
- осы тәжірибелер арқылы органикалық химия жайлы оқушылардың білімін
арттыру.
Гипотеза немесе ғылыми болжам: бағдарламада көрсетілген барлық
демонстрациялық тәжірибелерді оқушыларға көрсететін болсақ, онда олардың
бойында қажетті ғылыми түсінік те, білім де, тәжірибелік ептілік те
қалыптасады.
I бөлім. Органикалық химияны оқытудағы тәжірибенің орны
1. Мектептегі органикалық химия курсының оқу-тәрбиелік маңызы
Мектеп қабырғасында оқытылатын әрбір пән және сол пәннің кез-келген
оқу курсы тәрибелік мәнге ие болуымен қатар оқушыларды білімнің қайнар
бұлағымен сусындатуы керек. ХХ ғасырдың Ғасыр ғылымы саналған химияның
негізін тас қамалдай етіп қалауда ойып тұрып орын алатын әрине мектепте
оқытылатын химия пәні болып табылады. Жалпы мектеп қабырғасындағы химия
пәні негізінен үлкен екі курсқа жіктелу арқылы оқытылады. Атап айтатын
болсақ: органикалық және бейорганикалық. Біздің дипломдық жұмысымыздың
негізгі зерттеу нысанына ілігіп отырғаны – органикалық химия курсы,
нақтырақ айтатын болсақ осы курсты оқыту барысында демонстрациялық
тәжірибелерді пайдалану тақырыбы болып отыр. Тәжірибелерді талқылауға
кіріспес бұрын курс туралы, оның оқу-тәрбиелік мәні туралы қысқаша
сипаттама беріп өтейік.
Органикалық химия – химия ғылымының ерте қалыптасқан салаларының бірі.
Адамдар органикалық заттармен өте ертеден таныс болған. Ол химияның үлкен
әрі дербес тармағы бола отырып, құрамында көміртегі атомы бар заттарды және
олардың арасында өзара жүретін реакцияларды зерттейді.
Органикалық химия курсы бейорганикалық химия курсынан кейін оқылады
және оқу тәрбие мәселелерін шешуде елеулі орын алады. Оқу пәнінің мектеп
жүйесінде берілуі алдымен оқытылатын ілімнің сипатымен анықталады.
Органикалық химияны өткенде оқушылардың зертханалық-сарамандық
біліктері дамиды. Едәуір күрделі сапа және сан тәжірибелерін жасауды,
тәжірибелік есептерді шығаруды үйренеді.
Органикалық химияны игеру барысында оқушыларда дүниенің материядан
тұратыны, бірлігі, үздіксіз дамуы, сан өзгерістерінің сапа өзгерістеріне
ауысуы, оларды танып-білуге болатыны жөнінде ғылыми көзқарас қалыптасады.
Өлі табиғат пен тірі табиғаттың, бейорганикалық заттар мен органикалық
заттардың арасын бөліп тұрған шекара жоқ екені туралы пікір туады.
Органикалық химия оқушылардың ақыл-ойының дамуына зор әсерін тигізеді.
Қисынды ойлаудың дедукция, анализ және синтез, салыстыру және жалпылау
тәсілдері жиі пайдаланылады.
Органикалық химияны оқу барысында әрі қарай заттар табиғатына үңілу,
яғни молекуладағы атомдардың орналасуын, химиялық байланыстың электрондық
табиғатын, микроәлемдегі өзгерістерді тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Осы айтылғандар органикалық химияның танымдық мәнін, оқушылардың ғылыми-
материалистік көзқарасының қалыптасуын анықтап, олардың ақыл ойының дамуына
үлкен мүмкіндік береді және жалпы білім алуы мен политехникалық дайындығына
өз септігін тигізеді.
Бейорганикалық химияда заттар қасиетін оқу барысында химиялық реакция
кезіндегі атомдар мен иондардың топтасуы, тотығу дәрежесінің өзгеруі
қарастырылса, ал органикалық химияда микроәлемге тереңірек үңілуді қажет
етеді. Заттардағы өзгерістерді бақылай отырып оқушылар тікелей
бақыланбайтын құбылыстарды көз алдына елестете білуі керек: молекулада
атомдар қандай ретпен байланысатынын, олардың кеңістікте орналасуын,
химиялық байланыс түзілгенде,үзілгенде қандай электрондық процестер жүзеге
асып, атомдардың өзара әсері қалай байқалатынын т.б. Заттың әртүрлі
құрылымы деңгейінде өтетін құбылыстарды талдай келе микроәлем категориясын
үнемі талқылау арқылы ойдың жұмыс істеуіне мүмкіндік береді.
Органикалық химияда пәнаралық және ғылымаралық байланыстарды жүзеге
асыруға зор мүмкіндік туады. Ол тірі ағзалардың құрамына кіретіндіктен,
олардың денесін құрай отырып биохимиялық процестерге қатысатындықтан,
биологиялық аса маңызды заттар: көмірсулардың, майлардың және ақуыздың
химиялық құрамы және олардың қасиеттерімен таныстыру арқылы оқушыларды
жалпы биологияның оқу материалын жете игеруге, бізді қоршаған ортадағы
өсімдіктер мен жануарлар әлемінде болып жатқан процестерді түсінуге,
өмірдің маңызы мен заңдылығын ұғынуға көмектеседі.
Органикалық қосылыстарды оқығанда оларды сапалық және сандық тұрғыда
ғана сипаттамай, оның молекулаларының ішкі құрылымына тереңірек ену арқылы
физико-химиялық қасиеттерін оқушыларға тиянақты түрде жеткізіп отыру керек.
Органикалық химияның мазмұны оқушылардың бойында ғылыми көзқарастың
қалыптасуына өз септігін тигізеді.
Органикалық химияны оқытқанда үнемі теориялық білімді өмірлік
тәжірибемен, бұған қоса ғылым мен техниканың әр түрлі жетістікерімен
ұштастырып отырған жөн. Себебі қазіргідей ғылыми-техникалық прогрестің
кезінде қатып қалған теориямен шектелуге болмайды.
Курстың бағдарламада бекітілген тақырыптарын оқытқанда тәжірибе
айрықша орын алады.
2. Органикалық химияны оқытудағы тәжірибе
Органикалық химияны оқытуда тәжірибе айрықша орын алады деп алдыңғы
бөлімде айтылып кетті. Тәжірибе дегеніміз не?,-деген сұраққа жауап іздеу
арқылы оның органикалық химияны оқытудағы маңызына тоқталамыз.
Тәжірибе – нақты дәлелдемелерге негізделген, теорияны шарықтау шегіне
жеткізе отырып оқушылардың санасына құятын, сөз жүзіндегі мағлұматты іс
жүзінде баяндайтын оқыту әдісі. Химиялық тәжірибе заттардың арасындағы
генетикалық байланыстарды, қасиеттері мен химиялық құрылысын айқындауға
мүмкіндік береді, бұған қоса біршама дидактикалық қызметтер атқарады – ол
білімді тексеріп, қабылдау мен түсініктердің дәл емес жерлерін жөндеуге
мүмкіндік береді, білімді қолдануға үйрету құралы, практикалық іскерлік пен
дағдыларды қалыптастыру әдісі ретінде қызмет етеді, меңгерген білім мен
дағдыларды бекітуге мүмкіндік береді.
Органикалық химияны оқытуда теориялық бағыттың күшеюінен химиялық
тәжірибенің рөлі еш дәрежеде төмендемеуі тиіс. Керісінше, оқытуда біріңғай
сөз әдісі орын алу қаупі туатындықтан, бұл жағдайда ұғымдарды қалыптастыру
негізі ретінде сезімдік қабылдаулардың маңызы арта түседі.
Қазіргі кезде көп мектептерде, әсіресе ауыл мектептерінде қаншама
сабақтар тек мұғалімнің құрғақ сөзімен еш көрсетілімсіз, еш тәжірибесіз
өтіп жатыр. Бұл мәселелерді шешу үшін мұғалім жауапты болу керек, үкімет
қажетті құралдарды, реактивтерді, тіпті болмағанда интерактивті тақтаны
орнатып берсе бұндай олқылықтар болмас еді. Көзбен көрмеген бала қиын
пәндердің бірі саналатын химияның негізгі құбылыстары мен заңдарын тек елес
жүзінде қабылдайды.
Химиялық тәжірибелер тек жаңа сабақты түсіндіргенде көрсетілсе болды
дегенмен шектелуге болмайды, сондықтан мұғалім қауымы сабақты бекіткенде де
қайталау сабағында да осындай дүниелерді көрсетіп отырулары керек.
Оқу процесінің әр түрлі буынындағы химиялық эксперименттің рөлін В. С.
Полосин жан-жақты зерттеді. Ол білімді алғашқы меңгеру процесінде химиялық
экспериментті пайдаланудың түрлі әдістерінің педагогикалық тиімділігін
анықтады, үлгерімі әр түрлі оқушылардың білімді меңгеру сипатын көрсетті,
экспериментті қабылдауға оқушыларды даярлаудың неғұрлым жетілдірілген
әдістерін ұсынды. Ол білімді жетілдіріп, пысықтау процесінде оқулық
бойынша материалды қайталауды жаңа құбылыстарды бұрын белгілі құбылыстармен
салыстыруды керек ететін құрама тәжірибелер орындаумен ұштастыру тиімді
нәтиже беретіндігін анықтады. Практикалық іскерлік пен дағдыларды
қалыптастыру процесі зерттеліп, оқушыларды практикалық жағынан әзірлеуде
жоғары нәтижеге жету жолдары табылды. Әр түрлі көрнекі құралдар (таблица,
модельдер) мен техникалық оқыту құралдарын (кино, магнитофон жазбалары)
химиялық экспериментпен тығыз ұштастыра пайдалану жөнінде маңызды
қорытындылар жасалды.
Демонстрациялық тәжірибені көрсету мақсатында оның қолданылу
мәселесіне толығырақ тоқталайық. Көбіне бір тәжірибенің өзі әдістемелік
жағынан әр түрлі мақсатта қолданылуы мүмкін. Мәселен, мұғалім сөзін немесе
қандай да бір айтылған тұжырымды дәлелдеу үшін қолдануға болады.
Экспериментті пайдалану сипаты алдымен таным процесінің логикасымен
және сабақта жетекші болып табылатын таным мәселесінің мәнімен анықталады.
Жалпы көрсетілетін тәжірибені алдын-ала оқып үйреніп қойса, оны
оқушылар кейін көру барысында зерттеу процесі болмайды. Сондықтан оқылатын
тақырып жайлы көрсетілетін тәжірибелер мұғалімнің сөзімен үйлесім табуы
керек. Органикалық химиядан тәжіриелерді көрсеткенде мұғалім ұқсас
тәжірибелерді қайталап көрсете беруі шарт емес. Мәселен метанның оттегімен
қопарылысын көрсеткеннен кейін, ацетилендікін көрсетпей-ақ қойса болады,
тек оларға мұндағы қопарылыс алдында көргендеріңнен күштірек болады деп
айтып өтуге болады.
Сөйтіп, тәжірибені пайдалану әдісі жайлы мәселе оқшау емес, таным
процесімен жалпы логикасына және қарастырылатын құбылыстардың сипатына
қарай шешіледі.
Осыған байланысты үрдісті көрсету мен оның химизмін (реакция
теңдеулерін қоса) талдаудың арақатынасы жайлы жеке мәселені талқылау керек.
Ішінара бұл мұғалім сөзі мен көрнекі құралдардың арақатынасы мәселесіне де
қатысты. Мұғалімдердің тәжірибесінде қарама-қарсы екі шешімді кездестіруге
болады. Олардың бірқатары, әсіресе тәжірибені көбіне иллюстрация ретінде
пайдаланатындар химиялық реакцияны тақтаға жазып түсіндіруге асығады, содан
кейін реакцияны көрсетеді. Ал бұдан басқалары реакция теңдеуі нақты
химиялық процесті білдіреді деп есептеп, алдымен реакцияны көрсетеді, содан
кейін оның теңдеуін жазып, толық талдау жасайды.
Қай шешімді таңдап алу керектігі нендей негізге сүйене орындалады?
Тәжірибе зерттеу тұрғысынан қойылатын жағдайларда мәселе бір жақты
шешіледі: процестің өзін айқындамай тұрып, оның мәні мен теңдеуін күні
бұрын қарастыруға болмайды. Шынында, егер заттың құрылымын анықтау
мақсатында тәжірибе жасалатын болса, этил спиртінің натриймен реакциясы
теңдеуін жазудың немесе целлюлозада гидролиз реакциясының қасиеті бар деген
болжамды айқындау қажет болғанда, оның гидролиз реакциясы теңдеуін жазудың
ешбір қисыны жоқ. Мұндай реакциялардың теңдеулерін жазып, күні бұрын талдау-
іздеу идеясының мәнін жоққа шығарар еді.
Тәжірибе басқа мақсаттармен жүргізілсе, түрлі шешімдер болуы мүмкін.
Көп жағдайларда алдымен тәжірибені көрсетіп, содан кейін оны түсіндіруге
көшкен дұрыс болады. Мысалы, этилен гомологтарының қасиеттерін тексергенде
әрбір теңдеуді тиісті тәжірибені бақылағаннан кейін жазу тиімді.
Алайда кейде мұндай реттілік жақсы нәтижеге жеткізе бермейді. Айталық,
этил спиртінің бромды сутекпен (бромид және күкірт қышқылы қоспасымен)
әрекеттесу тәжірибесі алдын-ала түсіндірусіз жүргізілді делік. Оқушылар
тоңазытқыштан қабылдағышқа тамшылардың тамуын бақылайды, бірақ мұнда
олардың ойлануына қажетті объект жоқ, өйткені олар тәжірибеде не болып
жатқанын білмейді. Бақылау мазмұнды болу үшін, сірә, қандай заттар өзара
әрекеттесетінін, олардың молекулаларында қандай өзгерістер туатынын, жүріп
жатқан реакция туралы қандай белгілері бойынша білуге болатынын алдын-ала
түсіндіру керек болар. Тәжірибе кезінде күні бұрын жазылған реакция
теңдеуіне қайырыла отырып, оқушылар көрінетін құбылыстарды олардың мәнімен
салыстырады, нәтижесінде реакция өнімі түзілетін атомдардың қайта топтасуын
көзге елестеді. Тәжірибе кезінде олардың ойлау әрекеті жалғаса береді.
Бұл айтылғандардан реакция химизмі сақталмайынша оқып зерттелетін
процесті мақсатты және саналы түрде бақылау қамтамасыз етілмеген жағдайда,
реакциялардың химизмін алдын-ала қарастыру қажет деген пікір туады. Бұл
ұзақ тәжірибелерді көрсеткенде өте-мөте қажет. Органикалық химияны оқытуда
демонстрациялық тәжірибе үлесінің артуына байланысты мұндай тәжірибелердің
саны арта түседі. Оларды жасау техникасына және сабақ жүйесінде пайдалану
методикасына ерекше назар аудару керек, өйткені демонстрациялық тәжірибе
басқа тәжірибелерге қарағанда әлдеқайда күрделілеу болады.
3. Органикалық химиядағы ғылыми және оқу тәжірибесі
Тәжірибелік әдіс теориясының негізін қалаған Ф.Бекон болды. Ол
тәжірибені шындықты танудың маңызды құралы және сезім мүшелерінің қол
жетімсіздігін жеңудің жалғыз әдісі деп санады.
Органикалық химияны игеру үшін тәжірибе өте маңызды болып табылады.
Химиялық процестерді табиғи жағдайда бақылау арқылы зерттеу көп жағдайда
жеткілікті нәтиже бере бермейді.
Химия – тәжірибеге сүйенген ғылым, сондықтан бұл ережеден сәл ғана
ауытқып кететін болсақ, онда оқушылардың білім деңгейі бірден төмендеп
кетеді. Химиялық тәжірибе зерттеудің объектісі ретінде де, оқытудың құралы
ретінде де қолданылады.
Жалпы қолданысқа енген, білім беру және зерттеу процестерінде
қолданылып жүрген тәжірибелер үлкен екі топқа жіктеледі. Олар: ғылыми және
оқу тәжірибесі. Осы екі тәжірибенің ара жігін ажыратып алайық.
Оқу тәжірибесі – айтып тұрғандай оқу процесі жүріп жатқан, яғни мектеп
қабырғасында оқылатын пәннің, біздің жағдайымызда органикалық химияның
теориясын шыңдау, оқушыларға ғылымның негізі мен әдістерін ұғындыру
мақсатында қолданылатын тәжірибелер.
Ғылыми тәжірибе - адам баласының табиғаттың бағытына белсенді және
мақсатты түрде араласуы маңызды болып саналатын тәжірибенің бір түрі.
Ғылыми тәжірибеде құбылыстар, заттар мен қатынастар негізінен бірінші рет
анықталып отырады және тәжірибенің нәтижесі белгісіз болып табылатындықтан,
тек жорамалдап айтуға болады, ал оқу тәжірибесінде керісінше оның нәтижесі
алдын-ала белгілі болады. Кейбір жағдайларда тәжірибелердің нәтижесі
оқушыларға да белгілі болуы мүмкін себебі көрсетілетін құбылысты бақылай
отырып, кітапты ақтару арқылы сол реакцияның нақтылығын дәлелдейтін
формулаларды біліп отыру мүмкін және зертханалық тәжірибелерді жасағанда да
осы жағдай қайталануы мүмкін.
Ғылыми тәжірибеге өлшенген, шектелген уақыт кедергі келтірмейді,
себебі ол белгілі бір уақытқа тәуелді емес. Ал оқу тәжірибесі ережеге сай
бернеше минутқа ғана созылады, кейбір жағдайларда ары кетсе бір 45 минуттың
шегінен аспауы керек. Кейбір ерекше жағдайларда тәжірибенің бір бөлігі
келесі сабаққа қалдырылуы мүмкін. Мұндай талаптар тәжірибенің сабақ
мазмұнына қатысты тәуелді рөл атқаратынын көрсетеді, яғни ол сабақ
мазмұнына өз залалын тигізбеуі қажет.
Оқу тәжірибесі ғылымиға қарағанда техникалық жағынан өте қарапайым
болып келеді. Мұнда тәжірибенің негізгі ойын көрсетуге кедергі жасайтын
кейбір дүниелер алынып тасталуы қажет.
Оқу тәжірибесіне, әсіресе демонстрациялыққа, біршама талаптар
қойылады. Мысал ретінде айтатын болсақ, олар: айқындылығы, көрнекілігі,
қарапайымдылығы, қауіпсіздігі және т.б. Тәжірибені көрсетілімге өте мұқият,
барлық қауіпсіздік техника ережелері орындалатындай әдемі етіп дайындау
керек. Қолданылатын аспаптар иненің ұшындай кішкентай ғана болмай, олар
оқушылардың көзіне жақсы көрініп тұруы қажет. Кей жағдайда көрсетуге
қажетті заттар, құбылыстарды көрсетуге арналған ыдыстар, аспаптар тым
кішкене болып жатады, ондай жағдайда әлбетте интерактивті тақта арқылы
олардың суреттерін немесе бейнелерін көрсетуге болады.
Оқу тәжірибесінде мұғалім процестің өзін көрнекі етіп көрсетуге
тырысады, ал бұл негізгі әдістемелік қиындықтарды құрайды. Мысалы, мұғалім
спирттен диэтилэфирін алуды көрсетеді. Оқушылар бір ыдыстағы сұйықтықтың
екінші ыдысқа айдалып жатқанын бақылайды. Олардың бойында бұл көрсетілімнен
спирттің айдалу процесі жүріп жатыр деген түсінік қалыптасуы мүмкін, себебі
химиялық реакцияның бірден көзге түсетін сыртқы белгілері байқалмайды (эфир
де спирт сияқты түссіз болып келеді). Реакция көрнекілігінің аздығы ғалымға
өз кедергісін келтірмейді, себебі ол алынған затты толықтай жан-жақты
зерттейді. Ал мұғалім өзі көрсеткелі отырған тәжірибенің сенімді болуы үшін
арнайы әдістер қолдануға мәжбүр болады.
Химияны оқытқанда кейде ой тәжірибесіне жүгінуге тура келеді. Ой
тәжірибесі - бұл заттың алынуын және т.б. әр түрлі қасиеттерін сипаттайтын
процестерді бақыламай-ақ ойша елестету және тәжірибе соңында түзілетін
нәтижелерді де ойша анықтау. Бұндай ой тәжірибелері не үшін қажет?
Біріншіден, зерттелетін заттардың қасиеттерін сипаттайтын барлық
құбылыстарды сабақтың шектеулі уақыты ішінде көрсетіп шығу мүмкін емес;
екіншіден, мектеп зертханасында зерттеуге міндетті процестерді көрсететін
реактивтер мен приборлар жеткіліксіз; үшіншіден, оқушылар объектінің
бейнесін әр түрлі сипаттамалары арқылы ойша құрастыруды үйренеді, бұл
олардың ақыл-ойының дұрыс жұмыс істеуіне үлкен септігін тигізеді.
Бұндай қасиеттерді оқушылардың бойында тәрбиелеу өте маңызды, себебі
ғылымның бүкіл байлығын үздіксіз сезінулер арқылы қабылдауға болмайды;
бұдан кейін оқушыларға көп нәрсені оқытушының сөздері мен кітаптан үйренуге
тура келеді. Сондықтан айтылған және жазылған дүниелерді дұрыс түсініп,
есте жақсы сақтау үшін олардың бейнелерін айқын елестетіп, өздерінің ой
електерінен өткізе алулары қажет.
Дегенмен барлық бейнелер қандай да бір негізге сүйене отырып жасалады.
Сондықтан оқушылардың бойында бейнелерді дұрыс қалыптастыруға өз септігін
тигізетін қандай да бір бақылаулар тізбесі болуы қажет.
4. Органикалық химияны оқытудағы тәжірибенің мақсаты мен мазмұны
Жоғарыда мектептегі органикалық химия курсының оқу-тәрбиелік маңызы
сипатталды. Осыған байланысты химиялық тәжірибенің мақсаты қандай? – деген
заңды сұрақ туады.
Қойылған бұл сұраққа жауап беру үшін мектептегі органикалық химия
курсының мазмұнына қысқаша шолу жасайық. Органикалық химияда органикалық
қосылыстардың әр түрлі топтарындағы заттар зерттеледі. Бұндай заттар: а)
ғылымның негізін меңгеруге деген маңыздылығымен; ә) адам мен елдің халық
шаруашылығы үшін қажеттілігімен; б) оқушы үшін түсініктілігімен анықталады.
Осыған байланысты мектептің органикалық химия курсында мынандай
қосылыстардың топтары көрсетілген: көмірсутектер, спирттер, альдегидтер,
қышқылдар, күрделі эфирлер, көмірсулар, нитро- және аминоқосылыстар,
белоктар. Мектептің органикалық химия курсына көптеген полифункциональды
қосылыстар, бояғыштар, гетероциклді қосылыстар, алкалоидтар және де
берілген уақытта оқушының меңгеруі мүмкін емес заттардың топтары
енгізілмейді.
Тәжірибенің ең бірінші мақсаты – зерттелетін затпен оқушыларды өте
көрнекі түрде таныстыру. Ол неше түрлі коллекциялар түрінде көрсетіледі,
танысу үшін әр түрлі таратпа материалдар беріледі, заттардың физикалық
қасиеттерін сипаттайтын тәжірибелер қойылады.
Тәжірибенің екінші мақсаты – заттардың химиялық реакцияларын өте
көрнекі түрде көрсетуге негізделген. Мұғалім тәжірибені көрсетпес бұрын
оқушыларға зерттелетін заттардың арасында жүретін реакцияларды тақтаға
жазып түсіндіріп берулері қажет.
Мұғалімнің айтқан сөзі мен көрсеткен тәжірибесінің мазмұны бір-біріне
сәйкес келуі қажет және бұл сәйкестік ғылыми түсініктің дұрыс қалыптасуын
қамтамасыз етеді.
Тәжірибенің үшінші мақсаты – мұғалімге органикалық химиядағы әр түрлі
ойлардың дамуын оқушылар алдында ашып беруге көмектесу. Мысалы, бұндай
ойларға заттар арасындағы генетикалық байланыстар, органикалық
қосылыстардың топтары арасындағы ауысулар, қарапайым заттардан күрделі
заттарды синтездеу және т.б. дүниелерді жатқызуға болады. Оқушылардың
дүниетанымын кеңейтетін процестер тақтадағы немесе қағаздағы жай ғана
реакция теңдеуі болып қоймай оқушылардың алдында нақты тәжірибе жүзінде
көрсетілуі қажет.
Тәжірибенің келесі мақсаты – заттардың химиялық қасиеттерінің оның
құрылымына тәуелділігін нақты, сенімді мәліметтер арқылы көрсету және
молекулалардағы атомдардың өзара әсерін дұрыстап сипаттау.
Бейорганикалық химия курсын оқығанда бұндай сұрақтар
қарастырылмайтындықтан, оқушыларда осы сұрақтарға байланысты көзқарастар
дұрыс қалыптаспайды, сондықтан бұл жерде тәжірибенің рөлі басым болып
табылады. Мұнда ой тәжірибесіне жүгінуге болмайды. Егер қатты қажет болып
жатса, онда ең алдымен оқушылардың бірнеше заттың формуласын шығару арқылы
ғылымда заттардың химиялық құрылысының қалай анықталатынын, зат қасиетінің
оның құрылысына тәуелділігін, молекуладағы атомдардың және де дәл сол
сияқты заттардың өзара әсерін зерттеп біліп алғанынан кейін ғана ой
тәжірибесіне жүгінуге болады.
Органикалық химияны оқушыларға тек жекелеген заттар туралы мәліметтер
мен химиялық реакция теңдеулерін жаздыра отырып оқытатын болсақ, онда
оқушылар үшін құрылымдық формулалар сызып ойнайтын жай ғана схема болып
қалады. Оқушылар молекула құрылымын анықтаудың нақты негіздерін білмей
химиялық құрылыс теориясын толықтай меңгере алмайды.
Оқушылар органикалық химия әлеміне ену арқылы негізгі химиялық мәселе
– заттардың қасиеттерінің оның құрылысына тәуелділігін танып-білуге зор
мүмкіншілік алды. Өкінішке орай мектеп жағдайында заттардың химиялық
құрылысын үнемі нақты тәжірибе жүзінде дәлелдеп беруге мүмкіншілігіміз жете
бермейді. Сондықтан оқушылар көптеген заттардың құрылысын тек мұғалімнің
айтқан сөзі мен кітаптан оқыған мәліметтер арқылы ғана біледі.
Органикалық химия курсынан заттың құрылыс формуласын дәлелдеуге
арналған тәжірибе жүргізілген бір мектептің оқушылары сабақ соңында былай
деп мәлімдеме жасаған: Органикалық химиядағы ең қызық және маңызды дүние
ол – мұнда заттар өте терең зерттеледі және қандай да бір заттың неге сол
формулаға ие екендігі дәлелденеді.
Тәжірибенің келесі мақсаты оқушылардың жақсы политехникалық білім
алуына жәрдемдесу болып табылады.
Тәжірибенің көмегімен мұғалім органикалық химияның өмірмен жан-жақты
байланысын, химиялық білімнің өндірісте қолданылуын және маңызды химиялық
өндірістердің ғылыми негіздерін ашып көрсете алады.
Оқушылардың қандай да бір өндірістің ғылыми негіздерімен әдістемелік
жағынан дұрыс танысуы нақты қойылған тәжірибелер арқылы жүзеге асады.
Тәжірибе химиялық өндірістің негізін құрайтын басты химиялық процесті өте
көрнекі түрде көрсетуі қажет. Бұған қоса оқушыларды заманауи өндірістермен
және қазіргі кезде маңызды болып табылатын болашағы бар химиялық
процестермен таныстырып өту керек.
Мектептегі органикалық химия курсының бағдарламасы мен мектептің
мүмкіншілігіне сәйкес оқушыларды тәжірибе жүзінде мынандай дүниелермен
таныстыра аламыз: табиғи газды химиялық жолмен қолдану (хлорлау), мұнайды
айдау, мұнайды өңдегенде алынатын газдарды қолдану (этиленнен спиртті алу),
кейбір шайырларды, пластмассаларды алу (мысалы, фенольформальдегидті шайыр,
полиметилметакрилат), майлар мен крахмалдарды өңдеу және т.б.
Өкінішке орай дамып келе жатқан химиялық өндірістің көптеген маңызды
әрі қызық тәжірибелерін оқушыларға көрсетуге біздің мүмкіншілігіміз
жетпейді. Біз, мысалыға ацетиленнен хлорвинилдің, бутаннан бутадиеннің
алынуын, қандай да бір каучуктың немесе полиэтиленнің синтезін, қатты
отынның гидрленуін, парафиндерді тотықтыру арқылы спирттердің алынуын және
т.б. тәжірибелерді әзірге оқушыларға көрсете алмаймыз.
Химиялық эксперименттің тағы бір мақсаты оқушыларды практикалық
ептілікпен қаруландыру болып табылады.
Органикалық химиядан қиынырақ тәжірибелерді орындағанда оқушылардың
бойында алған теориялық білімдерін практикада қолдану іскерлігі және
практикалық дайындық кезінде маңызды болып табылатын зертханалық
ережелермен және заттармен жұмыс істеу ептілігі артады. Бұл тәжірибелердің
мазмұнында органикалық химияның өмірмен жан-жақты байланысы бейнеленуі
қажет. Біз бұндай байланысты техникалық материалдардың қасиеттерін зерттеу;
ауыл шаруашылығындағы органикалық заттарды тану және т.б. практикалық
жұмыстарды қою арқылы жүзеге асырамыз.
Органикалық химиядан көрсетілетін тәжірибелер оқушылардың ұқыптылығын,
байқағыштығын, шыдамдылығын және т.б. қасиеттерін дамытады.
5. Оқу тәжірибесінің түрлері
Педагогикалық процесте алатын орны мен ұйымдастырылу түріне қарай оқу
тәжірибесі: а) демонстрациялық; б) зертханалық; в) оқушылардың практикалық
сабақтары деп жіктеледі. Бұған қоса химиялық тәжірибе жасау үшін алынған
реактивтердің мөлшері мен химиялық ыдыстардың өлшеміне байланысты химиялық
оқу тәжірибесін макро- және микротәжірибелер, аз мөлшерлі реактивтермен
жасалатын тәжірибелер деп жіктеуге болады.
Микротәжірибе (микроәдіс) тамшылы реакциялар түрінде және тұнбаларды
микроскопиялық әдістермен зерттеу арқылы аналитикалық химияда өте кең
қолданылады. Оның мынандай біршама артықшылықтары бар: зерттеудің жолы
қысқарады; клиникалық, санитарлы-гигиеналық химико-технологиялық
зертханаларда маңызды саналатын нәтижелер жылдам алынады; сезімталдық өте
жоғары болады және т.б.
Бірақ көптеген жағдайларда микротәжірибені мектеп жағдайында қолдану
мақсатты болып табылмайды. Біріншіден ол демонстрациялық тәжірибелерге
жатқызылады, сонықтан оларды тамшылы реакциялар түрінде көрсетудің еш
қажеттілігі жоқ, себебі оқушылар реакцияның жүру барысын да түзілетін
нәтижені де бақылай алмайды. Бұған қоса микротәжірибені көрсету үшін арнайы
микропипеткалар, реакцияларға арналған планшеттер және т.б. құрылғылар
қажет.
Менің ойымша аз мөлшерлі реактивтермен жүргізілетін тәжірибелерді
практикалық сабақтар мен зертханалық тәжірибелерді жүргізгенде қолданған
дұрыс, ал демонстрациялық тәжірибелерді оқушыларға анық көрінуі үшін
макротәжірибе түрінде көрсеткен жөн.
Жүргізілу орнына қарай химиялық оқу тәжірибесін мектептегі, үйдегі
және даладағы деп жіктейміз. Бұған қоса мектепте танымдық тәжірибелер
маңызды болып табылуы қажет.
Оқытудағы тәжірибе білімнің қайнар көзі, білімді қолдану құралы және
олардың шынайылығын айқындаушы ретінде өте маңызды. Сондықтан органикалық
химия курсында тәжірибенің маңызды түрлеріне мұғалімнің демонстрациялық
тәжірибелері мен оқушылардың практикалық сабақтары жатқызылады.
Демонстрациялық тәжірибе тірідей пайымдауды қамтамасыз етеді,
сондықтан да тану процесінің алғашқы сатысында тұрады, ал практикалық
сабақтар зерттеуді оқушылардың білімдерін қолдану және практикалық
дағдыларды меңгеру арқылы аяқтайды.
Бірақ та бұндай тұжырымды өте дұрыс деп санауға да болмайды. Себебі,
мұғалімнің көрсетілімі зерттеудің бастапқы сатысы ғана болып қоймайды,
өйткені бұл көрсетілім кейінгі талқылауларда қолданылады, оған қорытынды
жасағанда жүгінеді, мұнда гипотезалар тексеріледі және де оқушылардың
білімдері практика жүзінде қолданылады. Дәл осы сияқты практикалық
сабақтарда да білімнің практика жүзінде қолданылуымен қатар оқушылардың
қорытынды жасауын, гипотезаларды тексеруді және т.б. мәселелерді шешуді
талап етеді.
Демонстрациялық тәжірибелер мүмкіндігінше химиялық тәжірибенің
алдында тұрған негізгі мәселелерді шешуге тырысады. Ол зерттелетін заттар
мен құбылыстардың көрнекі түрде қабылдануын қамтамасыз етеді, теориялық
шешімдер мен қорытындылардың негізі болып табылады; ғылымның адам өмірімен
және өндіріспен байланысын аша отырып практика жүзінде безендендіреді;
оқушылардың ойлау қабілетін дамытушы қайнар көз болып табылады; білімді
бекітуге көмектеседі, білімді қолдана отырып жаттығулар құрастыруға
көмектеседі және оқушылардың тәжірибелік ептіліктерінің қалыптасуына өз
септігін тигізеді.
Демонстрациялық тәжірибелер мұғалімнің көмегімен бұл тапсырмаларды
уақыт жағынан үнемді және техникалық-методикалық жағынан дұрыс шешуге
көмектеседі.
Зертханалық тәжірибелер – материалды жақсы меңгеріп, нақты білім алу
үшін сабақтың кез келген кезеңінде орындалатын химиялық тәжірибенің түрі.
Зертханалық тәжірибені оқушылар өз бетінше орындай отырып өздерінің
тәжірибелік ептілікерін шыңдайды. Бұл тәжірибелер көбінесе заттардың
физикалық және химиялық қасиеттерімен танысу үшін қолданылады. Зертханалық
жұмыстың мақсаты – оқушыларды зерттеліп отырған нақты құбылыспен (затпен)
мүмкіндігінше жылдамырақ таныстыру.
Мұғалімнің сабақты түсіндіру барысында көрсететін зертханалық
тәжірибелері органикалық химия сабағында аз қолданысқа ие болады.
Органикалық химия сабағында көптеген тәжірибелерді оқушылардың өздері
орындайтын болса, онда сабақтың негізгі уақыты жоғалады және бұдан оқытудың
теориялық деңгейі төмендейді.
Зертханалық жұмыстар химияны оқытудың алғашқы кездерінде (8-9-
сыныптарда) маңызды орынға ие болуы қажет. Органикалық химияны оқытқанда
мұғалім демонстрациялаған тәжірибелерді оқушылардың қабылдауы қиынға соқса,
онда оларды зертханалық тәжірибе түрінде көрсету керек. Мұндай
тәжірибелерді міндетті түрде сабақ барысында қою қажет. Мұндай
тәжірибелердің қойылымын оқушыларға жақындатылған көрсетілім (демонстрация)
деп атайды.
Практикалық сабақтарда оқушылар орындайтын химиялық тәжірибелер
курстың бір немесе бірнеше тақырыптарын өтіп болған соң бір сабақтың
ауқымын қамти отырып жүргізіледі.
Олар:
-оқушылардың химия пәнінен білімдерінің, бұған қоса оқушылардың әр
түрлі тәжірибелерді өз бетінше орындауы арқылы меңгеретін тәжірибелік
білімдерінің берік болуын қамтамасыз етеді. Бұған қоса тарау аяқталғанда
жүргізілетін практикалық сабақтар теориялық және тәжірибелік мәліметтерді
сырттай жинақтап қорытуға мүмкіншілік береді;
-тәжірибелік ептіліктерінің дамуы мен химиялық тәжірибенің техникасын
меңгеру шеберліктерін арттырады. Органикалық заттардың көпшілігі өртке
қауіпті, улы, өте ұшқыш болғандықтан бұл жердегі басты назар қауіпсіздік
техника ережесіне аударылуы қажет;
-практикалық сұрақтар мен тәжірибелік тапсырмаларды шешу барысында
оқушылардың алған білімдерін шығармашылық тұрғысынан қолдануға көмектеседі.
Бұндай жұмыстар оқушыларды алған білімдерін белсенді түрде қолдануға,
шығармашылық тұрғысынан дұрыс ойлауға тәрбиелейді және химияның адам
өміріндегі маңызы туралы көзқарасының кеңеюіне көмектеседі. Мұнда олар
ғылыми білімдердің шынайылығы мен олардың практикалық маңыздылығына көздері
жетеді.
Демонстрациялық, зертханалық тәжірибелер, практикалық сабақтар
тәжірибенің сыныптық түріне жатады. Мектепте сыныптық тәжірибеден басқа
үйірме түрінде жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың түрлері де бар. Мұнда
жүргізілетін тәжірибеге біршама уақыт бөлінеді.
Үйірмедегі тәжірибелік жұмыс химия туралы білімнің кеңеюіне,
оқушылардың неше түрлі химиялық құбылыстарды бақылауына көмектесіп, оларды
зертханада өз бетінше жұмыс істеуге және көптеген зертханалық жұмыстарды
дұрыс орындауға үйретеді.
Уақыт өте үйірме жұмысы оқу сабақтарымен тығыз байланысқа түседі:
үйірмедегі оқушылар сабақта бастаған көп уақытты қажет ететін жекелеген
тәжірибелерді үйірмеде орындауын жалғастырады, өздерінің жасаған
жұмыстарының нәтижесін сыныптағы келесі сабақта шығарады: олар химия
пәнінен жүргізілетін сабақтарға қажетті бейнелерді, безендірулерді,
үлгілерді дайындайды; жергілікті өндірісті толыққанды зерттейді, осы
зерттеулердің мәліметтерін сыныпта қолдану үшін көрнекілейді және т.б.
әрекеттер жасайды.
Сыныптан тыс жұмыстардың нәтижесінде оқушылар оқу бағдарламасына
енбейтін кейбір химиялық процестермен, мысалы, қажетті препараттар
(сульфирлеу, диазотирлеу және т.б.) алу керек болғанда және практикалық
сабақтарда кездеспейтін зертханалық (қайта кристалдау, су буымен айдау және
т.б.) жұмыстармен таныс болады.
II бөлім. Демонстрациялық тәжірибелер және оларды көрсету әдістемесі.
2.1. Демонстрациялық тәжірибе – химияны оқытудың көрнекілік әдісі
XX ғасырда оқу процесіне XIX ғасыр әдіскерлерінің ойлары белсенді
түрде ену арқылы дами отырып қолданыла бастады. Бұған қоса химияны оқытудың
маңызды әдісі саналатын демонстрациялық тәжірибелерге қатысты сұрақтар да
оқу процесіне ене бастады. 1983 жылы Градец Кралове қаласында (ЧССР)
социалистік елдердің әдіскерлері өзара бас біріктіре отырып химияны
оқытудың маңызды мәселелеріне байланысты еңбектерін жарыққа шығарды. Бұл
еңбекте КСРО-ның В.П.Гаркунов және Р.Г.Иванова сынды әдіскерлері мектептегі
демонстрациялық тәжірибенің қызметін айқындап берді [2].
Профессор М.И.Коноваловтың 1900 жылы жарық көрген О преподавании
химии тақырыбындағы баяндамасы бар. Бұл баяндамада тәжірибеге байланысты
былай делінген: Химияны оқытуда көрсетілетін ең қарапайым тәжірибенің өзін
ұзақ уақытты түсіндірулер алмастыра алмайды [3].
Ең алдымен демонстрациялық тәжірибе ұғымына түсінік бермес бұрын
демонстрация деген сөздің мәнін ашып алайық. Ожеговтың Cловарь русского
языка атты кітабында демонстрация ұғымына былайша түсінік беріп өткен
[26].
Демонстрация (латын тілінен аударғанда demonstratio – көрсетілім
деген мағына береді). 1) Халықтық шеру және қоғамдық көңіл күйді көрсететін
басқа да жалпы формалар; 2) Қандай да бір құбылыспен немесе пәнмен
таныстырудың көрнекі әдісі; 3) (Ауыспалы) көрсетілім, қандай да бір нәрсені
дәлелдеу; 4) Келіспеушілікті, қарсылықты айқын көрсететін іс-әрекет және
т.б.[26]. Ал тәжірибе ұғымы баршамызға таныс болғандықтан, оған тоқталмай-
ақ осы екі сөзден құралған демонстрациялық тәжірибе ұғымына қысқаша шолу
жасайық.
Демонстрациялық тәжірибелер жаңа материалды өткенде оқушылардың
бойында заттар, химиялық құбылыстар мен процестер жайлы қажетті түсінік
қалыптастыру үшін жүргізіледі. Ол аз ғана уақыттың ішінде химия саласындағы
маңызды ұғымдарды оқушыларға түсінікті етеді және оларға зертханалық
тәжірибелер мен жекелеген операцияларды жасауды үйретеді.
Оқушылардың назары тәжірибені жүргізу мен оның нәтижесін зерттеуге
бағытталған. Егер мұғалім тәжірибені түсіндіре отырып көрсететін болса,
онда оқушылар сол тәжірибе арқылы баяндалып отырған материалды жақсы
қабылдап, тәжірибені белсенді түрде бақылайды. Осы арқылы оқушылар
өздерінің басты назарын тәжірибеге аударады және өздерін құбылысты әр түрлі
қырынан бақылауға үйретеді. Бұндай жағдайда мұғалімнің қолданатын барлық
әдістері мен іс-әрекеттері сиқырлы айла түрінде емес, тәжірибені
жүргізудегі қажеттілік түрінде қабылданады. Зертханалыққа қарағанда
демонстрациялық тәжірибелерде құбылысты бақылау біршама ұйымдасқан түрде
өтеді.
Демонстрациялық тәжірибелердің негізгі мақсаты – бұл оқушылардың
байқағыштығын дамытып, олардың бойында химия туралы жаңа білімдер мен
түсініктер қалыптастыру. Демонстрациялық тәжірибелердің негізгі құндылығы
– олардың көрнекі түрде болуы, оқушылардың назарын үрдістің басты тізбегіне
дер кезінде бұра алу мүмкіншілігі және уақыт пен реактивтерді үнемді
пайдалану болып табылады. Бірақ та көрсетілімдер қажетті тәжірибелік
ептіліктер мен шеберліктерді қалыптастырмайды, сондықтан сабақ зертханалық
тәжірибелермен, практикалық сабақтармен және тәжірибелік есептермен
толықтырылуы қажет.
Демонстрациялық тәжірибелер мынандай жағдайларда көрсетіледі:
• Егер тәжірибені жүргізуге қажетті құрал-жабдықтар оқушылардың
барлығына жетпейтін болса;
• Тәжірибе оқушылардың өздері жүргізе алмайтындай күрделі болған
жағдайда;
• Оқушылар берілген тәжірибені жүргізу үшін қажетті техниканы білмесе;
• Аз мөлшерлі затпен жүргізілетін тәжірибелер дұрыс нәтиже бермейтін
болса;
• Көрсетілетін тәжірибелер қауіпті болса (сілтілік металдармен, жоғары
кернеулі электр тогын және т.б. қауіпті заттарды қолдана отырып
жасалатын жұмыстар);
• Сабақтағы жұмыстың жылдамдығын арттыру қажет болса;
Демонстрациялық тәжірибелерді кім жүргізгеніне қарамастан (мұғалім
немесе оқушы), ол ең алдымен тәжірибені жүргізушіге де, оны бақылаушыларға
да қауіпсіз болуы қажет. Зерттелетін құбылыстардың сипатына байланысты
әрбір демонстрациялық тәжірибелердің өзіндік ерекшеліктері болады. Бұған
қоса демонстрациялық тәжірибелер мынандай талаптарға жауап берулері қажет:
• Көрнекі болуы қажет (демонстрациялық столдың үстінде жасалатын
дүниенің барлығы оқушыларға көрініп тұруы тиіс);
• Жүргізілу әдісі оңай және оқушыларға түсінікті болуы керек;
• Ешқандай қателіксіз нәтижелі жүргізілуі тиіс;
• Оқушылардың тәжірибенің мазмұнын оңай қабылдаулары үшін ол алдын-ала
дайындалуы қажет;
• Қауіпсіз болуы керек.
Демонстрациялық тәжірибенің педагогикалық нәтижелілігі, оның
оқушылардың біліміне және тәжірибелік ептіліктеріне әсері тәжірибенің
техникасына байланысты. Мұғалім химия кабинетіндегі құралдарды толықтай
және әрбір аспапты жекелей зерттеп, көрсетілімнің техникасын құрастыруы
қажет. Көрсетілімнің техникасы демонстрациялық тәжірибені жүргізу мен оған
дайындық процесі кезінде аспаптармен және аппараттармен қалай жұмыс істеу
керектігін көрсетеді. Көрсетудің әдістемесі – көрсетілімнің қабылдануын
жақсартатын әдістердің жиынтығы. Көрсетудің техникасы мен методикасы бір-
бірімен тығыз байланысты және оларды демонстрациялық тәжірибенің
технологиясы деп атауға болады.
Химиядан сабақ беру барысында оқушылардың дүниетанымдық қабілетін
арттыратын материалдарды тереңірек, өмірдің әр қилы саласымен байланыстыра
отырып түсіндіру мәселесіне үлкен көңіл бөлінуі қажет. Бұл тұрғыдан алып
қарағанда мұғалімнің теориялық білімді шарықтау шегіне жеткізе отырып
көрсететін көрнекі көрсетілімдері, оқушылардың өз беттерінше орындайтын
зертханалық және сарамандық жұмыстары міндетті түрде қазіргі заманның
талабына сай өтілуін қадағалау бүгінгі күннің басты мәселесі. Қарапайым
химиялық элементтерді орындай білу – кішігірім өндіріс процестерін білу
деген сөз.
Кез-келген мұғалімнің абыройы тәжірибені дұрыс көрсетпеген жағдайда
жоғалады.
2.2. Тәжірибелерді көрсету техникасы
Демонстрациялық тәжірибенің техникасы ерте кезден бастап зерттеле
бастады. Тәжірибе техникасының негізгі іргетасын қалауға А.И.Герцен
атындағы ЛГПУ-нің профессоры, педагогика ғылымдарының докторы
В.Н.Верховский үлкен үлес қосты. Оның Техника и методика эксперимента в
школе (М.: Учпедгиз, 1959, 1960; М.: Просвещение, 1973, 1975
(А.Д.Смирновпен бірігіп жазған жетінші басылымы) деген кітабы осыған дәлел.
Бұл кітапта автордың өзі құрастырған түпнұсқалы және сараптала отырып
әдебиеттерден алынған тәжірибелерінің техникасы мен әдістемесі жақсартылған
түрде жан-жақты баяндалады. Верховскийдің кітабы Ресеймен қоса шет елдерде
де ұзақ уақыт өз құндылығын жойған жоқ [10,11].
Кез-келген тәжірибені көрсетерде ең бірінші ескеріліп, мұқият сақталуы
қажет дүние – ол сол тәжірибенің қауіпсіздігі. Қауіпсіздік деген сөз қандай
жағдайда өз орнымен қолданыла бастайды. Әлбетте егер көрсетілетін тәжірибе
сүзгіден жақсылап өтіп, өзінің сенімділігін іс жүзінде зертханаларда
дәлелдеген болса ғана қауіпсіздік талаптарына сай болуы мүмкін. Ал енді
осындай сенімді әрі дәлелді тәжірибелердің жазбаларын қалай таңдаймыз және
тәжірибені көрсетпес бұрын тағы қандай жағдайлар ескерілуі қажет дегендей
мәселелі сұрақтарға бірге жауап іздеп көрейік.
Кез-келген мұғалім сынып алдында көрсетілетін әрбір тәжірибеге әсіресе
оның техникасы мен талаптарына өте мұқият қарауы керек. Себебі сәтсіз
шыққан бір ғана тәжірибе біріншіден, қанша оқушының өміріне қауіп
төндіреді, екіншіден, бірінші жағдай орын алмағанмен оқушылардың тәжірибе
арқылы дәлелді нәтиже алуға болады деген тұжырымға сенімділіктері жоғалады.
Тәжірибені көрсетпес бұрын оның сипаттамасы жазылған кітаптарды
ақтарып шығу керек және ішінен сол мектеп жағдайына сай әрі тәжірибені
жүргізу жолы сенімдірек болып табылатын түрлерін таңдап алу керек. Таңдап
алғаннан кейін міндетті түрде көрсетілімге жібермес бұрын зертханада бір
рет тексеріп алған жөн. Егер нәтижелі болып жатса онда сабақ барысында
ешбір қорқынышсыз оқушыларға көрсете беруге болады.
Тәжірибені таңдап алуда тағы ескеретін жағдай оқытылатын тақырыптың
мазмұнын оқушыларға толықтай түсіндіріп беруге қабілетті болуы керек.
Демонстрациялық тәжірибелердің көпшілігі зертханалық тәжірибелер
түрінде тағы көрсетілетіндігі оқу бағдарламасында тайға таңба басқандай
етіп жазылып қойған. Бұл көрсетілетін тәжірибе мен зертханалық тәжірибенің
ара жігін ажыратып алуда мұғалімнің шеберлігі мен ептілігі басты рөл
атқарады. Мәселен, зертханалық тәжірибелер тізіміндегі тәжірибелердің
демонстрациялықта қайталанатындарының ішінен қиын дегендерін ғана дәстүрлі
әдіспен көрсетіп өткен жөн. Бұған себеп қазіргі мектеп жағдайында
реактивтер жеткіліксіз. Ал қалғандарын бейнетәжірибелер арқылы көрсетіп
беруге де болады. Ал қайталанбайтындарын міндетті түрде мүмкіндігінше
оқушыларға көрсету керек.
Тәжірибелерді көрсетуге мұғалім жоспарлы түрде бірнеше күн бұрын
дайындалып, әрбір дүниесін жоспарлап қоюы тиіс. Бұдан кейін аспаптардың
қауіпсіздік техника ережелеріне сәйкестігі және де олардың көрнекілігі
тексеріледі; көрсетілімнің уақыты анықталады, көрсетілім оқушылардың
қызығушылығын тудыра ма, әлде жоқ па? - деген болжам жасалады, соңында,
реактивтер мен құрылғылардың демонстрациялық стол үстінде қолайлы орналасуы
қадағаланады.
Тәжірибелерді көрсеткенде оларға белгілі бір талаптар қойылады:
оқушылар тәжірибенің мақсатын білуі қажет, аспаптың құрылымын және
реакцияның жүру жағдайын түсінуі керек. Аспаптың жұмысын және онда болып
жатқан құбылыстарды бақылау үшін қолайлы жағдай жасау керек:
демонстрациялық столда тәжірибеге қажет заттарды ғана қалдыру керек;
мұғалімнің қозғалысы нақты әрі үнемді болуы қажет; аспаптар мен
құрылғыларды демонстрациялық столға сыныптың кез-келген бұрышынан қарағанда
анық көрінетіндей етіп орналастырады.
Тәжірибе барысында қолданылатын аспаптардың бөлшектері, сынауықтар мен
ыдыстар сыныптың ең артында отырған оқушыға көрініп тұруы қажет.
Тәжірибе көрсетілімі кезінде қауіпсіздік техника ережесінің бұзылуына
жол берілмей, көрсетілім жоспарлағандай өтуі міндетті. Себебі әрбір сәтсіз
оқиға үшін мұғалім моральдық және заң жүзінде жауап береді. Сондықтан
тәжірибелерді алдын ала тексеру және қауіпсіздік техникасына байланысты
барлық шараларды сақтау, химия зертханасында жұмыс істеушілер үшін міндетті
болып табылады. Тәжірибе қауіпсіздігінің негізгі кепілі – мұғалімнің жоғары
техникалық сауаттылығы.
Тәжірибелер көрсетіліп біткеннен кейін мұғалім не болмаса зертханашы
қолданылған реактивтер мен аспаптарды өзінің орындарына мұқият орналастырып
қоюлары қажет. Тәжірибелерді көрсетудің техникасында болатын кемшіліктер –
химиялық білімнің берік әрі нақты болуына өз кедергісін тигізбей қоймайды.
Сондықтан қай кезде болсын тәжірибені көрсетерде барлық жағдайларын
ескеріп, оқушыларға қажетті білімді жеткілікті деңгейде меңгерте алатындай
болу керек. Әрбір жас маман осындай олқылықтардың орын алуына жол бермеуі
тиіс.
Тәжірибелерді өзінің техникасына сай көрсету – бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz