Тауықтарды өсіру технологиясын жетілдіру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I. Құс шаруашылығы және құстардың биологиялық, шаруашылық ерекшеліктері 7
1.1. Құс шаруашылығы.мал шаруашылығының бір саласы ретінде 7
1.2. Құстардың биологиялық ерекшеліктері 9
1.3. Құстардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы 12
1.4. Ауылшаруашылық құстардың өнімділігі .. 14
II. Кәсіптік маңызбен өсірілетін құстардың негізгі топтары 18
2.1. Үйрек шаруашылығының негізгі қолтұқымдары 18
2.2. Қаз шаруашылығының негізгі қолтұқымдары 22
2.3. Декаративті құс шаруашылығы 25
2.4. Саят құс шаруашылығы 29
III.Тауық шаруашылығының негізгі қолтұқымдары және оларды өсіру технологиясын жетілдіру жолдары 32
3.1. Тауық шаруашылығының негізгі қолтұқымдары 32
3.2. Күркетауық шаруашылығы 46
3.3. Мысыр тауық шаруашылығы 48
3.4. Бөдене шаруашылығы 50
3.5. Түйеқұс шаруашылығы... 51
3.6. Құстарды өндіріп.өсіру технологиясы 53
3.7. Балапан шығару және оларды бағып . күту әдістері 56
Қорытынды 63
Пайдаланылған әдебиеттер 64
I. Құс шаруашылығы және құстардың биологиялық, шаруашылық ерекшеліктері 7
1.1. Құс шаруашылығы.мал шаруашылығының бір саласы ретінде 7
1.2. Құстардың биологиялық ерекшеліктері 9
1.3. Құстардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы 12
1.4. Ауылшаруашылық құстардың өнімділігі .. 14
II. Кәсіптік маңызбен өсірілетін құстардың негізгі топтары 18
2.1. Үйрек шаруашылығының негізгі қолтұқымдары 18
2.2. Қаз шаруашылығының негізгі қолтұқымдары 22
2.3. Декаративті құс шаруашылығы 25
2.4. Саят құс шаруашылығы 29
III.Тауық шаруашылығының негізгі қолтұқымдары және оларды өсіру технологиясын жетілдіру жолдары 32
3.1. Тауық шаруашылығының негізгі қолтұқымдары 32
3.2. Күркетауық шаруашылығы 46
3.3. Мысыр тауық шаруашылығы 48
3.4. Бөдене шаруашылығы 50
3.5. Түйеқұс шаруашылығы... 51
3.6. Құстарды өндіріп.өсіру технологиясы 53
3.7. Балапан шығару және оларды бағып . күту әдістері 56
Қорытынды 63
Пайдаланылған әдебиеттер 64
Асыранды құстарды қолға өсіруді құс шаруашылығы деп атайды. Құс шаруашылығы – мал шаруалығының жоғары сапалы мол өнім беретін ұтымды саласы. Қазіргі кезде үй құстарын өсіру кәсіптік негіз алып отыр. Өндірістік құс шаруашылығы нарық сұраныстарын жеңіл диетикалық тағамдармен қамтамасыз етуге өзінің сүбелі үлесін қосатын, аграрлық кешеннің әрі үдемелі, әрі жедел өзгеріп, тез дамитын саласы болып табылады. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев 2012 жылы 14 желтоқсанда жолдаған «Қазақстан-2050» стратегиясы «Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауында ауыл шаруашылығын жаңғырту, ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеуде және саудада қожалықтар мен шағын және орта бизнесті дамыту қажеттілігін атап өтті. Соның нәтижесінде мемлекетіміз қазіргі таңда жеке кәсіпкерлікке үлкен көңіл аударуда, нәтижесінде құс шаруашылығы қарқынды дамып жатыр. Өйткені құс шаруашылығы, оның ішінде әсіресе тауық шаруашылығы мал шаруашылығына, ауыл шаруашылығына қарағанда өте тиімді әрі табысты сала болып табылады. Құс басқа мал сияқты жайылымды, аумақты азықтарды қажетсінбейді. Соған байланысты бүгінгі күні құс еті мен жұмыртқасының елеулі бөлігі жеке шаруашылықта өндіріліп отыр. Бұл еліміздің азық-түлік қорын толықтыруға елеулі септігін тигізуде. Өйткені, медициналық нормалар бойынша адамның жылдық қоректену рационындағы ет пен ет өнімдерінің белгілі бөлігі құс етімен және де белогында тіршілікке қажетті барлық аминқышқылдары толық жиналған құс жұмыртқасымен толықтырылуы қажет. Құстың көбейіп өсіп-жетілу қабілеттілігі де малдыкінен анағұрлым жоғары, ал өндірілген өнім бірлігіне жұмсайтын азық мөлшері әлдеқайда төмен. Шаруашылықта құс өсірудің шығынын азайтып, тиімділігін арттыру үшін оларды азықтандыруды түрлі дән, асхана, бақша қалдықтарын толық пайдалануға болады. Ауыл маңындағы басқа малды жаюға келмейтін көлшіктердің, бұлақтардың жағалауын пайдаланып, құс өнімін неғұрлым арзандатуға болады. Құстың дәмді де шипалы еті немесе жұмыртқасымен қоса олардан өте жеңіл де жылы қауырсын, ал қалдықтарынан топыраққа өте құнды органикалық тыңайтқыш алынатынын ескерсек-үй құстарын шаруашылықта өсіру өте қажетті де пайдалы екенін көзіміз әбден жетеді. Сонымен қатар оларды өсіретін қораны да жеңіл, қолда бар құрылыс материалдарынан тез арада тұрғызуға, басқа малдыкіндей жыл маусымына қарамай құс өнімін жылдық барлық мерзімінде біркелкі өндіруге болады. Баяғида құс өнімдері шеттен келтірілген болса, қазіргі таңда өзіміздің мемлекетімізде өндірілуде. Қазіргі таңда ауылдық жерде тұратын әрбір отбасыда құс өсіруге мүмкіндік бар.
1. Н. Омарқожаұлы, Б.Р.Әкімбеков: « Мал шаруашылығы», «Фолиант» баспасы, Астана-2008.
2. Е.Әлібаев, Б.Ермұхан: «Мал өнімдерін өндіру технологиясы», оқулық «Фолиант», Астана 2010, 252 б.
3. А.Б. Таңатаров, Ш.Ә.Әлпейісов, С.Т.Дабжанова: «Құс шаруашылығы». Алматы 2005.
4. Ю.Д.Седов: «Утки: разведение, содержание, уход»,Изд. 3-е, «Феникс», 2011.
5. Ю.Харчук: «Разведение и содержание гусей в родовой усадьбе», Изд. 2-е, «Феникс», 2011.
6. С.П.Наумов: «Омыртқалылар зоологиясы», «Мектеп», Алматы 2000.
7. Мұқанов, М.Шаймарданқызы: «Құстардың шығу тегі». Алматы 2001.
8. Р. Сәтімбекұлы: «Құстар туралы мағлұмат». «Жалын», Алматы 2002.
9. Ю.Харчук: «Разведение и содержание индеек и цесарок в родовой усадьбе», «Феникс», 2011.
10. Ю.Харчук: «Разведение и содержание кур и уток в родовой усадьбе», «Феникс», 2011.
11. Ю.Харчук: «Разведение и содержание семейства фазановых (перепела, кеклики, павлины, фазаны) в родовой усадьбе», «Феникс», 2011.
12. В.В. Наумова: « Птицеводство», Ульяновск: ГСХА, 2008.
13. В. И. Артемьев, О. А. Елисеев: «Приусадебное птицеводство», «Агропромиздат», 1988.
14. Нестеров Олег: «Лучшая книга фермера. Прибыльное животноводство и птицеводство», «Рипол классик», 2012.
15. И.А.Мымырин: «Бройлерное птицеводства», «Россельхоздат», Москва 1985.
16. Эдуард Бондарев:«Приусадебное птицеводство», АСТ, Астрель, Профиздат, 2007.
17. Иброхим Қузиев, Неъматжон Хошимов: «Паррандачилик-даромад манбаи», Тошкент, УзР ФА «ФАН», 2007.
18. Кочиш И. И., Петраш М. Г., Смирнов С. Б: «Птицеводство», 2004.
19. Бальдамус Август: «Птицеводство куры, гуси, индюки, утки и голуби», 1887.
20. П. М. Слюсар: «Домашнее птицеводство», Урожай,1989
21. Алексеев Ф.Ф, Асриян М.А., Бельченко Н.Б: «Промышленное птицеводство», Агропромиздат 1991
22. Рустам Қурбанов: «Паррандачилик сирлари», Тошкент,«MERIYUS», 2013.
23. Ю. Харчук: «Справочник современного фермера. Птицеводство, животноводство, коневодство» Феникс 2007
24. Исаченко Л.С, Горбунова И.В: «От цыпленка до курицы - за одно лето» Сельская новь, 1993.
25. Махамбетов Нұрсағат Әбжанұлы: «Құс шаруашылығы», Алматы 2006.
26. Б. Хинаят, Қ.М. Исабеков: «Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы», Алматы: "Алматыкітап", 2007.
27. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия:Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
28. Марғұлан Ә.Х: «Саят құстары және олардың жаратылыстағы ерекшеліктері», ЕҚ. 2006, 22 наурыз; Марғұлан Саят құстары Таңдамалы. 2-том. Алматы: Алатау, 2007
2. Е.Әлібаев, Б.Ермұхан: «Мал өнімдерін өндіру технологиясы», оқулық «Фолиант», Астана 2010, 252 б.
3. А.Б. Таңатаров, Ш.Ә.Әлпейісов, С.Т.Дабжанова: «Құс шаруашылығы». Алматы 2005.
4. Ю.Д.Седов: «Утки: разведение, содержание, уход»,Изд. 3-е, «Феникс», 2011.
5. Ю.Харчук: «Разведение и содержание гусей в родовой усадьбе», Изд. 2-е, «Феникс», 2011.
6. С.П.Наумов: «Омыртқалылар зоологиясы», «Мектеп», Алматы 2000.
7. Мұқанов, М.Шаймарданқызы: «Құстардың шығу тегі». Алматы 2001.
8. Р. Сәтімбекұлы: «Құстар туралы мағлұмат». «Жалын», Алматы 2002.
9. Ю.Харчук: «Разведение и содержание индеек и цесарок в родовой усадьбе», «Феникс», 2011.
10. Ю.Харчук: «Разведение и содержание кур и уток в родовой усадьбе», «Феникс», 2011.
11. Ю.Харчук: «Разведение и содержание семейства фазановых (перепела, кеклики, павлины, фазаны) в родовой усадьбе», «Феникс», 2011.
12. В.В. Наумова: « Птицеводство», Ульяновск: ГСХА, 2008.
13. В. И. Артемьев, О. А. Елисеев: «Приусадебное птицеводство», «Агропромиздат», 1988.
14. Нестеров Олег: «Лучшая книга фермера. Прибыльное животноводство и птицеводство», «Рипол классик», 2012.
15. И.А.Мымырин: «Бройлерное птицеводства», «Россельхоздат», Москва 1985.
16. Эдуард Бондарев:«Приусадебное птицеводство», АСТ, Астрель, Профиздат, 2007.
17. Иброхим Қузиев, Неъматжон Хошимов: «Паррандачилик-даромад манбаи», Тошкент, УзР ФА «ФАН», 2007.
18. Кочиш И. И., Петраш М. Г., Смирнов С. Б: «Птицеводство», 2004.
19. Бальдамус Август: «Птицеводство куры, гуси, индюки, утки и голуби», 1887.
20. П. М. Слюсар: «Домашнее птицеводство», Урожай,1989
21. Алексеев Ф.Ф, Асриян М.А., Бельченко Н.Б: «Промышленное птицеводство», Агропромиздат 1991
22. Рустам Қурбанов: «Паррандачилик сирлари», Тошкент,«MERIYUS», 2013.
23. Ю. Харчук: «Справочник современного фермера. Птицеводство, животноводство, коневодство» Феникс 2007
24. Исаченко Л.С, Горбунова И.В: «От цыпленка до курицы - за одно лето» Сельская новь, 1993.
25. Махамбетов Нұрсағат Әбжанұлы: «Құс шаруашылығы», Алматы 2006.
26. Б. Хинаят, Қ.М. Исабеков: «Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы», Алматы: "Алматыкітап", 2007.
27. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия:Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
28. Марғұлан Ә.Х: «Саят құстары және олардың жаратылыстағы ерекшеліктері», ЕҚ. 2006, 22 наурыз; Марғұлан Саят құстары Таңдамалы. 2-том. Алматы: Алатау, 2007
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I. Құс шаруашылығы және құстардың биологиялық, шаруашылық ерекшеліктері 7
1.1. Құс шаруашылығы-мал шаруашылығының бір саласы ретінде 7
1.2. Құстардың биологиялық ерекшеліктері 9
1.3. Құстардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы 12
1.4. Ауылшаруашылық құстардың өнімділігі .. 14
II. Кәсіптік маңызбен өсірілетін құстардың негізгі топтары 18
2.1. Үйрек шаруашылығының негізгі қолтұқымдары 18
2.2. Қаз шаруашылығының негізгі қолтұқымдары 22
2.3. Декаративті құс шаруашылығы 25
2.4. Саят құс шаруашылығы 29
III.Тауық шаруашылығының негізгі қолтұқымдары және оларды өсіру технологиясын жетілдіру жолдары 32
3.1. Тауық шаруашылығының негізгі қолтұқымдары 32
3.2. Күркетауық шаруашылығы 46
3.3. Мысыр тауық шаруашылығы 48
3.4. Бөдене шаруашылығы 50
3.5. Түйеқұс шаруашылығы... 51
3.6. Құстарды өндіріп-өсіру технологиясы 53
3.7. Балапан шығару және оларды бағып - күту әдістері 56
Қорытынды 63
Пайдаланылған әдебиеттер 64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Асыранды құстарды қолға өсіруді құс шаруашылығы деп атайды. Құс шаруашылығы - мал шаруалығының жоғары сапалы мол өнім беретін ұтымды саласы. Қазіргі кезде үй құстарын өсіру кәсіптік негіз алып отыр. Өндірістік құс шаруашылығы нарық сұраныстарын жеңіл диетикалық тағамдармен қамтамасыз етуге өзінің сүбелі үлесін қосатын, аграрлық кешеннің әрі үдемелі, әрі жедел өзгеріп, тез дамитын саласы болып табылады. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев 2012 жылы 14 желтоқсанда жолдаған Қазақстан-2050 стратегиясы Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына жолдауында ауыл шаруашылығын жаңғырту, ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеуде және саудада қожалықтар мен шағын және орта бизнесті дамыту қажеттілігін атап өтті. Соның нәтижесінде мемлекетіміз қазіргі таңда жеке кәсіпкерлікке үлкен көңіл аударуда, нәтижесінде құс шаруашылығы қарқынды дамып жатыр. Өйткені құс шаруашылығы, оның ішінде әсіресе тауық шаруашылығы мал шаруашылығына, ауыл шаруашылығына қарағанда өте тиімді әрі табысты сала болып табылады. Құс басқа мал сияқты жайылымды, аумақты азықтарды қажетсінбейді. Соған байланысты бүгінгі күні құс еті мен жұмыртқасының елеулі бөлігі жеке шаруашылықта өндіріліп отыр. Бұл еліміздің азық-түлік қорын толықтыруға елеулі септігін тигізуде. Өйткені, медициналық нормалар бойынша адамның жылдық қоректену рационындағы ет пен ет өнімдерінің белгілі бөлігі құс етімен және де белогында тіршілікке қажетті барлық аминқышқылдары толық жиналған құс жұмыртқасымен толықтырылуы қажет. Құстың көбейіп өсіп-жетілу қабілеттілігі де малдыкінен анағұрлым жоғары, ал өндірілген өнім бірлігіне жұмсайтын азық мөлшері әлдеқайда төмен. Шаруашылықта құс өсірудің шығынын азайтып, тиімділігін арттыру үшін оларды азықтандыруды түрлі дән, асхана, бақша қалдықтарын толық пайдалануға болады. Ауыл маңындағы басқа малды жаюға келмейтін көлшіктердің, бұлақтардың жағалауын пайдаланып, құс өнімін неғұрлым арзандатуға болады. Құстың дәмді де шипалы еті немесе жұмыртқасымен қоса олардан өте жеңіл де жылы қауырсын, ал қалдықтарынан топыраққа өте құнды органикалық тыңайтқыш алынатынын ескерсек-үй құстарын шаруашылықта өсіру өте қажетті де пайдалы екенін көзіміз әбден жетеді. Сонымен қатар оларды өсіретін қораны да жеңіл, қолда бар құрылыс материалдарынан тез арада тұрғызуға, басқа малдыкіндей жыл маусымына қарамай құс өнімін жылдық барлық мерзімінде біркелкі өндіруге болады. Баяғида құс өнімдері шеттен келтірілген болса, қазіргі таңда өзіміздің мемлекетімізде өндірілуде. Қазіргі таңда ауылдық жерде тұратын әрбір отбасыда құс өсіруге мүмкіндік бар.
Келешекте жұмыртқа және құс етін өндіру технологияларын жетілдіруді көздейді. Бұл жағдайдағы негізгі мақсат және міндет, бүкіл шығынды барынша азайту болып табылады
Алға қойылған мақсатқа жету үшін, ең алдымен мынандай мәселелерді шешу қажет: бірнеше бағыттағы құс шаруашылықтары мен фермаларын мамандандыру, шаруашылықтарды пайдалы технологияға ауыстыруды, құсты инфекциядан қорғауды қамтамасыз ететін қажет құрал -- жабдықтары бар құсханалардың жаңа түрін салу, құсты және құс клеткаларын пайдалану мерзімін ұзартатын клеткалық батареяның ыңғайлы конструкциясын жасау, құсты клеткалық батареяда ұстағандағы сұрыптау және өңдіру жұмыстарын ұйымдастыру. Сонымен қатар, көліктің және басқару міндеттерін орындайтын машиналардың технологиялық жүйесі жасалынады, автоматтандырылған басқару бағдарламасымен жабдықталған құс фабрикаларын құру мәселесі шешіледі. Бұл салалық автоматтың басқару жүйесін дайындап, оны өндіріске енгізудегі ең басты талап.
Келешекте құс шаруашылығының үдемелі дамуы, өте жоғары мамандандырылған әрі шағылыстырғанда мол өнімді будан алынатын құс тұқымдары мен тізбектері болса ғана үдемелі дамытуға болады.
Осы мақсатта құс шаруашылығы жоғарғы деңгейде дамиды деген сенімдемін.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: жұмыстың басты мақсаты, құс шаруашылығының көптүрлілігіне, құс шаруашылығының ішінде қазіргі таңда мемлекетіміз көп көңіл аударып жатқан тауық шаруашылығына сипаттама беру, тауықтарды өсіру технологиясын жетілдіру жолдарын қарастыру.
Міндеті:
─ құс шаруашылығының салаларына жалпы сипаттама беру;
─ Қазақстандағы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру және қайта өңдеу салалары жағдайына талдау жасау;
─ кәсіптік маңызбен өсірілетін құстардың негізгі топтарын анықтау;
─ тауықтарды өсіру технологиясын жетілдіру жолдарын айқындау:
Тақырыптың практикалық маңызы:
Құс шаруашылығының көптүрлілігі, әсіресе кәсіптік маңызбен өсіретін құстардың, тауық шаруашылықтарының тұрмыстық, азықтық, шаруашылық қажеттілігін анықтау, оларды өсіру технологиясын жетілдіру жолдарын қарастыру өте ауқымды, маңызды іс болып табылады.
Дипломдық жұмыс осы аталған мәселелердің жан-жақты зерттелуіне үлес қоспақ.
Менің ғылыми зерттеу жұмысымның практикалық маңызы өте зор. Себебі, құс шаруашылығының көптүрлілігін, тауық шаруашылығының негізгі қолтұқымдарын зерттей келе көптеген маңызды мағлуматтарға қанықтым.
Биология саласында игерген теориялық білімді тәжірибе жүзінде шыңдауыма мүмкіндік туды. Ғылыми зерттеу жұмысымның биология саласының мамандарына ғана емес, жалпы көпшілікке тигізер септігі көп.
Ғылыми ізденіс барысында төмендегі ұсыныстарды енгізгенді жөн көрдім:
─ құстың күнделікті тіршілігіне қажет жем мөлшерін барынша азайтып, құстардан адамға қажет өнімдер алуға пайдалану;
─ шеттен келтірілетін құс өнімдерінің көлемін азайтып, ол өнімдерді өзіміздің елімізде өндіруді дамыту;
─ ауыл маңындағы басқа малды жаюға келмейтін көлшіктердің, бұлақтардың жағалауын пайдаланып, құс өнімін неғұрлым арзандату;
─ құс еті жеңіл әрі дәмді, оның құрамында адам ағзасына қажетті нәруыз, витаминдер, химиялық элементтер көптеп кездеседі. Сондықтан құс өсіруге мүмкіндігі бар әрбір отбасы құс шаруашылығымен айналысуы қажет.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсаты, міндеттері, теориялық және практикалық мәні, құрылымы баяндалды.
Құс шаруашылығы және құстардың биологиялық, шаруашылық ерекшеліктері атты бірінші тарауда құс шаруашылығына сипаттама беріліп, құс шаруашылығы мал шаруашылығының бір саласы ретінде алатын орны анықталды. Сондай-ақ құстардың биологиялық, шаруашылық ерекшеліктері, ауылшаруашылық құстардың өнімділігі, өсімталдылығы, тез жетілгіштігі жан-жақты мазмұндалды, құстардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызына сипаттама беріледі.
Кәсіптік маңызбен өсірілетін құстардың негізгі топтары атты екінші тарауда кәсіптік маңызбен өсірілетін құстардың негізгі топтары, олардың қолтұқымдары жеке-жеке топ бойынша қарастырылды. Негізінен үйрек шаруашылығы, қаз, декаративті, саят құс шаруашылығы туралы мағлұматтар көрсетілді.
Тауық шаруашылығының негізгі қолтұқымдары және оларды өсіру технологиясын жетілдіру жолдары деп аталатын бұл тарауда тауық шаруашылығының негізгі қолтұқымдары, тауық шаруашылығының ішіндегі күркетауық, мысыр тауығы, бөдене, түйеқұс шаруашылығы, құсты өндіріп-өсіру технологиясы, балапандарды бағып-күту әдістері көрсетілді.
Қорытындыда зерттеудің нақты тұжырымдары мен ғылыми зерттеу жұмысын жүргізу нәтижесінен туындаған ұсыныстар берілді.
Пайдаланған әдебиеттер тізімінде дипломдық жұмысты жазу барысында құс шаруашылығына арналған арнайы ғылыми зерттеулер мен қосымша әдебиеттер, энциклопедиялық түсініктемелер пайдаланылды.
I. Құс шаруашылығы және құстардың биологиялық, шаруашылық ерекшеліктері.
1.1. Құс шаруашылығы-мал шаруашылығының бір саласы ретінде.
Мал шаруашылығы-ауыл шаруашылық өндірісінің маңызды саласы. Оның міндеті-Республика халқын азық-түлікпен қамтамасыз ету, тоқыма, былғары, аң терісі, парфюмерия және басқа да кейбір өнеркәсіп салаларының шикізатқа деген қажетін өтеу. Адамның әр түрлі қажетін өтеу үшін сойылған малдың ішек-қарны, қаны, сүйек-саяғы, мүйізі, т.б. пайдаланылады. Мәселен, сойылған малдың қарнынан пепсин және қарын сөлін алып, ал ішкі секреция бездерінен (қалқанша без, гипофиз, ұйқы безі) адамға және малға қажетті гармоны бар әр түрлі емдік препараттар алады; қаннан-гематоген, гемакрин және басқа да емдік дәрілер, мұнымен қатар казеин желімі, малазықтық қан ұны, сүйектен малазықтық сүйек ұны дайындалады. Мал шаруашылығы өнімдерін белгіленген дәрежеде көбейту үшін бүкіл ауыл шаруашылығын қарқынды түрде дамыту қажет.
Президент кезекті Жолдауында дамудың жаңа кезеңі ел агроөнеркәсіп кешенінің алдында бірқатар жаңа, аса маңызды міндеттер қойып отыр. Қазіргі уақытта Қазақстан аграрлық секторды дамытуда айтарлықтай нәтижелерге жетті. Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары орындалуда. Алдыңғы қатарлы технологияларды кең көлемде қолдануға, малдың тұқымдық сапасын арттыру және басқа да өндіріс мәдениетін көтеруге бағытталған іс-шаралармен қамтамасыз етіледі.
Мал шаруашылығында оң өзгерістер байқалады. Құстар мен мал түрлерінің саны мен өнімділіктері артуда. Тұқым құрамын жақсартуға байланысты асылдандыру шаруашылық саны 500-ге жетті. Малдың тұқымдық құрамын жақсарту мақсатында Қазіргі заманға сай құрал-жабдықтары мен жоғары өнімді шетелде селекцияланған малы бар ірі-тауарлы сүт өндіру кешендерін құру жобасын жүзеге асыру үшін Қазақстанға жоғары өнімді сүтті мал әкелінді. Мынадай ірі жобаларды дамыған инфрақұрылымы бар бордақылау алаңдарын; қуаты 110 мың тонна сүт, 220 мың тонна сүт өнімдері мегафирмасын, т.б. ұйымдастыру жүзеге асыру белгіленді.
Шаруашылықты қарқынды түрде дамыту-біріншіден әр гектар жерден өнімді көп алу, екіншіден механизация мен химияны қолдана отырып еңбек өнімділігін арттыру, өнімнің өзіндік құнын кеміту. Мал шаруашылығын қарқынды дамытудағы басты міндет-мал мен құсты жақсы азықтандыруды ұйымдастырып, оларды бордақылау мен жайып семіртудің ең прогрестік әдістерін қолданып, мал мен құстың тұқымын жақсарту, мал шаруашылығы өнімдерін көп өндіру үшін мал басын көбейту.
Елімізде азық-түлік мәселесін ойдағыдай шешу тұрғысында жеке шаруашылықтардың қосар үлесі мол. Қазіргі кезде жалпы ауыл шаруашылығы өнімдерінің төрттен бір бөлігі, соның ішінде мал шаруашылығы өнімдерінің үштен бір бөлігі осы жеке шаруашылықтардан өндіріледі. Жеке шаруашылықты өркендетуге мемлекет өз тарапынан зор қамқорлық жасауда. Осынау қамқорлықтың арқасында ауылдық жерде тұратын жұмысшылар мен қызметкерлердің 81%-ының жеке шаруа қожалықтары бар.
Соған байланысты жеке шаруашылық иелері етке деген қажеттіліктің 82%-ын, жұмыртқаға деген қажеттіліктің 97%-ын, картопқа деген қажеттіліктің 95%-ын, көкеніске деген қажеттіліктің 75%-ын өтейді.
Шаруашылығынан өндірілген өніммен өз қажетін толық өтеген соң, артылғанын мемлекетке өткізуге немесе базарға апарып сатуға толық хақылы. Жеке шаруашылықты мал, құс, сөйтіп аса сапалы, бағалы өнім өндіру үшін оларды күтіп-бағу және азықтандыру ерекшеліктерін, сұрыптау, іріктеу жағдайларын жақсы білген жан ғана табысқа жетеді.
Қазақстандағы ауыл шарашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу салаларының жағдайы.
Әрбір мемлекет өзінің нақты эканомикалық даму кезеңінде өсу нүктесі бола алатын саланы анықтайды. Қазақстан-2050 стратегиясында көрсетілген осындай салалардың бірі-тамақ өнеркәсібі. Оның даму деңгейі елдің азық-түлік қауіпсіздігінің индикаторлары болып саналады.
Отандық тамақ өнеркәсібінің табиғи шикізат түрлерінен дайындалған жоғары сапалы өнімдер өндіруде үлкен тәжірибесі бар. Нарықтық экономика жағдайында тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі мен сапасынан басқа, олардың бағасына халықтың төмен табысты категорияларының қолы жетуінің маңызы айрықша. Отандық азық-түліктің көпшілігі сапасы жағынан шетелдік өнімдерден кем түспейді, бірақ оларға туындап отырған сұраныс олардың бағасы бойынша бәсекеге қабілетсіздігінен тежеліп отыр.
Тамақ өнеркәсібіне қажетті өнім жеткізетін ауыл шаруашылығы тауар өндірушілердің саудаласу мүмкіндіктері мен қабілеттері төмен, өздерінің талаптарын орындата алмайды. Тұтынушылардың тамақ өнімдерін өндірушілерге әсері де олардың төлем қабілетінің төмендігімен шектелген.
Өнімдерінің өзіндік құнын төмендетуге кәсіпорындардың өздерінің өндіріс шығындарын төмендетуге іс-әрекеттерімен де және табиғи монополистердің тарифтерін реттеу бойынша мемлекет қабылдайтын шараларымен де жағдай туғызулары керек.
Қандай да бір салада кластер қалыптастырудың ұлттық экономика үшін стратегиялық мәні бар, өйткені кластер ішкі өсуге қозғау салады, негізгі буын ретінде барлық тізбекті алға тартады. Міне, сондықтан да тамақ кластерін қалыптастыру саланың бәсекеге қабілетті болуына негіз болады. Тамақ өнеркәсібін дамыту кластерлік немесе кешенді көзқарасқа негізделуі тиіс.
Қазақстанда тамақ кластерін дамыту үшін мынадай нақты алғышарттар бар: шикізат базасының болуы, яғни өсімдік және мал шаруашылығы өнімдерін жеткізіп беретін ауыл шаруашылығы саласы қайта өңдеу кәсіпорындарының өндірістік қуаты.
Ауыл шаруашылығы мен өнімді қайта өңдеу салаларының жағдайы соңғы жылдары оң беталыстармен және өндірістің әрі қарай өсуі үшін елеулі әлеуетімен сипатталады. Соңғы уақыттарда мал шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру көлемі өсіп отыр. Бұл өсу мал басының көбеюі мен өнімділігінің артуынан көрініс тапқан. Дегенмен, малдың жалпы өнімділігі әлі де төмен, ол мал тұқымын асылдандыру ісінің және азықтандыру деңгейінің жеткіліксіз дамуына байланысты. Дегенмен, бұл саладағы жағдай біртіндеп оңалып келеді.
1.2. Құстардың биологиялық ерекшеліктері.
Құстардың ерекшеліктеріне үлкен өсімталдылығы, тез жетілгіштігі, дене темперетурасының жоғарлығы, эмбрионның ана денесінен сыртта дамуы жатады.
Сұрыптау, жұптау нәтижесінде қазіргі жұмыртқа бағытындағы тауықтар жылына 260, одан да көп жұмыртқа береді. Сөйтіп бір мекиеннен жылына 120 балапан алуға болады.
Тез жетілгіштігіне келетін болсақ, мекиен 5 айлық жасында, кейде одан да ерте жұмыртқалай бастайды. Құстың үлкен өсімталдылығы және тез жетілгіштігі шаруашылықтың экономикалық тиімділігін анықтайды.
Конституция (дене бітімі). П.Н.Кулешовтың жіктелімі бойынша жалпы құс дене бітімі дөрекі, нәзік берік және балбыр-босаң түзіліске бөлінеді. Осы жіктелімді пайдалана отырып ауылшаруашылық құстарының үш тип конститутциясы бар: Нағыз тығыз, нәзік балбыр-босаң және аралық тип.
Нәзік тығыз конституция-жұмыртқа бағытындағы құста кездеседі (орыстың ақ тауығы, ақ леггорнда онша дамымаған, мускулатора, терісі жұқа, нәзік)
Нәзік босаң конститутция-ет бағытында құста кездеседі (корниш, мәскеудің ақ күркетауықтары, пекин үйрегі, тулуз, қола түсті кең кеуделі куркетауық тұқымдары жатады).
Сүйектері жеткіліксіз берік, ет тіндері өте жақсы жетілген, терісі қалың, қозғалмалы, қауырсындары жұмсақ үлпілдеген, жақсы семіріп бордақыланады.
Аралық типіне ет-жұмыртқа бағытындағы құстар жатады.
Сонымен, құстардың беретін өнімімен конститутция арасында байланыс бар. Сондықтан да асылдандыру жұмыстарында тек өнімдерін бағалап қана қоймай оның конститутциясына көңіл бөлген жөн.
Экстерьер (сырт пішіні). Сырт пішініне қарап құстардың өнімдік немесе басқа шаруашылыққа пайдалы қасиеттерін анықтауға болады. Мысалы: тірі салмақпен берген жұмыртқа арасында тура байланыс бар. Кильдің ұзындығы мен жұмыртқалауында байланыс бар. Килі ұзын болса, жұмыртқалауы аз болады. Қауырсын түстері де басқа белгілерімен бірге қай тұқымға жататындығын білдіреді. Экстерьер арқылы бағалау құстардың негізгі көзі болып табылады.
Кейбір сыртқы пішімдік белгілер жыл маусымына байланысты азықтандырып күту жағдайының деңгейіне, сондай-ақ оның физиологиялық жағдайына байланысты өзгеріп отырады. Көбею мүшелерінің қызметіне байланысты сыртқы пішімдік белгілер анағұрлым елеулі өзгереді. Мысалы, жұмыртқалау кезінде ұрғашы құстың салмағы мен аналық безінің ұрық жолының, ас қорыту жүйесі мүшелерінің көлемі едәуір ұлғаяды. Сондықтан жеделдете жұмыртқалайтын тауықтың қарны жүмсақтау келеді, лондык сүйектерінің ұштары қозғалып тұрады, сондай-ақ киль мен лондық сүйектердің аралығындағы қашықтық та ұзара түседі (1.2. 1-сүрет және 1.2. 2-суреттер). Жұмыртқалайтын мекиен мен үйректің лондық сүйектерінің ара кашыктылығы шамамен 3-4 еліге (5см), күрке тауық пен қазда бес еліге (9см) тең болады. Жұмыртқалайтын құстың лондық сүйектерінің үштары жақындасып, 1-2 саусаққа (2- Зсм ) ұштасады.
1.2.1 - сүрет. Құс төсі мен шат сүйек шеттерінің ара қашықтықтары: а,б-туатын тауықтарда, в,г-тумайтын тауықтарда.
1.2. 2 - сүрет. Шат сүйек шетінің ара қашықтықтары: а,б- туатын тауықтарда, в,г-тумайтын тауықтарда.
Құстардың төмендегідей денесінің өлшемдері болады:
1. Басы - кекілі,тұмсығы, көзі, құлағы, құлақ сырғалығы
2. Мойны - шоқтық, тамағы, мойынның жоғарғы жағы, жал.
3. Кеудесі - төсі, арқасы, белдемесі, қанаты, құйрығы.
4. Аяқтары - саны, сирағы, табан сүйектері, саусақтары.
Бастың әр түрлі өлшемдері - ұзындығы, кеңдігі мен тереңдігі әр түрлі болуы мүмкін. Ол құс күрылысының жалпы түріне сәйкес келуі тиіс. Формасы мен өлшемдері бойынша айдар аталмыш тұқымға тән болуы тиіс (1.2.3-сүрет). Оның түрі табақ білдік тәрізді және басқадай формада болуы мүмкін. Табақ тәрізді айдардың формасы пластинка секілді, әтештер мен жақсы мекиендердің айдары қызыл түсті болады. Жұмыртқаны көп беретін мекиеннің айдары жығылып жатады, ал жақсы жетілген әтештің айдары тік тұрады. Білік тәрізді айдар формасы жөнінен жоғарғы бөлігі сәл-пәл дөңестеу келген жалпақтау қызыл түсті білік іспетті болады.
1.2. 3 - сүрет. Әтешпен тауық айдарының пішіні: г-бұршақ қынды, д-райхан гүлі тәрізді, е-білік тәрізді.
Құстың мойны кысқа да, ұзын да, жуан да, жіңішке де болуы мүмкін. Тауықтарға қарағанда суда жүзетін құстардың мойны ұзын келеді. Жұмыртқалайтын тұқымның мойны етті тұқымға қарағанда анағүрлым жіңішке де ұзын келеді.
Етті тұқымның көкірегі жұмыртқа беретін тұқымға қарағанда әлдеқайда жақсы дамыған. Етті тұқымға кең апайтөс, тік төс, күшті дамыған төс бұлшық еттері тән болады; жұмыртқалайтын тұқымның төсі шағын келеді. Барлық тұқымды құстардың жауырыны мен өнімділік бағыттары тік және тегіс болуы тиіс. Әр түрлі құстардың жауырынның ұзындығы мен кеңдігі бірдей болмайды. Жұмыртқа беретін тұқымдікі жіңішке, етті тұқымдікі кеңдеу. Жауырыны ширақ болуы тиіс. Қанаттардың ұзындығы мен орналасуы тұқымдық ерекшеліктері болып табылады. Жұмыртқа беретін тұқымды тауықтың құйрығы етті немесе етті-жұмыртқалы тұқымды тауық құйрығынан ұзын келеді. Суда жүзетін құстың құйрығы біршама қысқа қазда бұрым болмайды, ата үйректің бұрымы жетілмеген (шамалы ғана бұйрасы болады).
Барлық құстың аяқтары ширақ және тік болуы тиіс. Табан сүйектері жалаңаш немесе қауырсынды болады, әдетте оның түсі тұмсығының түсіндей болады. Әтештің табан сүйектерінің төменгі бөлігінде өскен сүйегі-тепкісі бар. Қаз бен үйрек саусақтарының аралығында жарғағы болады.
Табан сүйектері мен тұмсығы сарғайған кейбір тауық тұқымының жеделдете жұмыртқалайтындығы жайында айтуға болады. Өйткені жұмыртқа салу процесінде құс денесіндегі пигмент жұмыртқаның сары уызына ауысып, құстың терісі пигментсізденеді. Әуелі қатпаршақтың, көздің айналасы, содан соң тұмсығы мен табан сүйектерінің бояуы айқыңдала түседі. Дененің жоғарыда көрсетілген бөліктерін барлай отырып, жұмыртқалау ұзақтығы мен жеделдігін анықтайды. Жұмыртқа салу аяқталғаннан кейін терінің пигменттенуі қалпына келеді. Айдарына қарап, тауықтың жұмыртқалау қарқындылығын сол мезетте анықтауға болады. Жұмыртқа салар алдында жеделдете жүмыртқалайтын тауықтың айдары үлкейіп, айқын қызарып, жүмсара түседі, ал жұмыртқалауы бәсеңдеген сайын ол сүреңсізденіп, тырысып, қарайып кетеді.
Экстерьерді бағалау кезінде кез - келген тұқымға тән сыртқы бүкіл белгілері, сондай-ақ дене құрылысының тегіне және құстың физиологиялық жағдайына байланысты белгілер кешені ескеріледі. Жұмыртқа беретін тұқымды тауықтар біршама кішкене келеді, кеудесі ұзынша, басында үлкен айдары, сырғалары бар. Мойыны жіңішке, ұзындау, жауырыны ұзындау, іші көлемді болады. Жүні тығыз, жарқырап тұрады, етті немесе етті-жұмыртқа тұқымға карағанда құйрығы анағұрлым ұзындау. Жұмыртқалайтын тұқымды құстың сүйегі нәзік, терісі тығыз, әрі нәзік болады.
Етті тұқымды құс тірідей үлкен салмақтылығымен, комақты басымен, терең де кең кеудесімен, томпақ та тым керілген төсімен, кең, бірақ салыстырмалы турде қысқа жауырынымен, алшаң орналасқан аяктарымен, аяқтың табан сүйектерімен, мамық та, борпылдақ қауырсындарымен, қысқа құйрығымен ерекше көзге түседі.
Етті жұмыртқа тұқымды құстың басы орташа шамада, тұмсығы қысқа, көздері үлкен әрі томпақ, айдары орташа, сүйектері нығыз, бірақ көлемі шағын, аяқтары тік, біршама толықтау алшақ орналасқан, мамық жүні тығыз немесе шамалы борпылдақ келеді.
1.3. Құстардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы.
Табиғатта да, адам өмірінде де құстардың мәні өте зор. Құстар әуезді әсем сайрағыштығымен, сымбатты да, алуан түрлі сыртқы көрінісімен, ормандарды, тынымбақтарды, шалғындарды және суқоймаларды жандандырып, табиғаттың сәнін келтіру арқылы адамдарды эстетикалық ләззатқа бөлейді. Шағын денелі құстар бунақденелі жәндіктерді жеп, ал жыртқыш құстар кемірушілерді құртып, олардың табиғаттағы таралу мөлшерін реттейді. Көптеген құстар өсімдікпен қоректеніп, олардың жемістерін, тұқымдарын таратады. Өлексемен қоректенетін құстар табиғат тазалығын сақтауға үлес қосады. Тропиктік аймақта шірнемен қоректену арқылы өсімдіктерді тозаңдандыратын да құстар бар. Құстар -- тірі ағзалардың қоректік тізбегіндегі негізгі буын, өйткені оларды басқа жануарлар қорегіне пайдаланады.
Адам құстарды спорттық және әр түрлі мақсатта аулайды. Көптеген құстар өздері қоректеніп, балапандарын жемдеу арқылы бунақденелі жәндіктерді, ауыл шаруашылығына зиянкес жәндіктерді жояды. Жыртқыш құстар кемірушілермен қоректеніп, әр түрлі аурулардың (оба, сарыауру және т. б.) таралуын тежейді. Кейбір жыртқыш құстар (бүркіт, қаршыға, күйкентай, жағалтай және т. б.) саятшылыққа пайдаланылады. Қауырсыны (үкі) және мамығы (гага) үшін ауланатын да құстар бар. Тіпті құстардың саңғырығы да пайдаға асырылады -- тыңайтқыш ретінде пайдаланылады. Құстардың көптеген түрі қолға үйретіліп, жаңа қолтұқымдар шығарылуда.
Ет, жұмыртқа, мамық алу, байланыс мақсатына, әсемдік үшін құстардың жаңа тұқымдарын шығарады. Жабайы құстардың -- ауыл, орман, балық шаруашылығында, аң аулау кәсібінде және денсаулық сақтауда зор маңызы бар. Құстардың экономикалық маңызы өте күрделі, оны механикалық шеше салатын мәселе емес. Бір түрге жататын құстың өзі бір жағдайда пайдалы болса, екінші бір жағдайда зиянды болып саналады. Шаруашылықтың бір түріне пайдалы болған құс, шаруашылықтың екінші саласына зиянын тигізуі мүмкін. Көпшілік кұстар егін, бау-бақша, тоғайлы және далалы жердегі өсімдіктердің зиянкестері -- омыртқасыз организмдерді қырып, пайдасын тигізеді. Орман зиянкестерімен қоректенетін құстарға: сары шымшық, шыбын қаққыштар, түрлі сары шымшықтар, қызыл құйрықтар, көкектер, жағалтайлар, ешкіемерлер, тоқылдақтар, кішкене торғайлар, жорға торғайлар т. б. жатады. Дала мен шабындық жерлердегі зиянкестермен қоректенетін құстарға кәдімгі қара торғай, түрлі қаратамақ торғай, боз торғайлар, ақсарылар, көк қарғалар, айдарлы көкектер, кәдімгі және дала бөктергісі, қырғилар, ақ тұмсық қарғалар, ұзақтар, кейбір жерлерде шағалалар т. б. жатады.
Күлгін қара торғай (Раstоr rоsеus) Орта Азияға, Қазақстанға, Кавказда Төменгі Еділде тараған. Кейбір жылдары Украинада да болады. Ересегі бір тәулікте көптеген жүз насекомдарды жояды. Р. Н. Мекленбурцевтің мәліметі бойынша, Орта Азиядағы қара торғайдың әрбір үйірі, ұялаған кезінде (бір айда) 100 мыңдай шегірткелерді құртады. Сонымен қатар жас балапандары жүзім мен шиені жеп зиянын тигізеді. Совет одағының биогеографы, эколог, зоолог ғалым А. Н. Формозов Қазақстанда дала бөктергісінің шегірткелерді жейтінін бақылаған. Оның айтуынша, безгелдек (Місrоtіs tеtrах) таңертеңгі уақытта 250 шегірткені жегенін байқаған. Батыс Сибирьде және Қазақстанда мыңдаған шағалалар, үйректер, қызғыштар және ақ тұмсық қара қарғалар далалық жерлерге шығып, шегірткелермен қоректенеді.
Самырсын құстар (Nuсіfrаgа саrуосаtасtеs) самырсын ағаштарының көптеген жаңғақтарын жеп, өндірістік маңызы бар жаңғақтың қорын кемітеді. Сонымен қатар бұл құстар көптеген самырсын жаңғақтарын мүктердің арасына, топыраққа апарып көміп, самырсын ағашының тұқымының тарауына себепші болады.
Құстар ұсақ кемірушілерді жеп, ауыл шаруашылығына үлкен пайда келтіреді. Көптеген күндізгі жыртқыш құстар және жапалақтар көпшілігінде ұсақ кемірушілермен қоректеніп, оларды қырады. Ұсақ кемірушілермен қоректенетін құстарға кәдімгі жамансары (Вutео butео), қорған жамансарысы (Вutео fоrах), қыстақ жамансарысы (Аrсһіbutео lаgорus), құладындар (батпақ жердің құладынынан басқалары), қорган бүркіті (Аquіlа һеlаіса), дала бүркіті (А. pіраlеpsіs), кәдімгі бөктергі, дала бөктергігі, күйкентайлар, ителгілер, батпақты жердің жапалағы және құлақты жапалақ жатады.
Кемірушілер аз болған жылы, бұлардың бірқатары насекомдармен, рептилилермен, құстармен қоректенеді. Кемірушілер көбейіп кеткен жылы ұсақ кемірушілермен тек қана жыртқыш құстар емес, құзғын, сауысқан, құтандар, дегелектер де қоректенеді. Олар кемірушілер көбейіп кеткен жерге топтанып ұшып барып, қырады.
Құстардың зиянды жануарларды құртып, адамның шаруашылық әрекетіне пайда келтіретін фактыларды көптеп келтіруге болады. Сондықтан құстарды қорғау және егістік бау-бақшалы жерлерге тарту үшін қолдан жасанды ұялар салу, ағаштарды көбірек егу керек. Бұл жұмысты бүкіл еліміздегі мектеп оқушылары, студенттері жүзеге асырып, халық шаруашылығына үлкен пайда тигізіп отыр.
1.4. Ауылшаруашылық құстардың өнімділігі.
Құстың өнімділігі құстың түріне, тұқымына, жынысына, жасына, сондай -ақ азықтандыру мен күтім жағдайларына, сақа құстарды пайдалану және балапан өсіруді жеделдетуге байланысты.
Құстардың өнімділігін арттыру үшін төмендегідей шараларды жүзеге асырады:
1. Мамандандырылған құс фабрикаларында тек өніміне байланысты құстарды өсіреді, жұмыртқа бағытындағы шаруашылықтарда-жұмыртқа бағытындағы немесе олардың будандары мен гибридтерін, ал ет бағытындағы етті тұқымдарды өсіреді.
2. Ет бағытындағы барлық шаруашылықтарда ет өндіру үшін жоғары өнімді түрлерді шағылыстырып алынған будан шөжелерді өсіреді. Тауық және қаз балапандары 70-80 күнге, үйректі 50-55 күн және күркетауық балапанын 120 күнге дейін өсіреді.
3. Құстарды үздіксіз толық қоректілі азықтармен азықтандырады.
4. Өсірудің мөлшерлі жағдайларын жасайды, микроклимат, жарық, т.б. жағдай жасайды.
5. Құстардың жаңадан тұқымын, түрлерді одан әрі жетілдіру үшін үздіксіз селекциялы асылдандыру жұмыстарын жүргізеді.
Қазіргі уақытта жұмыртқа, ет, ет-жұмыртқа бағытындағы тұқымдар бар.
Түрлерді шағылыстыру арқылы түраралық бір тұқымдың немесе түраралық тұқымаралық гибридтер алады. Жұмыртқа өндіретін құс фабрикаларында көбінесе түраралық гибридтер пайдаланады.
Кейде жұмыртқалы түрлерді ет-жұмыртқа бағытындағы түрлерімен шағылыстырып, тұқымаралық гибридтер алады (род-айланд).
Балапандарын етке өсіру үшін ет бағытындағы тауықтың түрлерімен шағылыстырады. Бұл тұқымдардың жұмыртқалауы төмен, бірақ шағылыстырғанда тез жетілгіш етті балапандар алады.
Жұмыртқа өнімі. Жұмыртқа-құстардың ең бағалы өнімі. Жұмыртқа құрамында барлық қоректік заттар болады: белоктар, майлар, витаминдер, минерал заттар т.б (1.4.1-кесте).
(1.4.1-кесте). Жұмыртқаның химиялық құрамы, (%)
Құстардың түрі
Су
Белок
Май
Көміртек
Күл
100 г
жұмыртқа калориясы
Тауықтар
73,7
12,6
12,0
0,7
1,1
158
Күркетауық
72,6
13,1
11,8
1,2
0,8
165
Үйрек
70,8
12,8
15,0
0,3
1,1
184
Қаз
70,4
13,9
13,3
1,3
1,1
180
Мысыр тауығы
72,8
13,5
12,0
0,3
0,9
_
Азықтандыруға байланысты жұмыртқаның химиялық құрамы біршама өзгереді, көбінесе витаминдер өзгереді. Бір түрдегі әр түрлі тұқымдағы құстың жұмыртқасының салмағы да әр түрлі болады. Жас тауықтың жұмыртқа салмағы аз, ересегінде көп. Бағытталған селекция арқылы жұмыртқалы мекиеннің салмағы ауыр түрлерін шығаруға болады. Мысалы: леггорн тұқымының катман түрінің жұмыртқасының салмағы-61 г.
Жұмыртқа өнімінің байланыстылығы. Жұмыртқа салмағы-ерекше көрсеткіш. Себебі, ірі жұмыртқалайтын мекиен шаруашылыққа қосымша табыс әкеледі. Жұмыртқаның салмағы құстың салмағына тікелей байланысты емес. Мысалы, ет және ет-жұмыртқа бағытындағы мекиеннің жұмыртқа бағытындағы мекиенге қарағанда жұмыртқа салмағы аз. Күркетауық жұмыртқасы (85 г) қазға қарағанда үлкен болса да, салмағы аз (150-170 г).
Жұмыртқа өнімі жұмыртқаның жыныс оргонында пайда болу мерзіміне де байланысты.
Жұмыртқаның пайда болуына 24 сағат немесе одан да аз уақыт кетсе, онда мекиен үздіксіз жұмыртқалайды. Ал егер 24 сағаттан көп уақыт кетсе, онда үзіліспен жұмыртқалайды. Құстың белгілі бір кезеңде үзіліссіз жұмыртқалауын жұмыртқалау кезеңі деп атайды. Кезеңнің қайталануын жұмыртқалау ритмі деп атайды. Жас мекиеннің бірінші жұмыртқалауы мен түлеудің арасы жұмыртқалаудың биологиялық кезеңі деп аталады.
Жас мекиендердің бірінші жұмыртқа туын физиологиялық жетілу деп атайды.
Жұмыртқа бағытындағы тауықта бұл уақыт - 150 күн.
Ет және ет-жұмыртқа бағыттағы - 180 күн.
Күркетауық және үйректе - 210-240 күн.
Қазда - 270-300 күн.
Құстың жұмыртқалылығына түрлері, тұқымдары және жеке ерекшеліктерінің әсері бар. Тауықтың ең жақсы жұмыртқалылығы 200 жұмыртқадан жоғары.
Жасының өсуіне байланысты жұмыртқалауы да өзгереді, ол түрге байланысты. Мысалы: мекиен жұмыртқаны бірінші жылы көп береді, екінші жылы ол-20-25%,үшінші жылы 30-35 %-ға төмендейді.
Сондықтанда мекиенді өндірістік үйірлерде жылма-жыл алмастырып отырады. Ал асылтұқымды шаруашылықтағы өнімі жоғары мекиенді 2-3 жыл пайдаланады.
Үйрек пен күркетауықты бір жылдан артық пайдаланбайды. Керісінше, қаздың жұмыртқалауы жыл өткен сайын 3-4 жылға көтеріле береді, одан кейін төмендейді. Сондықтанда қазды үйірлерде 6 жылға дейін пайдаланады.
Құстарды табиғи жағдайда ұстағанда жұмыртқалауында мезгілдік байқалады. Үй құсының жабайы ата-тектерінде ерте көктемнен жазға дейін ғана жұмыртқалайды. Мекиенді құс қораларда микроклиматсыз жайып ұстаса, онда қыс айларында жұмыртқалауы тоқтап қалады.
Мекиеннің жұмыртқалығына құрық болу және түлеу факторлары да әсер етеді. Құрық болғанда құстың дауысы өзгереді, жұмыртқалауы тоқтайды. Құстардың әр түріне, тұқымына байланысты ол әр түрлі болады.
Жұмыртқа бағытындағы тауықтың бағытталған асылдандыру жұмыстарының арқасында құрық болуы жойылған және ол тұқым қуаламайды. Сондықтан да жұмыртқа бағытындағы мекиен құрық болмайтын тұқымдарға жатады.
Түлеу- құстың жұмыртқалылығын анықтайтын басты белгілердің бірі. Ол жұмыртқалауды тоқтатудан немесе төмендеуінен басталады. Көп қоректік заттар жаңа қауырсындардың өсуіне жұмсалады. Сондықтан түлеу кеш болған сайын мекиеннің жұмыртқалауы да жоғары болады. Жұмыртқалығы аз мекиен ерте түлейді және ұзаққа созылады, мысалы 3 айға дейін. Құстың азықтануының бұзылуынан, дұрыс күтіп-баптамаудан, жарықты дұрыс пайдаланбаудан да түлеу ерте басталуы мүмкін. Түлеу мерзімін қысқарту үшін азықтандыруды төмендетпей, жарық күнді қысқартады. Рацион құрамында органикалық күкірт және В витамин тобы бар азықтар мол болуы керек.
Азықтандыру деңгейін төмендету қауырсынның өсуін тежеп түлеудің ұзаққа созылуына әсер етеді. Күркетауық және мекиен жылына бір рет-қыркүйектен бастап түлейді. Үйрек пен қаз жылына екі рет-жазда және күзде түлейді. Жұмыртқалауға қоршаған ортаның да әсері бар. Әсіресе қорадағы ауа температурасы, ылғалдылығы және жарық күннің ұзақтылығы. Мысалы: ауа температурасы +38℃-та мекиендер суды көп ішеді, азықты аз жейді. Дем алысы төрт есеге жиілейді, денесінің температурасы 1,5℃-қа жоғарылайды, жұмыртқалауы тоқтайды. Төменгі темперетурада азықты көп қажет етеді, жұмыртқалығы төмендейді.
Ет өнімі. Күркетауық, суда жүзетін құстар үшін ет өнімі негізгі болып саналады. Ет бағытындағы балапандарды өсіру үшін 8-10 апта ғана уақыт кетеді. Құс етінің жоғары диеталық қасиеттері бар. Әр түрлі құстың етінің химиялық құрамы және калориясы бірдей емес (1.4.2-кесте).
(1.4.2-кесте). Құс етінің химиялық құрамы, (%)
Құстың түрлері
Су
Белок
Май
Күл
1 кг еттегі калория
Тауық
63,7
19,0
16,3
1,0
2240
Балапан
74,8
21,6
2,5
1,1
1198
Күркетауық
55,8
20,6
22,9
1,0
2910
Үйрек
59,1
18,3
19,0
1,3
3700
Қаз
46,7
16,3
36,2
0,8
4740
Құс етінің құрамында белок басқа малға қарағанда көп. Сиыр етінде-18,4; қой етінде-14,5; шошқа етінде-13,8%.
Құстың ет өнімі салмағымен, жетілгіштігімен, қауырсынның тез алмасуымен, еттің сапасымен бағаланады.
Барлық үй құсының ішінде тірі салмағы ауыры-күркетауық. Аталығы орташа-12-16 кг. Жұмыртқалаудың ең шегінде және түлеу кезінде құстың салмағы төмендейді, содан кейін қайта көтеріледі.
Етті балапандарды 70-80 күндік жасында салмағы 1,4-1,6 кг жеткенде сояды.
Үйрек балапандарын 50-55 күнде, қаз балапандарын 70-75 күнде, күркетауықты 100-120 күнге дейін бордақылайды.
II.Кәсіптік маңызбен өсірілетін құстардың негізгі топтары
2.1. Үйрек шаруашылығының негізгі қолтұқымдары.
Үйрек (лат.Anatidae) - шаруашылықта пайдалы құстардың бірі. Жұмыртқасы онша дәмді болмағанымен еті, қауырсыны мен мамығы шаруашылыққа көп пайда келтіреді. Үйрек қолтұқымдары пайдалану бағытына байланысты төмендегідей топтарға бөлінеді:
Үйрек қолтұқымдары
Ет беретін
жұмыртқа беретін
ет-жұмыртқа беретін
Ет бағытындағы тұқымдарға - пекин үйрегі, украин үйректері, мәскеудің ақ үйрегі жатады. Ет бағытында өсірілетін үйректердің салмағы өте жоғары. 50-60 күндік үйрек балапандарының салмағы 2-2,5 кг болады.
Жұмыртқа бағытында өсірілетін үйректердің салмағы өте аз болады, алайда жұмыртқалағыш деңгейі өте жоғары деңгейде болады. Индиялық бегуны жатады.
Ет-жұмыртқа бағытындағы үйрек тұқымдарына-хаки-кембелл үйректері жатады.
Пекин үйрегі - ең үздік етті тұқым. Еліміздің барлық аймақтарында кездеседі (2.1.1-сүрет). Қытайда шығарылған өте ірі үйрек. Бастары үлкен, жалпақ, маңдайы шығыңқы. Тұмсығы қызғылт-сары, сәл илмектеліп бітеді. Қауырсындарының түсі сарғылтым ақ, аяқтары мен тұмсығы қызғылт-сары болады. Қанаттары мен аяқтары қысқа келеді.
2.1. 1 - сүрет. Пекин үйрегі.
Тез жетілгіш, 50-55 күндік жасында салмағы 2,0-2,5 кг болады, жақсы жүн береді. Аталықтарының салмағы 3,5-4,0 кг, аналықтары - 3,0-3,5 кг болады. Жылына 90-120 дейін, салмағы 90 г болатын жұмыртқа табады. Жұмыртқаның қабығы ақ немесе ақшыл сары түсті. Балапан шығымы-75%. Ата-аналық үйірлерді жылына екі рет жаңартқанда, жылына бір аналыққа шаққанда жұмыртқаны 200-225 данаға өсіріп, инкубациялауға жұмыртқаны үздіксіз жыл бойы өндіруге болады. Бір үйректен жылына 60-80 балапан алуға болады. Бұл үйректер көнбіс, салқынға төзімді, әр түрлі ауруларға шалдықпайды.
Мәскеудің ақ үйрегі ТМД-да шығарылған үйрек тұқымдары (2.1.2-сүрет). Мәскеу облысында пекин үйректерімен хаки-кембелл үйректерін шағылыстыру арқылы алынған. Дене құрылысы жағынан пекин үйректеріне ұқсас. Қауырсыны жылтыр ақ түсті. Аналығының орташа салмағы-3,0-3,4 кг, аталығы-4,0 кг, жұмыртқалығы-115-130 дана, салмағы 90 г.100 жұмыртқаға дейінгі жұмыртқалағыш қасиетін екі жыл сақтайды. Балапандары тез өседі, 50-55 күнде 2,0-4 кг-ға жетеді. Сыртқы ортаға тез бейімделгіш.
2.1.2 - сүрет. Мәскеудің ақ үйрегі.
Украин үйректері - жергілікті қоңыр үйректерді басқа тұқымдарды қатыстырмай-ақ, асылдандыру нәтижесінде алынған (2.1.3-сүрет). Қауырсындарының түсі қоңыр және ақ келетін үйректер. Аталықтарының салмағы 3,3-3,5 кг, аналықтары 3,0-3,2 кг болады. Жылына орташа есеппен 100-120 жүмыртқа туады. Украиндық ақ үйректер жүмыртқалауы жылдан-жылға артып отырады яғни 225-қа дейін жұмыртқа туатыныда кездеседі.
2.1. 3 - сүрет. Украин үйректері.
Мускусты үйректер (Cairina moschata) - ет бағытында өсірілетін үйрек тұқымы (2.1.6-сүрет). 6-9 айлығында жұмыртқалай бастап, жылына әрқайсысы 70-80 г тартатын 60-120 жұмыртқа табады. Мекиендерінің тірідей салмағы-2,5-3 кг, әтештерінікі-4,5-5 кг. Денелері кең де ұзын. Қанаттары ұзын, жақсы ұшады. Қауырсыны қара, қара-ақ түстерге боялған. Басқа тұқымдармен шағылыстыру жолымен алынған будандары мулард көп аталады. Бұл үйректердің денесінде таза ет көп те, ал майы аз болады. Әбден бордақыласа тірідей салмағы-6-7 кг-ға жетіп, бауыры 350-550 г тартады.
2.1. 4 - сүрет. Мускусты үйрек (Cairina moschata).
Индиялық бегуны жұмыртқа бағытында өсірілетін үйрек тұқымы (2.1.4-сүрет). Бұл тұқым үнді селекционерлерінің көп жылдық еңбегі нәтижесінде алынған. Ресейге, сондай-ақ ТМД мемлекеттеріне 1926 жылы Англиядан алып келінген. Сол жылдары бұл үйрек экзотикалық құс болатын және де тек қана зоопарктарда өсірілген. Индиялық бегуны басқа үйректерден өзінің ерекше сыртқы көрінісімен ерекшеленеді. Денесі ұзын, аяқтары пингивиндердің аяқтары сияқты тік, басы кіші. Сыртқы көрінісіне байланысты олар қара, ақ, қоңыр түсті болып келеді.
2.1. 5 - сүрет. Индиялық бегуны.
Өнімділігі өте жоғары әсіресе жұмыртқалағыштығы, бір үйрек бір жылда 200 жұмыртқаға дейін табады. Жұмыртқаның салмағы 80 г. Индиялық бегуны жұмыртқа бағытында өсірілетін тұқым болғанымен олардың еті өте дәмді әрі сіңімді. Ересек үйректердің салмағы 2-2,2 кг.
Хаки-кембелл үйрегі - ет-жұмыртқа бағытында өсірілетін үйрек тұқымы (2.1.5-сүрет). XIX ғасырда Англияда шығарылған. Өз атауын денесінің түсі қоңыр болғандықтан және де бұл тұқымды алғаш тапқан селекционер ғалымдың фамилиясы Кэмпбелл болғандықтан осылай аталынған. Небәрі 2,5-3 кг болғанымен, жұмыртқалылығы өте жоғары, орташа есеппен-200 дана жұмыртқа береді. Жұмыртқа салмағы 60-100 г. Олар төзімді, тез жетілгіш, балапандарының сақталуы жақсы.
2.1. 6 - сүрет. Хаки-кембелл үйрегі.
Соңғы кезде үйрек етіне сұранысты төмендетіп отырған оның майлылығы. Балапандардың етінде-26-28%, ал сақа үйрек етінде 36-38% май болады. Ал қазіргі кездегі сұраныс бойынша майлылығы төмен, нәзік те дәмді ет өндіру қажет. Бұл мақсатта елімізде ысылдақ мускусты үйректер және олардың жергілікті тұқымдарымен шағылыстырылып шығарылған будандары-мулардтар өсіріледі.
2.2. Қаз шаруашылығының негізгі қолтұқымдары.
Қаз (лат.Anser) - үйрек тұқымдасына жататын құс. Қаздар жайылымды құстарға жатады. Олар негізінен бақшалық, өзендік, жайылымдық шөптермен қоректенеді. Қазіргі кезде шаруашылықтарда қаз өсіру тиімді. Қаз өсіруге ыңғайлы, үйреншікті тәртіпті қатаң сақтайтын құс. Сондықтан да оларды күнделікті бір тәртіпке үйретіп қойса, өздері соған дағдыланады. Ерекше бағып күтуды қажет етпейді. Ауа-райына төзімді, басқа үй құстарымен салыстырғанда жайылымда өте жақсы жайылатын құс. Сондықтанда жемді барынша үнемдеуге болады.
Басқа үй құстарымен салыстырғанда шаруашылықта өсіру мерзімі де ұзақ. Екінші және үшінші жылдары жұмыртқалағыштығы 15-20% ұлғаяды. Бірақ жалпы салған жұмыртқа саны аз. Таза етті бағыттағы құс. Басқа құспен салыстырғанда ұзақ жетіледі. Алғашқы жұмыртқасын 8-10 айында табады.
Холмогор қазы - отандық тұқымның ішіндегі ең ірісі, етінің сапасы өте жоғары (2.2.1-сүрет). Холмагор тұқымы жергілікті ақ қаздарды қытай қаздарымен будандастыру нәтижесінде алынған. Ол ірі кеуделі, арқасы жалпақ әрі тегіс, мойыны тұрқы ұзын, басы үлкен, тұмсығы мен аяғының түсі-сарғыш қызыл. Қауырсындарының түсі ақ және қоңыр болады. Тез жетіліп, тез семіреді. Аталығы 6 айлық жасынан жоғары жаста-7,0-7,5 кг, аналығы-6,0-6,5 кг, салмағы 180-220 г келетін 20-25 жұмыртқа туады. Балапандары 5-6 айлық жасында ересек қаздардың салмағына жетеді.
2.2. 1 - сүрет. Холмогор қазы.
Холмогор қаздарының белгілері-ірі салмағы және бордақылауға бейімділігі. Холмогор қазын басқа қаздармен будандастыру арқылы етті тұқымдар алады. Мысалы, сары қауырсынды владимер қазы. Холмогор қазын негізінен Ресейдің Воронеж, Курск және оларға көршілес облыстарында көп өсіреді.
Ірі қоңыр қаз - Ромен қаздарын тулуз қаздарымен шағылыстыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I. Құс шаруашылығы және құстардың биологиялық, шаруашылық ерекшеліктері 7
1.1. Құс шаруашылығы-мал шаруашылығының бір саласы ретінде 7
1.2. Құстардың биологиялық ерекшеліктері 9
1.3. Құстардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы 12
1.4. Ауылшаруашылық құстардың өнімділігі .. 14
II. Кәсіптік маңызбен өсірілетін құстардың негізгі топтары 18
2.1. Үйрек шаруашылығының негізгі қолтұқымдары 18
2.2. Қаз шаруашылығының негізгі қолтұқымдары 22
2.3. Декаративті құс шаруашылығы 25
2.4. Саят құс шаруашылығы 29
III.Тауық шаруашылығының негізгі қолтұқымдары және оларды өсіру технологиясын жетілдіру жолдары 32
3.1. Тауық шаруашылығының негізгі қолтұқымдары 32
3.2. Күркетауық шаруашылығы 46
3.3. Мысыр тауық шаруашылығы 48
3.4. Бөдене шаруашылығы 50
3.5. Түйеқұс шаруашылығы... 51
3.6. Құстарды өндіріп-өсіру технологиясы 53
3.7. Балапан шығару және оларды бағып - күту әдістері 56
Қорытынды 63
Пайдаланылған әдебиеттер 64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Асыранды құстарды қолға өсіруді құс шаруашылығы деп атайды. Құс шаруашылығы - мал шаруалығының жоғары сапалы мол өнім беретін ұтымды саласы. Қазіргі кезде үй құстарын өсіру кәсіптік негіз алып отыр. Өндірістік құс шаруашылығы нарық сұраныстарын жеңіл диетикалық тағамдармен қамтамасыз етуге өзінің сүбелі үлесін қосатын, аграрлық кешеннің әрі үдемелі, әрі жедел өзгеріп, тез дамитын саласы болып табылады. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев 2012 жылы 14 желтоқсанда жолдаған Қазақстан-2050 стратегиясы Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына жолдауында ауыл шаруашылығын жаңғырту, ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеуде және саудада қожалықтар мен шағын және орта бизнесті дамыту қажеттілігін атап өтті. Соның нәтижесінде мемлекетіміз қазіргі таңда жеке кәсіпкерлікке үлкен көңіл аударуда, нәтижесінде құс шаруашылығы қарқынды дамып жатыр. Өйткені құс шаруашылығы, оның ішінде әсіресе тауық шаруашылығы мал шаруашылығына, ауыл шаруашылығына қарағанда өте тиімді әрі табысты сала болып табылады. Құс басқа мал сияқты жайылымды, аумақты азықтарды қажетсінбейді. Соған байланысты бүгінгі күні құс еті мен жұмыртқасының елеулі бөлігі жеке шаруашылықта өндіріліп отыр. Бұл еліміздің азық-түлік қорын толықтыруға елеулі септігін тигізуде. Өйткені, медициналық нормалар бойынша адамның жылдық қоректену рационындағы ет пен ет өнімдерінің белгілі бөлігі құс етімен және де белогында тіршілікке қажетті барлық аминқышқылдары толық жиналған құс жұмыртқасымен толықтырылуы қажет. Құстың көбейіп өсіп-жетілу қабілеттілігі де малдыкінен анағұрлым жоғары, ал өндірілген өнім бірлігіне жұмсайтын азық мөлшері әлдеқайда төмен. Шаруашылықта құс өсірудің шығынын азайтып, тиімділігін арттыру үшін оларды азықтандыруды түрлі дән, асхана, бақша қалдықтарын толық пайдалануға болады. Ауыл маңындағы басқа малды жаюға келмейтін көлшіктердің, бұлақтардың жағалауын пайдаланып, құс өнімін неғұрлым арзандатуға болады. Құстың дәмді де шипалы еті немесе жұмыртқасымен қоса олардан өте жеңіл де жылы қауырсын, ал қалдықтарынан топыраққа өте құнды органикалық тыңайтқыш алынатынын ескерсек-үй құстарын шаруашылықта өсіру өте қажетті де пайдалы екенін көзіміз әбден жетеді. Сонымен қатар оларды өсіретін қораны да жеңіл, қолда бар құрылыс материалдарынан тез арада тұрғызуға, басқа малдыкіндей жыл маусымына қарамай құс өнімін жылдық барлық мерзімінде біркелкі өндіруге болады. Баяғида құс өнімдері шеттен келтірілген болса, қазіргі таңда өзіміздің мемлекетімізде өндірілуде. Қазіргі таңда ауылдық жерде тұратын әрбір отбасыда құс өсіруге мүмкіндік бар.
Келешекте жұмыртқа және құс етін өндіру технологияларын жетілдіруді көздейді. Бұл жағдайдағы негізгі мақсат және міндет, бүкіл шығынды барынша азайту болып табылады
Алға қойылған мақсатқа жету үшін, ең алдымен мынандай мәселелерді шешу қажет: бірнеше бағыттағы құс шаруашылықтары мен фермаларын мамандандыру, шаруашылықтарды пайдалы технологияға ауыстыруды, құсты инфекциядан қорғауды қамтамасыз ететін қажет құрал -- жабдықтары бар құсханалардың жаңа түрін салу, құсты және құс клеткаларын пайдалану мерзімін ұзартатын клеткалық батареяның ыңғайлы конструкциясын жасау, құсты клеткалық батареяда ұстағандағы сұрыптау және өңдіру жұмыстарын ұйымдастыру. Сонымен қатар, көліктің және басқару міндеттерін орындайтын машиналардың технологиялық жүйесі жасалынады, автоматтандырылған басқару бағдарламасымен жабдықталған құс фабрикаларын құру мәселесі шешіледі. Бұл салалық автоматтың басқару жүйесін дайындап, оны өндіріске енгізудегі ең басты талап.
Келешекте құс шаруашылығының үдемелі дамуы, өте жоғары мамандандырылған әрі шағылыстырғанда мол өнімді будан алынатын құс тұқымдары мен тізбектері болса ғана үдемелі дамытуға болады.
Осы мақсатта құс шаруашылығы жоғарғы деңгейде дамиды деген сенімдемін.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: жұмыстың басты мақсаты, құс шаруашылығының көптүрлілігіне, құс шаруашылығының ішінде қазіргі таңда мемлекетіміз көп көңіл аударып жатқан тауық шаруашылығына сипаттама беру, тауықтарды өсіру технологиясын жетілдіру жолдарын қарастыру.
Міндеті:
─ құс шаруашылығының салаларына жалпы сипаттама беру;
─ Қазақстандағы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру және қайта өңдеу салалары жағдайына талдау жасау;
─ кәсіптік маңызбен өсірілетін құстардың негізгі топтарын анықтау;
─ тауықтарды өсіру технологиясын жетілдіру жолдарын айқындау:
Тақырыптың практикалық маңызы:
Құс шаруашылығының көптүрлілігі, әсіресе кәсіптік маңызбен өсіретін құстардың, тауық шаруашылықтарының тұрмыстық, азықтық, шаруашылық қажеттілігін анықтау, оларды өсіру технологиясын жетілдіру жолдарын қарастыру өте ауқымды, маңызды іс болып табылады.
Дипломдық жұмыс осы аталған мәселелердің жан-жақты зерттелуіне үлес қоспақ.
Менің ғылыми зерттеу жұмысымның практикалық маңызы өте зор. Себебі, құс шаруашылығының көптүрлілігін, тауық шаруашылығының негізгі қолтұқымдарын зерттей келе көптеген маңызды мағлуматтарға қанықтым.
Биология саласында игерген теориялық білімді тәжірибе жүзінде шыңдауыма мүмкіндік туды. Ғылыми зерттеу жұмысымның биология саласының мамандарына ғана емес, жалпы көпшілікке тигізер септігі көп.
Ғылыми ізденіс барысында төмендегі ұсыныстарды енгізгенді жөн көрдім:
─ құстың күнделікті тіршілігіне қажет жем мөлшерін барынша азайтып, құстардан адамға қажет өнімдер алуға пайдалану;
─ шеттен келтірілетін құс өнімдерінің көлемін азайтып, ол өнімдерді өзіміздің елімізде өндіруді дамыту;
─ ауыл маңындағы басқа малды жаюға келмейтін көлшіктердің, бұлақтардың жағалауын пайдаланып, құс өнімін неғұрлым арзандату;
─ құс еті жеңіл әрі дәмді, оның құрамында адам ағзасына қажетті нәруыз, витаминдер, химиялық элементтер көптеп кездеседі. Сондықтан құс өсіруге мүмкіндігі бар әрбір отбасы құс шаруашылығымен айналысуы қажет.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсаты, міндеттері, теориялық және практикалық мәні, құрылымы баяндалды.
Құс шаруашылығы және құстардың биологиялық, шаруашылық ерекшеліктері атты бірінші тарауда құс шаруашылығына сипаттама беріліп, құс шаруашылығы мал шаруашылығының бір саласы ретінде алатын орны анықталды. Сондай-ақ құстардың биологиялық, шаруашылық ерекшеліктері, ауылшаруашылық құстардың өнімділігі, өсімталдылығы, тез жетілгіштігі жан-жақты мазмұндалды, құстардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызына сипаттама беріледі.
Кәсіптік маңызбен өсірілетін құстардың негізгі топтары атты екінші тарауда кәсіптік маңызбен өсірілетін құстардың негізгі топтары, олардың қолтұқымдары жеке-жеке топ бойынша қарастырылды. Негізінен үйрек шаруашылығы, қаз, декаративті, саят құс шаруашылығы туралы мағлұматтар көрсетілді.
Тауық шаруашылығының негізгі қолтұқымдары және оларды өсіру технологиясын жетілдіру жолдары деп аталатын бұл тарауда тауық шаруашылығының негізгі қолтұқымдары, тауық шаруашылығының ішіндегі күркетауық, мысыр тауығы, бөдене, түйеқұс шаруашылығы, құсты өндіріп-өсіру технологиясы, балапандарды бағып-күту әдістері көрсетілді.
Қорытындыда зерттеудің нақты тұжырымдары мен ғылыми зерттеу жұмысын жүргізу нәтижесінен туындаған ұсыныстар берілді.
Пайдаланған әдебиеттер тізімінде дипломдық жұмысты жазу барысында құс шаруашылығына арналған арнайы ғылыми зерттеулер мен қосымша әдебиеттер, энциклопедиялық түсініктемелер пайдаланылды.
I. Құс шаруашылығы және құстардың биологиялық, шаруашылық ерекшеліктері.
1.1. Құс шаруашылығы-мал шаруашылығының бір саласы ретінде.
Мал шаруашылығы-ауыл шаруашылық өндірісінің маңызды саласы. Оның міндеті-Республика халқын азық-түлікпен қамтамасыз ету, тоқыма, былғары, аң терісі, парфюмерия және басқа да кейбір өнеркәсіп салаларының шикізатқа деген қажетін өтеу. Адамның әр түрлі қажетін өтеу үшін сойылған малдың ішек-қарны, қаны, сүйек-саяғы, мүйізі, т.б. пайдаланылады. Мәселен, сойылған малдың қарнынан пепсин және қарын сөлін алып, ал ішкі секреция бездерінен (қалқанша без, гипофиз, ұйқы безі) адамға және малға қажетті гармоны бар әр түрлі емдік препараттар алады; қаннан-гематоген, гемакрин және басқа да емдік дәрілер, мұнымен қатар казеин желімі, малазықтық қан ұны, сүйектен малазықтық сүйек ұны дайындалады. Мал шаруашылығы өнімдерін белгіленген дәрежеде көбейту үшін бүкіл ауыл шаруашылығын қарқынды түрде дамыту қажет.
Президент кезекті Жолдауында дамудың жаңа кезеңі ел агроөнеркәсіп кешенінің алдында бірқатар жаңа, аса маңызды міндеттер қойып отыр. Қазіргі уақытта Қазақстан аграрлық секторды дамытуда айтарлықтай нәтижелерге жетті. Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары орындалуда. Алдыңғы қатарлы технологияларды кең көлемде қолдануға, малдың тұқымдық сапасын арттыру және басқа да өндіріс мәдениетін көтеруге бағытталған іс-шаралармен қамтамасыз етіледі.
Мал шаруашылығында оң өзгерістер байқалады. Құстар мен мал түрлерінің саны мен өнімділіктері артуда. Тұқым құрамын жақсартуға байланысты асылдандыру шаруашылық саны 500-ге жетті. Малдың тұқымдық құрамын жақсарту мақсатында Қазіргі заманға сай құрал-жабдықтары мен жоғары өнімді шетелде селекцияланған малы бар ірі-тауарлы сүт өндіру кешендерін құру жобасын жүзеге асыру үшін Қазақстанға жоғары өнімді сүтті мал әкелінді. Мынадай ірі жобаларды дамыған инфрақұрылымы бар бордақылау алаңдарын; қуаты 110 мың тонна сүт, 220 мың тонна сүт өнімдері мегафирмасын, т.б. ұйымдастыру жүзеге асыру белгіленді.
Шаруашылықты қарқынды түрде дамыту-біріншіден әр гектар жерден өнімді көп алу, екіншіден механизация мен химияны қолдана отырып еңбек өнімділігін арттыру, өнімнің өзіндік құнын кеміту. Мал шаруашылығын қарқынды дамытудағы басты міндет-мал мен құсты жақсы азықтандыруды ұйымдастырып, оларды бордақылау мен жайып семіртудің ең прогрестік әдістерін қолданып, мал мен құстың тұқымын жақсарту, мал шаруашылығы өнімдерін көп өндіру үшін мал басын көбейту.
Елімізде азық-түлік мәселесін ойдағыдай шешу тұрғысында жеке шаруашылықтардың қосар үлесі мол. Қазіргі кезде жалпы ауыл шаруашылығы өнімдерінің төрттен бір бөлігі, соның ішінде мал шаруашылығы өнімдерінің үштен бір бөлігі осы жеке шаруашылықтардан өндіріледі. Жеке шаруашылықты өркендетуге мемлекет өз тарапынан зор қамқорлық жасауда. Осынау қамқорлықтың арқасында ауылдық жерде тұратын жұмысшылар мен қызметкерлердің 81%-ының жеке шаруа қожалықтары бар.
Соған байланысты жеке шаруашылық иелері етке деген қажеттіліктің 82%-ын, жұмыртқаға деген қажеттіліктің 97%-ын, картопқа деген қажеттіліктің 95%-ын, көкеніске деген қажеттіліктің 75%-ын өтейді.
Шаруашылығынан өндірілген өніммен өз қажетін толық өтеген соң, артылғанын мемлекетке өткізуге немесе базарға апарып сатуға толық хақылы. Жеке шаруашылықты мал, құс, сөйтіп аса сапалы, бағалы өнім өндіру үшін оларды күтіп-бағу және азықтандыру ерекшеліктерін, сұрыптау, іріктеу жағдайларын жақсы білген жан ғана табысқа жетеді.
Қазақстандағы ауыл шарашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу салаларының жағдайы.
Әрбір мемлекет өзінің нақты эканомикалық даму кезеңінде өсу нүктесі бола алатын саланы анықтайды. Қазақстан-2050 стратегиясында көрсетілген осындай салалардың бірі-тамақ өнеркәсібі. Оның даму деңгейі елдің азық-түлік қауіпсіздігінің индикаторлары болып саналады.
Отандық тамақ өнеркәсібінің табиғи шикізат түрлерінен дайындалған жоғары сапалы өнімдер өндіруде үлкен тәжірибесі бар. Нарықтық экономика жағдайында тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі мен сапасынан басқа, олардың бағасына халықтың төмен табысты категорияларының қолы жетуінің маңызы айрықша. Отандық азық-түліктің көпшілігі сапасы жағынан шетелдік өнімдерден кем түспейді, бірақ оларға туындап отырған сұраныс олардың бағасы бойынша бәсекеге қабілетсіздігінен тежеліп отыр.
Тамақ өнеркәсібіне қажетті өнім жеткізетін ауыл шаруашылығы тауар өндірушілердің саудаласу мүмкіндіктері мен қабілеттері төмен, өздерінің талаптарын орындата алмайды. Тұтынушылардың тамақ өнімдерін өндірушілерге әсері де олардың төлем қабілетінің төмендігімен шектелген.
Өнімдерінің өзіндік құнын төмендетуге кәсіпорындардың өздерінің өндіріс шығындарын төмендетуге іс-әрекеттерімен де және табиғи монополистердің тарифтерін реттеу бойынша мемлекет қабылдайтын шараларымен де жағдай туғызулары керек.
Қандай да бір салада кластер қалыптастырудың ұлттық экономика үшін стратегиялық мәні бар, өйткені кластер ішкі өсуге қозғау салады, негізгі буын ретінде барлық тізбекті алға тартады. Міне, сондықтан да тамақ кластерін қалыптастыру саланың бәсекеге қабілетті болуына негіз болады. Тамақ өнеркәсібін дамыту кластерлік немесе кешенді көзқарасқа негізделуі тиіс.
Қазақстанда тамақ кластерін дамыту үшін мынадай нақты алғышарттар бар: шикізат базасының болуы, яғни өсімдік және мал шаруашылығы өнімдерін жеткізіп беретін ауыл шаруашылығы саласы қайта өңдеу кәсіпорындарының өндірістік қуаты.
Ауыл шаруашылығы мен өнімді қайта өңдеу салаларының жағдайы соңғы жылдары оң беталыстармен және өндірістің әрі қарай өсуі үшін елеулі әлеуетімен сипатталады. Соңғы уақыттарда мал шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру көлемі өсіп отыр. Бұл өсу мал басының көбеюі мен өнімділігінің артуынан көрініс тапқан. Дегенмен, малдың жалпы өнімділігі әлі де төмен, ол мал тұқымын асылдандыру ісінің және азықтандыру деңгейінің жеткіліксіз дамуына байланысты. Дегенмен, бұл саладағы жағдай біртіндеп оңалып келеді.
1.2. Құстардың биологиялық ерекшеліктері.
Құстардың ерекшеліктеріне үлкен өсімталдылығы, тез жетілгіштігі, дене темперетурасының жоғарлығы, эмбрионның ана денесінен сыртта дамуы жатады.
Сұрыптау, жұптау нәтижесінде қазіргі жұмыртқа бағытындағы тауықтар жылына 260, одан да көп жұмыртқа береді. Сөйтіп бір мекиеннен жылына 120 балапан алуға болады.
Тез жетілгіштігіне келетін болсақ, мекиен 5 айлық жасында, кейде одан да ерте жұмыртқалай бастайды. Құстың үлкен өсімталдылығы және тез жетілгіштігі шаруашылықтың экономикалық тиімділігін анықтайды.
Конституция (дене бітімі). П.Н.Кулешовтың жіктелімі бойынша жалпы құс дене бітімі дөрекі, нәзік берік және балбыр-босаң түзіліске бөлінеді. Осы жіктелімді пайдалана отырып ауылшаруашылық құстарының үш тип конститутциясы бар: Нағыз тығыз, нәзік балбыр-босаң және аралық тип.
Нәзік тығыз конституция-жұмыртқа бағытындағы құста кездеседі (орыстың ақ тауығы, ақ леггорнда онша дамымаған, мускулатора, терісі жұқа, нәзік)
Нәзік босаң конститутция-ет бағытында құста кездеседі (корниш, мәскеудің ақ күркетауықтары, пекин үйрегі, тулуз, қола түсті кең кеуделі куркетауық тұқымдары жатады).
Сүйектері жеткіліксіз берік, ет тіндері өте жақсы жетілген, терісі қалың, қозғалмалы, қауырсындары жұмсақ үлпілдеген, жақсы семіріп бордақыланады.
Аралық типіне ет-жұмыртқа бағытындағы құстар жатады.
Сонымен, құстардың беретін өнімімен конститутция арасында байланыс бар. Сондықтан да асылдандыру жұмыстарында тек өнімдерін бағалап қана қоймай оның конститутциясына көңіл бөлген жөн.
Экстерьер (сырт пішіні). Сырт пішініне қарап құстардың өнімдік немесе басқа шаруашылыққа пайдалы қасиеттерін анықтауға болады. Мысалы: тірі салмақпен берген жұмыртқа арасында тура байланыс бар. Кильдің ұзындығы мен жұмыртқалауында байланыс бар. Килі ұзын болса, жұмыртқалауы аз болады. Қауырсын түстері де басқа белгілерімен бірге қай тұқымға жататындығын білдіреді. Экстерьер арқылы бағалау құстардың негізгі көзі болып табылады.
Кейбір сыртқы пішімдік белгілер жыл маусымына байланысты азықтандырып күту жағдайының деңгейіне, сондай-ақ оның физиологиялық жағдайына байланысты өзгеріп отырады. Көбею мүшелерінің қызметіне байланысты сыртқы пішімдік белгілер анағұрлым елеулі өзгереді. Мысалы, жұмыртқалау кезінде ұрғашы құстың салмағы мен аналық безінің ұрық жолының, ас қорыту жүйесі мүшелерінің көлемі едәуір ұлғаяды. Сондықтан жеделдете жұмыртқалайтын тауықтың қарны жүмсақтау келеді, лондык сүйектерінің ұштары қозғалып тұрады, сондай-ақ киль мен лондық сүйектердің аралығындағы қашықтық та ұзара түседі (1.2. 1-сүрет және 1.2. 2-суреттер). Жұмыртқалайтын мекиен мен үйректің лондық сүйектерінің ара кашыктылығы шамамен 3-4 еліге (5см), күрке тауық пен қазда бес еліге (9см) тең болады. Жұмыртқалайтын құстың лондық сүйектерінің үштары жақындасып, 1-2 саусаққа (2- Зсм ) ұштасады.
1.2.1 - сүрет. Құс төсі мен шат сүйек шеттерінің ара қашықтықтары: а,б-туатын тауықтарда, в,г-тумайтын тауықтарда.
1.2. 2 - сүрет. Шат сүйек шетінің ара қашықтықтары: а,б- туатын тауықтарда, в,г-тумайтын тауықтарда.
Құстардың төмендегідей денесінің өлшемдері болады:
1. Басы - кекілі,тұмсығы, көзі, құлағы, құлақ сырғалығы
2. Мойны - шоқтық, тамағы, мойынның жоғарғы жағы, жал.
3. Кеудесі - төсі, арқасы, белдемесі, қанаты, құйрығы.
4. Аяқтары - саны, сирағы, табан сүйектері, саусақтары.
Бастың әр түрлі өлшемдері - ұзындығы, кеңдігі мен тереңдігі әр түрлі болуы мүмкін. Ол құс күрылысының жалпы түріне сәйкес келуі тиіс. Формасы мен өлшемдері бойынша айдар аталмыш тұқымға тән болуы тиіс (1.2.3-сүрет). Оның түрі табақ білдік тәрізді және басқадай формада болуы мүмкін. Табақ тәрізді айдардың формасы пластинка секілді, әтештер мен жақсы мекиендердің айдары қызыл түсті болады. Жұмыртқаны көп беретін мекиеннің айдары жығылып жатады, ал жақсы жетілген әтештің айдары тік тұрады. Білік тәрізді айдар формасы жөнінен жоғарғы бөлігі сәл-пәл дөңестеу келген жалпақтау қызыл түсті білік іспетті болады.
1.2. 3 - сүрет. Әтешпен тауық айдарының пішіні: г-бұршақ қынды, д-райхан гүлі тәрізді, е-білік тәрізді.
Құстың мойны кысқа да, ұзын да, жуан да, жіңішке де болуы мүмкін. Тауықтарға қарағанда суда жүзетін құстардың мойны ұзын келеді. Жұмыртқалайтын тұқымның мойны етті тұқымға қарағанда анағүрлым жіңішке де ұзын келеді.
Етті тұқымның көкірегі жұмыртқа беретін тұқымға қарағанда әлдеқайда жақсы дамыған. Етті тұқымға кең апайтөс, тік төс, күшті дамыған төс бұлшық еттері тән болады; жұмыртқалайтын тұқымның төсі шағын келеді. Барлық тұқымды құстардың жауырыны мен өнімділік бағыттары тік және тегіс болуы тиіс. Әр түрлі құстардың жауырынның ұзындығы мен кеңдігі бірдей болмайды. Жұмыртқа беретін тұқымдікі жіңішке, етті тұқымдікі кеңдеу. Жауырыны ширақ болуы тиіс. Қанаттардың ұзындығы мен орналасуы тұқымдық ерекшеліктері болып табылады. Жұмыртқа беретін тұқымды тауықтың құйрығы етті немесе етті-жұмыртқалы тұқымды тауық құйрығынан ұзын келеді. Суда жүзетін құстың құйрығы біршама қысқа қазда бұрым болмайды, ата үйректің бұрымы жетілмеген (шамалы ғана бұйрасы болады).
Барлық құстың аяқтары ширақ және тік болуы тиіс. Табан сүйектері жалаңаш немесе қауырсынды болады, әдетте оның түсі тұмсығының түсіндей болады. Әтештің табан сүйектерінің төменгі бөлігінде өскен сүйегі-тепкісі бар. Қаз бен үйрек саусақтарының аралығында жарғағы болады.
Табан сүйектері мен тұмсығы сарғайған кейбір тауық тұқымының жеделдете жұмыртқалайтындығы жайында айтуға болады. Өйткені жұмыртқа салу процесінде құс денесіндегі пигмент жұмыртқаның сары уызына ауысып, құстың терісі пигментсізденеді. Әуелі қатпаршақтың, көздің айналасы, содан соң тұмсығы мен табан сүйектерінің бояуы айқыңдала түседі. Дененің жоғарыда көрсетілген бөліктерін барлай отырып, жұмыртқалау ұзақтығы мен жеделдігін анықтайды. Жұмыртқа салу аяқталғаннан кейін терінің пигменттенуі қалпына келеді. Айдарына қарап, тауықтың жұмыртқалау қарқындылығын сол мезетте анықтауға болады. Жұмыртқа салар алдында жеделдете жүмыртқалайтын тауықтың айдары үлкейіп, айқын қызарып, жүмсара түседі, ал жұмыртқалауы бәсеңдеген сайын ол сүреңсізденіп, тырысып, қарайып кетеді.
Экстерьерді бағалау кезінде кез - келген тұқымға тән сыртқы бүкіл белгілері, сондай-ақ дене құрылысының тегіне және құстың физиологиялық жағдайына байланысты белгілер кешені ескеріледі. Жұмыртқа беретін тұқымды тауықтар біршама кішкене келеді, кеудесі ұзынша, басында үлкен айдары, сырғалары бар. Мойыны жіңішке, ұзындау, жауырыны ұзындау, іші көлемді болады. Жүні тығыз, жарқырап тұрады, етті немесе етті-жұмыртқа тұқымға карағанда құйрығы анағұрлым ұзындау. Жұмыртқалайтын тұқымды құстың сүйегі нәзік, терісі тығыз, әрі нәзік болады.
Етті тұқымды құс тірідей үлкен салмақтылығымен, комақты басымен, терең де кең кеудесімен, томпақ та тым керілген төсімен, кең, бірақ салыстырмалы турде қысқа жауырынымен, алшаң орналасқан аяктарымен, аяқтың табан сүйектерімен, мамық та, борпылдақ қауырсындарымен, қысқа құйрығымен ерекше көзге түседі.
Етті жұмыртқа тұқымды құстың басы орташа шамада, тұмсығы қысқа, көздері үлкен әрі томпақ, айдары орташа, сүйектері нығыз, бірақ көлемі шағын, аяқтары тік, біршама толықтау алшақ орналасқан, мамық жүні тығыз немесе шамалы борпылдақ келеді.
1.3. Құстардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы.
Табиғатта да, адам өмірінде де құстардың мәні өте зор. Құстар әуезді әсем сайрағыштығымен, сымбатты да, алуан түрлі сыртқы көрінісімен, ормандарды, тынымбақтарды, шалғындарды және суқоймаларды жандандырып, табиғаттың сәнін келтіру арқылы адамдарды эстетикалық ләззатқа бөлейді. Шағын денелі құстар бунақденелі жәндіктерді жеп, ал жыртқыш құстар кемірушілерді құртып, олардың табиғаттағы таралу мөлшерін реттейді. Көптеген құстар өсімдікпен қоректеніп, олардың жемістерін, тұқымдарын таратады. Өлексемен қоректенетін құстар табиғат тазалығын сақтауға үлес қосады. Тропиктік аймақта шірнемен қоректену арқылы өсімдіктерді тозаңдандыратын да құстар бар. Құстар -- тірі ағзалардың қоректік тізбегіндегі негізгі буын, өйткені оларды басқа жануарлар қорегіне пайдаланады.
Адам құстарды спорттық және әр түрлі мақсатта аулайды. Көптеген құстар өздері қоректеніп, балапандарын жемдеу арқылы бунақденелі жәндіктерді, ауыл шаруашылығына зиянкес жәндіктерді жояды. Жыртқыш құстар кемірушілермен қоректеніп, әр түрлі аурулардың (оба, сарыауру және т. б.) таралуын тежейді. Кейбір жыртқыш құстар (бүркіт, қаршыға, күйкентай, жағалтай және т. б.) саятшылыққа пайдаланылады. Қауырсыны (үкі) және мамығы (гага) үшін ауланатын да құстар бар. Тіпті құстардың саңғырығы да пайдаға асырылады -- тыңайтқыш ретінде пайдаланылады. Құстардың көптеген түрі қолға үйретіліп, жаңа қолтұқымдар шығарылуда.
Ет, жұмыртқа, мамық алу, байланыс мақсатына, әсемдік үшін құстардың жаңа тұқымдарын шығарады. Жабайы құстардың -- ауыл, орман, балық шаруашылығында, аң аулау кәсібінде және денсаулық сақтауда зор маңызы бар. Құстардың экономикалық маңызы өте күрделі, оны механикалық шеше салатын мәселе емес. Бір түрге жататын құстың өзі бір жағдайда пайдалы болса, екінші бір жағдайда зиянды болып саналады. Шаруашылықтың бір түріне пайдалы болған құс, шаруашылықтың екінші саласына зиянын тигізуі мүмкін. Көпшілік кұстар егін, бау-бақша, тоғайлы және далалы жердегі өсімдіктердің зиянкестері -- омыртқасыз организмдерді қырып, пайдасын тигізеді. Орман зиянкестерімен қоректенетін құстарға: сары шымшық, шыбын қаққыштар, түрлі сары шымшықтар, қызыл құйрықтар, көкектер, жағалтайлар, ешкіемерлер, тоқылдақтар, кішкене торғайлар, жорға торғайлар т. б. жатады. Дала мен шабындық жерлердегі зиянкестермен қоректенетін құстарға кәдімгі қара торғай, түрлі қаратамақ торғай, боз торғайлар, ақсарылар, көк қарғалар, айдарлы көкектер, кәдімгі және дала бөктергісі, қырғилар, ақ тұмсық қарғалар, ұзақтар, кейбір жерлерде шағалалар т. б. жатады.
Күлгін қара торғай (Раstоr rоsеus) Орта Азияға, Қазақстанға, Кавказда Төменгі Еділде тараған. Кейбір жылдары Украинада да болады. Ересегі бір тәулікте көптеген жүз насекомдарды жояды. Р. Н. Мекленбурцевтің мәліметі бойынша, Орта Азиядағы қара торғайдың әрбір үйірі, ұялаған кезінде (бір айда) 100 мыңдай шегірткелерді құртады. Сонымен қатар жас балапандары жүзім мен шиені жеп зиянын тигізеді. Совет одағының биогеографы, эколог, зоолог ғалым А. Н. Формозов Қазақстанда дала бөктергісінің шегірткелерді жейтінін бақылаған. Оның айтуынша, безгелдек (Місrоtіs tеtrах) таңертеңгі уақытта 250 шегірткені жегенін байқаған. Батыс Сибирьде және Қазақстанда мыңдаған шағалалар, үйректер, қызғыштар және ақ тұмсық қара қарғалар далалық жерлерге шығып, шегірткелермен қоректенеді.
Самырсын құстар (Nuсіfrаgа саrуосаtасtеs) самырсын ағаштарының көптеген жаңғақтарын жеп, өндірістік маңызы бар жаңғақтың қорын кемітеді. Сонымен қатар бұл құстар көптеген самырсын жаңғақтарын мүктердің арасына, топыраққа апарып көміп, самырсын ағашының тұқымының тарауына себепші болады.
Құстар ұсақ кемірушілерді жеп, ауыл шаруашылығына үлкен пайда келтіреді. Көптеген күндізгі жыртқыш құстар және жапалақтар көпшілігінде ұсақ кемірушілермен қоректеніп, оларды қырады. Ұсақ кемірушілермен қоректенетін құстарға кәдімгі жамансары (Вutео butео), қорған жамансарысы (Вutео fоrах), қыстақ жамансарысы (Аrсһіbutео lаgорus), құладындар (батпақ жердің құладынынан басқалары), қорган бүркіті (Аquіlа һеlаіса), дала бүркіті (А. pіраlеpsіs), кәдімгі бөктергі, дала бөктергігі, күйкентайлар, ителгілер, батпақты жердің жапалағы және құлақты жапалақ жатады.
Кемірушілер аз болған жылы, бұлардың бірқатары насекомдармен, рептилилермен, құстармен қоректенеді. Кемірушілер көбейіп кеткен жылы ұсақ кемірушілермен тек қана жыртқыш құстар емес, құзғын, сауысқан, құтандар, дегелектер де қоректенеді. Олар кемірушілер көбейіп кеткен жерге топтанып ұшып барып, қырады.
Құстардың зиянды жануарларды құртып, адамның шаруашылық әрекетіне пайда келтіретін фактыларды көптеп келтіруге болады. Сондықтан құстарды қорғау және егістік бау-бақшалы жерлерге тарту үшін қолдан жасанды ұялар салу, ағаштарды көбірек егу керек. Бұл жұмысты бүкіл еліміздегі мектеп оқушылары, студенттері жүзеге асырып, халық шаруашылығына үлкен пайда тигізіп отыр.
1.4. Ауылшаруашылық құстардың өнімділігі.
Құстың өнімділігі құстың түріне, тұқымына, жынысына, жасына, сондай -ақ азықтандыру мен күтім жағдайларына, сақа құстарды пайдалану және балапан өсіруді жеделдетуге байланысты.
Құстардың өнімділігін арттыру үшін төмендегідей шараларды жүзеге асырады:
1. Мамандандырылған құс фабрикаларында тек өніміне байланысты құстарды өсіреді, жұмыртқа бағытындағы шаруашылықтарда-жұмыртқа бағытындағы немесе олардың будандары мен гибридтерін, ал ет бағытындағы етті тұқымдарды өсіреді.
2. Ет бағытындағы барлық шаруашылықтарда ет өндіру үшін жоғары өнімді түрлерді шағылыстырып алынған будан шөжелерді өсіреді. Тауық және қаз балапандары 70-80 күнге, үйректі 50-55 күн және күркетауық балапанын 120 күнге дейін өсіреді.
3. Құстарды үздіксіз толық қоректілі азықтармен азықтандырады.
4. Өсірудің мөлшерлі жағдайларын жасайды, микроклимат, жарық, т.б. жағдай жасайды.
5. Құстардың жаңадан тұқымын, түрлерді одан әрі жетілдіру үшін үздіксіз селекциялы асылдандыру жұмыстарын жүргізеді.
Қазіргі уақытта жұмыртқа, ет, ет-жұмыртқа бағытындағы тұқымдар бар.
Түрлерді шағылыстыру арқылы түраралық бір тұқымдың немесе түраралық тұқымаралық гибридтер алады. Жұмыртқа өндіретін құс фабрикаларында көбінесе түраралық гибридтер пайдаланады.
Кейде жұмыртқалы түрлерді ет-жұмыртқа бағытындағы түрлерімен шағылыстырып, тұқымаралық гибридтер алады (род-айланд).
Балапандарын етке өсіру үшін ет бағытындағы тауықтың түрлерімен шағылыстырады. Бұл тұқымдардың жұмыртқалауы төмен, бірақ шағылыстырғанда тез жетілгіш етті балапандар алады.
Жұмыртқа өнімі. Жұмыртқа-құстардың ең бағалы өнімі. Жұмыртқа құрамында барлық қоректік заттар болады: белоктар, майлар, витаминдер, минерал заттар т.б (1.4.1-кесте).
(1.4.1-кесте). Жұмыртқаның химиялық құрамы, (%)
Құстардың түрі
Су
Белок
Май
Көміртек
Күл
100 г
жұмыртқа калориясы
Тауықтар
73,7
12,6
12,0
0,7
1,1
158
Күркетауық
72,6
13,1
11,8
1,2
0,8
165
Үйрек
70,8
12,8
15,0
0,3
1,1
184
Қаз
70,4
13,9
13,3
1,3
1,1
180
Мысыр тауығы
72,8
13,5
12,0
0,3
0,9
_
Азықтандыруға байланысты жұмыртқаның химиялық құрамы біршама өзгереді, көбінесе витаминдер өзгереді. Бір түрдегі әр түрлі тұқымдағы құстың жұмыртқасының салмағы да әр түрлі болады. Жас тауықтың жұмыртқа салмағы аз, ересегінде көп. Бағытталған селекция арқылы жұмыртқалы мекиеннің салмағы ауыр түрлерін шығаруға болады. Мысалы: леггорн тұқымының катман түрінің жұмыртқасының салмағы-61 г.
Жұмыртқа өнімінің байланыстылығы. Жұмыртқа салмағы-ерекше көрсеткіш. Себебі, ірі жұмыртқалайтын мекиен шаруашылыққа қосымша табыс әкеледі. Жұмыртқаның салмағы құстың салмағына тікелей байланысты емес. Мысалы, ет және ет-жұмыртқа бағытындағы мекиеннің жұмыртқа бағытындағы мекиенге қарағанда жұмыртқа салмағы аз. Күркетауық жұмыртқасы (85 г) қазға қарағанда үлкен болса да, салмағы аз (150-170 г).
Жұмыртқа өнімі жұмыртқаның жыныс оргонында пайда болу мерзіміне де байланысты.
Жұмыртқаның пайда болуына 24 сағат немесе одан да аз уақыт кетсе, онда мекиен үздіксіз жұмыртқалайды. Ал егер 24 сағаттан көп уақыт кетсе, онда үзіліспен жұмыртқалайды. Құстың белгілі бір кезеңде үзіліссіз жұмыртқалауын жұмыртқалау кезеңі деп атайды. Кезеңнің қайталануын жұмыртқалау ритмі деп атайды. Жас мекиеннің бірінші жұмыртқалауы мен түлеудің арасы жұмыртқалаудың биологиялық кезеңі деп аталады.
Жас мекиендердің бірінші жұмыртқа туын физиологиялық жетілу деп атайды.
Жұмыртқа бағытындағы тауықта бұл уақыт - 150 күн.
Ет және ет-жұмыртқа бағыттағы - 180 күн.
Күркетауық және үйректе - 210-240 күн.
Қазда - 270-300 күн.
Құстың жұмыртқалылығына түрлері, тұқымдары және жеке ерекшеліктерінің әсері бар. Тауықтың ең жақсы жұмыртқалылығы 200 жұмыртқадан жоғары.
Жасының өсуіне байланысты жұмыртқалауы да өзгереді, ол түрге байланысты. Мысалы: мекиен жұмыртқаны бірінші жылы көп береді, екінші жылы ол-20-25%,үшінші жылы 30-35 %-ға төмендейді.
Сондықтанда мекиенді өндірістік үйірлерде жылма-жыл алмастырып отырады. Ал асылтұқымды шаруашылықтағы өнімі жоғары мекиенді 2-3 жыл пайдаланады.
Үйрек пен күркетауықты бір жылдан артық пайдаланбайды. Керісінше, қаздың жұмыртқалауы жыл өткен сайын 3-4 жылға көтеріле береді, одан кейін төмендейді. Сондықтанда қазды үйірлерде 6 жылға дейін пайдаланады.
Құстарды табиғи жағдайда ұстағанда жұмыртқалауында мезгілдік байқалады. Үй құсының жабайы ата-тектерінде ерте көктемнен жазға дейін ғана жұмыртқалайды. Мекиенді құс қораларда микроклиматсыз жайып ұстаса, онда қыс айларында жұмыртқалауы тоқтап қалады.
Мекиеннің жұмыртқалығына құрық болу және түлеу факторлары да әсер етеді. Құрық болғанда құстың дауысы өзгереді, жұмыртқалауы тоқтайды. Құстардың әр түріне, тұқымына байланысты ол әр түрлі болады.
Жұмыртқа бағытындағы тауықтың бағытталған асылдандыру жұмыстарының арқасында құрық болуы жойылған және ол тұқым қуаламайды. Сондықтан да жұмыртқа бағытындағы мекиен құрық болмайтын тұқымдарға жатады.
Түлеу- құстың жұмыртқалылығын анықтайтын басты белгілердің бірі. Ол жұмыртқалауды тоқтатудан немесе төмендеуінен басталады. Көп қоректік заттар жаңа қауырсындардың өсуіне жұмсалады. Сондықтан түлеу кеш болған сайын мекиеннің жұмыртқалауы да жоғары болады. Жұмыртқалығы аз мекиен ерте түлейді және ұзаққа созылады, мысалы 3 айға дейін. Құстың азықтануының бұзылуынан, дұрыс күтіп-баптамаудан, жарықты дұрыс пайдаланбаудан да түлеу ерте басталуы мүмкін. Түлеу мерзімін қысқарту үшін азықтандыруды төмендетпей, жарық күнді қысқартады. Рацион құрамында органикалық күкірт және В витамин тобы бар азықтар мол болуы керек.
Азықтандыру деңгейін төмендету қауырсынның өсуін тежеп түлеудің ұзаққа созылуына әсер етеді. Күркетауық және мекиен жылына бір рет-қыркүйектен бастап түлейді. Үйрек пен қаз жылына екі рет-жазда және күзде түлейді. Жұмыртқалауға қоршаған ортаның да әсері бар. Әсіресе қорадағы ауа температурасы, ылғалдылығы және жарық күннің ұзақтылығы. Мысалы: ауа температурасы +38℃-та мекиендер суды көп ішеді, азықты аз жейді. Дем алысы төрт есеге жиілейді, денесінің температурасы 1,5℃-қа жоғарылайды, жұмыртқалауы тоқтайды. Төменгі темперетурада азықты көп қажет етеді, жұмыртқалығы төмендейді.
Ет өнімі. Күркетауық, суда жүзетін құстар үшін ет өнімі негізгі болып саналады. Ет бағытындағы балапандарды өсіру үшін 8-10 апта ғана уақыт кетеді. Құс етінің жоғары диеталық қасиеттері бар. Әр түрлі құстың етінің химиялық құрамы және калориясы бірдей емес (1.4.2-кесте).
(1.4.2-кесте). Құс етінің химиялық құрамы, (%)
Құстың түрлері
Су
Белок
Май
Күл
1 кг еттегі калория
Тауық
63,7
19,0
16,3
1,0
2240
Балапан
74,8
21,6
2,5
1,1
1198
Күркетауық
55,8
20,6
22,9
1,0
2910
Үйрек
59,1
18,3
19,0
1,3
3700
Қаз
46,7
16,3
36,2
0,8
4740
Құс етінің құрамында белок басқа малға қарағанда көп. Сиыр етінде-18,4; қой етінде-14,5; шошқа етінде-13,8%.
Құстың ет өнімі салмағымен, жетілгіштігімен, қауырсынның тез алмасуымен, еттің сапасымен бағаланады.
Барлық үй құсының ішінде тірі салмағы ауыры-күркетауық. Аталығы орташа-12-16 кг. Жұмыртқалаудың ең шегінде және түлеу кезінде құстың салмағы төмендейді, содан кейін қайта көтеріледі.
Етті балапандарды 70-80 күндік жасында салмағы 1,4-1,6 кг жеткенде сояды.
Үйрек балапандарын 50-55 күнде, қаз балапандарын 70-75 күнде, күркетауықты 100-120 күнге дейін бордақылайды.
II.Кәсіптік маңызбен өсірілетін құстардың негізгі топтары
2.1. Үйрек шаруашылығының негізгі қолтұқымдары.
Үйрек (лат.Anatidae) - шаруашылықта пайдалы құстардың бірі. Жұмыртқасы онша дәмді болмағанымен еті, қауырсыны мен мамығы шаруашылыққа көп пайда келтіреді. Үйрек қолтұқымдары пайдалану бағытына байланысты төмендегідей топтарға бөлінеді:
Үйрек қолтұқымдары
Ет беретін
жұмыртқа беретін
ет-жұмыртқа беретін
Ет бағытындағы тұқымдарға - пекин үйрегі, украин үйректері, мәскеудің ақ үйрегі жатады. Ет бағытында өсірілетін үйректердің салмағы өте жоғары. 50-60 күндік үйрек балапандарының салмағы 2-2,5 кг болады.
Жұмыртқа бағытында өсірілетін үйректердің салмағы өте аз болады, алайда жұмыртқалағыш деңгейі өте жоғары деңгейде болады. Индиялық бегуны жатады.
Ет-жұмыртқа бағытындағы үйрек тұқымдарына-хаки-кембелл үйректері жатады.
Пекин үйрегі - ең үздік етті тұқым. Еліміздің барлық аймақтарында кездеседі (2.1.1-сүрет). Қытайда шығарылған өте ірі үйрек. Бастары үлкен, жалпақ, маңдайы шығыңқы. Тұмсығы қызғылт-сары, сәл илмектеліп бітеді. Қауырсындарының түсі сарғылтым ақ, аяқтары мен тұмсығы қызғылт-сары болады. Қанаттары мен аяқтары қысқа келеді.
2.1. 1 - сүрет. Пекин үйрегі.
Тез жетілгіш, 50-55 күндік жасында салмағы 2,0-2,5 кг болады, жақсы жүн береді. Аталықтарының салмағы 3,5-4,0 кг, аналықтары - 3,0-3,5 кг болады. Жылына 90-120 дейін, салмағы 90 г болатын жұмыртқа табады. Жұмыртқаның қабығы ақ немесе ақшыл сары түсті. Балапан шығымы-75%. Ата-аналық үйірлерді жылына екі рет жаңартқанда, жылына бір аналыққа шаққанда жұмыртқаны 200-225 данаға өсіріп, инкубациялауға жұмыртқаны үздіксіз жыл бойы өндіруге болады. Бір үйректен жылына 60-80 балапан алуға болады. Бұл үйректер көнбіс, салқынға төзімді, әр түрлі ауруларға шалдықпайды.
Мәскеудің ақ үйрегі ТМД-да шығарылған үйрек тұқымдары (2.1.2-сүрет). Мәскеу облысында пекин үйректерімен хаки-кембелл үйректерін шағылыстыру арқылы алынған. Дене құрылысы жағынан пекин үйректеріне ұқсас. Қауырсыны жылтыр ақ түсті. Аналығының орташа салмағы-3,0-3,4 кг, аталығы-4,0 кг, жұмыртқалығы-115-130 дана, салмағы 90 г.100 жұмыртқаға дейінгі жұмыртқалағыш қасиетін екі жыл сақтайды. Балапандары тез өседі, 50-55 күнде 2,0-4 кг-ға жетеді. Сыртқы ортаға тез бейімделгіш.
2.1.2 - сүрет. Мәскеудің ақ үйрегі.
Украин үйректері - жергілікті қоңыр үйректерді басқа тұқымдарды қатыстырмай-ақ, асылдандыру нәтижесінде алынған (2.1.3-сүрет). Қауырсындарының түсі қоңыр және ақ келетін үйректер. Аталықтарының салмағы 3,3-3,5 кг, аналықтары 3,0-3,2 кг болады. Жылына орташа есеппен 100-120 жүмыртқа туады. Украиндық ақ үйректер жүмыртқалауы жылдан-жылға артып отырады яғни 225-қа дейін жұмыртқа туатыныда кездеседі.
2.1. 3 - сүрет. Украин үйректері.
Мускусты үйректер (Cairina moschata) - ет бағытында өсірілетін үйрек тұқымы (2.1.6-сүрет). 6-9 айлығында жұмыртқалай бастап, жылына әрқайсысы 70-80 г тартатын 60-120 жұмыртқа табады. Мекиендерінің тірідей салмағы-2,5-3 кг, әтештерінікі-4,5-5 кг. Денелері кең де ұзын. Қанаттары ұзын, жақсы ұшады. Қауырсыны қара, қара-ақ түстерге боялған. Басқа тұқымдармен шағылыстыру жолымен алынған будандары мулард көп аталады. Бұл үйректердің денесінде таза ет көп те, ал майы аз болады. Әбден бордақыласа тірідей салмағы-6-7 кг-ға жетіп, бауыры 350-550 г тартады.
2.1. 4 - сүрет. Мускусты үйрек (Cairina moschata).
Индиялық бегуны жұмыртқа бағытында өсірілетін үйрек тұқымы (2.1.4-сүрет). Бұл тұқым үнді селекционерлерінің көп жылдық еңбегі нәтижесінде алынған. Ресейге, сондай-ақ ТМД мемлекеттеріне 1926 жылы Англиядан алып келінген. Сол жылдары бұл үйрек экзотикалық құс болатын және де тек қана зоопарктарда өсірілген. Индиялық бегуны басқа үйректерден өзінің ерекше сыртқы көрінісімен ерекшеленеді. Денесі ұзын, аяқтары пингивиндердің аяқтары сияқты тік, басы кіші. Сыртқы көрінісіне байланысты олар қара, ақ, қоңыр түсті болып келеді.
2.1. 5 - сүрет. Индиялық бегуны.
Өнімділігі өте жоғары әсіресе жұмыртқалағыштығы, бір үйрек бір жылда 200 жұмыртқаға дейін табады. Жұмыртқаның салмағы 80 г. Индиялық бегуны жұмыртқа бағытында өсірілетін тұқым болғанымен олардың еті өте дәмді әрі сіңімді. Ересек үйректердің салмағы 2-2,2 кг.
Хаки-кембелл үйрегі - ет-жұмыртқа бағытында өсірілетін үйрек тұқымы (2.1.5-сүрет). XIX ғасырда Англияда шығарылған. Өз атауын денесінің түсі қоңыр болғандықтан және де бұл тұқымды алғаш тапқан селекционер ғалымдың фамилиясы Кэмпбелл болғандықтан осылай аталынған. Небәрі 2,5-3 кг болғанымен, жұмыртқалылығы өте жоғары, орташа есеппен-200 дана жұмыртқа береді. Жұмыртқа салмағы 60-100 г. Олар төзімді, тез жетілгіш, балапандарының сақталуы жақсы.
2.1. 6 - сүрет. Хаки-кембелл үйрегі.
Соңғы кезде үйрек етіне сұранысты төмендетіп отырған оның майлылығы. Балапандардың етінде-26-28%, ал сақа үйрек етінде 36-38% май болады. Ал қазіргі кездегі сұраныс бойынша майлылығы төмен, нәзік те дәмді ет өндіру қажет. Бұл мақсатта елімізде ысылдақ мускусты үйректер және олардың жергілікті тұқымдарымен шағылыстырылып шығарылған будандары-мулардтар өсіріледі.
2.2. Қаз шаруашылығының негізгі қолтұқымдары.
Қаз (лат.Anser) - үйрек тұқымдасына жататын құс. Қаздар жайылымды құстарға жатады. Олар негізінен бақшалық, өзендік, жайылымдық шөптермен қоректенеді. Қазіргі кезде шаруашылықтарда қаз өсіру тиімді. Қаз өсіруге ыңғайлы, үйреншікті тәртіпті қатаң сақтайтын құс. Сондықтан да оларды күнделікті бір тәртіпке үйретіп қойса, өздері соған дағдыланады. Ерекше бағып күтуды қажет етпейді. Ауа-райына төзімді, басқа үй құстарымен салыстырғанда жайылымда өте жақсы жайылатын құс. Сондықтанда жемді барынша үнемдеуге болады.
Басқа үй құстарымен салыстырғанда шаруашылықта өсіру мерзімі де ұзақ. Екінші және үшінші жылдары жұмыртқалағыштығы 15-20% ұлғаяды. Бірақ жалпы салған жұмыртқа саны аз. Таза етті бағыттағы құс. Басқа құспен салыстырғанда ұзақ жетіледі. Алғашқы жұмыртқасын 8-10 айында табады.
Холмогор қазы - отандық тұқымның ішіндегі ең ірісі, етінің сапасы өте жоғары (2.2.1-сүрет). Холмагор тұқымы жергілікті ақ қаздарды қытай қаздарымен будандастыру нәтижесінде алынған. Ол ірі кеуделі, арқасы жалпақ әрі тегіс, мойыны тұрқы ұзын, басы үлкен, тұмсығы мен аяғының түсі-сарғыш қызыл. Қауырсындарының түсі ақ және қоңыр болады. Тез жетіліп, тез семіреді. Аталығы 6 айлық жасынан жоғары жаста-7,0-7,5 кг, аналығы-6,0-6,5 кг, салмағы 180-220 г келетін 20-25 жұмыртқа туады. Балапандары 5-6 айлық жасында ересек қаздардың салмағына жетеді.
2.2. 1 - сүрет. Холмогор қазы.
Холмогор қаздарының белгілері-ірі салмағы және бордақылауға бейімділігі. Холмогор қазын басқа қаздармен будандастыру арқылы етті тұқымдар алады. Мысалы, сары қауырсынды владимер қазы. Холмогор қазын негізінен Ресейдің Воронеж, Курск және оларға көршілес облыстарында көп өсіреді.
Ірі қоңыр қаз - Ромен қаздарын тулуз қаздарымен шағылыстыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz