Ақшаның мақсаты маңызы
1 Ақша жүйесі және оның негізгі элементтері
2 Қазақстандағы соңғы кезеңдегі ақша реформасы
3 Коммерциалық банктің несиелік портфелінің классификациясы
4 Несие түрлері формалары, несиенің қажеттілігі, маңызы, қызметтері
5 Қазақстандағы депозит нарығының дамуы
6 Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы
7 Пруденциалды нормативтер
8 Банктік провизияларды құру тәртібі
9 Банктін меншік капиталы және оның қалыптастыру тәртібі мен функциялары
2 Қазақстандағы соңғы кезеңдегі ақша реформасы
3 Коммерциалық банктің несиелік портфелінің классификациясы
4 Несие түрлері формалары, несиенің қажеттілігі, маңызы, қызметтері
5 Қазақстандағы депозит нарығының дамуы
6 Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы
7 Пруденциалды нормативтер
8 Банктік провизияларды құру тәртібі
9 Банктін меншік капиталы және оның қалыптастыру тәртібі мен функциялары
Ақша – тауар өндірісінің тарихи категориясы, немесе айырбастың ұзақ мерзімдік дамуының объективті негізделген нәтижесі. Қоғамдағы ақшаның қажеттілігі тауар өндірісі тауар тауар айналысының дамуынан туындайды. Ақша тауар өндірісінің өнімі және оның дамуының міндетті шарты болып табылады. Егер адамның еңбек өнімі балама негізде басқа өнімге айрбасталса, онда ол тауарға айналады. Ал бұл ақшаның қажеттілігін туындатады, яғни, айырбас Маркстің Т-А-Т сызбасы бойынша жүзеге асырылады. Бұл жағдайда ақша балама негізде тауарды сатып алу – сатуда делдал ретінде әрекет етеді. Бұны жүзеге асыру үшін сатылатын тауарды ақшамен өлшеу керек және осы сомаға басқатауарды сатып алу керек. Жалпыға ортақ балама ретіне әрекет етуші ақша жоқ болған жағдайда осы сәттегі нарықта сұраныс пен ұсыныстың сәйкессіздігіне байланысты айырбас жүзеге аспай қалуы мүмкін. Ақша үнемі тауарға қарама-қайшы болады. Тауар мен ақша бір-бірінен ажырамас категориялар. Дегенмен ақшаның өзі тауар, яғни тауар өндірісі мен айналысының өнімі.
Демек, ақша – бұл тауар өндірісінің тарихи категориясы, тауар айырбасы процессінің ұзаққа созылған дамуының объективті негізделген нәтижесі.
Ақша жалпыға ортақ балама ретінде тауар өндірісі мен тауар айырбасына қажет, ол еңбектің әртүрлі жіктелуі кезінде әр түрлі өнімдерді дайындауға қажетті қоғамдық еңбек шығындарын салыстыруға мүмкіндік береді.
Ақша өндірістік қатынастарының барлық жиынтығының маңызды буыны, онсыз тауар өндірісі өмір сүре алмайды.
Тауар мен ақшаның шығуында ортақ негіз бар, бірақ олардың арасында маңызды айырмашылық бар. Егер тауар айналыс аясынды уақытша болса, ал ақша айналыста тұрақты, мәңгілік болады, айналыс аясынынан кетпейді. Сондықтан тауарлар арасында дами отырып, ақша бүкіл тауар әлемінен ерекшеленетін айырықшп тауар болып қала береді.
Ақша – қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы жекелеген тауар өндірушілерді және нарықты ортақ экономикалық механизмге біріктіруші аналыс құралы. Ол жеке меншік еңбекті қоғамдық еңбек жүйесіне қосады, тауар өндірушілер арасындағы айырбастың баламалылығын қамтамасыз етеді.
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байланысқан, ол шығындалған еңбекті саны бойынша ғана емес, сонымен бірге сапасы бойынша еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажеттілігін туындатады. Сондықтан ақша еңбек шамасы мен тұтыну шамасын бақылау құралы ретінде қоладнылады. Өйткені материалдық құндылықтарды бөлу қоғам мүшелерінің шығындаған еңбегінің саны мен сапасына сәйкес жүзеге асады.
Соныме қатар ақшаның болы мынадан туындайды.
-шаруашылық қызмет нәтижелерін нақты өлшегіштерде ғана емес, сонымен қатар құндық өлшемдермен есепке алу қажеттілігінен;
-меншік нысандарының әртүрлі болуымен және оларға сәйкес өндірістік қатынастардың болуымен, олар тауар-ақша қатынастарына негізделген коммерциялық есеп негізінде шаруашылық қызметтің ұйымдастырылуын және жүргізілуін алдын-ала болжайды.
Демек, ақша – бұл тауар өндірісінің тарихи категориясы, тауар айырбасы процессінің ұзаққа созылған дамуының объективті негізделген нәтижесі.
Ақша жалпыға ортақ балама ретінде тауар өндірісі мен тауар айырбасына қажет, ол еңбектің әртүрлі жіктелуі кезінде әр түрлі өнімдерді дайындауға қажетті қоғамдық еңбек шығындарын салыстыруға мүмкіндік береді.
Ақша өндірістік қатынастарының барлық жиынтығының маңызды буыны, онсыз тауар өндірісі өмір сүре алмайды.
Тауар мен ақшаның шығуында ортақ негіз бар, бірақ олардың арасында маңызды айырмашылық бар. Егер тауар айналыс аясынды уақытша болса, ал ақша айналыста тұрақты, мәңгілік болады, айналыс аясынынан кетпейді. Сондықтан тауарлар арасында дами отырып, ақша бүкіл тауар әлемінен ерекшеленетін айырықшп тауар болып қала береді.
Ақша – қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы жекелеген тауар өндірушілерді және нарықты ортақ экономикалық механизмге біріктіруші аналыс құралы. Ол жеке меншік еңбекті қоғамдық еңбек жүйесіне қосады, тауар өндірушілер арасындағы айырбастың баламалылығын қамтамасыз етеді.
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байланысқан, ол шығындалған еңбекті саны бойынша ғана емес, сонымен бірге сапасы бойынша еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажеттілігін туындатады. Сондықтан ақша еңбек шамасы мен тұтыну шамасын бақылау құралы ретінде қоладнылады. Өйткені материалдық құндылықтарды бөлу қоғам мүшелерінің шығындаған еңбегінің саны мен сапасына сәйкес жүзеге асады.
Соныме қатар ақшаның болы мынадан туындайды.
-шаруашылық қызмет нәтижелерін нақты өлшегіштерде ғана емес, сонымен қатар құндық өлшемдермен есепке алу қажеттілігінен;
-меншік нысандарының әртүрлі болуымен және оларға сәйкес өндірістік қатынастардың болуымен, олар тауар-ақша қатынастарына негізделген коммерциялық есеп негізінде шаруашылық қызметтің ұйымдастырылуын және жүргізілуін алдын-ала болжайды.
2-сұрақ. Ақшаның мақсаты маңызы
Ақша – тауар өндірісінің тарихи категориясы, немесе айырбастың ұзақ
мерзімдік дамуының объективті негізделген нәтижесі. Қоғамдағы ақшаның
қажеттілігі тауар өндірісі тауар тауар айналысының дамуынан туындайды. Ақша
тауар өндірісінің өнімі және оның дамуының міндетті шарты болып табылады.
Егер адамның еңбек өнімі балама негізде басқа өнімге айрбасталса, онда ол
тауарға айналады. Ал бұл ақшаның қажеттілігін туындатады, яғни, айырбас
Маркстің Т-А-Т сызбасы бойынша жүзеге асырылады. Бұл жағдайда ақша балама
негізде тауарды сатып алу – сатуда делдал ретінде әрекет етеді. Бұны жүзеге
асыру үшін сатылатын тауарды ақшамен өлшеу керек және осы сомаға
басқатауарды сатып алу керек. Жалпыға ортақ балама ретіне әрекет етуші ақша
жоқ болған жағдайда осы сәттегі нарықта сұраныс пен ұсыныстың
сәйкессіздігіне байланысты айырбас жүзеге аспай қалуы мүмкін. Ақша үнемі
тауарға қарама-қайшы болады. Тауар мен ақша бір-бірінен ажырамас
категориялар. Дегенмен ақшаның өзі тауар, яғни тауар өндірісі мен
айналысының өнімі.
Демек, ақша – бұл тауар өндірісінің тарихи категориясы, тауар айырбасы
процессінің ұзаққа созылған дамуының объективті негізделген нәтижесі.
Ақша жалпыға ортақ балама ретінде тауар өндірісі мен тауар айырбасына
қажет, ол еңбектің әртүрлі жіктелуі кезінде әр түрлі өнімдерді дайындауға
қажетті қоғамдық еңбек шығындарын салыстыруға мүмкіндік береді.
Ақша өндірістік қатынастарының барлық жиынтығының маңызды буыны, онсыз
тауар өндірісі өмір сүре алмайды.
Тауар мен ақшаның шығуында ортақ негіз бар, бірақ олардың арасында
маңызды айырмашылық бар. Егер тауар айналыс аясынды уақытша болса, ал ақша
айналыста тұрақты, мәңгілік болады, айналыс аясынынан кетпейді. Сондықтан
тауарлар арасында дами отырып, ақша бүкіл тауар әлемінен ерекшеленетін
айырықшп тауар болып қала береді.
Ақша – қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы жекелеген тауар өндірушілерді
және нарықты ортақ экономикалық механизмге біріктіруші аналыс құралы. Ол
жеке меншік еңбекті қоғамдық еңбек жүйесіне қосады, тауар өндірушілер
арасындағы айырбастың баламалылығын қамтамасыз етеді.
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байланысқан, ол
шығындалған еңбекті саны бойынша ғана емес, сонымен бірге сапасы бойынша
еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажеттілігін туындатады. Сондықтан ақша
еңбек шамасы мен тұтыну шамасын бақылау құралы ретінде қоладнылады. Өйткені
материалдық құндылықтарды бөлу қоғам мүшелерінің шығындаған еңбегінің саны
мен сапасына сәйкес жүзеге асады.
Соныме қатар ақшаның болы мынадан туындайды.
-шаруашылық қызмет нәтижелерін нақты өлшегіштерде ғана емес, сонымен
қатар құндық өлшемдермен есепке алу қажеттілігінен;
-меншік нысандарының әртүрлі болуымен және оларға сәйкес өндірістік
қатынастардың болуымен, олар тауар-ақша қатынастарына негізделген
коммерциялық есеп негізінде шаруашылық қызметтің ұйымдастырылуын және
жүргізілуін алдын-ала болжайды.
3-сұрақ. Ақша жүйесі және оның негізгі элементтері.
Ақша жүйесі – мемлекеттегі ақша айналымын ұйымдастырудың үлгісі. Ақша
жүйесі өз эволюциясында ақша – тауар қатынасының даму деңгейінде тәуелді
болғандықтан көптеген өзгерістерге ұшырады. Әрбір мемлекеттің өз ақша
жүйесі бар. Ол мынадай элементтерді қамтиды:
-ақша жүйесін ұйымдастырудың принципі
-ақша бірліктерінің атауы
-ақша белгілерінің түрлері, оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз
ету сипаты.
-ақша айналымын ақша-несие тұрғысынан реттеудің тетігі
- ұлттық валюта бағамы, оны шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі.
Ақша жүйесі – қандай да бір елде ақша айналымын ұйымдастырудың тарихи
қалыптасып, заңмен бекітілген формасы. Әлемдік өркениеттегі ақша
жүйелерінің жекелеген элементтері ежелден белгілі әрі олар құнның ақшалай
формасы – ақшаның пайда болуымен байланысты. Ұлттық ақша жүйесі XV-XVII
ғасырлардан қалыптаса бастады.
Айналымдағы ақшаның түріне байланысты екі негізгі ақша жүйесі бар: а)
металл ақша айналымының жүйесі, ол айналымда толыққанды алтын және күміс
монеталардың жүруі, мұндай ақша кәдімгі ақшаның барлық функциясын атқарады,
ал несие ақшалары ақша металына еркін айырбастала алады. б) несие немесе
қағаз ақшаның алтынға айырбас жасалынбайтын ақша айналымының жүйесі, яғни,
алтын айналымға қатыспайды.
Ақша жүйесі үнемі даму үстінде болғандықтан, ақша жүйесінің түрлері
өзгеріп отырады. Ақша жүйесінің түрлері ақшаның қандай формада қызмет
атқаратынына қарай қалыптасады. Тауар ретінде немесе құн белгісі ретінде
ме? Ақша жүйесін құру формаларындағы принциптік айырмашылықтардың түп-
төркіні металық айналым жүйесінде және несие мен қағаз ақшаларының айналым
жүйесінде жатыр.
Металдық ақша айналымына ақша жүйесінің биметаллизм және монометаллизм
деп аталатын екі түрлері тән.
Биметаллизм – баламаның жалпыға бірдей құнының ролі айналымда болатын
екі металл – алтын мен күміске заңмен бекітілген ақша жүйесі.
Монометаллизм – онда бір металл жалпыға бірдей балама ретінде әрі
бағасы қымбат металдарға айырбасталған монеталар мен белгілерді
функциялайтын ақша айналымының негізгі ретінде қызмет етеді.
Алтын монеталы стандарт – еркін бәсекелестік кезеңінің талаптарына көп
сәйкесіп, өндірістің, несие жүйесінің әлемдік сауда саттықтың дамуына және
капиталдың шетке шығарылуына ықпал етті. Оның негізгі белгілеріне мыналар
жатады: толық бағаы алтын монета ел ішінде барлық ақша қызметін орындап,
айналымда болады.
Қазақстан Республикасының ақша жүйесінің басқа елдердің ақша жүйесінен көп
айырмашылық жоқ, ол халықаралық стандарттарға ұқсас әрі оған осы заманғы
ақша жүйесінің жоғарыда аталған белгілері тән. Ол 1995 жылдың 30 наурызында
қабылданған, 2003 жылдың 1 қыркүйегінде түзетулер мен толықырулар
енгізілген Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы заңына сәйкес
жұмыс
5. Қазақстандағы соңғы кезеңдегі ақша реформасы
Ақша реформасы валюталардың тұрақтылығын, ақша айналымын күшейту және
ретту мақсатымен мемлекет жүргізетін ақша жүйесінің жоғарылатуын көрсетеді.
Жаңа ақша бірлігін енгізумен байланысты ақша реформасы, экономиканы
дағдарыстан шығарудың бірден-бір шарасы және оның кезекті тұрақтылығын
көрсететін әлемдік тәжірибе дәлеледеп отыр. Сондықтан Қазақстанда 1993 жылы
жүргізілген ақша реформасы мемлекеттің экономикалық саясатымен тығыз
байланысты. Ол макроэкономикалық тұрақтылыққа және кезекті ақша-несие,
баға, салық және инвестициялық саясаттың табысына жету мақсатымен
жүргізілді.
Әлемдік тәжірибеде ақша реформасы нуллификация, ревальвация,
девальвация және деноминация әдістерін қолдануды қамтиды.Нуллификация
кезінде айналымдағы бұрынғы өте құнсызданған ақша белгілері жойылып, оның
орнына жаңалары енгізіледі. Осы процедура есепке алуды жеңілдетеді,
өйткені, материалдық құндылықтардан іске аспаған ақшалай қаражаттар мен
жинақ ақшалардың барлығы іс жүзінде жойылады.
Қазақстанда ақша реформасы нуллификация әдісімн жүргізілді, яғни ескі
құнсызданған кеңестік рубльдер айналымнан толық шығарылып, жаңа
Қазақстандық ақша белгілері – теңгелер енгізілді. 16 жасқа толған
адамдардың бірі ауыстырып алатын, мүмкіндігі бар ең жоғары шамадағы ақша
өлшемі 100 мың рубльді құрады. Ауыстыру тек бір рет қана жасалды, ол туралы
паспортта белгі қойылған болатын. Девальвация – ақша бірлігінің немесе
ұлттық ақша бірлігінің бағамын шетл валюталарына қатысты алатын мәнінің
төмендеуін білдіреді.
Қазақстанда, 1999 ж. Қыркүйегінде Оңтүстік Шығыс-Азиямен Ресейдегі
экономикалық дағдарыспен байланысты Америка долларына қатысты теңге
бағамының төмендеу жолымен ақша евальвациясы болды (егер 1999 ж қыркүйегіне
дейін теңгенің долларға қытысты курсы 76 теңге болса, ол 130 теңгеге дейін
түсті). Аталған шара отандық өнімнің өндіріс мен тұтынуда өте жағымды ролін
атқарды, сондай-ақ шетел валюталары мен инвестициялардың құйылуына себеп
болды.
Ревальвация – ақша бірлігінің бұрынғы алтын мәнін қайта қалыптастыруды
немесе Ұлттық валюта бағамының шетел валютасымен салыстырғандағы
жоғарылауын көрсетеді. Яғни, девальвацияға қарама-қарсы.
Қазақстанда теңгенің ревальвацясы, мұнай мен металға әлем бағаларының
күрт өсіп шетел валютасының көп ағылуына байланысты, 2003-2005жж болды.
Егер 2003 ж дейін теңгенің бағамы АҚШ долларына қарағанда 155 теңгеге дейін
өссе, соңғы екі жылда (2003-2004жж) ол 1 АҚШ долларға 130 теңгеге дейін
түсті.
Деноминацияның негізгі қызметі айналымда ақша жиынының номиналды кемуі
болып табылады, нәтижесінде есепке алу жеңілдейді, айналым шығындары
қысқарады, және ақша айналым жүйесі реттеледі.
Деноминация тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің, тарифтердің,
жалақылардың, зейнетақы мен жәрдемақының, банктің есеп шоттарындағы қаражат
қалдықтардың және т.б. бағаларға сәйкес бір мерзімде қайта есептеумен қоса
жүреді.
Деноминация бүгінгі таңдағы Қазақстанда өткізілмеген, бірақ Ресейде
1998 ж ол 10001 сәйкестілікпен жасалған (реформаға дейінгі 1000 руб. –
жаңа 1 руб).
Қазақстанның тәуелсіздік алғанына байланысты Ұлттық ақша жүйесін құру
үшін, ақша реформасын өткізу керек болды. Ол ҚР Ұлттық валютасын енгізу
туралы 1993 ж 12 қарашада шыққан ҚР президентінің жарлығымен тәжірибеде
жүзеге аса бастады. Осы жарлықпен Ұлттық валюта – теңге айналымға
енгізілді. Ескі ақшаны теңгеге ауыстыру мерзімі 1993 ж 15 қарашада сағат 8-
де бекітілді. КСРО мен банктің 1961-1992жж рубльдері мен Ресей банкінің
1992ж рубльдері қолма-қол ақшаға ауыстырылуы, сондай-ақ рубль есеп-шоттары,
салымдар және міндеттемелер, 500 рубль үшін 1 теңгеге ауысу бағамымен
ауыстырылды.
ҚР ҰБ теңгенің валюталық бағамын бекітті: 1 АҚШ доллары – 4 теңге 70
тиын. Теңге 1,3,5,10,20,50,100-дік купюраларымен шығарылды. Бірінші қағаз
ақша, кейін ұсақ тиындар шығарылды. Кейінгі жылдары инфляция бірден өсіп,
оған сәйкес бағалар мен жалақы да көтерілді. Инфляцияның өсу қарқыны екі
белгімен есептелінді.
1994 ж. Бастап, 200, 500, 1000, 2000 теңге купюралары шығарылды. Мыс-
никель қорытпасынан 1, 3, 5, 10, 20 теңгелік ақшалар басылды. 1995 ж
аяғында Жібек Жолы топтамасын құрайтын жоғары сапалы төрт алтын ақша
шықты. Топтамаға 57, 74 гр жалпы салмағымен 1, 2, 5, 10 мың теңгелік алтын
ақша кірді. Топаманың бағасы 816 АҚШ доллары болды. Келесі жылдары
бұрынғыдан үлкен купюра мен – 500, 10 000 теңгелер шықты.
Қазақстандық теңгенің өткен жолына ретроспекторлы сараптама жүргізетін
болсақ, Қазақстанда нарық өзгерістерін өткізу нәтижесінде, олардың бірінші
қадамы, мемлекеттің бағаларды реттеуден бас тартып, ол 1994-1996жж бірден
девальвацияланды. Оған сәйкес инфляция да өршіп, оның өсу қарқыны 3, 4
дәрежені құрды. Ел гипперинфляция үстем алған терең экономика дағдарысына
кірді.
Себебі, ел нарық өзгерістеріне дайын емес еді. Іс жүзінде нарықтық
инфрақұрылым болған жоқ, Бұрынғы республикалар арасында экономикалық
байланыстар үзілді, меншікті жекешелендіру мен мемлекеттен айыру ешқандай
құқықтық негізсіз өтті, бұрынғы жетекшілердің мұндай жағдайда тәжірибесі,
жеткіліксіз болғандықтан, көптеген кәсіпорындар жұмыс істеуін тоқтатты.
6. Коммерциалық банктің несиелік портфелінің классификациясы.
Несиелік саясат банктің қызметінің міндеттерін, оларды іске асыру
құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптерімен тәртібін белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм
көмегімен жүзеге асырылады.
Кез келген банк қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің
уақытылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да
банктер несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақытылы айналысып отыруға
тиіс.
Несиелік портфельді басқару – бұл банктік қабылдауға дайын болып
отырған тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және оның ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік портфельді басқаруды іске асырудың ортақ алғы шарттарына
жататындар:
- нақты қарыз алушылар мен оның топтары үшін несиелеудің ішкі
банк лимитін белгілеу;
- несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз
алушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді
талдау формасын жасау;
- әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау.
- Төменгі тәуекел деңгеиі бар ең маңызды салаларды анықтау;
- жоғары тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік
саясатты қатаңдату;
- несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Несиелік лимиттерін белгілеу – несиелік портфельді құруға бақылау
жасауда тәуекелдерді төмендету және ұзақ мерзімді өміршеңдік қабілетті
жақсарту үшін пайдаланатын басты тәсіл.
7-сұрақ. Несие түрлері формалары, несиенің қажеттілігі, маңызы, қызметтері
Несие – кеңейтілген қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару
талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және халықтың, экономиканың және бос
ақшалай қаражаттардың жұмыдырылуын қамтитын несие капиталының қозғалысы
себепті экономикалық қарым қатынасты көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің – қайтару, төлемдік мерзімдік, қолма-
қол ақша мақсатты сипат сияқты маңызды принциптермен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму принциптерінен бастап қалыптасты,
ол кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі – қарыз алушының несиені пайдаланғаннан
кейін несие берушіге уақытында қайтарылу қажеттілігімен сиппаталады. Ол
банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен
өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімге берілген
соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі қарыз алушыға кез-келген тиімді уақытта
емес, несие келісімшартын белгіленген уақытта қайтару қажеттігін көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу – несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын
өндіріп алуға саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып
табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз
алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезінде өзекті мәселе
болып табылады.Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың
мақсатқа сай пайдалану қажетілігін білдіреді. Несие келісімшартындағы
сәйкес бөлімде берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ банктің бақылау
процесінде бұл талапты қарыз алушының сақтауы белгіленеді.
Бұл принциптердің барлығы бір-бірімен өзара байланысты және олардың бір
уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы принциптердің біреуі
бұзылса, онда несие қатынасының мәні кетіп, несиені дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады. Принциптермен қоса несиенің
мәні олардың орындалатын қызметтерінде көрініс табады.
Несие формасы – бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс табуы. Ол
несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несие қатынасының
формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағынан біртұтас болады.
Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкесуі керек.
Таңдап алынған жіктеу өлшеміне қарай несиенің мынадай ең маңызды
формаларын бөліп көрсетуге болады.
-қызмет ету саласына қарай – ұлттық және халықаралық несие;
-несие мәмілесінің объектісіне қарай – ақшалай және тауарлық несие;
- несие қатынасының субъектісіне қарай – банктік, коммерциялық,
халықаралық, тұтынушылық несиелер. Несиенің тауарлық формасы осы заманғы іс-
тәжірибеде төлемдерінің мерзімін ұзартумен тауарларды сатуда, машина мен
құрал-жабдық тұрмыстық тауарлар, саймандар лизингісінде қолданылады.
Қазақстанда тауарлық несие фермерлер мен шаруа қожалықтарына көктемде тұқым
түрлеріне беріледі. Тұқым түрлерінде берілетін бұл несиені фермерлер мен
шаруа қожалықтары күзде жиын-теріннен кейін қайтарып отырады.
Несиенің тауарлы формасының негізінде ақшалай несие формасыпайда болып
дамиды. Ол осы заманғы нарықтық шаруашылықта артықшылықтарға ие, типтік
форма болып табылады. Бұл түсінікті де, өйткені ақша айналыс пен төлемнің
жалпыға тән баламалы, әмбебап құралы болып табылады. Несиенің бұл формасы
ұлттық және халықаралық экономикалық айналымдардың шегінде пайдаланылады.
Несиенің тауарлық және ақшалай формаларымен қатар олардың аралас
формасы да қолданылады. Сонымен қатар, несие формаларының көптеген түрлері
болады. Несие түрлері – бұл оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын,
экономикалық ұйымдастырушылық белгілері бойынша ең детальданған
сипаттамасы, яғни, несиенің іс тәжірибедегі нақты қосымшасы.
А) Қазақстанда несие түлері былайша жіктеледі:
Несиелеу объектінің экономикалық белгілері бойынша:
-Айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несие;
-Негізгі құрал жабдықты қалыптастыруға берілетін несие
-ТМҚ аясында шұғыл қажеттілікке сондай ақ, нормативтен тыс қорлардың
аясында уақытша қажеттілікке берілетін несие;
-Өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие;
-Жол үстіндегі есеп айырысу құжаттары аясында берілетін несие,
аккредитивтер;
-Төлем несиелері.
ә) Қамтамасыз етілуі бойынша;
-Жылжымалы жәнежылжымайтын мүлікпен, ТМҚ-пен, кепілділікпен, сақтандыру
келісімшартымен толық қамтамасыз етілген;
-Ішінара қамтамасыз етілген;
-Қамтамаыз етілуі болмайтын банкілік сенімділік.
Б) Қайтарылу мерзімі бойынша:
-Қысқа мерзімді;
-Орта мерзімді;
-Ұзақ мерзімді.
В) Өтелу тәртібі бойынша:
-Бөліп бөліп төлеу, мерзімін ұзарту;
-Біржолғы өтеу;
-Кезең сайын бірқалыпты, бірқалыпты емес өтеу
Г) Тәуекелді деңгей бойынша:
- Субстандартты;
- Стандартты;
- Күмәнді;
- сенімді;
-сенімсіз;
-ұзартпалы
Г) ақылылығы бойынша:
- қалыпты пайыздық мөлшерлемесі
- жоғары пайыздық мөлшерлемесі
- төмен пайыздық мөлшерлемесі
- пайызсыз
Д) Салалық бағыты бойынша
- сауда-саттық несиесі
- өнеркәсіп несиесі
- ауыл-шаруашылық несиесі
- құрылыс несиесі
Ж) Ашылатын шот түрлері бойынша
- жай ссудалық шот бойынша несие
- арнайы ссуда шоты бойынша несие
- контокорренттік шот бойынша несие
- овердрафт бойынша несие
- несие желісі бойынша несие
Несиенің айырықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы мүлікпен немесе
құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді әрі ссуда мөлшері бойынша
тіркелетін ломбардттық несие жатады.
Ломбардттық несиені негізгі әр алуан түрлеріне құнды қағаз
кепілдігімен, тауар кепілдігімен, талап кепілдігімен берілетін несиелер
жатады. Қарыз алушы ломбардттық несиені өз қалауынша, шектеусіз пайдалана
алады.
Жаңартпалы несие – ссуда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында
қолданылатын жаңартпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және
өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша
келісімсөзсіз автоматты түрде беріледі.
Несие желісі қарыз алушының алдындағы несие ұйымының оған несие
келісімшартының белгіленген әрекет ету кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа
және келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан ресімделген
міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ
уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын білдіреді.
Овердрафт несие ұйымының шот иесіне, оның ағымдағы банк шотына қойылатын
талап бойынша төлем арқылы беріледі. Яғни, бұл төлем шотта ақшалай қаражат
болмаса да, шот иесінің несие берушінің алдында пайда болған берешігінің
түскен қаражаттың есебінен кейін оған өтеуін қарастыратын келісімшарт
шегінде беріледі
8-сұрақ. Банктік несиелік ресурстарының түсінігі және құрылуы
Банктік несиелік ресурстар – қаржы құралдарын тарту арқылы құралады.
Несиелiк ресурстар несиеге берiлген уақытында олар банкке ресурс болудан
қалады және олар қор емес (клиент қайтарымдылығы - тәуекелдi операция), ол
орналастырылған несиелiк ресурстарға айналады.
Несиелiк ресурстардың өтiмдiлiгiне байланысты тәжiрибемен ұштастыра
отырып, ағымдағы несиелiк ресурстарға және мезеттiк несиелiк ресурстарға
бөлiнеді. Бұл бөлiп айтылған ресурстардың түсiнiгiн оларды анықтау
формулалары арқылы ашып көрсетуге болады.
Ағымдағы несиелiк ресурстардың - несиелiк салым ретiнде бағыттай
алатын несиелiк салымдардың әлуеттiк мүмкiндiгi:
Ағымдағы несие ресурстары = Несиелiк әлует — ағымды уақыттан ұзақ
мерзiмге орналастырылған банк ресурстары.
Мезеттiк несие ресурстары — бұл дәл осы сәтте несие беру үшiн
пайдалануға болатын несиелiк ресурстар.
Мезеттiк несие ресурстары = Қор шоттағы қалдықтар + Ағымдағы түсiмдер
— Ағымдағы төлемдер + Жоғарғы өтiмдi ресурстар (МКМ) + Банк кассасындағы
артық қолма-қол ақша.
Коммерциялық банктер қарыз беру процесінде пайдалану үшін жинақтайтын
несиелік ресурстар келесі көздерден құралады:
o Депозиттер - бұл заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын белгiлi
бiр мерзiмдегi немесе қажет уақытында талап етуге дейiнгi
салымдарға тартуға байланысты жүргiзiлетiн банктiң операциялары
болып табылады. депозиттiк салымдар тарихи қалыптасуы бойынша олар
банктiк ресурстарды құрудың негiзгi көзi болып табылады. Өйткенi
бұл ресурстар банк үшiн арзан және әр уақытта бар болып тұратын
каражаттар. Депозиттiк қаражаттар банктiң пассивтерiнiң 70-80 %
құрайтын ресурс болғандықтан олар активтiк операцияларды
жүргiзуге қажеттi банк ресурстарының негiзiн құрайды.
o Депозиттік емес көздер – коммерциялық банктер басқа кез келген
заңды тұлға сияқты ресурстарды, бағалы қағаздар, акциялар,
облигациялар, депозиттік және жинақ сертификаттарын шығару жолымен
жинақтау қаражаттары.
Кейде банктер өз ресурстарын ұлғайту үшін банкаралық ресурстарға
бағытталады. Банкаралық ресурстар – банкаралық ақша нарығынан тартылады,
қысқа мерзімге берілетін қаражат (Қазақстанда 1 айға, дүниежүзілік
тәжірбиеде 3 айға дейін).
Банктердің несие ресурстары қаржы құралдарын тарту арқылы құралады.
Банк ресурстарының жалпы сомасында тартылған ресурстар көп орын алады.
Олардың бөлігі әртүрлі банкетер бойынша 75% және одан жоғары пайыщды алады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты тартылған ресурстардың құрылымы
біраз өзгерді, ол, банктің жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос қаржы
құралдарын аккумуляциялаудың жаңа әдістерін қолданумен байланысты.
Дүниежүзілік банктердің тәжірибесінде барлық тартылған ресустарды
аккумуляциялау әдісі бойынша келесідей топталады:
А) депозиттер
Б) депоиттік емес тартылған қаржы құралдары
Коммерциялық банктердің тартылған ресурстарының негізгі бөлігін
депозиттер – қаржы құралдары құрайды. Жеке және заңды тұлғадағы
тұтынушылары арқылы банкке енгізілген қаржы құралдарын, және банк заңнамасы
мен есеп тәртібі бойынша банк оны пайдаланады. Депозитті емес тартылған
қаржы құралдарын банк – займ және өзінің қарыз міндеттемелерін қаржы
нарығында сату арқылы табады. Деозитті емес тартылған ресурстарды көбіне
ірі банктер пайдаланады. Депозитті емес қаржы құралдары үлкен сомада иелік
етеді және оларды көтерме негіздегі операциялар деп атайды.
Кейде банктер өз ресурстарын ұлғайту үшін, банкаралық ресурстарға
бағытталады. Жалпы, банктер банкаралық ресурстарға екі жағдайда көз
тастайды.
Көбіне оларға қысқа мерзімді ссудалар өз резервтерін қалыпқа келтіру
үшін керек. Ол мысалы, тұтынушылар банктен үлкен көлемде депозиттер сомасын
аударып алған кезде, ҰБ бекіткен резервтер мөлшерінен, банктің резервтері
азайып қалған жағдайда керек.
Кейде, коммерциялық банктерге ссудалар қаржы құралдарына мерзімдік
сұраныстың туындауына байланысты немесе қиын қаржылық жағдайға ұшырап, өз
баланстарын қалыпқа келтіру қажет болғанда керек болады.
Басқа жағдайларда мұндай сұраныс, банктер өз резевтерін банкаралық
ссуданы коммерциялық пайда табу мақсатымен ұлғайтуға пайдаланғанда
туындайды.
Сонымен қатар кез-келген банкте артыққаржы құралдары немесе ресурстарға
деген дефицит кезеңдерін басынан өткізетін мезеттер болады.
Банктердің өз уақытша бос ресурстарын банкаралық нарыққа ұсынуы, әр
түрлі болуы мақсаттарға бағытталуы мүмкін. Ол, мысалы, өзге табысты,
сенімді бизнес салымдарының болмауы, немесе, тұтынушылық несиені
ұсынғандағы жоғары тәуекелділік.
Банкаралық несие тұтынушылық несиеден қарағанда сенімдірек, өйткені,
банктер – бір-бірінің қаржылық тұрақтылығын өте қаты бақылап отырады.
Банкаралық несие қысқа мерзімге беріледі, қазақстандық шарттар бойынша 1
айға дейін, ал дүниежүзілік тәжірибеде 3 айға дейінгі мерзімге беріледі.
13-сұрақ. Қазақстандағы депозит нарығының дамуы
1. Қазақстандағы депозит нарығының дамуы
Депозит бұл заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын белгiлi бiр
мерзiмдегi немесе қажет уақытында талап етуге дейiнгi салымдарға тартуға
байланысты жүргiзiлетiн банктiң операциялары болып табылады.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерi Қазақстан
Республикасының Ата Заңы Конституцияға, "Қазақстан Республикасындағы
банктер мен банктiк қызмет туралы"№2444 1995 жылдың 31 тамызындағы (2006
жылдың 17 мамырында қосымша енгізілді) Қазақстан Республикасының заңына,
"Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы" 12-мaycым
2001 жылғы, ҚР Кодексiне, "Валюталық реттеу және Валюталық бақылау туралы"
Заңға, "Екiншi деңгейдегi банктердегi клиенттердiң банктiк шоттарын ашу,
жүргiзу және жабу тәртiбi туралы" 1997 жылғы 4 наурыздағы және 17 мамырда
2006 жылы толықтырулар енгізілген заңға сәйкес депозиттiк операцияларды
жүргiзедi.
Банктік депозиттер:
1) талап етілгенге дейінгі (талап етілмелі) депозит - депозитордың өз
ақша қаражатын банктен бірінші талап етуі бойынша бірден (толығымен) немесе
ішінара (бөліп-бөліп) қайтарылады.
2) мерзімді депозит - банктік депозит шартында көзделген мерзімге
салынады және осы келісілген мерзім өткеннен (аяқталғаннан) кейін
қайтарылады.
3) шарттылы депозит болып бөлінеді - банктік депозит шартында
белгіленген мән-жайлары туындағанға дейін салынады.
Жинақ шотын ашу кезінде депозитор - клиенттері:
• Қазақстан Республикасының депозитор заңды тұлғалары-резиденттері және
олардың оқшауланған бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері);
• Қазақстан Республикасының депозитор жеке тұлғалары-резиденттері;
• Қазақстан Республикасының резидент емес депозитор заңды тұлғалары және
олардың оқшауланған бөлімшелері (филиалдарымен өкілдіктері);
• Қазақстан Республикасының резиденті емес салымшы жеке тұлғалар.
Бiздiң банктiк тәжiрибеде жинақ салымдары салым операцияларының
мерзiмiне және шартына байланысты былай жiктеледi:
• мерзiмдi жинақ салымдары;
• қосымша жарна қосылатын мерзiмдi жинақ салымдары;
• ұтыс салымдары;
• жастарға сай ақы салымдары;
• шартты салымдар;
• мәлiмдеушi салымдар;
• депозиттiк сертификаттар.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты. Ресурстарды тарту құрылымы
да көптеген өзгерістерге ұшырап, банк жүйесінде жеке және заңды тұлғалардың
қаражаттарын жинақтаудың жаңа түрлері дами бастады.
Қазіргі банктік тәжірибеде, салымдардың және депозиттік шоттардың
көптеген түрлері кездеседі. Бұл банктердің бәсекелестігі – жоғары нарықта
банктік шоттарға жинақтау және уақытша бос қаражаттарды тартып, осы банктік
ресурстарға деген, әртүрлі тұтынушылар тобының сұраныстарын мейлінше
қанағаттандыруға ұмтылуымен байланысты.
Депозит дегеніміз – бұл бір тұлғаны, депозиторды екінші тұлға – Банкке,
(соның ішінде Ұлттық банкке) олардың талап етуі бойынша немесе белгілі бір
уақыт өткеннен кейін, толығымен немесе бөлшектеп, алдын ала келісілген
сыйақы немесе сыйақысыз тікелей салымшыға (депозиторға) қайтарылуы тиіс
ақша сомасы.1 Зерттей, талқылай келе, автор өзінің анықтамасын береді,
депозит дегеніміз – қаржы-несие мекемелерінде сақтауға алынған ақша қоры,
құны қағаздар (акция мен облигациялар), сонымен қатар, борышқордың сот
мекемелеріне, әкімшілік орындарына өтейтін және баж салығы мен жай салықтың
жарнасын төлейтін ақша қаражаты.
Банктік депозит – салымшыны банкке алдын ала келісілген сыйақы қосылып
қайтарылу шарты негізінде берілген ақша қаражаттары.
Депозиттік операциялар коммерциялық банк үшін оның ресурсын
қалыптастырудың ең негізгі көзі болып табылады. Жеке тұлғалар, іскерлік
фирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес
ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті билік
органдары қаражаттарды коммерциялық банктерге орналастырады. Бұл бірнеше
себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, банктер салымдардың үлкен
сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз салымдарын кез-
келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан асатын с омада қарыз
ала алады, үшіншіден бұл салымдар табыс әкеледі.
Банктерге орналастырылған уақытша бос ақша қаражаттары салымшы үшін екі
рөл атқарады, яғни, бір жағынан ақша ретінде, ал екінші жағынан салымшыға
табыс әкелетін капитал рөлін атқарады.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
* банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
* депозиттік операциялар әрекет етуі керек;
* банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп отыратын, мерзімдік
салымдарға депозиттік операциялармен қарыз аударылуы қажет;
* депозиттік операциялар мен қарыздарды беру бойынша өзара байланыс пен
сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет;
* депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға
шаралар қолдану. -------------
1 Қазақстан Республикасының Банк және банк қызметі туралы Заңы.
30.03.95ж (10.07.03жтолт).
Қазақстан Республикасы банк жүйесіндегі салымдардың көбеюінің бірден-
бір себебі, депозиттерді сақтандыру қорының құрылуы болып табылады.
Қазақстанның жеке тұлғаларының салымдарына міндетті ұжымдық кепілдік
беруді (сақтандыруды) 1993 жылы 15 қарашада құрылған, коммерциялық емес
ұйым болып табылатын Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендіру
(сақтандыру) қоры жүзеге асырады.
Мемлекеттік тіркеу Әділет органдарында 1999 жылы 20 желтоқсанда жүзеге
асырылды.
Екінші дейгейлі банктердегі жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерін)
міндетті ұжымдық кепілдендіру (сақтандыру) Ережелері Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкісінің Басқарма қаулысымен бекітілген және ол
жеті тараудан тұрады:
1.Жалпы жағдайлар.
2. Қорды қалыптастыру тәртібі;
3. Қордың және оның Басқармасының қызметтері, құқықтары мен міндеттері;
4. Банк қатысушының міндеттері;
5. Қатысушы куәлігін беру және оны қайтарып алу тәртібі;
6. Салымдар депозиттер! Бойынша резервтерді құру тәртібі;
7. Салымдарды (депозиттерді) қайтаруды жүргізу тәртібі және жағдайлары.
Қордың қызмет ету мақсаты болып – екінші деңгейдегі банктерге
орналастырылған, жеке тұлғалардың ақша қаражаттарының қайтарылуын
қамтамасыз ету болып табылады, атап айтқанда, банк қатысушысын тартқан
жағдайда салымдар бойынша төлемді өтеу. Қор өзінің қызметінде, Қазақстан
Республикасының екінші деңгейдегі банктердегі жеке тұлғалардың салымдарына
(депозиттеріне) міндетті ұжымдық кепілдік беру (сақтандыру) ережелерін және
Заңды1 басшылыққа алады.
Салымдарды (депозиттерді) міндетті кепілдендірудің объектісі болып –
жеке тұлғалардың теңгемен, АҚШ долларымен немесе евромен мерзімді
салымдарға (депозиттерге)орналастырылған, банктік салым келісімімен немесе
салым құжаттарымен кәуләндірілген ақша қаражаттары болып табылады. Ол мына
салымдар объектісіне жатпайды:
- ұсынбалы салымдарға орнластарылған жеке тұлғалардың ақша қаражаттары;
- жеке тұлғалармен банкке сеніп басқаруға берілген ақша қаражаттары:
- заңды тұлға құрмай, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалардың
салымдарға орналастырған ақша қаражаттары, егер осы салымдар
(депозиттер) аталған қызметке байлынсты ашылған болса;
- келісімшарт бойынша олардың кепілдендірілуі сақтандырылуы)
қарастырылмайтын жеке тұлғалардың мерзімді салымдарға орналастырылған
ақша қаражаттары.
- Қордың құрылтайшысы болып –Ұлттық Банк табылады. Қор акциялары
Қазақстан Республикасының үкіметімен немесе қатысушы банктермен сатып
алынуы мүмкін.
- Қор келесідей негізгі қызметтерді атқарады:
1. Банк-қатысушының еріксіз тартылған жағдайында оның салымшыларына
(депозиторларына) салымдары (депозиттері) бойынша ақша қаражаттарын
қайтаруды жүзеге асырады;
2. Активтермен басқарады;
3. қатысушы куәліктерінің есебін жүргізеді;
4. Қор жарғысымен қарастырылған басқа да қызметтерді атқарады.
Өз қызметтерін жүзеге асыру барысында Қор келесі құқықтарға ие болады:
-----------------------------------
1ҚР Банк және банк қызметі туралы Заңы. 31.08.95ж. (10.07.01ж.толт.)
15-сұрақ. Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы
Банк дегеніміз –банкілік қызметті іске асыратын коммерциялық ұйым,
заңды тұлға болып табылады.[1] Банктің басқармасы орналасқан жер банктің
орналасқан жері болып табылады.
Банктің түріне қарай, Ұлттық Банк жылдық есеп беру, бухгалтерлік баланс
және пайда мен шығынды есептеудің әр түрлі стандартын бекітеді.
Банктер мемлекеттік меншік негізінде құрылатын мемлекеттік банктен
басқа, кез-келген меншік нысаны негізінде құрылады. Қазақстан
Республикасында 33 екінші деңгейлі банк (1.04.2006ж) және 3 мемлекеттік
банктер бар. Олар: 1) Даму банкі – 01.07.01 ж. – ерекше құзыреті
бар;
2) Қазақстанның Эксимбанкі; 3) Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі –
Қазақстан Үкіметінің №364 Жарлығына сәйкес, 2003 жылдың 16 сәуірінде
құрылды. Оның жарғылық қорында мемлекеттік бюджет есебінен алынған, ҚР
Қаржы Министрлігінің ұйғаруымен 1 млрд. 500 млн.тг. көлеміндей[2] болды.
Тұрғын үй құрылысын несиелеудің негізгі бағыты құрылыстық жинақ жүйесі
болып табылады. Себебі, салынатын үй құнының минималды сомасынан 50 %-ы
Қазақстан Тұрғын үй Құрылыс Жинақ Банкінің жинақ шотына жинақталады.
Минималды жинақтау мерзімі – 3 жыл, яғни банктің 60 айлық есептеу көрсеткіш
ставкасы бойынша. Салымшылар белгіленген соманы уақытында жинағаннан кейін,
оған 15 жылға тұрғын үй қарызы (заемы) беріледі.[3] Cонымен қатар, тұрғын
үй құрылыс жинақтау жүйесі мемлекеттік бюджеттен құрылыс жинақ
салымшыларына мемлекеттік сыйақы төлейді, яғни сыйақы көлемі 20 % -ды
құрайды.
2006 қаңтарында Қазақстан Ресей арасында Келісімге қол қойылды:
Евразиялық Даму Банкін құру туралы. (Мир Евразии, информационно-
аналитический журнал №1(26) январь 2006г.стр 44)
Банктер әртүрлі міндеттер атқарады, сонымен қатар, олар өзара және
шаруашылықтың басқа да субьектілері арасында болатын күрделі қарым-
қатынастарға қатысады.
Бәрінен бұрын банктерге анықтама берудің маңызы зор. Экономикалық
тұрғыдан да, заң ғылымында да банкті несие алу немесе беру жөніндегі
делдалдық қызметті атқаратын кәсіпорын деп түсіндіреді.
Профессор М.М Агарковтің пікірінше, банктер мынадай міндеттер атқарады.
Банк өзінің клиенттеріне үш категориядағы қызмет көрсетеді. Біріншіден,
банк клиенттің ақшасын сақтау міндетін мойнына ала отырып тұлғалардың ақша
қаражаттарын жинайды.[4] Бір сөзбен айтқанда, өз клиенттерінің кассирі
болады. Екіншіден, банк клиенттен пайызсыз ақша талаптары, көбінесе
вексель талаптарын алу нысанында несиелік қызмет көрсетеді. Атап айтқанда,
заем немесе кепілдік несие нысанында. Үшіншіден, банк клиенттердің төлем
ақыларды қабылдау және іске асыру жөніндегі әр түрлі
тапсырмаларын
орындайды. Мысалы: чектерге, аударымдарға, аккредиттивтерге ақы
төлеу,
вексельдер және басқа да құжаттар бойынша төлемдер
инкассациялау.
Қызметтің осы үш категориясына сәйкес банктерге тән үш міндетті
ажыратып айтуға болады: 1) бөтеннің қаражатын жинау; 2) несие беру; 3)
төлем айналымына ықпал ету.
Қазақстан Республикасының Заңы "Банктер және банк қызметі туралы” 1-
бабында, банк дегеніміз – заңдарға сәйкес банк қызметін іске асыруға
өкілеттігі бар коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға деп
бекітілген.[5]
Банктер еншілес несиелік мекеме құруға құқылы. Еншілес банк (несиелік
мекеме) дегеніміз – жарғылық қорының 50 %-нан астамын негізгі банк өз
пайдасы есебінен иеленетін және ол жөнінде оның Жарғысында көрсетілетін
банк. Негізгі банк пен еншілік банктің арақатынастары құрылтай шартымен
және еншілес банктің жарғысымен реттеледі. Еншілес банк заңды тұлға болып
табылады және жеке коммерциялық ұйым ретінде қызмет етеді.
Банктер кез-келген меншік нысанында құрыла береді. Олар жеке, ұжымдық,
акционерлік, аралас болуы мүмкін. Тек қана мемлекеттік меншік нысанында
құрылатын бірақ, заңдарға сәйкес өз қызметін, коммерциялық негізде іске
асыратын банктер құруға да болады. Жарғылық қорды жинау үшін шетелдік
инвестицияны тартуға рұқсат етіледі. Шетел инвестициясының қатысуымен
болатын банктер дегеніміз:
- бірлескен банктер, яғни, жарғылық қоры резиденттердің
(мысалы: қазақстандық жеке және заңды тұлғалар) және резидент еместердің
(шетелдік жеке және заңды тұлғалар) қаражаттары есебінен құралатын банктер;
- шетел банктері – жарғылық қоры резидент еместердің қаражаттары
есебінен құралатын банктер;
- резидент емес- банктердің филиалдары.
Жарғылық қордың құрылу тәсіліне қарай банктер акционерлік және
үлестік (пайлық) деп бөлінеді. Акционерлендіру және жекешелендіру
процестерінің нәтижесінде банкілік акциялар акционерлік, ұжымдық, жеке
кәсіпорындардың және жеке тұлғалардың қолдарына өтуде.
Егер, несиелік жүйені реформалаудың алғашқы сатысында коммерциялық
банктер негізінен үлестік негізде құрылса, қазіргі уақытта, үлестік
банктер акционерлік қоғам нысанындағы банк түрінде қайта құрылуда.
Демек, банк дегеніміз – Ұлттық банктің берген лицензиясы негізінде жеке
және заңды тұлғалардан ақша қаражаттары мен басқа құндылықтарды тартып,
оларды өз атынан қайтарымды, ақылық, мерзімділік шартымен орналастыратын,
сондай-ақ олармен әртүрлі есептесу және басқа да банктік операцияларды
іске асыратын коммерциялық ұйым.
16-сұрақ. Коммерциялық банктерді ашу, тарату және қайта ұйымдастыру
тәртібі, банкті құру және банктік қызметті атқару тәртібі.
1. Банкті ашу үшін әукілетті органның заңмен белгіленген
тәртіп бойынша рұқсаты (13 б)
2. Құрылтай құжаттары. Банк ҚР заңды тұлғаларға арналған
азаматтық заңменбелніленген тәртіп бойынша құрылады.
▪ Құрылтай құжатында міндетті түрде. Құрылтайшылар туралы толық
мәліметтер болуы керек.
▪ Жарғыда банктін толық және қысқартылған аты болуы керек.
Қорлардың түрлерін және пайдалану тәртібін көрсету керек.
1. Басқару формасы. ААҚ. Атында әрине БАНК сөзі болуы керек. 2-ші
дегейлі банктерге орталық немесе Ұлтық деп аталынуыға болмайды.
2. Банктін филиалды басты банктін атын пайдаланыу міндетті.
Банктін жарғылық капиталы құрылу барысында 50%-ға дейін төленіп және
теңгеден құралуы керек. Жылдың сонына дейін толық төленуі қажет
Банктік және банктік қызметі туралы заңға сәйкес банктерді ашу үшін
лицензия алуға өтініш береді. ҚҚА келесі құжаттарды талап етеді:
1) құрылтай келісімшарт;
2) келісімшарт жарғы (банктің толық атауы, банктің құқығын ұйымдастыру
нысаны);
3) банк ашуға қазақша немесе орысша өтініш;
4) нотариалдық түрде расталған келісімшарт;
5) нотариалдық түрде расталған банк жарғысы;
6) жарғылық қор 50% мөлшерде төлнуі керек;
7) банк ашу үшін құрылтай келісімшартта міндетті түрде құрылтайшы
туралы толық мәлімет.
Банк жабу әрекеті:
1) Банкроттыққа ұшырау. Банкроттық деп – соттың шешімімен Қаз-н Рес-ң
заңдарымен реттеліп банкті жабу әрекеті.
2) Банкроттық – ол банктің өзі жариялауы бойынша банк қызметін тоқтату.
Банктің жабылу түрі ерікті жабылуы, яғни өтініш беру арқылы
активтерін сату арқылы қайтарып беру.
3) ҚҚА не басқа уәкілетті органның банк операция жүргізуге лицензияны
қайтарып беру.
4) Мемлекет уәкілетті органының банк жабуға өтініш беру арқылы банкті
жабуы.
Банктің ұйымдастыру құрылымы келесі экономикалық жағдайдағы:
1) банкті басқару құрылымы;
2) банктің қызмет атқару бөлімі мен бөлімшелердің құрылымы;
3) ұйымдастыру банктің ережесімен оның меншікке байланысты банк
қызметін жіктеу.
Банктің басқару құрылымы келесідей:акционерлердің және құрылтайшылардың
жиналысы. Акционер жиналысы бұл банктің басқаруының жоғары органы:
1) банкті құру туралы шешім қабылдайды;
2) банктің құжаттарын бекітеді;
3) банктік қызмет саясатын ұйғару;
4) банктің жарғысын бекітеді;
5) дивидент бөлу туралы тәртіпті анықтау;
6) акционердің кеңесі банктің ұзақ мерзімді саясатын алдын-ала жоспар
құруға құқылы
17-сұрақ. Пруденциалды нормативтер
1. ҚР банктер және банктер қызметі туралы заңына 4 бөлім 42
бапқа сай Банк қызметін реттеу және депозиторлардың мүддесін
қорғау. Прудин-ды нор банктердің нормалары мен лимиттері келесілерден
тұрады.
I банктің жарғылық капиталының минималды көлемі
II жеке меншік капиталдың жеткіліктілігі
III 1қарызгердің тәуекелділігінің максималды көлемі
IV өтімділік коэф
V ашық валюталық позицияның лимиті
І. 1.банктің жарғ кап минималды көлемін ҚР Қаржы рыногын және
қаржылық ұйымдарды реттеуші және қадағалаушы орган бекітеді (АФН),
2. Банк өз акционерлерінен жеке меншік меншік акцияларын сатып
алуы мүмкін егер мұндай сату пру нормативтермен норма лимиттердің
сақтауын ескерсе
ІІ. Жеке меншік капитал: 1-деңгейлі капитал 2-деңгейлі капитал (2
дең кап көлемі 1 дең кап көлемінен кем болады) және 3-дең капитал
сомаларын есептеп банктің инвестициясын алып тастағанға тең болады.
\1+2+3 - инвестиция\ (3 дең кап көлемі нарықтық тәуекелділікті жабуға
бағытталған 1дең кап көл 250 % аспауы тиіс. Ал инвестиция көлемі акция
н\е субордерленген қарыз. Оның көлемі банктің жеке меншік
капиталының 10 % аспауы тиіс.
1-дкк келесідей есептелінеді ((төлегенген жарғылық капитал – сатып
алынған жеке акциялар) + қосымша капитал + өткен жылдардың бөлінбеген
таза табысы + мерзімсіз мәмілелер) – матер еме активтер - өткен жылдың
шығындары – ағымдағы жылдың шығындары ағымдағы шығындардан асып кетсе.
МЕА – банктің бағдарламалық қамсыздандырудан басқа меа кіреді.
1Мерзімсіз мәмілелер – бір тұлғада заңды тұлғаның активтерінде
үлесі бар екендігін белгңдейтін қаржылық міндеттеме н\е басқада
қаржылық құрал. Және басқада бір тұлғадағы міндеттемелерін алып
тастап қалған міндеттеме н\е қаржылық құрал. Оларға депозит кірмейді,
оны 5 жылдан кем уақыт аралығында өтелмейді. Бұл құрал иесінің
міндеттемесі (предявитель)
2 – деңгейлі капитал ағымдағы жылдың табыстары шығысынан көп
болған сомасын + негізі қаражаттармен бағалы қағаздардың қайта
бағалануы + жалпы резервтердің көлемі (тәуекелділікті есепке алғанды
1,25 % аспауы керек және оларды кастадияндық мәміле негізінде
алынған инвестициялық емес қаржаттар қалдығынан алмыз) + 1кд есепке
алмағанда төленген меозімсіз қаржылық құралдар + 1дк сомасынан 50 %
аспайтын меншік капиталға қосылатын 2 деңгейлі банктің субордирленген
қарызы – банктің сатып алынған жеке меншік қарызын субордирленген
қарызы алып тастағанға тең.
субордирленген қарызы – банктің қамтамасыз етілген міндеттемесі.
Ол ұсынушығы салым н\е міндеттемесі емес аффилирленген тұлғалар мен
қоса қамтамасыз ететін объект емес.
3 – деңгейлі капитал – бұл 3д субордирленген қарызды көрсетеді. Олар
қамтамасыз етілмейді. Ұсынушыға депозит н\е міндеттемесі емес тек
қана банктің инициятивасы б\ша өтеуі мүмкін. Өтелу мерзімі минимум 2
жыл.
Банктің жеке меншік капиталының жеткіліктілігі коэф 1 0,06 кем
юолмауы керек. Егер ол банк банктік холдингтің қатысушысыф болса
оларға 0,05 аспауы керек.
ІІІ 1 қарызгердің тәуекелділігі максималды көлемі .
1 қарызгер терминінің түсінігі бойынша банк алдындағы талабы бар
жеке н\е заңды тұлға.
1 қарызгердің тәуекелділік көлемі (Р келесідей есептеледі банк
баланысында есептелетін банктің қарзыгерге деген талабы + соңғы 5 жыл
кезеңінде банк баланысынан шығарылып тасталған ағымдағы жалға келетін
банктің қарызгерге талабы + банк өзіне қарызгер бойынша
міндеттемелерді алынған талабтары – қарызгердің міндеттемелерін келесі
түрлер бойынша қамтамасыз ету.
Банкке мін\ді қамт ету қамтамасыз ету сипатында берілген
салымдар ҚР Үкіметі ж\е ҰБ шығарылатын бағ қағ аффинирленген қымбат
бағалы металдар ҚР Үкіметінің кепілдігі ұзақ мерзімді қарыздың
рейтингі А дан төмен болмаған басқада банктің кепілі.
Банк қарызгермен ерекше байланыста болса Коэф 0,1 тең, ал басқа
қарызгерлерге 0,25.
IV Өтімділік 2 коэф мінезделеді. 1. Банктің ағымдағы өтім коэф К4
2. Банктің
қысқа мерзімді өтім коэф
Банкті ағым өтім коэф және қысқа мерз өтім коэф уәкілетті
органдармен белгіленеді.
Банктің ағым өтім коэф = орташа айлық жоғарғы өтім активтері \ талап
етілгенге дейінгі орташа айлық міндеттемелер.
Жоғарғы өтімділік активтердің құрамына – қолма-қол ақшалар
аффинирленген бағалы металдар, ҚҚ мем-к бағ қағ; ҰБ және Үкімет, АО
Қазақстандық Ипотекалық компаниямен шығарылған бағ қағ. ҰБ ҚР
банктеріндегі ж\е резиден емес банктердің А рейтингі бар талап
етілгенге дейінгі салымдары, ҚР А рейтингі банктері ж\е резидент
емес банктердің овернайт қарыздары, ұзақ мерзім бойы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақша – тауар өндірісінің тарихи категориясы, немесе айырбастың ұзақ
мерзімдік дамуының объективті негізделген нәтижесі. Қоғамдағы ақшаның
қажеттілігі тауар өндірісі тауар тауар айналысының дамуынан туындайды. Ақша
тауар өндірісінің өнімі және оның дамуының міндетті шарты болып табылады.
Егер адамның еңбек өнімі балама негізде басқа өнімге айрбасталса, онда ол
тауарға айналады. Ал бұл ақшаның қажеттілігін туындатады, яғни, айырбас
Маркстің Т-А-Т сызбасы бойынша жүзеге асырылады. Бұл жағдайда ақша балама
негізде тауарды сатып алу – сатуда делдал ретінде әрекет етеді. Бұны жүзеге
асыру үшін сатылатын тауарды ақшамен өлшеу керек және осы сомаға
басқатауарды сатып алу керек. Жалпыға ортақ балама ретіне әрекет етуші ақша
жоқ болған жағдайда осы сәттегі нарықта сұраныс пен ұсыныстың
сәйкессіздігіне байланысты айырбас жүзеге аспай қалуы мүмкін. Ақша үнемі
тауарға қарама-қайшы болады. Тауар мен ақша бір-бірінен ажырамас
категориялар. Дегенмен ақшаның өзі тауар, яғни тауар өндірісі мен
айналысының өнімі.
Демек, ақша – бұл тауар өндірісінің тарихи категориясы, тауар айырбасы
процессінің ұзаққа созылған дамуының объективті негізделген нәтижесі.
Ақша жалпыға ортақ балама ретінде тауар өндірісі мен тауар айырбасына
қажет, ол еңбектің әртүрлі жіктелуі кезінде әр түрлі өнімдерді дайындауға
қажетті қоғамдық еңбек шығындарын салыстыруға мүмкіндік береді.
Ақша өндірістік қатынастарының барлық жиынтығының маңызды буыны, онсыз
тауар өндірісі өмір сүре алмайды.
Тауар мен ақшаның шығуында ортақ негіз бар, бірақ олардың арасында
маңызды айырмашылық бар. Егер тауар айналыс аясынды уақытша болса, ал ақша
айналыста тұрақты, мәңгілік болады, айналыс аясынынан кетпейді. Сондықтан
тауарлар арасында дами отырып, ақша бүкіл тауар әлемінен ерекшеленетін
айырықшп тауар болып қала береді.
Ақша – қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы жекелеген тауар өндірушілерді
және нарықты ортақ экономикалық механизмге біріктіруші аналыс құралы. Ол
жеке меншік еңбекті қоғамдық еңбек жүйесіне қосады, тауар өндірушілер
арасындағы айырбастың баламалылығын қамтамасыз етеді.
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байланысқан, ол
шығындалған еңбекті саны бойынша ғана емес, сонымен бірге сапасы бойынша
еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажеттілігін туындатады. Сондықтан ақша
еңбек шамасы мен тұтыну шамасын бақылау құралы ретінде қоладнылады. Өйткені
материалдық құндылықтарды бөлу қоғам мүшелерінің шығындаған еңбегінің саны
мен сапасына сәйкес жүзеге асады.
Соныме қатар ақшаның болы мынадан туындайды.
-шаруашылық қызмет нәтижелерін нақты өлшегіштерде ғана емес, сонымен
қатар құндық өлшемдермен есепке алу қажеттілігінен;
-меншік нысандарының әртүрлі болуымен және оларға сәйкес өндірістік
қатынастардың болуымен, олар тауар-ақша қатынастарына негізделген
коммерциялық есеп негізінде шаруашылық қызметтің ұйымдастырылуын және
жүргізілуін алдын-ала болжайды.
3-сұрақ. Ақша жүйесі және оның негізгі элементтері.
Ақша жүйесі – мемлекеттегі ақша айналымын ұйымдастырудың үлгісі. Ақша
жүйесі өз эволюциясында ақша – тауар қатынасының даму деңгейінде тәуелді
болғандықтан көптеген өзгерістерге ұшырады. Әрбір мемлекеттің өз ақша
жүйесі бар. Ол мынадай элементтерді қамтиды:
-ақша жүйесін ұйымдастырудың принципі
-ақша бірліктерінің атауы
-ақша белгілерінің түрлері, оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз
ету сипаты.
-ақша айналымын ақша-несие тұрғысынан реттеудің тетігі
- ұлттық валюта бағамы, оны шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі.
Ақша жүйесі – қандай да бір елде ақша айналымын ұйымдастырудың тарихи
қалыптасып, заңмен бекітілген формасы. Әлемдік өркениеттегі ақша
жүйелерінің жекелеген элементтері ежелден белгілі әрі олар құнның ақшалай
формасы – ақшаның пайда болуымен байланысты. Ұлттық ақша жүйесі XV-XVII
ғасырлардан қалыптаса бастады.
Айналымдағы ақшаның түріне байланысты екі негізгі ақша жүйесі бар: а)
металл ақша айналымының жүйесі, ол айналымда толыққанды алтын және күміс
монеталардың жүруі, мұндай ақша кәдімгі ақшаның барлық функциясын атқарады,
ал несие ақшалары ақша металына еркін айырбастала алады. б) несие немесе
қағаз ақшаның алтынға айырбас жасалынбайтын ақша айналымының жүйесі, яғни,
алтын айналымға қатыспайды.
Ақша жүйесі үнемі даму үстінде болғандықтан, ақша жүйесінің түрлері
өзгеріп отырады. Ақша жүйесінің түрлері ақшаның қандай формада қызмет
атқаратынына қарай қалыптасады. Тауар ретінде немесе құн белгісі ретінде
ме? Ақша жүйесін құру формаларындағы принциптік айырмашылықтардың түп-
төркіні металық айналым жүйесінде және несие мен қағаз ақшаларының айналым
жүйесінде жатыр.
Металдық ақша айналымына ақша жүйесінің биметаллизм және монометаллизм
деп аталатын екі түрлері тән.
Биметаллизм – баламаның жалпыға бірдей құнының ролі айналымда болатын
екі металл – алтын мен күміске заңмен бекітілген ақша жүйесі.
Монометаллизм – онда бір металл жалпыға бірдей балама ретінде әрі
бағасы қымбат металдарға айырбасталған монеталар мен белгілерді
функциялайтын ақша айналымының негізгі ретінде қызмет етеді.
Алтын монеталы стандарт – еркін бәсекелестік кезеңінің талаптарына көп
сәйкесіп, өндірістің, несие жүйесінің әлемдік сауда саттықтың дамуына және
капиталдың шетке шығарылуына ықпал етті. Оның негізгі белгілеріне мыналар
жатады: толық бағаы алтын монета ел ішінде барлық ақша қызметін орындап,
айналымда болады.
Қазақстан Республикасының ақша жүйесінің басқа елдердің ақша жүйесінен көп
айырмашылық жоқ, ол халықаралық стандарттарға ұқсас әрі оған осы заманғы
ақша жүйесінің жоғарыда аталған белгілері тән. Ол 1995 жылдың 30 наурызында
қабылданған, 2003 жылдың 1 қыркүйегінде түзетулер мен толықырулар
енгізілген Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы заңына сәйкес
жұмыс
5. Қазақстандағы соңғы кезеңдегі ақша реформасы
Ақша реформасы валюталардың тұрақтылығын, ақша айналымын күшейту және
ретту мақсатымен мемлекет жүргізетін ақша жүйесінің жоғарылатуын көрсетеді.
Жаңа ақша бірлігін енгізумен байланысты ақша реформасы, экономиканы
дағдарыстан шығарудың бірден-бір шарасы және оның кезекті тұрақтылығын
көрсететін әлемдік тәжірибе дәлеледеп отыр. Сондықтан Қазақстанда 1993 жылы
жүргізілген ақша реформасы мемлекеттің экономикалық саясатымен тығыз
байланысты. Ол макроэкономикалық тұрақтылыққа және кезекті ақша-несие,
баға, салық және инвестициялық саясаттың табысына жету мақсатымен
жүргізілді.
Әлемдік тәжірибеде ақша реформасы нуллификация, ревальвация,
девальвация және деноминация әдістерін қолдануды қамтиды.Нуллификация
кезінде айналымдағы бұрынғы өте құнсызданған ақша белгілері жойылып, оның
орнына жаңалары енгізіледі. Осы процедура есепке алуды жеңілдетеді,
өйткені, материалдық құндылықтардан іске аспаған ақшалай қаражаттар мен
жинақ ақшалардың барлығы іс жүзінде жойылады.
Қазақстанда ақша реформасы нуллификация әдісімн жүргізілді, яғни ескі
құнсызданған кеңестік рубльдер айналымнан толық шығарылып, жаңа
Қазақстандық ақша белгілері – теңгелер енгізілді. 16 жасқа толған
адамдардың бірі ауыстырып алатын, мүмкіндігі бар ең жоғары шамадағы ақша
өлшемі 100 мың рубльді құрады. Ауыстыру тек бір рет қана жасалды, ол туралы
паспортта белгі қойылған болатын. Девальвация – ақша бірлігінің немесе
ұлттық ақша бірлігінің бағамын шетл валюталарына қатысты алатын мәнінің
төмендеуін білдіреді.
Қазақстанда, 1999 ж. Қыркүйегінде Оңтүстік Шығыс-Азиямен Ресейдегі
экономикалық дағдарыспен байланысты Америка долларына қатысты теңге
бағамының төмендеу жолымен ақша евальвациясы болды (егер 1999 ж қыркүйегіне
дейін теңгенің долларға қытысты курсы 76 теңге болса, ол 130 теңгеге дейін
түсті). Аталған шара отандық өнімнің өндіріс мен тұтынуда өте жағымды ролін
атқарды, сондай-ақ шетел валюталары мен инвестициялардың құйылуына себеп
болды.
Ревальвация – ақша бірлігінің бұрынғы алтын мәнін қайта қалыптастыруды
немесе Ұлттық валюта бағамының шетел валютасымен салыстырғандағы
жоғарылауын көрсетеді. Яғни, девальвацияға қарама-қарсы.
Қазақстанда теңгенің ревальвацясы, мұнай мен металға әлем бағаларының
күрт өсіп шетел валютасының көп ағылуына байланысты, 2003-2005жж болды.
Егер 2003 ж дейін теңгенің бағамы АҚШ долларына қарағанда 155 теңгеге дейін
өссе, соңғы екі жылда (2003-2004жж) ол 1 АҚШ долларға 130 теңгеге дейін
түсті.
Деноминацияның негізгі қызметі айналымда ақша жиынының номиналды кемуі
болып табылады, нәтижесінде есепке алу жеңілдейді, айналым шығындары
қысқарады, және ақша айналым жүйесі реттеледі.
Деноминация тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің, тарифтердің,
жалақылардың, зейнетақы мен жәрдемақының, банктің есеп шоттарындағы қаражат
қалдықтардың және т.б. бағаларға сәйкес бір мерзімде қайта есептеумен қоса
жүреді.
Деноминация бүгінгі таңдағы Қазақстанда өткізілмеген, бірақ Ресейде
1998 ж ол 10001 сәйкестілікпен жасалған (реформаға дейінгі 1000 руб. –
жаңа 1 руб).
Қазақстанның тәуелсіздік алғанына байланысты Ұлттық ақша жүйесін құру
үшін, ақша реформасын өткізу керек болды. Ол ҚР Ұлттық валютасын енгізу
туралы 1993 ж 12 қарашада шыққан ҚР президентінің жарлығымен тәжірибеде
жүзеге аса бастады. Осы жарлықпен Ұлттық валюта – теңге айналымға
енгізілді. Ескі ақшаны теңгеге ауыстыру мерзімі 1993 ж 15 қарашада сағат 8-
де бекітілді. КСРО мен банктің 1961-1992жж рубльдері мен Ресей банкінің
1992ж рубльдері қолма-қол ақшаға ауыстырылуы, сондай-ақ рубль есеп-шоттары,
салымдар және міндеттемелер, 500 рубль үшін 1 теңгеге ауысу бағамымен
ауыстырылды.
ҚР ҰБ теңгенің валюталық бағамын бекітті: 1 АҚШ доллары – 4 теңге 70
тиын. Теңге 1,3,5,10,20,50,100-дік купюраларымен шығарылды. Бірінші қағаз
ақша, кейін ұсақ тиындар шығарылды. Кейінгі жылдары инфляция бірден өсіп,
оған сәйкес бағалар мен жалақы да көтерілді. Инфляцияның өсу қарқыны екі
белгімен есептелінді.
1994 ж. Бастап, 200, 500, 1000, 2000 теңге купюралары шығарылды. Мыс-
никель қорытпасынан 1, 3, 5, 10, 20 теңгелік ақшалар басылды. 1995 ж
аяғында Жібек Жолы топтамасын құрайтын жоғары сапалы төрт алтын ақша
шықты. Топтамаға 57, 74 гр жалпы салмағымен 1, 2, 5, 10 мың теңгелік алтын
ақша кірді. Топаманың бағасы 816 АҚШ доллары болды. Келесі жылдары
бұрынғыдан үлкен купюра мен – 500, 10 000 теңгелер шықты.
Қазақстандық теңгенің өткен жолына ретроспекторлы сараптама жүргізетін
болсақ, Қазақстанда нарық өзгерістерін өткізу нәтижесінде, олардың бірінші
қадамы, мемлекеттің бағаларды реттеуден бас тартып, ол 1994-1996жж бірден
девальвацияланды. Оған сәйкес инфляция да өршіп, оның өсу қарқыны 3, 4
дәрежені құрды. Ел гипперинфляция үстем алған терең экономика дағдарысына
кірді.
Себебі, ел нарық өзгерістеріне дайын емес еді. Іс жүзінде нарықтық
инфрақұрылым болған жоқ, Бұрынғы республикалар арасында экономикалық
байланыстар үзілді, меншікті жекешелендіру мен мемлекеттен айыру ешқандай
құқықтық негізсіз өтті, бұрынғы жетекшілердің мұндай жағдайда тәжірибесі,
жеткіліксіз болғандықтан, көптеген кәсіпорындар жұмыс істеуін тоқтатты.
6. Коммерциалық банктің несиелік портфелінің классификациясы.
Несиелік саясат банктің қызметінің міндеттерін, оларды іске асыру
құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптерімен тәртібін белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм
көмегімен жүзеге асырылады.
Кез келген банк қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің
сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің
уақытылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да
банктер несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақытылы айналысып отыруға
тиіс.
Несиелік портфельді басқару – бұл банктік қабылдауға дайын болып
отырған тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және оның ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік портфельді басқаруды іске асырудың ортақ алғы шарттарына
жататындар:
- нақты қарыз алушылар мен оның топтары үшін несиелеудің ішкі
банк лимитін белгілеу;
- несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз
алушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді
талдау формасын жасау;
- әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау.
- Төменгі тәуекел деңгеиі бар ең маңызды салаларды анықтау;
- жоғары тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік
саясатты қатаңдату;
- несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Несиелік лимиттерін белгілеу – несиелік портфельді құруға бақылау
жасауда тәуекелдерді төмендету және ұзақ мерзімді өміршеңдік қабілетті
жақсарту үшін пайдаланатын басты тәсіл.
7-сұрақ. Несие түрлері формалары, несиенің қажеттілігі, маңызы, қызметтері
Несие – кеңейтілген қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару
талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және халықтың, экономиканың және бос
ақшалай қаражаттардың жұмыдырылуын қамтитын несие капиталының қозғалысы
себепті экономикалық қарым қатынасты көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің – қайтару, төлемдік мерзімдік, қолма-
қол ақша мақсатты сипат сияқты маңызды принциптермен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму принциптерінен бастап қалыптасты,
ол кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі – қарыз алушының несиені пайдаланғаннан
кейін несие берушіге уақытында қайтарылу қажеттілігімен сиппаталады. Ол
банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен
өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімге берілген
соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі қарыз алушыға кез-келген тиімді уақытта
емес, несие келісімшартын белгіленген уақытта қайтару қажеттігін көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу – несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын
өндіріп алуға саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып
табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз
алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезінде өзекті мәселе
болып табылады.Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың
мақсатқа сай пайдалану қажетілігін білдіреді. Несие келісімшартындағы
сәйкес бөлімде берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ банктің бақылау
процесінде бұл талапты қарыз алушының сақтауы белгіленеді.
Бұл принциптердің барлығы бір-бірімен өзара байланысты және олардың бір
уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы принциптердің біреуі
бұзылса, онда несие қатынасының мәні кетіп, несиені дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады. Принциптермен қоса несиенің
мәні олардың орындалатын қызметтерінде көрініс табады.
Несие формасы – бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс табуы. Ол
несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несие қатынасының
формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағынан біртұтас болады.
Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкесуі керек.
Таңдап алынған жіктеу өлшеміне қарай несиенің мынадай ең маңызды
формаларын бөліп көрсетуге болады.
-қызмет ету саласына қарай – ұлттық және халықаралық несие;
-несие мәмілесінің объектісіне қарай – ақшалай және тауарлық несие;
- несие қатынасының субъектісіне қарай – банктік, коммерциялық,
халықаралық, тұтынушылық несиелер. Несиенің тауарлық формасы осы заманғы іс-
тәжірибеде төлемдерінің мерзімін ұзартумен тауарларды сатуда, машина мен
құрал-жабдық тұрмыстық тауарлар, саймандар лизингісінде қолданылады.
Қазақстанда тауарлық несие фермерлер мен шаруа қожалықтарына көктемде тұқым
түрлеріне беріледі. Тұқым түрлерінде берілетін бұл несиені фермерлер мен
шаруа қожалықтары күзде жиын-теріннен кейін қайтарып отырады.
Несиенің тауарлы формасының негізінде ақшалай несие формасыпайда болып
дамиды. Ол осы заманғы нарықтық шаруашылықта артықшылықтарға ие, типтік
форма болып табылады. Бұл түсінікті де, өйткені ақша айналыс пен төлемнің
жалпыға тән баламалы, әмбебап құралы болып табылады. Несиенің бұл формасы
ұлттық және халықаралық экономикалық айналымдардың шегінде пайдаланылады.
Несиенің тауарлық және ақшалай формаларымен қатар олардың аралас
формасы да қолданылады. Сонымен қатар, несие формаларының көптеген түрлері
болады. Несие түрлері – бұл оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын,
экономикалық ұйымдастырушылық белгілері бойынша ең детальданған
сипаттамасы, яғни, несиенің іс тәжірибедегі нақты қосымшасы.
А) Қазақстанда несие түлері былайша жіктеледі:
Несиелеу объектінің экономикалық белгілері бойынша:
-Айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несие;
-Негізгі құрал жабдықты қалыптастыруға берілетін несие
-ТМҚ аясында шұғыл қажеттілікке сондай ақ, нормативтен тыс қорлардың
аясында уақытша қажеттілікке берілетін несие;
-Өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие;
-Жол үстіндегі есеп айырысу құжаттары аясында берілетін несие,
аккредитивтер;
-Төлем несиелері.
ә) Қамтамасыз етілуі бойынша;
-Жылжымалы жәнежылжымайтын мүлікпен, ТМҚ-пен, кепілділікпен, сақтандыру
келісімшартымен толық қамтамасыз етілген;
-Ішінара қамтамасыз етілген;
-Қамтамаыз етілуі болмайтын банкілік сенімділік.
Б) Қайтарылу мерзімі бойынша:
-Қысқа мерзімді;
-Орта мерзімді;
-Ұзақ мерзімді.
В) Өтелу тәртібі бойынша:
-Бөліп бөліп төлеу, мерзімін ұзарту;
-Біржолғы өтеу;
-Кезең сайын бірқалыпты, бірқалыпты емес өтеу
Г) Тәуекелді деңгей бойынша:
- Субстандартты;
- Стандартты;
- Күмәнді;
- сенімді;
-сенімсіз;
-ұзартпалы
Г) ақылылығы бойынша:
- қалыпты пайыздық мөлшерлемесі
- жоғары пайыздық мөлшерлемесі
- төмен пайыздық мөлшерлемесі
- пайызсыз
Д) Салалық бағыты бойынша
- сауда-саттық несиесі
- өнеркәсіп несиесі
- ауыл-шаруашылық несиесі
- құрылыс несиесі
Ж) Ашылатын шот түрлері бойынша
- жай ссудалық шот бойынша несие
- арнайы ссуда шоты бойынша несие
- контокорренттік шот бойынша несие
- овердрафт бойынша несие
- несие желісі бойынша несие
Несиенің айырықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы мүлікпен немесе
құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді әрі ссуда мөлшері бойынша
тіркелетін ломбардттық несие жатады.
Ломбардттық несиені негізгі әр алуан түрлеріне құнды қағаз
кепілдігімен, тауар кепілдігімен, талап кепілдігімен берілетін несиелер
жатады. Қарыз алушы ломбардттық несиені өз қалауынша, шектеусіз пайдалана
алады.
Жаңартпалы несие – ссуда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында
қолданылатын жаңартпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және
өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша
келісімсөзсіз автоматты түрде беріледі.
Несие желісі қарыз алушының алдындағы несие ұйымының оған несие
келісімшартының белгіленген әрекет ету кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа
және келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан ресімделген
міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ
уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын білдіреді.
Овердрафт несие ұйымының шот иесіне, оның ағымдағы банк шотына қойылатын
талап бойынша төлем арқылы беріледі. Яғни, бұл төлем шотта ақшалай қаражат
болмаса да, шот иесінің несие берушінің алдында пайда болған берешігінің
түскен қаражаттың есебінен кейін оған өтеуін қарастыратын келісімшарт
шегінде беріледі
8-сұрақ. Банктік несиелік ресурстарының түсінігі және құрылуы
Банктік несиелік ресурстар – қаржы құралдарын тарту арқылы құралады.
Несиелiк ресурстар несиеге берiлген уақытында олар банкке ресурс болудан
қалады және олар қор емес (клиент қайтарымдылығы - тәуекелдi операция), ол
орналастырылған несиелiк ресурстарға айналады.
Несиелiк ресурстардың өтiмдiлiгiне байланысты тәжiрибемен ұштастыра
отырып, ағымдағы несиелiк ресурстарға және мезеттiк несиелiк ресурстарға
бөлiнеді. Бұл бөлiп айтылған ресурстардың түсiнiгiн оларды анықтау
формулалары арқылы ашып көрсетуге болады.
Ағымдағы несиелiк ресурстардың - несиелiк салым ретiнде бағыттай
алатын несиелiк салымдардың әлуеттiк мүмкiндiгi:
Ағымдағы несие ресурстары = Несиелiк әлует — ағымды уақыттан ұзақ
мерзiмге орналастырылған банк ресурстары.
Мезеттiк несие ресурстары — бұл дәл осы сәтте несие беру үшiн
пайдалануға болатын несиелiк ресурстар.
Мезеттiк несие ресурстары = Қор шоттағы қалдықтар + Ағымдағы түсiмдер
— Ағымдағы төлемдер + Жоғарғы өтiмдi ресурстар (МКМ) + Банк кассасындағы
артық қолма-қол ақша.
Коммерциялық банктер қарыз беру процесінде пайдалану үшін жинақтайтын
несиелік ресурстар келесі көздерден құралады:
o Депозиттер - бұл заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын белгiлi
бiр мерзiмдегi немесе қажет уақытында талап етуге дейiнгi
салымдарға тартуға байланысты жүргiзiлетiн банктiң операциялары
болып табылады. депозиттiк салымдар тарихи қалыптасуы бойынша олар
банктiк ресурстарды құрудың негiзгi көзi болып табылады. Өйткенi
бұл ресурстар банк үшiн арзан және әр уақытта бар болып тұратын
каражаттар. Депозиттiк қаражаттар банктiң пассивтерiнiң 70-80 %
құрайтын ресурс болғандықтан олар активтiк операцияларды
жүргiзуге қажеттi банк ресурстарының негiзiн құрайды.
o Депозиттік емес көздер – коммерциялық банктер басқа кез келген
заңды тұлға сияқты ресурстарды, бағалы қағаздар, акциялар,
облигациялар, депозиттік және жинақ сертификаттарын шығару жолымен
жинақтау қаражаттары.
Кейде банктер өз ресурстарын ұлғайту үшін банкаралық ресурстарға
бағытталады. Банкаралық ресурстар – банкаралық ақша нарығынан тартылады,
қысқа мерзімге берілетін қаражат (Қазақстанда 1 айға, дүниежүзілік
тәжірбиеде 3 айға дейін).
Банктердің несие ресурстары қаржы құралдарын тарту арқылы құралады.
Банк ресурстарының жалпы сомасында тартылған ресурстар көп орын алады.
Олардың бөлігі әртүрлі банкетер бойынша 75% және одан жоғары пайыщды алады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты тартылған ресурстардың құрылымы
біраз өзгерді, ол, банктің жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос қаржы
құралдарын аккумуляциялаудың жаңа әдістерін қолданумен байланысты.
Дүниежүзілік банктердің тәжірибесінде барлық тартылған ресустарды
аккумуляциялау әдісі бойынша келесідей топталады:
А) депозиттер
Б) депоиттік емес тартылған қаржы құралдары
Коммерциялық банктердің тартылған ресурстарының негізгі бөлігін
депозиттер – қаржы құралдары құрайды. Жеке және заңды тұлғадағы
тұтынушылары арқылы банкке енгізілген қаржы құралдарын, және банк заңнамасы
мен есеп тәртібі бойынша банк оны пайдаланады. Депозитті емес тартылған
қаржы құралдарын банк – займ және өзінің қарыз міндеттемелерін қаржы
нарығында сату арқылы табады. Деозитті емес тартылған ресурстарды көбіне
ірі банктер пайдаланады. Депозитті емес қаржы құралдары үлкен сомада иелік
етеді және оларды көтерме негіздегі операциялар деп атайды.
Кейде банктер өз ресурстарын ұлғайту үшін, банкаралық ресурстарға
бағытталады. Жалпы, банктер банкаралық ресурстарға екі жағдайда көз
тастайды.
Көбіне оларға қысқа мерзімді ссудалар өз резервтерін қалыпқа келтіру
үшін керек. Ол мысалы, тұтынушылар банктен үлкен көлемде депозиттер сомасын
аударып алған кезде, ҰБ бекіткен резервтер мөлшерінен, банктің резервтері
азайып қалған жағдайда керек.
Кейде, коммерциялық банктерге ссудалар қаржы құралдарына мерзімдік
сұраныстың туындауына байланысты немесе қиын қаржылық жағдайға ұшырап, өз
баланстарын қалыпқа келтіру қажет болғанда керек болады.
Басқа жағдайларда мұндай сұраныс, банктер өз резевтерін банкаралық
ссуданы коммерциялық пайда табу мақсатымен ұлғайтуға пайдаланғанда
туындайды.
Сонымен қатар кез-келген банкте артыққаржы құралдары немесе ресурстарға
деген дефицит кезеңдерін басынан өткізетін мезеттер болады.
Банктердің өз уақытша бос ресурстарын банкаралық нарыққа ұсынуы, әр
түрлі болуы мақсаттарға бағытталуы мүмкін. Ол, мысалы, өзге табысты,
сенімді бизнес салымдарының болмауы, немесе, тұтынушылық несиені
ұсынғандағы жоғары тәуекелділік.
Банкаралық несие тұтынушылық несиеден қарағанда сенімдірек, өйткені,
банктер – бір-бірінің қаржылық тұрақтылығын өте қаты бақылап отырады.
Банкаралық несие қысқа мерзімге беріледі, қазақстандық шарттар бойынша 1
айға дейін, ал дүниежүзілік тәжірибеде 3 айға дейінгі мерзімге беріледі.
13-сұрақ. Қазақстандағы депозит нарығының дамуы
1. Қазақстандағы депозит нарығының дамуы
Депозит бұл заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын белгiлi бiр
мерзiмдегi немесе қажет уақытында талап етуге дейiнгi салымдарға тартуға
байланысты жүргiзiлетiн банктiң операциялары болып табылады.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерi Қазақстан
Республикасының Ата Заңы Конституцияға, "Қазақстан Республикасындағы
банктер мен банктiк қызмет туралы"№2444 1995 жылдың 31 тамызындағы (2006
жылдың 17 мамырында қосымша енгізілді) Қазақстан Республикасының заңына,
"Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы" 12-мaycым
2001 жылғы, ҚР Кодексiне, "Валюталық реттеу және Валюталық бақылау туралы"
Заңға, "Екiншi деңгейдегi банктердегi клиенттердiң банктiк шоттарын ашу,
жүргiзу және жабу тәртiбi туралы" 1997 жылғы 4 наурыздағы және 17 мамырда
2006 жылы толықтырулар енгізілген заңға сәйкес депозиттiк операцияларды
жүргiзедi.
Банктік депозиттер:
1) талап етілгенге дейінгі (талап етілмелі) депозит - депозитордың өз
ақша қаражатын банктен бірінші талап етуі бойынша бірден (толығымен) немесе
ішінара (бөліп-бөліп) қайтарылады.
2) мерзімді депозит - банктік депозит шартында көзделген мерзімге
салынады және осы келісілген мерзім өткеннен (аяқталғаннан) кейін
қайтарылады.
3) шарттылы депозит болып бөлінеді - банктік депозит шартында
белгіленген мән-жайлары туындағанға дейін салынады.
Жинақ шотын ашу кезінде депозитор - клиенттері:
• Қазақстан Республикасының депозитор заңды тұлғалары-резиденттері және
олардың оқшауланған бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері);
• Қазақстан Республикасының депозитор жеке тұлғалары-резиденттері;
• Қазақстан Республикасының резидент емес депозитор заңды тұлғалары және
олардың оқшауланған бөлімшелері (филиалдарымен өкілдіктері);
• Қазақстан Республикасының резиденті емес салымшы жеке тұлғалар.
Бiздiң банктiк тәжiрибеде жинақ салымдары салым операцияларының
мерзiмiне және шартына байланысты былай жiктеледi:
• мерзiмдi жинақ салымдары;
• қосымша жарна қосылатын мерзiмдi жинақ салымдары;
• ұтыс салымдары;
• жастарға сай ақы салымдары;
• шартты салымдар;
• мәлiмдеушi салымдар;
• депозиттiк сертификаттар.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты. Ресурстарды тарту құрылымы
да көптеген өзгерістерге ұшырап, банк жүйесінде жеке және заңды тұлғалардың
қаражаттарын жинақтаудың жаңа түрлері дами бастады.
Қазіргі банктік тәжірибеде, салымдардың және депозиттік шоттардың
көптеген түрлері кездеседі. Бұл банктердің бәсекелестігі – жоғары нарықта
банктік шоттарға жинақтау және уақытша бос қаражаттарды тартып, осы банктік
ресурстарға деген, әртүрлі тұтынушылар тобының сұраныстарын мейлінше
қанағаттандыруға ұмтылуымен байланысты.
Депозит дегеніміз – бұл бір тұлғаны, депозиторды екінші тұлға – Банкке,
(соның ішінде Ұлттық банкке) олардың талап етуі бойынша немесе белгілі бір
уақыт өткеннен кейін, толығымен немесе бөлшектеп, алдын ала келісілген
сыйақы немесе сыйақысыз тікелей салымшыға (депозиторға) қайтарылуы тиіс
ақша сомасы.1 Зерттей, талқылай келе, автор өзінің анықтамасын береді,
депозит дегеніміз – қаржы-несие мекемелерінде сақтауға алынған ақша қоры,
құны қағаздар (акция мен облигациялар), сонымен қатар, борышқордың сот
мекемелеріне, әкімшілік орындарына өтейтін және баж салығы мен жай салықтың
жарнасын төлейтін ақша қаражаты.
Банктік депозит – салымшыны банкке алдын ала келісілген сыйақы қосылып
қайтарылу шарты негізінде берілген ақша қаражаттары.
Депозиттік операциялар коммерциялық банк үшін оның ресурсын
қалыптастырудың ең негізгі көзі болып табылады. Жеке тұлғалар, іскерлік
фирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес
ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті билік
органдары қаражаттарды коммерциялық банктерге орналастырады. Бұл бірнеше
себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, банктер салымдардың үлкен
сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз салымдарын кез-
келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан асатын с омада қарыз
ала алады, үшіншіден бұл салымдар табыс әкеледі.
Банктерге орналастырылған уақытша бос ақша қаражаттары салымшы үшін екі
рөл атқарады, яғни, бір жағынан ақша ретінде, ал екінші жағынан салымшыға
табыс әкелетін капитал рөлін атқарады.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
* банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
* депозиттік операциялар әрекет етуі керек;
* банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп отыратын, мерзімдік
салымдарға депозиттік операциялармен қарыз аударылуы қажет;
* депозиттік операциялар мен қарыздарды беру бойынша өзара байланыс пен
сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет;
* депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға
шаралар қолдану. -------------
1 Қазақстан Республикасының Банк және банк қызметі туралы Заңы.
30.03.95ж (10.07.03жтолт).
Қазақстан Республикасы банк жүйесіндегі салымдардың көбеюінің бірден-
бір себебі, депозиттерді сақтандыру қорының құрылуы болып табылады.
Қазақстанның жеке тұлғаларының салымдарына міндетті ұжымдық кепілдік
беруді (сақтандыруды) 1993 жылы 15 қарашада құрылған, коммерциялық емес
ұйым болып табылатын Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендіру
(сақтандыру) қоры жүзеге асырады.
Мемлекеттік тіркеу Әділет органдарында 1999 жылы 20 желтоқсанда жүзеге
асырылды.
Екінші дейгейлі банктердегі жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерін)
міндетті ұжымдық кепілдендіру (сақтандыру) Ережелері Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкісінің Басқарма қаулысымен бекітілген және ол
жеті тараудан тұрады:
1.Жалпы жағдайлар.
2. Қорды қалыптастыру тәртібі;
3. Қордың және оның Басқармасының қызметтері, құқықтары мен міндеттері;
4. Банк қатысушының міндеттері;
5. Қатысушы куәлігін беру және оны қайтарып алу тәртібі;
6. Салымдар депозиттер! Бойынша резервтерді құру тәртібі;
7. Салымдарды (депозиттерді) қайтаруды жүргізу тәртібі және жағдайлары.
Қордың қызмет ету мақсаты болып – екінші деңгейдегі банктерге
орналастырылған, жеке тұлғалардың ақша қаражаттарының қайтарылуын
қамтамасыз ету болып табылады, атап айтқанда, банк қатысушысын тартқан
жағдайда салымдар бойынша төлемді өтеу. Қор өзінің қызметінде, Қазақстан
Республикасының екінші деңгейдегі банктердегі жеке тұлғалардың салымдарына
(депозиттеріне) міндетті ұжымдық кепілдік беру (сақтандыру) ережелерін және
Заңды1 басшылыққа алады.
Салымдарды (депозиттерді) міндетті кепілдендірудің объектісі болып –
жеке тұлғалардың теңгемен, АҚШ долларымен немесе евромен мерзімді
салымдарға (депозиттерге)орналастырылған, банктік салым келісімімен немесе
салым құжаттарымен кәуләндірілген ақша қаражаттары болып табылады. Ол мына
салымдар объектісіне жатпайды:
- ұсынбалы салымдарға орнластарылған жеке тұлғалардың ақша қаражаттары;
- жеке тұлғалармен банкке сеніп басқаруға берілген ақша қаражаттары:
- заңды тұлға құрмай, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалардың
салымдарға орналастырған ақша қаражаттары, егер осы салымдар
(депозиттер) аталған қызметке байлынсты ашылған болса;
- келісімшарт бойынша олардың кепілдендірілуі сақтандырылуы)
қарастырылмайтын жеке тұлғалардың мерзімді салымдарға орналастырылған
ақша қаражаттары.
- Қордың құрылтайшысы болып –Ұлттық Банк табылады. Қор акциялары
Қазақстан Республикасының үкіметімен немесе қатысушы банктермен сатып
алынуы мүмкін.
- Қор келесідей негізгі қызметтерді атқарады:
1. Банк-қатысушының еріксіз тартылған жағдайында оның салымшыларына
(депозиторларына) салымдары (депозиттері) бойынша ақша қаражаттарын
қайтаруды жүзеге асырады;
2. Активтермен басқарады;
3. қатысушы куәліктерінің есебін жүргізеді;
4. Қор жарғысымен қарастырылған басқа да қызметтерді атқарады.
Өз қызметтерін жүзеге асыру барысында Қор келесі құқықтарға ие болады:
-----------------------------------
1ҚР Банк және банк қызметі туралы Заңы. 31.08.95ж. (10.07.01ж.толт.)
15-сұрақ. Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы
Банк дегеніміз –банкілік қызметті іске асыратын коммерциялық ұйым,
заңды тұлға болып табылады.[1] Банктің басқармасы орналасқан жер банктің
орналасқан жері болып табылады.
Банктің түріне қарай, Ұлттық Банк жылдық есеп беру, бухгалтерлік баланс
және пайда мен шығынды есептеудің әр түрлі стандартын бекітеді.
Банктер мемлекеттік меншік негізінде құрылатын мемлекеттік банктен
басқа, кез-келген меншік нысаны негізінде құрылады. Қазақстан
Республикасында 33 екінші деңгейлі банк (1.04.2006ж) және 3 мемлекеттік
банктер бар. Олар: 1) Даму банкі – 01.07.01 ж. – ерекше құзыреті
бар;
2) Қазақстанның Эксимбанкі; 3) Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі –
Қазақстан Үкіметінің №364 Жарлығына сәйкес, 2003 жылдың 16 сәуірінде
құрылды. Оның жарғылық қорында мемлекеттік бюджет есебінен алынған, ҚР
Қаржы Министрлігінің ұйғаруымен 1 млрд. 500 млн.тг. көлеміндей[2] болды.
Тұрғын үй құрылысын несиелеудің негізгі бағыты құрылыстық жинақ жүйесі
болып табылады. Себебі, салынатын үй құнының минималды сомасынан 50 %-ы
Қазақстан Тұрғын үй Құрылыс Жинақ Банкінің жинақ шотына жинақталады.
Минималды жинақтау мерзімі – 3 жыл, яғни банктің 60 айлық есептеу көрсеткіш
ставкасы бойынша. Салымшылар белгіленген соманы уақытында жинағаннан кейін,
оған 15 жылға тұрғын үй қарызы (заемы) беріледі.[3] Cонымен қатар, тұрғын
үй құрылыс жинақтау жүйесі мемлекеттік бюджеттен құрылыс жинақ
салымшыларына мемлекеттік сыйақы төлейді, яғни сыйақы көлемі 20 % -ды
құрайды.
2006 қаңтарында Қазақстан Ресей арасында Келісімге қол қойылды:
Евразиялық Даму Банкін құру туралы. (Мир Евразии, информационно-
аналитический журнал №1(26) январь 2006г.стр 44)
Банктер әртүрлі міндеттер атқарады, сонымен қатар, олар өзара және
шаруашылықтың басқа да субьектілері арасында болатын күрделі қарым-
қатынастарға қатысады.
Бәрінен бұрын банктерге анықтама берудің маңызы зор. Экономикалық
тұрғыдан да, заң ғылымында да банкті несие алу немесе беру жөніндегі
делдалдық қызметті атқаратын кәсіпорын деп түсіндіреді.
Профессор М.М Агарковтің пікірінше, банктер мынадай міндеттер атқарады.
Банк өзінің клиенттеріне үш категориядағы қызмет көрсетеді. Біріншіден,
банк клиенттің ақшасын сақтау міндетін мойнына ала отырып тұлғалардың ақша
қаражаттарын жинайды.[4] Бір сөзбен айтқанда, өз клиенттерінің кассирі
болады. Екіншіден, банк клиенттен пайызсыз ақша талаптары, көбінесе
вексель талаптарын алу нысанында несиелік қызмет көрсетеді. Атап айтқанда,
заем немесе кепілдік несие нысанында. Үшіншіден, банк клиенттердің төлем
ақыларды қабылдау және іске асыру жөніндегі әр түрлі
тапсырмаларын
орындайды. Мысалы: чектерге, аударымдарға, аккредиттивтерге ақы
төлеу,
вексельдер және басқа да құжаттар бойынша төлемдер
инкассациялау.
Қызметтің осы үш категориясына сәйкес банктерге тән үш міндетті
ажыратып айтуға болады: 1) бөтеннің қаражатын жинау; 2) несие беру; 3)
төлем айналымына ықпал ету.
Қазақстан Республикасының Заңы "Банктер және банк қызметі туралы” 1-
бабында, банк дегеніміз – заңдарға сәйкес банк қызметін іске асыруға
өкілеттігі бар коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға деп
бекітілген.[5]
Банктер еншілес несиелік мекеме құруға құқылы. Еншілес банк (несиелік
мекеме) дегеніміз – жарғылық қорының 50 %-нан астамын негізгі банк өз
пайдасы есебінен иеленетін және ол жөнінде оның Жарғысында көрсетілетін
банк. Негізгі банк пен еншілік банктің арақатынастары құрылтай шартымен
және еншілес банктің жарғысымен реттеледі. Еншілес банк заңды тұлға болып
табылады және жеке коммерциялық ұйым ретінде қызмет етеді.
Банктер кез-келген меншік нысанында құрыла береді. Олар жеке, ұжымдық,
акционерлік, аралас болуы мүмкін. Тек қана мемлекеттік меншік нысанында
құрылатын бірақ, заңдарға сәйкес өз қызметін, коммерциялық негізде іске
асыратын банктер құруға да болады. Жарғылық қорды жинау үшін шетелдік
инвестицияны тартуға рұқсат етіледі. Шетел инвестициясының қатысуымен
болатын банктер дегеніміз:
- бірлескен банктер, яғни, жарғылық қоры резиденттердің
(мысалы: қазақстандық жеке және заңды тұлғалар) және резидент еместердің
(шетелдік жеке және заңды тұлғалар) қаражаттары есебінен құралатын банктер;
- шетел банктері – жарғылық қоры резидент еместердің қаражаттары
есебінен құралатын банктер;
- резидент емес- банктердің филиалдары.
Жарғылық қордың құрылу тәсіліне қарай банктер акционерлік және
үлестік (пайлық) деп бөлінеді. Акционерлендіру және жекешелендіру
процестерінің нәтижесінде банкілік акциялар акционерлік, ұжымдық, жеке
кәсіпорындардың және жеке тұлғалардың қолдарына өтуде.
Егер, несиелік жүйені реформалаудың алғашқы сатысында коммерциялық
банктер негізінен үлестік негізде құрылса, қазіргі уақытта, үлестік
банктер акционерлік қоғам нысанындағы банк түрінде қайта құрылуда.
Демек, банк дегеніміз – Ұлттық банктің берген лицензиясы негізінде жеке
және заңды тұлғалардан ақша қаражаттары мен басқа құндылықтарды тартып,
оларды өз атынан қайтарымды, ақылық, мерзімділік шартымен орналастыратын,
сондай-ақ олармен әртүрлі есептесу және басқа да банктік операцияларды
іске асыратын коммерциялық ұйым.
16-сұрақ. Коммерциялық банктерді ашу, тарату және қайта ұйымдастыру
тәртібі, банкті құру және банктік қызметті атқару тәртібі.
1. Банкті ашу үшін әукілетті органның заңмен белгіленген
тәртіп бойынша рұқсаты (13 б)
2. Құрылтай құжаттары. Банк ҚР заңды тұлғаларға арналған
азаматтық заңменбелніленген тәртіп бойынша құрылады.
▪ Құрылтай құжатында міндетті түрде. Құрылтайшылар туралы толық
мәліметтер болуы керек.
▪ Жарғыда банктін толық және қысқартылған аты болуы керек.
Қорлардың түрлерін және пайдалану тәртібін көрсету керек.
1. Басқару формасы. ААҚ. Атында әрине БАНК сөзі болуы керек. 2-ші
дегейлі банктерге орталық немесе Ұлтық деп аталынуыға болмайды.
2. Банктін филиалды басты банктін атын пайдаланыу міндетті.
Банктін жарғылық капиталы құрылу барысында 50%-ға дейін төленіп және
теңгеден құралуы керек. Жылдың сонына дейін толық төленуі қажет
Банктік және банктік қызметі туралы заңға сәйкес банктерді ашу үшін
лицензия алуға өтініш береді. ҚҚА келесі құжаттарды талап етеді:
1) құрылтай келісімшарт;
2) келісімшарт жарғы (банктің толық атауы, банктің құқығын ұйымдастыру
нысаны);
3) банк ашуға қазақша немесе орысша өтініш;
4) нотариалдық түрде расталған келісімшарт;
5) нотариалдық түрде расталған банк жарғысы;
6) жарғылық қор 50% мөлшерде төлнуі керек;
7) банк ашу үшін құрылтай келісімшартта міндетті түрде құрылтайшы
туралы толық мәлімет.
Банк жабу әрекеті:
1) Банкроттыққа ұшырау. Банкроттық деп – соттың шешімімен Қаз-н Рес-ң
заңдарымен реттеліп банкті жабу әрекеті.
2) Банкроттық – ол банктің өзі жариялауы бойынша банк қызметін тоқтату.
Банктің жабылу түрі ерікті жабылуы, яғни өтініш беру арқылы
активтерін сату арқылы қайтарып беру.
3) ҚҚА не басқа уәкілетті органның банк операция жүргізуге лицензияны
қайтарып беру.
4) Мемлекет уәкілетті органының банк жабуға өтініш беру арқылы банкті
жабуы.
Банктің ұйымдастыру құрылымы келесі экономикалық жағдайдағы:
1) банкті басқару құрылымы;
2) банктің қызмет атқару бөлімі мен бөлімшелердің құрылымы;
3) ұйымдастыру банктің ережесімен оның меншікке байланысты банк
қызметін жіктеу.
Банктің басқару құрылымы келесідей:акционерлердің және құрылтайшылардың
жиналысы. Акционер жиналысы бұл банктің басқаруының жоғары органы:
1) банкті құру туралы шешім қабылдайды;
2) банктің құжаттарын бекітеді;
3) банктік қызмет саясатын ұйғару;
4) банктің жарғысын бекітеді;
5) дивидент бөлу туралы тәртіпті анықтау;
6) акционердің кеңесі банктің ұзақ мерзімді саясатын алдын-ала жоспар
құруға құқылы
17-сұрақ. Пруденциалды нормативтер
1. ҚР банктер және банктер қызметі туралы заңына 4 бөлім 42
бапқа сай Банк қызметін реттеу және депозиторлардың мүддесін
қорғау. Прудин-ды нор банктердің нормалары мен лимиттері келесілерден
тұрады.
I банктің жарғылық капиталының минималды көлемі
II жеке меншік капиталдың жеткіліктілігі
III 1қарызгердің тәуекелділігінің максималды көлемі
IV өтімділік коэф
V ашық валюталық позицияның лимиті
І. 1.банктің жарғ кап минималды көлемін ҚР Қаржы рыногын және
қаржылық ұйымдарды реттеуші және қадағалаушы орган бекітеді (АФН),
2. Банк өз акционерлерінен жеке меншік меншік акцияларын сатып
алуы мүмкін егер мұндай сату пру нормативтермен норма лимиттердің
сақтауын ескерсе
ІІ. Жеке меншік капитал: 1-деңгейлі капитал 2-деңгейлі капитал (2
дең кап көлемі 1 дең кап көлемінен кем болады) және 3-дең капитал
сомаларын есептеп банктің инвестициясын алып тастағанға тең болады.
\1+2+3 - инвестиция\ (3 дең кап көлемі нарықтық тәуекелділікті жабуға
бағытталған 1дең кап көл 250 % аспауы тиіс. Ал инвестиция көлемі акция
н\е субордерленген қарыз. Оның көлемі банктің жеке меншік
капиталының 10 % аспауы тиіс.
1-дкк келесідей есептелінеді ((төлегенген жарғылық капитал – сатып
алынған жеке акциялар) + қосымша капитал + өткен жылдардың бөлінбеген
таза табысы + мерзімсіз мәмілелер) – матер еме активтер - өткен жылдың
шығындары – ағымдағы жылдың шығындары ағымдағы шығындардан асып кетсе.
МЕА – банктің бағдарламалық қамсыздандырудан басқа меа кіреді.
1Мерзімсіз мәмілелер – бір тұлғада заңды тұлғаның активтерінде
үлесі бар екендігін белгңдейтін қаржылық міндеттеме н\е басқада
қаржылық құрал. Және басқада бір тұлғадағы міндеттемелерін алып
тастап қалған міндеттеме н\е қаржылық құрал. Оларға депозит кірмейді,
оны 5 жылдан кем уақыт аралығында өтелмейді. Бұл құрал иесінің
міндеттемесі (предявитель)
2 – деңгейлі капитал ағымдағы жылдың табыстары шығысынан көп
болған сомасын + негізі қаражаттармен бағалы қағаздардың қайта
бағалануы + жалпы резервтердің көлемі (тәуекелділікті есепке алғанды
1,25 % аспауы керек және оларды кастадияндық мәміле негізінде
алынған инвестициялық емес қаржаттар қалдығынан алмыз) + 1кд есепке
алмағанда төленген меозімсіз қаржылық құралдар + 1дк сомасынан 50 %
аспайтын меншік капиталға қосылатын 2 деңгейлі банктің субордирленген
қарызы – банктің сатып алынған жеке меншік қарызын субордирленген
қарызы алып тастағанға тең.
субордирленген қарызы – банктің қамтамасыз етілген міндеттемесі.
Ол ұсынушығы салым н\е міндеттемесі емес аффилирленген тұлғалар мен
қоса қамтамасыз ететін объект емес.
3 – деңгейлі капитал – бұл 3д субордирленген қарызды көрсетеді. Олар
қамтамасыз етілмейді. Ұсынушыға депозит н\е міндеттемесі емес тек
қана банктің инициятивасы б\ша өтеуі мүмкін. Өтелу мерзімі минимум 2
жыл.
Банктің жеке меншік капиталының жеткіліктілігі коэф 1 0,06 кем
юолмауы керек. Егер ол банк банктік холдингтің қатысушысыф болса
оларға 0,05 аспауы керек.
ІІІ 1 қарызгердің тәуекелділігі максималды көлемі .
1 қарызгер терминінің түсінігі бойынша банк алдындағы талабы бар
жеке н\е заңды тұлға.
1 қарызгердің тәуекелділік көлемі (Р келесідей есептеледі банк
баланысында есептелетін банктің қарзыгерге деген талабы + соңғы 5 жыл
кезеңінде банк баланысынан шығарылып тасталған ағымдағы жалға келетін
банктің қарызгерге талабы + банк өзіне қарызгер бойынша
міндеттемелерді алынған талабтары – қарызгердің міндеттемелерін келесі
түрлер бойынша қамтамасыз ету.
Банкке мін\ді қамт ету қамтамасыз ету сипатында берілген
салымдар ҚР Үкіметі ж\е ҰБ шығарылатын бағ қағ аффинирленген қымбат
бағалы металдар ҚР Үкіметінің кепілдігі ұзақ мерзімді қарыздың
рейтингі А дан төмен болмаған басқада банктің кепілі.
Банк қарызгермен ерекше байланыста болса Коэф 0,1 тең, ал басқа
қарызгерлерге 0,25.
IV Өтімділік 2 коэф мінезделеді. 1. Банктің ағымдағы өтім коэф К4
2. Банктің
қысқа мерзімді өтім коэф
Банкті ағым өтім коэф және қысқа мерз өтім коэф уәкілетті
органдармен белгіленеді.
Банктің ағым өтім коэф = орташа айлық жоғарғы өтім активтері \ талап
етілгенге дейінгі орташа айлық міндеттемелер.
Жоғарғы өтімділік активтердің құрамына – қолма-қол ақшалар
аффинирленген бағалы металдар, ҚҚ мем-к бағ қағ; ҰБ және Үкімет, АО
Қазақстандық Ипотекалық компаниямен шығарылған бағ қағ. ҰБ ҚР
банктеріндегі ж\е резиден емес банктердің А рейтингі бар талап
етілгенге дейінгі салымдары, ҚР А рейтингі банктері ж\е резидент
емес банктердің овернайт қарыздары, ұзақ мерзім бойы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz