Қазақстан Республикасындағы зейнетақы реформасының ерекшеліктері мен кемшіліктерін анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ЕРЕШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы реформасының сипаттамасы ... .11
ІІ ТАРАУ. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ӘЛЕМДІК МОДЕЛДЕРІ ... .17
2.1 Ұлыбританиядағы зейнетақы реформасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 Голландияның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі ... ... ... ... .22
2.3 Зейнетақымен қамсыздандырудың Чилилік моделі ... ... ... ... ... ... ..26
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІ
3.1 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3.2 Қазақстандағы зейнетақы жүйесін реформалау нәтижесі ... ... ... ..43
3.3 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің проблемаларын шешу жолдары ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ..58
Қосымша 1 ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қосымша 2 ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қосымша 3 ... ... ... ... ... ... ... 62
І ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ЕРЕШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы реформасының сипаттамасы ... .11
ІІ ТАРАУ. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ӘЛЕМДІК МОДЕЛДЕРІ ... .17
2.1 Ұлыбританиядағы зейнетақы реформасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 Голландияның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі ... ... ... ... .22
2.3 Зейнетақымен қамсыздандырудың Чилилік моделі ... ... ... ... ... ... ..26
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІ
3.1 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3.2 Қазақстандағы зейнетақы жүйесін реформалау нәтижесі ... ... ... ..43
3.3 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің проблемаларын шешу жолдары ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ..58
Қосымша 1 ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қосымша 2 ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қосымша 3 ... ... ... ... ... ... ... 62
Мемлекет тарапынан төленетін қарттық бойынша зейнетақы – бұл индустриализацияның өнімі (индустриалдыққа дейінгі кезеңде қарттарды үлкен отбасыларда жастар қарайтын) болып табылады. Тек ХІХ ғасырдың соңында ғана Германияда жалдамалы жұмысшылардың еңбекке қабілеттілігінен айрылуы туралы сұрақ қарастырыла бастады. Ең алғашқы зейнетақылық сақтандыру Германияда пайда болған және оның ұзақ тарихы бар: ең бірінші зейнетақы қоры 1825 жылы Пруссияда ашылса (бірақ та жұмысшыларға емес, шенеуніктерге арналған), 1889 жылы Отто фон Бисмарктың басшылығымен алғаш рет мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі құрылады.
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Рспубликасының зейнетақы жүйесі қазіргі кезде қоғамда орын алып отырған мәселелердің бір деп айтуға болады. Сондықтан да бұл жүйенің қалыптасуы берік экономикалық жағдайда мемлектпен тығыз байланыста болуы тиіс. Өйткені зейнетақы жүйесі қоғамдағы құт-брекеге, халықты әлеуметтік қорғау кепілінің жүйесі ретінде адамның құқығы мен болашақ қартығын қамтамасыз етуін жариялауда маңызды орын алды.
Нарықтық экономикаға көшу шарттарында зейнеткерлік – еңбекке қабілетсіз жастағы халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі формасы түбірлі өзгеріп, нарықтық негізде құрылуы керек болатын [1]. Өйткені, қоғамдағы экономикалық қатынас тікелей оның жеке мүшелерінің әлеуметтік өміріне ықпалын тигізеді. Сонымен бірге, дүние жүзі бойынша қарттар санының өсуі де өз әсерін тигізбей қоймады. Ол әсіресе, еңбекке қабілетті халық пен зейнетақы жасындағы халықтың арасындағы сәйкессіздік болып, бір жұмысшыға әлеуметтік, экономикалық ауырлықтың артуына әкеп соқты. Осының салдарынан мемлекеттік зейнетақы жүйесіне қосымша қаражат құйып отыруға тура келді. Нәтижесінде, ынтымақтық принциптегі зейнетақы жүйесі өзін-өзі қамтамасыз ете алмады. Міне осы себептер, Қазақстандағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін реформалауға алып келді. Ендігі кезекте зейнетақы жүйесін приватизациялау, яғни ұрпақтардың ынтымақтық принципінен жеке зейнетақы жарналарына, мемлекеттіктен мемлекеттік емес зейнетақы жүйесіне өту басталды.
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Рспубликасының зейнетақы жүйесі қазіргі кезде қоғамда орын алып отырған мәселелердің бір деп айтуға болады. Сондықтан да бұл жүйенің қалыптасуы берік экономикалық жағдайда мемлектпен тығыз байланыста болуы тиіс. Өйткені зейнетақы жүйесі қоғамдағы құт-брекеге, халықты әлеуметтік қорғау кепілінің жүйесі ретінде адамның құқығы мен болашақ қартығын қамтамасыз етуін жариялауда маңызды орын алды.
Нарықтық экономикаға көшу шарттарында зейнеткерлік – еңбекке қабілетсіз жастағы халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі формасы түбірлі өзгеріп, нарықтық негізде құрылуы керек болатын [1]. Өйткені, қоғамдағы экономикалық қатынас тікелей оның жеке мүшелерінің әлеуметтік өміріне ықпалын тигізеді. Сонымен бірге, дүние жүзі бойынша қарттар санының өсуі де өз әсерін тигізбей қоймады. Ол әсіресе, еңбекке қабілетті халық пен зейнетақы жасындағы халықтың арасындағы сәйкессіздік болып, бір жұмысшыға әлеуметтік, экономикалық ауырлықтың артуына әкеп соқты. Осының салдарынан мемлекеттік зейнетақы жүйесіне қосымша қаражат құйып отыруға тура келді. Нәтижесінде, ынтымақтық принциптегі зейнетақы жүйесі өзін-өзі қамтамасыз ете алмады. Міне осы себептер, Қазақстандағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін реформалауға алып келді. Ендігі кезекте зейнетақы жүйесін приватизациялау, яғни ұрпақтардың ынтымақтық принципінен жеке зейнетақы жарналарына, мемлекеттіктен мемлекеттік емес зейнетақы жүйесіне өту басталды.
1. Основные недостатки пенсионной реформы Казахстана. // Саясат №7, 2002г
2. Реформирование пенсионной системы в Казахстане. // Саясат №3-4, 2004г
3. Модель пенсионного обеспечения населения в Казахстане. // Саясат №3-4, 2004г
4. Анализ сравнительных характеристик пенсионных систем Чили, Японии, России, Казахстана, Голландии, Китая, Польши и США// Отчет Министерства Труда и социальной защиты РК, 2005 г
5. «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңы. –Алматы: Жеті жарғы, 2002 ж
6. www.enbek.kz
7. Рогачева Т.М. Социальная политика. –Алматы: Еразия, 2000г
8. Доклад о пенсионных системах// Международное Бюро Труда. Женева, 2004 г
9. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің ағымдағы жылдың 9 айының жұмыс қорытындылары мен төртінші тоқсандағы міндеттері туралы.
10. Голландия сквозь дырки от сыра// Человек и труд №1, 2004г
11. Краткая памятка для вкладчиков накопительного пенсионного фонда при переводе пенсионных накоплении. –Алматы, 2006г
12. Қазақстан: Адам дамы туралы есеп. Алматы: ПРООН, 2004ж
13. Чили:опыт пенсионого реформирования.// Вопросы социального обеспечения №8 апрель, 2006
14. Вопрос о пенсионой реформе является актуальным для многих стран.// Журнал ценных бумаг Казахстана. Алматы, №13 от 31.07.2006г
15. Мировые тенденции реформы пенсионной системы// Социальное обеспечение №14 июль, 2005 г
16. Пенсия в Европе: Обеспечь себя сам// Социальное обеспечение №9, 2006г
17. Некоторые вопросы пенсионного обеспечения. // Труд в Казахстане №11, 2006г
18. Добровольные пенсионные взносы. // Труд в Казахстане №8, 2006г
19. Пенсионное обеспечение. // Труд в Казахстане №12, 2006г
20. ibisnet@mindspring.com
21. Доклад о труде в мире. «Обеспечение дохода и социальной защиты в меняющемся мире»// Международное Бюро Труда. Женева, июнь 2000 г
22. Методические подходы в инвестировании пенсионных активов. // Саясат №11, 2002г
23. “Егемен Қазақстан” Республикалық газеті" №50 (24627). 27 ақпан, сейсенбі, 2007 жыл.
24. Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы (Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Парламент палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзі, 18.01.2006)
25. Ерошенков. С. Мировой опыт реформирования пенсионных систем // Обшество и экономика – 2001, №7-8.
26. Жұмабайқызы Г., Зейнетақы жүйесінде өзгеріс көп.// Жас алаш. – 1999 10 маусым
27. Әңгіме өзегі – зейнетақы мөлшері - // Әңгіме өзегі – зейнетақы мөлшері - //Үкімет жаршысы – 2001, № 10.
28. Қазақстандағы аға ұрпақ: болашаққа көзқарас, Астана-2005 жыл.
29. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақсатан», 2007 жыл.
30. “Егемен Қазақстан” Республикалық газеті" 2006.02.01
31. Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалай агенттігінің мәліметтері, 2007 жылғы 1 желтоқсандағы қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарының жай-күйі туралы № 66 баспасөз-реализі.
32. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: оқулық. – Алматы: 2005. – 552 бет
33. “Қаржы және қаражат” бағдарламасының материалдары бойынша әзірлеген. ТОО “Телерадиокомпания “31 Канал”, 2005 г.
34. Бухгалтерияға арналған нормативтік актілер № 4 шығарылым, № 14, сәуір, 2006
35. Зейнетақы жарналарының салымшысы – зейнетақы қызметін тұтынушы үшін қысқаша жалпы жадынама.
36. Абдырахманова Е., Пенсионная реформа // Банки Казахстана – 2001, №8.
37. Накопителная пенсионная система Казахстана // Транзитная экономика – 2001, №3.
38. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы
Қазақстан Республикасының Заңы. 1997 жылғы 20 маусымдағы N 136.
39. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі №004 баспасөз реализі. 2007 жыл 24 сәуір.
2. Реформирование пенсионной системы в Казахстане. // Саясат №3-4, 2004г
3. Модель пенсионного обеспечения населения в Казахстане. // Саясат №3-4, 2004г
4. Анализ сравнительных характеристик пенсионных систем Чили, Японии, России, Казахстана, Голландии, Китая, Польши и США// Отчет Министерства Труда и социальной защиты РК, 2005 г
5. «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңы. –Алматы: Жеті жарғы, 2002 ж
6. www.enbek.kz
7. Рогачева Т.М. Социальная политика. –Алматы: Еразия, 2000г
8. Доклад о пенсионных системах// Международное Бюро Труда. Женева, 2004 г
9. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің ағымдағы жылдың 9 айының жұмыс қорытындылары мен төртінші тоқсандағы міндеттері туралы.
10. Голландия сквозь дырки от сыра// Человек и труд №1, 2004г
11. Краткая памятка для вкладчиков накопительного пенсионного фонда при переводе пенсионных накоплении. –Алматы, 2006г
12. Қазақстан: Адам дамы туралы есеп. Алматы: ПРООН, 2004ж
13. Чили:опыт пенсионого реформирования.// Вопросы социального обеспечения №8 апрель, 2006
14. Вопрос о пенсионой реформе является актуальным для многих стран.// Журнал ценных бумаг Казахстана. Алматы, №13 от 31.07.2006г
15. Мировые тенденции реформы пенсионной системы// Социальное обеспечение №14 июль, 2005 г
16. Пенсия в Европе: Обеспечь себя сам// Социальное обеспечение №9, 2006г
17. Некоторые вопросы пенсионного обеспечения. // Труд в Казахстане №11, 2006г
18. Добровольные пенсионные взносы. // Труд в Казахстане №8, 2006г
19. Пенсионное обеспечение. // Труд в Казахстане №12, 2006г
20. ibisnet@mindspring.com
21. Доклад о труде в мире. «Обеспечение дохода и социальной защиты в меняющемся мире»// Международное Бюро Труда. Женева, июнь 2000 г
22. Методические подходы в инвестировании пенсионных активов. // Саясат №11, 2002г
23. “Егемен Қазақстан” Республикалық газеті" №50 (24627). 27 ақпан, сейсенбі, 2007 жыл.
24. Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы (Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Парламент палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзі, 18.01.2006)
25. Ерошенков. С. Мировой опыт реформирования пенсионных систем // Обшество и экономика – 2001, №7-8.
26. Жұмабайқызы Г., Зейнетақы жүйесінде өзгеріс көп.// Жас алаш. – 1999 10 маусым
27. Әңгіме өзегі – зейнетақы мөлшері - // Әңгіме өзегі – зейнетақы мөлшері - //Үкімет жаршысы – 2001, № 10.
28. Қазақстандағы аға ұрпақ: болашаққа көзқарас, Астана-2005 жыл.
29. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақсатан», 2007 жыл.
30. “Егемен Қазақстан” Республикалық газеті" 2006.02.01
31. Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалай агенттігінің мәліметтері, 2007 жылғы 1 желтоқсандағы қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарының жай-күйі туралы № 66 баспасөз-реализі.
32. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: оқулық. – Алматы: 2005. – 552 бет
33. “Қаржы және қаражат” бағдарламасының материалдары бойынша әзірлеген. ТОО “Телерадиокомпания “31 Канал”, 2005 г.
34. Бухгалтерияға арналған нормативтік актілер № 4 шығарылым, № 14, сәуір, 2006
35. Зейнетақы жарналарының салымшысы – зейнетақы қызметін тұтынушы үшін қысқаша жалпы жадынама.
36. Абдырахманова Е., Пенсионная реформа // Банки Казахстана – 2001, №8.
37. Накопителная пенсионная система Казахстана // Транзитная экономика – 2001, №3.
38. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы
Қазақстан Республикасының Заңы. 1997 жылғы 20 маусымдағы N 136.
39. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі №004 баспасөз реализі. 2007 жыл 24 сәуір.
Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ
ЕРЕШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы
реформасының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
ІІ ТАРАУ. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ӘЛЕМДІК МОДЕЛДЕРІ ... .17
2.1 Ұлыбританиядағы зейнетақы
реформасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .18
2.2 Голландияның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі ... ... ... ... .22
2.3 Зейнетақымен қамсыздандырудың Чилилік
моделі ... ... ... ... ... ... ..26
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІ
3.1 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3.2 Қазақстандағы зейнетақы жүйесін реформалау нәтижесі ... ... ... ..43
3.3 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің проблемаларын шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 0
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қосымша
1 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 60
Қосымша
2 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 61
Қосымша
3 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Мемлекет тарапынан төленетін қарттық бойынша зейнетақы – бұл
индустриализацияның өнімі (индустриалдыққа дейінгі кезеңде қарттарды үлкен
отбасыларда жастар қарайтын) болып табылады. Тек ХІХ ғасырдың соңында ғана
Германияда жалдамалы жұмысшылардың еңбекке қабілеттілігінен айрылуы туралы
сұрақ қарастырыла бастады. Ең алғашқы зейнетақылық сақтандыру Германияда
пайда болған және оның ұзақ тарихы бар: ең бірінші зейнетақы қоры 1825 жылы
Пруссияда ашылса (бірақ та жұмысшыларға емес, шенеуніктерге арналған), 1889
жылы Отто фон Бисмарктың басшылығымен алғаш рет мемлекеттік зейнетақымен
қамсыздандыру жүйесі құрылады.
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Рспубликасының зейнетақы жүйесі
қазіргі кезде қоғамда орын алып отырған мәселелердің бір деп айтуға болады.
Сондықтан да бұл жүйенің қалыптасуы берік экономикалық жағдайда мемлектпен
тығыз байланыста болуы тиіс. Өйткені зейнетақы жүйесі қоғамдағы құт-
брекеге, халықты әлеуметтік қорғау кепілінің жүйесі ретінде адамның құқығы
мен болашақ қартығын қамтамасыз етуін жариялауда маңызды орын алды.
Нарықтық экономикаға көшу шарттарында зейнеткерлік – еңбекке қабілетсіз
жастағы халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі формасы түбірлі өзгеріп,
нарықтық негізде құрылуы керек болатын [1]. Өйткені, қоғамдағы экономикалық
қатынас тікелей оның жеке мүшелерінің әлеуметтік өміріне ықпалын тигізеді.
Сонымен бірге, дүние жүзі бойынша қарттар санының өсуі де өз әсерін
тигізбей қоймады. Ол әсіресе, еңбекке қабілетті халық пен зейнетақы
жасындағы халықтың арасындағы сәйкессіздік болып, бір жұмысшыға әлеуметтік,
экономикалық ауырлықтың артуына әкеп соқты. Осының салдарынан мемлекеттік
зейнетақы жүйесіне қосымша қаражат құйып отыруға тура келді. Нәтижесінде,
ынтымақтық принциптегі зейнетақы жүйесі өзін-өзі қамтамасыз ете алмады.
Міне осы себептер, Қазақстандағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін
реформалауға алып келді. Ендігі кезекте зейнетақы жүйесін приватизациялау,
яғни ұрпақтардың ынтымақтық принципінен жеке зейнетақы жарналарына,
мемлекеттіктен мемлекеттік емес зейнетақы жүйесіне өту басталды.
Бұл реформалардың мәні - әр бір азамат болашақта қарттығын қамтамасыз
ететін зейнетақысын өзі тағайындайтын болады деге мәнде болды. Ал мемлекет
өз тарапынан барлығына тең минимуммен қамтамасыз етіп отыруға кепілдік
беретін.
Бірақ та, әр жүйенің өзінің кемшіліктері болады. Әрине, жинақтаушы жүйе
әр түрлі қаржылай қауіптерге төзімсіз. Ұлттық валютаның девальвациясы
немесе қандай да бір қаржылай дағдарыста зейнетақы жинақтары құнсызданып,
жоғалып кетуі әбден мүмкін, ал мұндай жағдай ынтымақтық жүйеде болуы мүмкін
емес. Негізінен жинақтаушы зейнетақы жүйесі Америка, Жапония, Канада,
Ұлыбритания сияқты дамыған елдердің экономикасына тән жүйе болып табылады.
Бірақ та жинақтаушы жүйе қауіптерін жеке зейнетақы қорларының құқықтық
қорғаудың сенімді институционалды механизмдерін құру арқылы азайтуға
болады.
Бүгінгі таңда ешбір зейнетақылы келісім-шартта қордың қаржылық
міндеттемелері көрсетілмеген. Салымшы зейнеткерлікке шыққанда қандай
көлемде зейнетақы немесе жалақысының қанша пайызын алатының білмейді.
Зейнетақылық келісім-шарт жасасқанда салымшыға қаржының жылдық минималды
өсіміне жазбаша түрде кепілдік берілмейді. Ешбір қазақстандық азамат өзінің
қартығын кездестіретін болашақ зейнетақысын есептей алмауы, мүлдем ойға
қонбайтын жағдай.
Қазақстадағы зейнетақы жүйесінің тағы бір кемшілігі – зейнетақы
активтерін инвестициялау болып табылады. Қазақстандағы азаматтардың
жинақтарының жалпы соммасы – 6 миллиард долларға жетсе де, олар ешқандай
табыс бермей жатыр. Бұның өзі Қазақстандағы инвестиция құралдарының
әлсіздігін көрсетуде. Зейнетақы активтерін инвестициялауда түсетін табыс
инфляцияның артынан жете алмай, азаматтардың жинақтары құнсыздануда.
Сондықта да, зейнетақы жинақтарын экономиканың тиімді секторына пайдалану
идеясы маңызды болып отыр.
Зерттеудің объектісі – Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесі.
Зерттеудің пәні – зейнетақымен қамсыздандыру реформасы.
Ғылыми жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы зейнетақы
реформасының ерекшеліктері мен кемшіліктерін анықтау болып табылады.
Көрсетілген мақсаттан келесідей міндеттерді анықтауға болады:
1. Қазақстандағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің қалыптасуын
зерттеу;
2. Зейнетақы жүйесінің шетелдік тәжірибесімен, соның ішінде
Ұлыбритания мен Чилидің зейнетақы моделдерімен танысып, оларды
Қазақстандық зейнетақы жүйесімен салыстыру;
3. Қазақстандағы зейнетақы реформасының нәтижелерін сараптау.
І ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің
қалыптасуы
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы азаматтарды
зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1991 жылдың 17 мамырдағы Заңы толығымен
КСРО-дағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесіне тән белгілерді сақтап қалды.
Нарықтық қатынасты дамытуға бағытталған стратегиялық бағытты таңдауға
байланысты сол кездегі жұмысшылардың міндетті зейнетақы салымдарының
есебінде зейнеткерлерге төленетін төлемдерге негізделген зейнетақымен
қамсыздандыру жүйесі мүлдем жұмыс істеуге қабілетсіз болып қалды. Міндетті
түрдегі зейнетақы салымдарына негізделген зейнетақымен қамсыздандырудағы
мемлекеттік монополия жоспарлы директивтік экономика жағдайында, еңбекке
қабілетті халықтың толығымен жұмыспен қамтылу жағдайында, мемлекеттік
аппарат жағынан қатаң бақылау мен зейнеткерлер мен жұмысшылар арасындағы
қатынастың сәйкес келу жағдайында ғана тиімді болады [2].
Экономикалық жағдайдың өзгеруі қалыптасқан зейнетақы жүйесі жұмысының
бұзылуына алып келіп, келесідей оған тән кемшіліктерді нақты айқындады:
- салымдар көлемі мен зейнетақы төлемдер көлемінің арасындағы
тікелей байланыстың болмауы;
- зейнетақы салымдарының жоғарғы ставкасы (25,5% еңбекақы
мөлшерінен) экономика үшін қауіпті болды;
- зейнетақы тағайындаудағы көптеген жеңілдіктер мемлекеттік
Зейнетақы қорына үлкен қысым түсірді;
- жұмысшылардың зейнетақы салымдарының жеке есеп шоттарының
болмауы салымдардың өсуін бақыламады;
- зейнетақымен қамсыздандыруды басқару жүйесі, зейнетақы
қаражаттарын жинау мен оны шығындау функциялары эффективсіз
болып, оны белгілі бір мақсатсыз пайдалануға алып келді;
- экономикалық себептер мен сақтандыру салымдарының түсуін
бақылайтын арнайы механизмнің жоқтығына негізделген зейнетақы
жарналарының жиналуының төмен дәрежесі жұмысшыларды
мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін қолдауға
қызықпады.
Міне, осылай сол кездері жұмыс істеп тұрған зейнетақы жүйесі
зейнеткерлердің көбіне минималды қажеттіліктерін қамтамасыз етуде өзінің
қабілетсіздігін көрсетіп, мемлекетіміздің экономикасы үшін барған сайын
пайдасыз жүйеге айнала бастады.
Осы шарттарда пайда болған проблеманы шешудің жаңа жолдарын ісдестіру
басталып, нәтижесінде зейнетақы жүйесін түбірімен реформалау ұсынысы
қабылданады. Ұсыныстың мән-мағынасы зейнетақының бұрынғы ұрпақтар
арасындағы ынтымақтық принципі түрінен бас тартып, әр қайсысы өзіне өзінің
болашақ зейнетақысын анықтайтын принципіне өтуге негізделген.
1997 жылдың 19 наурызында ҚР-ның Президентімен зейнетақымен
қамсыздандыру жүйесін реформалаудың үкіметтік концепциясының жобасы
мақұлданады. Ерікті және міндетті сақтандыру принциптері мен сақтандыру
жарналарының персоналдырылған есепке тұрғызу жүйесінің қалыптасуына
негізделген зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің негізі 1998 жылы үкімет
қызметінің орта мерзімді бағдарламасында қаланады. Бұл шаралардың орындалуы
сол кездегі мемлекеттік Зейнетақы қоры (ЗҚ) мен түгел әлеуметтік
қамсыздандыру жүйесіндегі қалыптасқан кризистік жағдайға байланысты
болатын. Ресми мәліметтерге сәйкес, 90-шы жылдары зейнеткерлер контингенті
жыл сайын өсіп отырып, 1996 жылдың өзінде 2 млн.819 мың адамға жеткен. Егер
де зейнетақы жүйесінің реформасына дейін бір зейнеткерге 3 жұмысшыдан
келсе, 1997 жылда 1,8 жұмысшыдан келетін болған.
Барлық осы факторлар ұрпақтардың ынтымақтық принципінен жеке зейнетақы
жарналарына, мемлекеттіктен басымырақ мемлекеттік емес зейнетақы жүйесіне
өтуді негіздеді. Зейнетақы жүйесінің реформасы келесілерді қарастырды:
- зейнетақы жүйесін мемлекеттік бақылау;
- зейнетақы қорын қалыптастыруға 30 жылдан кем емес қатысқан
азаматтарға тағайындалған өмір сүру минимумын қамтамасыз ету
бойынша тікелей мемлекеттік кепілдіктер беру;
- зейнетақы мен басқа да мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандырудың
формаларына шектеулер қою;
- әрбір еңбекке қабілетті жастағы азаматқа, соның ішінде құқық
қорғау органдары мен әскери қызметкерлерге зейнетақы
жинақтарын қалыптастыруға міндетті түрдегі қатысуы;
- еңбекке қабілетті азаматтардың өздерінің қартайғандағы
зейнетақымен қамсыздандырылуына жеке жауапкершілігінің болуы;
- әрбір жұмыскердің зейнетақылық сақтандырудың міндетті түрдегі
жеке есепке тұруын еңгізу;
- жинақталған зейнетақы қаражатының қауіпсіздігімен сәйкестенген
тиімді инвестициялау;
- азаматтардың мемлекеттік емес зейнетақы жүйесін жинақтауға
мұраға алу құқығын қамтамасыз ету;
- ерікті зейнетақылық сақтандырудың дамуы;
- азаматтардың зейнетақы жинақтарын инвестициялау арқылы
экономикаға пайда алып келу [2, б.76].
Өтпелі кезеңде реформаға дейін зейнеткерлікке шығып кеткендер мен
мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде жеткілікті зейнетақы жинақтарын
жинауға мүмкіндігі жоқ зейнеткерлік жасқа келіп қалған азаматтардың
құқықтарын орындау үшін мемлекетпен Мемлекеттік Зейнетақы Қорынан алып
отырған зейнетақысының көлемінің сақталуы кепілденеді. Азаматтардың
мемлекеттік емес зейнетақы қорларына міндетті салымдар есебімен жинақталған
жарналар есебінде төленетін зейнетақы жарналары негізгі болуы керек
болатын. Осылайша, әрбір жұмыс жасайтын азамат өзінің болашақ
зейнетақысының көлемінін анықтап отырады, ал оның зейнетақысының үлкендігі
толығымен оның зейнетақы салымдарының ұзақтығы мен көлемі, сонымен бірге
зейнетақы активтерін инвестициялаудан түсетін қосымша кіріске (дивиденттер)
байланысты.
Жаңа зейнетақы жүйесін қалыптастыру үшін келесідей шараларды орындау
керек болатын:
- зейнетақы жеңілдіктерін тағайындау, еңбек өтілі мен
зейнетақыны есептеу саясатын қайта қарастыру;
- мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айрылу жағдайына байланысты
және жасына байланысты зейнетақылар, яғни әлеуметтік
жәрдемақыларды төлеу мемлекеттік Зейнетақы Қорынан мемлекеттік
бюджетпен жұмыскерлерді жұмыс берушілермен міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне ауыстыру;
- түгел мемлекеттік қамсыздандыру функциялары мемлекеттік
зейнетақы қорында орталықтандырылады;
- әйелдер мен ерлердің зейнеткерлікке шығу жастарының ақырындап
өсуі мен теңестірілуі;
- мемлекеттік емес зейнетақы қорларының қызметтерін мемлекет
жағынан бақылау мен басқаруды қамтамасыз етумен зейнетақы
төлеуді қамтамысыз ету үшін қорлар мен сақтандыру
компаниялардың зейнетақы активтерін басқару бойынша ұйымның
жұмыс істеуіне жағдайлар жасау [3].
Зейнетақы жүйесін реформалаған мемлекеттер арасында тек Қазақстан
өзінің әлеуметтік қамсыздандыру таратушы жүйесін толығымен жинақтаушы
бағдарламаларға өзгертті.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне өту қиын әлеуметтік – экономикалық және
демографиялық факторлармен негізделді. Ынтымақтық жүйені қаржылай
қамтамасыз ету жұмысшы халықтан алынып отыратын салықтардың есебінде жүзеге
асырылып отырды. Бұл жағдайларда жұмыссыздарды жұмыспен қамтамасыз ету,
уақытымен еңбекақы мен зейнетақы төлеу мәселелері пайда бола бастады.
Үкімет зейнеткерлерде үлкен соммада қаржы қарыз болып, жалақы мен
әлеуметтік төлемдер кешігіп төлене бастады. Бұл проблемалардан шығу үшін
жұмысшы халықтан алынатын салықтын мөлшерін көтеру керек болды, бірақ
осындай шарттарда, мұндай әрекеттер ел экономикасын тығырыққа тірер еді.
1998 жылы Қазақстан салынатын жарналар мен зейнетақы төлемдері және
азаматтардың өздерінің қарттығын материалды қамтамасыз етудегі жеке
жауапкершілігі арасындағы өзара байланысқа негізделген жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне жоспарлы түрде өтуге кірісті.
Реформалаудың негізгі идеясы – бұл қазіргі кезеңде сақталып отырған
ұрпақтар арасындағы ынтымақтық принципінен персоналды зейнетақылық жинақтау
принципіне ақырындап өту болды.
Қазіргі таңда екі жүйе жұмыс жасауда: ынтымақтық (зейнеткерлерге және
01.01.1998 жылға еңбек өтілі 6 айдан кем емес азаматтарға) және
жинақтаушы. Жинақтаушы зейетақы жүйесінің идеясы қарапайым: алатын
зейнетақы мөлшері нақты жұмыскердің жалақысы мен оның зейнетақы қорына
жасаған салымдарына тәуелді болып келеді.
Ынтымақтық жүйенің бір кемшілігі - ол болашақта зейнетақы төлемдері
жасалатындығына кепілдік бермейді. Өз кезегінде жинақтаушы жүйе өз
мүшелеріне зейнетақы төлемдерін жоғарғы дәрежеде қамтамасыз етіп отыруына
кепілдік береді, өйткені жианқталған қаржы ел экономикасына
инвестицияланады. Ал зейнетақы қорының ликвидациясы болған жағдайда, қордың
активтері жүйе мүшелерінің жинақталған зейнеткерлік құқықтарының көлеміне
пропорционалды бөлінеді. Сонымен қатар, жинақталаған жүйенің тиімділігі
субъективті және жалпы экономикалық факторларға байланысты: резервтерді
басқару сапалығы, инвестицияны жоғалту қауіпі, инвестициялық кіріс
дәрежесінің зейнетақы құралдарына салынған өзінің көлеміне қарағанда
төмендеуі, т.б. [4]
Ұлттық зейнетақы жүйесін реформалау кезінде реформаның типіне
байланысты көптеген көптегенн өлшеу параметрлеріне мән беріледі. Оны біз 1-
кестеден көре аламыз:
1-кесте
Зейнетақымен қамысыздандыру жүйесін реформалау кезінде жүргізілетін
шараларды бағалаудың жалпы кестесі
Реформа типі Реформа түрі өлшеу параметрлері
Зейнетақы алуға құқысының Зейнетақы жасы
пайда болу критерииі
Ұсақ
Еңбек өтілі
Ауқым
Зейнетақы жарналарының
құрылымы
Есептеу нормасы
Есептеу базасы
Көзі
Мүшелерінің салық төлеуі
Зейнетақыны есептеу
формуласы
Зейнетақы құрылымы
Зейнетақы төлемдерінің
базасы
Индексация
Минималды зейнетақы
Төлем формасы
Зейнетақының салық төлеуі
Басқару Өкілетті орга
Инвестициялық саясат
Ағымдағы кірістен зейнетақы Мемлекеттікжеке құрылым
төлемдер жүйесінен жинақталға
салымдар есебінен төлемдер
жүргізу жүйесіне өту
Ірі
Минималды зейнетақы
Басқа кепілдіктер
Өтпелі кезең
Өтпелі механизм
Ағымдағы түсімдерден Минималды зейнетақы
зейнетақы төлеудің дәстүрлі
жүйесінен ағымдағы түсімдер
есебінен, бірақ шартты
шоттарды пайдалану арқылы
жүзеге асатын жүйеге өту
Басқа кепілдіктер
Өтпелі кезең
Өтпелі механизм
Ауқым
Жаңа жүйе
Есептеу нормасы
Есептеу базасы
Зейнетақыны есептеу
формуласы
Зейнетақы төлемдерінің
базасы
Зейнетақыны индексациялау
Өтпелі механизм
Мемлекеттік зейнетақы қорларын қалыптастырушы негізгі көздер:
- азаматтардың міндетті зейнетақы салымдары;
- республикалық бюджеттегі ресми трансферттер.
Ресми трансферттер дегеніміз – бюджетке өтеусіз және қайтарылмайтын
түсімдер мен бюджеттен жасалатын шығындар [5,б.2]. Зейнетақымен
қамсыздандыру реформасынын осы сияқты идеяларының заңнамалық жүзеге асуы
1997 жылы 20 мамырда Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңының қабылдануына алып келді.
Осы заңға сәйкес зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық құрылады
(Орталық) – көлемі тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы
заңымен бекітілетін республикалық бюджеттен зейнетақыларды төлеуге
бөлінетін қаржы есебінен зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар
азаматтарға зейнетақы төлеуді жүзеге асыратын, міндетті зейнетақы
жарналарын есепке алатын және оларды төлеушілерден жинақтаушы зейнетақы
қорларына аударатын, сондай-ақ азаматтарға әлеуметтік жеке кодтар
тағайындайтын заңды тұлға. Орталық оперативті басқаруға негізделген,
мемлекеттік кәсіпорын формасында құрылады [5,б.2].
Мемлекет 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнеткерлікке шыққан азаматтарды
зейнетақы төлемдерінің белгіленген мөлшерін сақтай отырып, зейнетақымен
қамсыздандыруға кепілдік береді.
Орталықтан зейнетақы төлемдері келесі азаматтар санаттарына төленеді:
- 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнетақы алатындар;
- Нағыз заңның 9 бабына сәйкес зейнеткерлік жасына жеткен және
1998 жылдың 1 қаңтардағы жағдайына байланысты кемінде алты ай
еңбек өтілі бар – еңбек өтіліне пропорционалды мөлшерде
төленеді, - зейнеткерлер.
2001 жылғы 1 шілдеден бастап еркектерге - 63 жас толғанда, әйелдерге –
58 жас толғанда, жалпы жұмыс өтілі еркектер мен әйелдерге сәйкесінше 20-25
жылдардан кем емес болған жағдайда тағайындалады [2,б.78].
Ерекше айтып кететін жағдай, заң бойынша жұмыс істейтін зейнеткерлер
толық көлемде зейнетақы алуға құқығы бар.
90-шы жылдарда бастап ынтымақтық жүйе бойынша мемлекетіміздің
экономикасының ахуалы мен нарықтағы бағаларды өсуіне байланысты зейнетақы
төлемдерінің өсу үрдісін байқауға болады. (2-кесте) [6]
2-кесте
Ерікті зейнетақы жарналарын тағайындау салымшы арқылы жүзеге асады.
Ерікті зейнетақы салымдары үшінші адамдар пайдасына тағайындалуы мүмкін, ал
жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы салымдары үшінші адамдар
пайдасына төленбейді [5,б.7].
Жинақтаушы қорларына жиналған зейнетақы салымдарының пайдасына жиналған
зейнетақы қаражатының алымшысының өліміне байланысты, оның жинағы
заңдық ереже бойынша мұрагерлікке қалады.
Мемелекетімізде жинақтаушы жүйенің төрт жыл жұмыс істеуі аралығында
4,3млн. астам адам оның мүшесі болып, олардың зейнетақы жинақтарынын көлемі
182,42млрд. теңге болып, ал салымшылардың зейнетақы есеп шоттарына
49,5млрд. теңге көлемінде инвестициялық кіріс тағайындалды.
2002 жылдың 1 қаңтарында бағалы қағаздар нарығында кастодиандық қызмет
алуға лицензияны 11 банк алды. Соның ішінде тек 8 банк қана кастодиандық
қызмет көрсетеді (Ұлттық банк – ГНПФ, екінші дәрежелі банктер – ННПФ).
Зейнетақы жинақтары мен салымшылар санының өсуі толығымен заңды және
зейнетақы салымдарының міндеттілігі, номиналды жалақының өсуі, жаңа
салымшыларды тарту мен салымдардың аз мөлшерлігімен түсіндіріледі, бірақ
та, сонымен бірге еңбекке қабілетті халықтың толық қамтылмауы, жұмыс
берушілердің зейнетақы салымдары бойынша қарыздануы, зейнетақы активтерін
тиімсіз пайдалану сияқты мемлекеттің қатысуын талап ететін проблемалар да
айқын көрінуде. Біздегі жұмыс істейтін нақты салымдардың көлемі анықталған
зейнетақы жоспарының ерекше қасиеті – қауіп-қатерлер оның қатысушылары
арасында ғана бөлінеді және барлық жағдайда жинақтаушы жүйенің проблемалары
мемлекетке ғана тәуелді емес болып табылады [7].
1.2 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы
реформасының сипаттамасы
Республикада 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап, мемлекеттік зейнетақыға
шығу ережелері мен тәртіптерін және зейнетақы жинақ қоры жүйесінен
зейнетақымен қамтамасыздандыруын реттеуші Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы өз
күшіне енді. Осы Заң Қазақстан Республикасында азаматтарды зейнетақымен
қамсыздандырудың құқықтық және әлеуметтiк негiздерiн белгiлейдi,
мемлекеттiк органдардың, меншiк нысандарына қарамастан, жеке және заңды
тұлғалардың азаматтардың зейнетақымен қамсыздандырылуға конституциялық
құқығын iске асыруға қатысуын реттейдi. Зейнетақымен қамтамасыздандыру екі
жүйеден тұрады:
• ортақ жүйеден ( зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан
зейнетақымен қамтамасыздандыру );
Ортақ жүйе республикалық бюджетке түскен әлеуметтік салық пен басқа да
төлемдерге негізделген.
• жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы зейнетақы қоры) (Жинақтаушы
зейнетақы қорларынан зейнетақымен қамтамасыздандыру).
Зейнетақы реформасының тағы бір негізгі компоненттерінің бірі зейнетақы
жасы болып табылады. Осы жерде біз зейнетақы жасы мен зейнеткерлікке шығу
жасын шатастырып алмай, ажырата білуіміз керек. Сонымен:
Зейнетақы жасы дегеніміз - сақтандырылған тұлғаның қарттығы бойынша
зейнетақыға құқығының пайда болуына негіз болатын минималды жасы.
Зейнеткерлікке шығу жасы дегеніміз - жалдамалы жұмыспен айналысатын
жұмыскер жасына байланысты өзінің тұрақты еңбектік қызметін тоқтатқан жас
мөлшері. [8,21-22б.б]
Зейнетақылық қаржыландыру құны да ерекше мәнге ие, өйткені зейнетақы
жасының планкасы төмен болған сайын, зейнеткерлер саны көп болады, ал соған
сәйкес жүйенің құны да жоғары болады. [8, 23б]
Зейнетақы жасы фиксациялы болады: еркектерге 63 жастан және әйелдерге
58 жастан. Орталықтан зейнетақы төлемдерi: 1998 жылғы 1 қаңтардан бастап -
еркектерге 61 жасқа толғанда, әйелдерге 56 жасқа толғанда; 1998 жылғы 1
шiлдеден бастап - еркектерге 61,5 жасқа толғанда, әйелдерге 56,5 жасқа
толғанда; 1999 жылғы 1 шiлдеден бастап - еркектерге 62 жасқа толғанда,
әйелдерге 57 жасқа толғанда; 2000 жылғы 1 шiлдеден бастап - еркектерге 62,5
жасқа толғанда, әйелдерге 57,5 жасқа толғанда; 2001 жылғы 1 шiлдеден
бастап - еркектерге 63 жасқа толғанда, әйелдерге 58 жасқа толғанда
тағайындалады.
Төтенше және барынша радиациялық қатерлi өңiрлерде 1949 жылғы 29
тамыздан 1963 жылғы 5 шiлдеге дейiн кемiнде 10 жыл тұрған азаматтар "Семей
ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап шеккен
азаматтарды әлеуметтiк қорғау туралы" Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес:
еркектер - жалпы жұмыс стажы 25 жылдан кем болмаған жағдайда 50 жасқа
жеткенде;
әйелдер - жалпы стажы 20 жылдан кем болмаған жағдайда 45 жасқа жеткенде
зейнетақы тағайындалуына құқылы.
Бес және одан да көп бала туып, оларды сегіз жасқа дейін тәрбиелеген
әйелдер 50 жасқа толғанда жасына байланысты толық көлемде зейнетақы алуға
құқылы, аталған зейнетақы жасы 1998 жылғы 1 шілдеден бастап жыл сайын 6
айға өсіп отырады, бірақ тұтас алғанда 3 жылдан аспауға тиіс.
Орталықтан зейнетақы тағайындау үшiн еңбек стажын есептеу кезiнде
мыналар есепке алынады:
1) еңбек шарты (келiсiм-шарт) бойынша жеке және заңды тұлғалар ақы
төлейтiн жұмыс;
2) әскери қызмет;
3) құқық қорғау органдарындағы қызмет;
4) мемлекеттiк қызмет;
5) кәсiпкерлiк қызмет;
6) I топтағы мүгедекке, II топтағы жалғызiлiктi мүгедекке және өзгенiң
жәрдем көрсетуiне мұқтаж жасына байланысты зейнеткерге, сондай-ақ 80 жасқа
толған қарт адамдарға күтiм жасаған уақыт;
7) атом сынақтары, экологиялық апаттар салдарынан зардап шеккен не
иммундық тапшылық вирусын жұқтырған не ЖҚТБ-мен ауыратындарға, 16 жасқа
дейiнгi мүгедекке күтiм жасаған уақыт;
8) жұмыс iстемейтiн ананың жас балаларды бағып-күткен, бiрақ әрбiр бала
3 жасқа толғаннан аспайтын жалпы жиынтығы 12 жыл шегiндегi уақыт;
9) қылмыстық жауапқа негiзсiз тартылған және қуғын-сүргiнге ұшыраған,
бiрақ кейiн ақталған азаматтардың қамауда болған, бас бостандығынан айыру
және жер аудару орындарында жазасын өтеген уақыты;
10) еңбекке жарамды азаматтардың бұрынғы КСРО-ның уақытша
оккупацияланған аумағында және Ұлы Отан соғысы кезеңiнде өздерi басқа
мемлекеттердiң аумағына зорлықпен апарылған адамдардың жасына қарамастан
сонда болған, фашистiк концлагерьлерде (геттоларда және соғыс кезеңiнде
мәжбүрлеп ұстайтын басқа да орындарда ұсталған уақыты, егер аталған
кезеңдерде бұл адамдар Отанға қарсы қылмыс жасамаса;
11) жұмыс iстемейтiн соғыс мүгедектерi мен оларға теңестiрiлген
мүгедектердiң мүгедек болған уақыты;
12) бұрынғы кеңес мекемелерiнiң, Қазақстан Республикасы мекемелерi мен
халықаралық ұйымдардың қызметкерлерi әйелдерiнiң (жұбайларының) шетелде
тұрған кезеңi, бiрақ жалпы алғанда 10 жылдан аспауға тиiс;
13) офицерлiк құрамдағы адамдар, прапорщиктер, мичмандар және
мерзiмiнен тыс қызмет атқаратын әскери қызметшiлер әйелдердiң мамандығы
бойынша жұмысқа орналасу мүмкiндiгi болмаған жерлерде жұбайларымен бiрге
тұрған кезеңi, бiрақ 10 жылдан аспауға тиiс;
14) Қазақстан Республикасының аумағындағы және одан тыс жерлердегi
жоғары және арнаулы орта оқу орындарында, училищелерде, мектептерде және
кадрлар даярлау, бiлiктiлiгiн арттыру және қайта мамандандыру курстарында,
аспирантурада, докторантурада және клиникалық ординатурада, сондай-ақ
күндiзгi жоғары және орта дiни оқу орындарында оқу;
15) әскерилендiрiлген күзетте, арнаулы байланыс органдарында және кен-
құтқару бөлiмдерiнде олардың ведомстволық бағыныстылығына және арнаулы
немесе әскери атағының болуына қарамастан;
16) әлеуметтiк сақтандыруға қаржы төлеген жағдайда өзге де жұмыс.[5,
баптар 9-10 ].
Ең кіші зейнетақы жыл сайын заңды түрде бекітіледі. Зейнетақы төлеу
жөніндегі Мемлекеттік орталықтан зейнетақы алатындар саны Республикада
1645,1 мыңға жуық. Зейнетақының ең кіші мөлшері 2005 жылдың санағы бойынша
6200 теңгені құрады. Зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері 2005 жылға 9142
мың теңгені құрады. 2005-2007 жылдарға Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік өзгерістерінің әрі - қарай тереңдетілу Бағдарламасына сәйкес,
2005 жылдың 1 маусымынан бастап, ортақ жүйеден зейнетақы деңгейін көтеруге
мүмкіндік берген сонымен бірге жинақтаушы зейнетақы жүйесіне қатысушы –
жас буынға әлеуметтік кепілдігін қамтамасыз етуге тартылған зейнетақыны
төлеу мемлекеттік негізін енгізілді. 2005 жылғы 1 шілдесінен негізгі
зейнетақыны төлеу есебімен зейнетақы төлемдерірінің ең кіші мөлшері 9 200
теңгені құрады, негізгі зейнетақыны төлеу есебімен орта зейнетақының
мөлшері 12142 теңгені құрады. 2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап зейнетақы
төлемдерінің мөлшері 8% инфляцияның деңгейінің озығына тиісті көтерілген.
Зейнетақы төлемдерін тағайындау үшін азаматтар, зейнетақыны тағайындау
туралы өтінішті тұрақты тұрғылықты жеріне байланысты зейнетақыны төлеу
жөніндегі Мемлекеттік орталықтарының аудандық (қалалық) бөлімшелеріне
белгіленген барлық құжаттарды әкеледі. Зейнетақыны тағайындауға қажетті
құжаттар тәртібі Орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерін, мемлекеттік
әлеуметтік жәрдемақылар мен мемлекеттік арнаулы жәрдемақыларды тағайындау
мен төлеуді ұйымдастырудың тәртібі туралы Нұсқаулықта аталған.
2003-2008 жылдар аралығындағы зейнетақы төлемдерінің өсу динамикасын
біз үшінші кестеден көре аламыз [6].
3-кесте
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізі өздерінің қарттық кезеңдерінің әл-
ауқаттылығына жауап беруші азаматтардың жеке жауапкершілігімен, жасалынған
салымдардың және зейнетақы төлемдерінің арасында тікелей байланысты орнату.
Зейнетақымен қамтамасыз етуге байланысты Қазақстан Республикасының
Заңнамалары:
• 1997 жылдың 20 маусымындағы Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы Қазақстан Республикасының Заңы;
• 2001 жылдың 25 наурызындағы Зейнетақыны тағайындау мен төлеу,
мемлекеттік базалық зейнетақыны төлеу, мемлекеттік әлеуметтік төлемдер
мен Орталықтан мемлекеттік әлеуметтік төлемдерді ұйымдастыру тәртиібі
туралы Құрылымды бекіту туралы ҚР еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау Министрлігінің № 17-п Бұйрығы;
• Міндетті зейнетақы төлемдері есебінен құрылатын зейнетақы жинағынан
төленетін зейнетақы төлемдері, жинақтаушы зейнетақы қорынан төленетін
ерікті кәсіби зейнетақы салымдарын құру ережесі;
• Кесте бойынша төленетін зейнетақы төлемдерінің мөлшерлік есепьерінің
әдісі;
• Қазақстан Республикасы зейнетақы қорларының тізімі.
Реформадан қазіргі кезеңге дейін жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізгі
принциптері мыналар:
• зейнетақы жүйелерін мемлекеттік реттеуі;
• зейнетақы жинақтарын қалыптастыру үшін азаматтарға жинақтаушы
зейнетақы қорларын таңдауға құқықтық қамтамасыз ету;
• азаматтарға арналған, белгіленген зейнетақының ең кіші мөлшерімен
қамтамасыз ету жөнінде тікелей мемлекеттік кепілдік;
• зейнетақы жинағының құрылуы үшін, жұмысқа қабілетті әрбір азамат
қатысуының міндеттілігі;
• азаматтардың зейнетақы жинақтарындағы қаржы салымдарының сақталу
тиімділігі;
• жинақтаушы зейнетақы қорларындағы жинақтарға азаматтардың
мұрагерлігіне құқықтарын қамтамасыз ету;
• әр азаматтың қосымша ерікті зейнетақы қамтамасыздығына құқығы;
• азаматтардың зейнетақы жинақтарының қаржы салымдары арқылы экономикаға
үлесі.
• Жинақтаушы зейнетақы қорына бөлу: жұмыспен қамтушы жұмысшының атынан,
жұмысшы таңдаған зейнетақы қорына жұмысшының айлық табысынан 10
пайыздық міндетті зейнетақы салымдарын аударуды жүзеге асырады.
Кейіннен, болашақ зейнетақы салымдарын төлеу мөлшері, салымшылардың
есебінен ғана емес, алынған инвестициялық табыстарының есебінен де
жүзеге асады.
Салымшының құқықтары мен міндеттері: салымшы зейнетақы қамтамасыздығы
келісім - шартының бір ғана тарапы бола алады және міндетті зейнетақы
салымдарының есебінен зейнетақы жинағын бір ғана жинақтаушы қорында ие бола
алады. Салымшы жылына екі рет өзінің зейнетақы жинағын, жинақтаушы бір
қордан екінші қорға ауыстыруға құқығы бар. Қолданыстағы заңға сәйкес әрбір
азамат өзінің игілігіне ерікті зейнетақы салымдарын жасауға құқылы,
онысымен зейнетақы қамтамысздығының қосымша дәрежесін қалыптастырады.
Сонымен қатар ерікті салымдардың салымшылары, алушының пайдасына жеке және
заңды тұлға бола алады. Еңбектері денсаулыққа зиянды, ауыр және қауіпті
еңбек жағдайларындағы жұмысшыларды әлеуметтік қорғау және зейнетақымен
қамтамасыздандару мақсатында, өндіріс орындарындағы өте қауіпті еңбек
жағдайларында еңбек етушілерге ерікті мамандандырылған зейнетақы салымдары
заңмен ескерілген.
Зейнетақы төлеу бойынша Мемлекеттік орталық: зейнетақымен
қамтамасыздандыру жүйелеріндегі өткізілген өзгерістер барысында, оның
бөлімдерінің ең маңыздысы - зейнетақыны төлеу Мемлекеттік орталығы
құрылды (Орталық). Орталық зейнетақы жинақтаушы қорында маңызды рөл
атқарады, ең бастысы ақпараттық жүйелерді іске асырады. Орталық, міндетті
зейнетақы салымдарының адамдыфициялық есебін жүзеге асырады, жинақтаушы
зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы салымдарын аударады және бюджет
қаржысының есебінен зейнетақы қамтамасыздығына құқығы бар азаматтарға
зейнетақы төлемдерін жүргізеді.
Жинақтаушы зейнетақы қорының қызметін жасаудағы мемлекеттік органдардың
функциялары: Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңына сәйкес міндетті
зейнетақы салымдарын толық және уақтылы төлеуді және өсім пұл салуын
республиканың салық органы жүзеге асырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының, қаржы салымдарын басқару зейнетақы
активтері ұйымдарының, кастодиан-банктерінің, сақтандыру ұйымдарының
қызметін реттеушілік және бақылаушылық жүйелерін атқарушы өкілетті орган,
Қазақстан Республикасының нарық рыногын және қаржы ұйымдарын бақылаушы
реттеуші Агенттік болып табылады. Қазақстан Республикасының еңбек және
халықты әлеуметтік қорғау Министрлігі халықты зейнетақымен
қамтамасыздандыру саласында мемлекеттік саясатты құру жүйелерін жүзеге
асырады. [9, 1-4 б].
Қорыта келе, Қазақстан дамуының қазіргі сатысында жүргізілетін
экономикалық жəне əлеуметтік реформалардың басты мақсаты қоғам мен адам
дамуы үшін қажет жағдайлар жасау болып табылады. Өз азаматтарының қартайған
шағын бүгінгі таңда лайықты қамтамасыз ету əлеуметтік бағдарланған
мемлекеттің басты мақсаттарының бірі болып табылады, Қазақстан да сондай
мемлекеттердің қатарына жатады. Республикада осы міндет əрқашан басым
міндеттердің бірі болып келді жəне ондай ықылас бөлудің негізгі себебіне
мына жағдай жатады, егде жастағы адамдардың көпшілігі зейнеткерлер болып
табылады жəне олар жалғыз-ақ табыс көзі – зейнетақы ғана алады. Жүзеге
асырылған зейнетақы реформасының және оның іске асырылуының Қазақстан
Республикасы экономикасында алатын орны да ерекше.
ІІ ТАРАУ. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ӘЛЕМДІК МОДЕЛДЕРІ
Зейнетақымен қамтамасыз етудің көптеген модельдері бар. Олар:
Бевериджтік, Бисмарстық, аргентиналық, шведтік, латын америкалық,
жапондық, қытайлық, аргентина-шведтік т.б. ішінде зейнетақымен
қамтамасыз етудің ұлттық моделінің негізі зейнетақылық сақтандыру (міндетті
және ерікті) әлеуметтік зейнетақы, жеке зейнетақылық сақтандыру, жұмыс
берушілердің жауапкершілігін сақтау болуы қажет. Көптеген модельдер ішінде
зейнетақымен қамтамасыз етудің негізгі теориясының постулаты негізінде,
мемлекеттік реттеу және нарықтық өзін-өзі реттеу критерийлерінің қатынасына
сәйкес үш зейнетақылық модельдер ұсынылады: мемлекеттік модель, аралас
(ұжымдық-индивидуалды) және жеке модель. Қандай зейнетақылық қамтамасыз
етудің құқықтық институттары басты роль атқаратындығына қарай, модельдер
өзара ерекшелінеді.
Зейнетақылық сақтандыру тәжірибесін зерттеу зейнетақы жүйесінің үш
моделін – мемлекеттік, аралас (мемлекеттік-жеке) және жеке – бөліп
қарастыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік модель зейнетақының көлемі жалақы мөлшеріне пропорционалды
болып келіп, жалпы және міндетті зейнетақы жүйесіне негізделеді. Кейбір
жағдайда ол халықтың аз ғана бөлігін қамтитын жеке сектордың әлсіз дамуымен
сәйкес келеді. Тек аз ғана мемлекеттер бұл моделді басшылыққа алған –
Белгия, Люксембург, Португалия мен Испания.
Мемлекеттік-жеке модель – тең пропорцияда мемлекет пен жеке сектордың
кірісіне негізделеді. Көбінесе мұндай моделде жеке сектор жүйесі мемлекет
тарапынан қатаң бақылауға алынады. Ол мазмұны бойынша ерікті болып,
халықтың 50%-ын қамтиды. Бұл модель көптеген мемлекеттер үшін тән:
Германия, Италия, Голландия, Ирландия, Ұлыбритания және АҚШ. Бірақ та
қазіргі кездегі демографиялық қысымның әсерінен осындай моделді басшылыққа
алатын мемлекеттер жеке зейнетақылардың ықпалын кеңейтіп жатқаны белгілі.
Жеке модель жеке сектордың көмекті қатты қажет ететіндерге төлемдер
төлеуді өзіне қосса да, ол толығымен кешенді нормалар жүйесіне негізделген
міндетті түрдегі жеке жүйеге бағынышты, сонымен бірге зейнетақының көлемі
толығымен кірістің дәрежесіне байланысты. Бұл моделдің пионерлері – Чили,
Аргентина мен Австралия. Бұл моделді негізінде Чилилік модель деп те
атайды.
Зейнетақы саласындағы халықаралық динамиканың дамуын таңдау барлық
мемлекеттердің мемлекеттік моделден аралас моделге қарай, ал араластан
жекеге қарай қозғалысын көруге болады.
Мұндай тенденция мемлекеттік моделдің зейнетақы төлемдерін қаржыландыру
үшін қаражат табудың қиындауы, осы мақсатқа керекті қаржының көбеюі мен
бюджет дефицитінің өсуі сияқты проблемаларға кездескендігімен
түсіндіріледі.
Сонымен қоса, мамандар жеке зейнетақы жүйесінде идеалдандыруға
болмайтындығын ескертеді, өйткені ол да өздерінің астарында көптеген
проблемаларды жасыруда. Оларға жинақталған қаражатты басқарудағы
қиындықтар, жеке зейнетақылық қаржыландыруды кіші және орта бизнестің
әлсіздігі, төмен фискалды мотивация және т.б.
Көптеген Батыс Европа елдерінің тәжірибесі азаматтарды зейнетақымен
қамсыздандырудың үш дәрежесін көрсетуде. Бірінші дәрежеге – мемлекеттік
зейнетақымен қамсыздандыру – онда зейнетақының екі түрі бар – негізгі
қарттығы бойынша және қосымша (кірісінің көлеміне байланысты зейнеткерлікке
шыққан азамат алатын зейнетақы).
Негізгі зейнетақы алуға еңбек өтіліне тәуелсіз бұрынғы жалақысының 20%-
ға жуық немесе нақты көлемде барлық азаматтардың алуға құқығы бар. Ал
қосымша зейнетақы алу үшін зейнетақы кірісін қамтамасыз ететін ұзақ жұмыс
кезеңі болса жеткілікті.
Зейнетақымен қамсыздандырудың екінші дәрежесі – мемлекеттік емес
немесе жеке жинақтаушы қорлары. Негізінде мұндай коммерциялық емес
институттар жеке профсоюздер немесе ірі кәсіпорындар мен ұйымдар көлемінде
құрылған шектеулі сақтандырылған тұлғалар үшін арналған. Мемелекеттік емес
зейнетақы қорлары негізінен жұмыс берушілердің, кейде сақтанушылардың
өздерінің салымдарының есебінде құрылады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың үшінші дәрежесі – жеке сақтандырудың бір
түрі ретіндегі зейнетақымен сақтандыру (индивидуалды және топтық) жүйесі.
Қазіргі таңда мемлекеттік қамсыздандырудың шығындарын қаржыландырудың
екі жүйесі қолданылады. Біріншісі – зейнетақы төлемдері бойынша ағымдағы
шығындарды зейнетақылық сақтандыру бойынша ағымдағы салымдар арқылы жабу.
Бұл дегеніміз - жұмыс істейтін халықтың зейнеткерлерді қамсыздандырып отыр
дегенді білдіреді. Бұл схеманы орындаудың нақты мәселесі - демографиялық
жағдайдың күшті әсер етуі: дамыған елдердегі жалпы халықтың қартаюы,
нәтижесінде бір жұмыскерге шаққандағы зейнеткерлер санының өсуіне алып
келді. Мұндай моделді қолданатын мемлекеттерде зейнетақы қорларының
қаражатын қалыптастырудағы негізгі қысым жұмыс берушілерге жүктеледі.
Зейнетақы шығындарын қаржыландырудың екінші формасы – арнайы қордың
құрылуы, ол қор керекті қаржының инвестициясын қамтамасыз етіп отырып,
қазіргі және болашақта тиісті зейнетақы төлемдерін қаржыландырып отырады.
Мұндай схема көбінесе мемелекеттік емес зейнетақы қорларында, кейбір
жағдайларда мемлекеттік зейнетақы жүйелерінде қолданылып отырады. Бұл АҚШ,
Канада, Швеция, Швейцарияда көп қолданылады.
Жинақтаушы негізде қызмет ететін зейнетақы қорлары қаржы нарығы үшін
қосымша инвестициялық және несиелік ресурстар жасайды.
2.1 Ұлыбританиядағы зейнетақы реформасы
Батыстағы зейнетақы жүйесінің аралас моделін қарастырғанда ұзақ тарихы
бар – Ұлыбританияны мысалға алуға болады.
Алғаш рет жарнассыз зейнетақы төлемдері Ұлыбританияда заңды түрде 1908
жылы еңгізілді, содан 1925 жылы мемлекеттік зейнетақы жүйесінің жарнаға
негізделгені еңгізіледі. 1948 жылы - бұл жүйе кеңейіп, дамытылды. 1948
жылдан 1978 жылға дейін жарнаның ставкасы минималды еңбекақыдан жоғары
алатын барлық жұмысшыларға біртекті фиксалданған болды. 1961-1978 жылдары
қосымша жарналардан қаржыландырылған зейнетақы көлемі аз
диференциацияланды.
Мемлекеттік зейнетақы жүйесі эволюциялы дамыды. Ақырғы екі он жылдықта
нақты екі реформа өткізіліп, біріншісі – жұмыс берушінің жеке зейнетақымен
қамтамасыз етілуіне кірмейтін, 1978 жылғы еңбекақының көлеміне негізделген
мемлекеттік зейнетақы жүйесін қамтамасыз ету еңгізілді. Содан 1988 жылы
соңғы 30-40 жылдарда мемлекеттік бағдарламаларға қаржылай қысым көрсетуді
төмендету мақсатында үкімет зейнетақы төлеуді қайта қарастырды.
Ұлыбританияда басқа Батыс Европаның елдері сияқты соңғы кездері
демографиялық өзгерістердің перспективалары алаңдата бастады, бірінші
кезекте абсолютті көрсеткіштерде де, еңбекпен қамтылған халыққа қатысты
пайыздық көрсеткіште зейнетақы жасындағы халықтың санының өсуі. 1911 жылы
халықтың тек 6% құрайтын 3млн. зейнеткерлер болсы, 1981 жылы бұл сандар
10млн.-ға өсіп, Ұлыбритания халқының 18%-ын құрады.
2000 жылдан 2020 жылға дейін зейнетақ жасындағы халық саны 2млн.-ға
жуық адамға өссе, еңбекке қабілетті халықтың саны 0,5 млн. болады деп
жорамалданды, нәтижесінде еңбекке қабілеті халық пен зейнетақы жасындағы
халықтар арасында сәйкессіздік болып, бір жұмыскерге әлеуметтік ауырлық
арта түседі.
1988 жылғы реформалар осы мәселені шешеуге бағытталған болатын. Егер де
кіріс көлеміне негізделген мемлекеттік зейнетақы жүйесі өзгеріссіз қалса,
оның құны жұмысшы халық асырай алмайтындай дәрежеге дейін өсуші еді. 1978
жылдан 1988 жылға дейін мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі
адамның соңғы 20 жылдық еңбек өтіліне еңбек ақысының орташа 25% есебіннен
жүргізілді. Заңнама өзгертіледі, енді бұдан былай болашақ шығындар адамның
бүкіл еңбек өмірінің орташа еңбекақысынан 20% мемлекеттік зейнетақы
ставкасынның төмендетілуінің арқасында шектеледі.
Екіншіден мемлекеттік жүйеге қысымды азайту үшін жеке зейнетақымен
қамсыздандыру жүйесін дамыту шаралары жасалынады. Жеке зейнетақы жүйесіне
ынталандыру – мемлекеттік зейнетақы жүйесіне шығатындарға сақтандыру
жарналарының ұлттық ставкасынын азайту мен жеке зейнетақысын өздігімен
жинайтындарға қаржылай қолдау көрсету формасында болды.
Ұлыбританияда әйелдерге зейнетақы жасы - 60 жас, ал еркектерге - 65
жас. Әйелдер еңбегін қолдау негізінде мемлекеттік зейнетақы жүйесінде
зейнетақы жасының айырмашылығы 1940 жылы тағайындалды және қазіргі уақытқа
дейін сақталуда. Ұлыбританияда әйелдер мен еркектердің зейнетақы жасын
теңестіруді жақтайтындар да бар. Олар қазіргі таңда үкіметке әйелдердің де
жасын 65 жасқа көтеру ұсынысын қозғауда.
1988 жылға дейін зейнетақы жүйесінің негізгі шарты – бұл зейнетақы
жасына жетумен бірге, жұмыстың толығымен тоқтатылуын талап ететін.
Шындығына келсек бұл – жұмыстың тоқтатылуы бойынша төленетін зейнетақы
болатын. Ал қазір Ұлыбританияда зейнетақы кәрілігіне байланысты төленеді.
Бірақ бұрынғымен салыстырғанда, қазіргі кезде сен зейнетақыңды алып,
жұмысынды жалғастыра беруіне болады. Бұл жағдайда жұмысыңнан толық кеткенге
дейін саған қосымша үстемақы зейнетақының орнына жүріп отырады. Үстемақы
көлемі қосымша жұмысқа берілген премия емес, экономдалған зейнетақының
сомасы болады.
Ұлыбританияның зейнетақы жүйесінің негізгі белгілері:
- сақтандыру жүйесімен тығыз байланысты;
- жұмыс беруші мен жұмысшының тең дәрежеде жарналар төлеуі;
- Ұлыбританияда мемлекеттік зейнетақы қоры жоқ, ол ағымдағы
кірістерге негізделген мемлекеттік зейнетақы жүйесі;
- жұмысшы халықтың кіріс дәрежесімен салыстырғанда базалық
мемлекеттік зейнетақы көлемінің төмендігі;
- халықты зейнетақымен қамту саласында мемлекетік және жеке
секторлардың бірлестігі;
- зейнетақы кірісі жетіспейтін тұлғалар үшін – қажеттілікті
тексеруге негізделген әлеуметтік көмек ережесіне сай зейнетақы
төлеу жүйесі.
Зейнетақы жүйесі келесі үш көзден төленетін зейнетақы түрлерін ұсынады:
- базалық мемлекеттік зейнетақы – белгіленген, төмен ставкалы,
ұлттық сақтандыру қорымен қаржыланады;
- қосымша зейнетақы – табыс, жалақы көлеміне байланысты,
мемлекет атынан беріліп, ұлттық сақтандыру қорымен
қаржыландырылады немесе жеке зейнетақы қорынан беріліп, жеке
көздерден қаржыланады;
- әлеуметтік көмекке негізделген зейнетақы – жоғарғы екі
бағдарлама бойынша зейнетақы алу үшін табысы төмен азаматтарға
қажеттіліктерін тексеру негізіде төленетін мемлекеттік
зейнетақы, жалпы, ортақ салық салу есебінен қаржыландырылады.
Негізгі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесіне қатысу апталық кірісі
белгілі минимумнан жоғары түгел жұмысшылар міндетті түрде
қамсыздандырылады. Барлық жұмысшылар соның ішінде ауылшаруашылық еңбегі мен
жеке еңбек қызметімен айналысатындар да бірдей жарна ставкасы мен бірдей
зейнетақы мөлшері бар зейнетақы жүйесіне түседі. Еңбек етуге қабілеті бар,
бірақ жұмыс орны жоқ адамдар, аурулар мен бала немесе мүгедек-
туысқандарының күтімімен айналысатындар зейнетақы жарналарын төлемеген
уақытқа, кезеңге зейнетақы алуға құқықтары сақталынады. Өз ықыластарымен
жұмыс істемейтін азаматтар тек ерікті жарналар төлеген кезде ғана зейнетақы
алуға құқығын сақтайды.
Негізгі зейнетақы бағдарламасы міндетті сипатта болғанымен, жұмысшы
табысының көлеміне байланысты мемлекеттік зейнетақы жүйесіне жарналарды
төлемеуге құқығы бар. Мұндай құқыққа тек жеке тұлға немесе оның жұмыс
берушісі мемлекеттік емес зейнетақы қорына міндетті мемлекеттіктен кем емес
жарналар ставкасын төлеп отырған жағдайда ғана ие бола алады. Бұл
мемлекеттік зейнетақы жүйесі есебіне жарна ставкасының төмендетілуіне
құқық береді, бірақ мемлекеттік зейнетақы жүйесіне минималды жарна негізгі
зейнетақымен қамсыздандырудың шығындарын өтеуге әрбір жұмыс берушіден
сақталады.
Кәрілік бойынша зейнетақы екі бөліктен тұрады:
- негізгі зейнетақы – табыстың көлеміне байланысты емес, белгіленген
ставка бойынша төленеді. Бұл зейнетақыны алу шарты – белсенді еңбек
өмірінің 90% ішінде жарналар төлеу болып табылады. Соңғы жылдары бұл
зейнетақыны алу шарттары әлсіреп, жұмсарды, сондықтан да бұл
зейнетақыны әрбір азаматтың алуға құқығы бар. Қазіргі ставка 1980
жылдан бері жыл сайын бағаның өсімімен өсіп отырады, оған
еңбекақының ешқандай әсері жоқ. Сонымен қоса, өзінің жарналар
негізінде зейнетақы алуғы үміттенуге құқығы жоқ әйел, күйеуінің
жарналары негізінде айына 150 фунт стерлинг көлемінде алуға
үміттене алады;
- заңнамамен белгіленген зейнетақының екінші бөлігі - еңбекақының
көлемімен байланысты – мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесі табыстың көлеміне негізделген деп аталады. Ол 1978 жылы
табыстың көлеміне негізделген зейнетақылық жарналық жүйемен бір
уақытта ендіріледі, бірақ қазіргі уақытта негізгі зейнетақыға орташа
еңбекақының 20% үстемақы төлеуге бағытталған. Қазіргі кезде толық
үстемақы 20 жылдық еңбек өтілі бар адамдарға ғана төленеді,
сондықтан да ең алғашқы зейнеткерлер бұл зейнетақыны толық көлемде
тек 1998 жылы ғана алды.
Жоғарыда көрсетілгендей, Ұлыбританиядағы зейнетақы жүйесінің негізгі
белгілерінің бірі – халықты зейнетақымен қамтамасыз ету саласында мемлекет
пен жеке сектордың ынтымақтастығы болып табылады. Мемлекетік зейнетақы
жүйесінде негізгі мемлекеттік зейнетақының көлемінің төмен болуы негізгі
зейнетақы азаматтың зейнетақы жасына шыққан кездегі кірісінің жартысы ғана
болуымен түсіндіріледі.
Жеке зейнетақылар ғасырдың басынан бері көптеген жағдайларда
жұмысшыларға мүмкін болып келді. Ірі жұмыс берушілер квалификацияланған
кадрларды қызықтыру үшін ылғи жеке зейнетақы қызметін көрсету керек деп
санайтын. Кіріс көлеміне байланысты мемлекеттік зейнетақы жүйесі 1978 жылы
кімнің жұмыс берушілері жеке зейнетақыны өздерінің қызметкерлеріне
төлегілері келмеген немесе төлей алмаған жағдайларда міндетті зейнетақымен
қамсыздандыру жүйесі еңгізіледі. Сондықтан да, 1978 жылдан бастап түгел
жұмысшылар жеке зейнетақы жүйесіне ерікті жарналар төлейді немесе кіріс
көлеміне негізделген мемлекеттік зейнетақы жүйесіне міндетті жарналар
төлейді.
Ұлыбританияда бүгінгі кездегі зейнеткерлікке шығушылардың 65% жұмыс
орны бойынша мемлекеттік емес зейнетақы алады. Бұл зейнетақы жарналары
жұмыс беруші мен жұмысшыға бөлінетін, жұмыс берушімен жасалынатын зейнетақы
қорларымен төленеді. Жеке еңбек қызметімен айналысатын азаматтар жұмыс
берушілердің зейнетақы қорларына қатыса алмайды.
Жұмыс берушіден алатын зейнетақының маңыздылығын келесі мысал көрсетуі
мүмкін. Жеке зейнетақының орташа мөлшері жақында шыққан зейнеткерге 400
фунт стерлинг айына құраса, мемлекеттік зейнетақы жүйесіндегі
зейнеткерлердің барлық санатына төленетін орташа зейнетақы 322 фунтты
құрайды.
Ұлыбританияда жеке зейнетақылардың маңызы өседі деп күтілуде. Оның
негізгі себебі 1988 жылғы реформалар болып саналады. Ұлыбританияда
өздігімен зейнетақымен қамсыздандыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ
ЕРЕШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы
реформасының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
ІІ ТАРАУ. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ӘЛЕМДІК МОДЕЛДЕРІ ... .17
2.1 Ұлыбританиядағы зейнетақы
реформасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .18
2.2 Голландияның зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі ... ... ... ... .22
2.3 Зейнетақымен қамсыздандырудың Чилилік
моделі ... ... ... ... ... ... ..26
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІ
3.1 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3.2 Қазақстандағы зейнетақы жүйесін реформалау нәтижесі ... ... ... ..43
3.3 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің проблемаларын шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 0
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қосымша
1 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 60
Қосымша
2 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 61
Қосымша
3 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Мемлекет тарапынан төленетін қарттық бойынша зейнетақы – бұл
индустриализацияның өнімі (индустриалдыққа дейінгі кезеңде қарттарды үлкен
отбасыларда жастар қарайтын) болып табылады. Тек ХІХ ғасырдың соңында ғана
Германияда жалдамалы жұмысшылардың еңбекке қабілеттілігінен айрылуы туралы
сұрақ қарастырыла бастады. Ең алғашқы зейнетақылық сақтандыру Германияда
пайда болған және оның ұзақ тарихы бар: ең бірінші зейнетақы қоры 1825 жылы
Пруссияда ашылса (бірақ та жұмысшыларға емес, шенеуніктерге арналған), 1889
жылы Отто фон Бисмарктың басшылығымен алғаш рет мемлекеттік зейнетақымен
қамсыздандыру жүйесі құрылады.
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Рспубликасының зейнетақы жүйесі
қазіргі кезде қоғамда орын алып отырған мәселелердің бір деп айтуға болады.
Сондықтан да бұл жүйенің қалыптасуы берік экономикалық жағдайда мемлектпен
тығыз байланыста болуы тиіс. Өйткені зейнетақы жүйесі қоғамдағы құт-
брекеге, халықты әлеуметтік қорғау кепілінің жүйесі ретінде адамның құқығы
мен болашақ қартығын қамтамасыз етуін жариялауда маңызды орын алды.
Нарықтық экономикаға көшу шарттарында зейнеткерлік – еңбекке қабілетсіз
жастағы халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі формасы түбірлі өзгеріп,
нарықтық негізде құрылуы керек болатын [1]. Өйткені, қоғамдағы экономикалық
қатынас тікелей оның жеке мүшелерінің әлеуметтік өміріне ықпалын тигізеді.
Сонымен бірге, дүние жүзі бойынша қарттар санының өсуі де өз әсерін
тигізбей қоймады. Ол әсіресе, еңбекке қабілетті халық пен зейнетақы
жасындағы халықтың арасындағы сәйкессіздік болып, бір жұмысшыға әлеуметтік,
экономикалық ауырлықтың артуына әкеп соқты. Осының салдарынан мемлекеттік
зейнетақы жүйесіне қосымша қаражат құйып отыруға тура келді. Нәтижесінде,
ынтымақтық принциптегі зейнетақы жүйесі өзін-өзі қамтамасыз ете алмады.
Міне осы себептер, Қазақстандағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін
реформалауға алып келді. Ендігі кезекте зейнетақы жүйесін приватизациялау,
яғни ұрпақтардың ынтымақтық принципінен жеке зейнетақы жарналарына,
мемлекеттіктен мемлекеттік емес зейнетақы жүйесіне өту басталды.
Бұл реформалардың мәні - әр бір азамат болашақта қарттығын қамтамасыз
ететін зейнетақысын өзі тағайындайтын болады деге мәнде болды. Ал мемлекет
өз тарапынан барлығына тең минимуммен қамтамасыз етіп отыруға кепілдік
беретін.
Бірақ та, әр жүйенің өзінің кемшіліктері болады. Әрине, жинақтаушы жүйе
әр түрлі қаржылай қауіптерге төзімсіз. Ұлттық валютаның девальвациясы
немесе қандай да бір қаржылай дағдарыста зейнетақы жинақтары құнсызданып,
жоғалып кетуі әбден мүмкін, ал мұндай жағдай ынтымақтық жүйеде болуы мүмкін
емес. Негізінен жинақтаушы зейнетақы жүйесі Америка, Жапония, Канада,
Ұлыбритания сияқты дамыған елдердің экономикасына тән жүйе болып табылады.
Бірақ та жинақтаушы жүйе қауіптерін жеке зейнетақы қорларының құқықтық
қорғаудың сенімді институционалды механизмдерін құру арқылы азайтуға
болады.
Бүгінгі таңда ешбір зейнетақылы келісім-шартта қордың қаржылық
міндеттемелері көрсетілмеген. Салымшы зейнеткерлікке шыққанда қандай
көлемде зейнетақы немесе жалақысының қанша пайызын алатының білмейді.
Зейнетақылық келісім-шарт жасасқанда салымшыға қаржының жылдық минималды
өсіміне жазбаша түрде кепілдік берілмейді. Ешбір қазақстандық азамат өзінің
қартығын кездестіретін болашақ зейнетақысын есептей алмауы, мүлдем ойға
қонбайтын жағдай.
Қазақстадағы зейнетақы жүйесінің тағы бір кемшілігі – зейнетақы
активтерін инвестициялау болып табылады. Қазақстандағы азаматтардың
жинақтарының жалпы соммасы – 6 миллиард долларға жетсе де, олар ешқандай
табыс бермей жатыр. Бұның өзі Қазақстандағы инвестиция құралдарының
әлсіздігін көрсетуде. Зейнетақы активтерін инвестициялауда түсетін табыс
инфляцияның артынан жете алмай, азаматтардың жинақтары құнсыздануда.
Сондықта да, зейнетақы жинақтарын экономиканың тиімді секторына пайдалану
идеясы маңызды болып отыр.
Зерттеудің объектісі – Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесі.
Зерттеудің пәні – зейнетақымен қамсыздандыру реформасы.
Ғылыми жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы зейнетақы
реформасының ерекшеліктері мен кемшіліктерін анықтау болып табылады.
Көрсетілген мақсаттан келесідей міндеттерді анықтауға болады:
1. Қазақстандағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің қалыптасуын
зерттеу;
2. Зейнетақы жүйесінің шетелдік тәжірибесімен, соның ішінде
Ұлыбритания мен Чилидің зейнетақы моделдерімен танысып, оларды
Қазақстандық зейнетақы жүйесімен салыстыру;
3. Қазақстандағы зейнетақы реформасының нәтижелерін сараптау.
І ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің
қалыптасуы
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы азаматтарды
зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1991 жылдың 17 мамырдағы Заңы толығымен
КСРО-дағы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесіне тән белгілерді сақтап қалды.
Нарықтық қатынасты дамытуға бағытталған стратегиялық бағытты таңдауға
байланысты сол кездегі жұмысшылардың міндетті зейнетақы салымдарының
есебінде зейнеткерлерге төленетін төлемдерге негізделген зейнетақымен
қамсыздандыру жүйесі мүлдем жұмыс істеуге қабілетсіз болып қалды. Міндетті
түрдегі зейнетақы салымдарына негізделген зейнетақымен қамсыздандырудағы
мемлекеттік монополия жоспарлы директивтік экономика жағдайында, еңбекке
қабілетті халықтың толығымен жұмыспен қамтылу жағдайында, мемлекеттік
аппарат жағынан қатаң бақылау мен зейнеткерлер мен жұмысшылар арасындағы
қатынастың сәйкес келу жағдайында ғана тиімді болады [2].
Экономикалық жағдайдың өзгеруі қалыптасқан зейнетақы жүйесі жұмысының
бұзылуына алып келіп, келесідей оған тән кемшіліктерді нақты айқындады:
- салымдар көлемі мен зейнетақы төлемдер көлемінің арасындағы
тікелей байланыстың болмауы;
- зейнетақы салымдарының жоғарғы ставкасы (25,5% еңбекақы
мөлшерінен) экономика үшін қауіпті болды;
- зейнетақы тағайындаудағы көптеген жеңілдіктер мемлекеттік
Зейнетақы қорына үлкен қысым түсірді;
- жұмысшылардың зейнетақы салымдарының жеке есеп шоттарының
болмауы салымдардың өсуін бақыламады;
- зейнетақымен қамсыздандыруды басқару жүйесі, зейнетақы
қаражаттарын жинау мен оны шығындау функциялары эффективсіз
болып, оны белгілі бір мақсатсыз пайдалануға алып келді;
- экономикалық себептер мен сақтандыру салымдарының түсуін
бақылайтын арнайы механизмнің жоқтығына негізделген зейнетақы
жарналарының жиналуының төмен дәрежесі жұмысшыларды
мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін қолдауға
қызықпады.
Міне, осылай сол кездері жұмыс істеп тұрған зейнетақы жүйесі
зейнеткерлердің көбіне минималды қажеттіліктерін қамтамасыз етуде өзінің
қабілетсіздігін көрсетіп, мемлекетіміздің экономикасы үшін барған сайын
пайдасыз жүйеге айнала бастады.
Осы шарттарда пайда болған проблеманы шешудің жаңа жолдарын ісдестіру
басталып, нәтижесінде зейнетақы жүйесін түбірімен реформалау ұсынысы
қабылданады. Ұсыныстың мән-мағынасы зейнетақының бұрынғы ұрпақтар
арасындағы ынтымақтық принципі түрінен бас тартып, әр қайсысы өзіне өзінің
болашақ зейнетақысын анықтайтын принципіне өтуге негізделген.
1997 жылдың 19 наурызында ҚР-ның Президентімен зейнетақымен
қамсыздандыру жүйесін реформалаудың үкіметтік концепциясының жобасы
мақұлданады. Ерікті және міндетті сақтандыру принциптері мен сақтандыру
жарналарының персоналдырылған есепке тұрғызу жүйесінің қалыптасуына
негізделген зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің негізі 1998 жылы үкімет
қызметінің орта мерзімді бағдарламасында қаланады. Бұл шаралардың орындалуы
сол кездегі мемлекеттік Зейнетақы қоры (ЗҚ) мен түгел әлеуметтік
қамсыздандыру жүйесіндегі қалыптасқан кризистік жағдайға байланысты
болатын. Ресми мәліметтерге сәйкес, 90-шы жылдары зейнеткерлер контингенті
жыл сайын өсіп отырып, 1996 жылдың өзінде 2 млн.819 мың адамға жеткен. Егер
де зейнетақы жүйесінің реформасына дейін бір зейнеткерге 3 жұмысшыдан
келсе, 1997 жылда 1,8 жұмысшыдан келетін болған.
Барлық осы факторлар ұрпақтардың ынтымақтық принципінен жеке зейнетақы
жарналарына, мемлекеттіктен басымырақ мемлекеттік емес зейнетақы жүйесіне
өтуді негіздеді. Зейнетақы жүйесінің реформасы келесілерді қарастырды:
- зейнетақы жүйесін мемлекеттік бақылау;
- зейнетақы қорын қалыптастыруға 30 жылдан кем емес қатысқан
азаматтарға тағайындалған өмір сүру минимумын қамтамасыз ету
бойынша тікелей мемлекеттік кепілдіктер беру;
- зейнетақы мен басқа да мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандырудың
формаларына шектеулер қою;
- әрбір еңбекке қабілетті жастағы азаматқа, соның ішінде құқық
қорғау органдары мен әскери қызметкерлерге зейнетақы
жинақтарын қалыптастыруға міндетті түрдегі қатысуы;
- еңбекке қабілетті азаматтардың өздерінің қартайғандағы
зейнетақымен қамсыздандырылуына жеке жауапкершілігінің болуы;
- әрбір жұмыскердің зейнетақылық сақтандырудың міндетті түрдегі
жеке есепке тұруын еңгізу;
- жинақталған зейнетақы қаражатының қауіпсіздігімен сәйкестенген
тиімді инвестициялау;
- азаматтардың мемлекеттік емес зейнетақы жүйесін жинақтауға
мұраға алу құқығын қамтамасыз ету;
- ерікті зейнетақылық сақтандырудың дамуы;
- азаматтардың зейнетақы жинақтарын инвестициялау арқылы
экономикаға пайда алып келу [2, б.76].
Өтпелі кезеңде реформаға дейін зейнеткерлікке шығып кеткендер мен
мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде жеткілікті зейнетақы жинақтарын
жинауға мүмкіндігі жоқ зейнеткерлік жасқа келіп қалған азаматтардың
құқықтарын орындау үшін мемлекетпен Мемлекеттік Зейнетақы Қорынан алып
отырған зейнетақысының көлемінің сақталуы кепілденеді. Азаматтардың
мемлекеттік емес зейнетақы қорларына міндетті салымдар есебімен жинақталған
жарналар есебінде төленетін зейнетақы жарналары негізгі болуы керек
болатын. Осылайша, әрбір жұмыс жасайтын азамат өзінің болашақ
зейнетақысының көлемінін анықтап отырады, ал оның зейнетақысының үлкендігі
толығымен оның зейнетақы салымдарының ұзақтығы мен көлемі, сонымен бірге
зейнетақы активтерін инвестициялаудан түсетін қосымша кіріске (дивиденттер)
байланысты.
Жаңа зейнетақы жүйесін қалыптастыру үшін келесідей шараларды орындау
керек болатын:
- зейнетақы жеңілдіктерін тағайындау, еңбек өтілі мен
зейнетақыны есептеу саясатын қайта қарастыру;
- мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айрылу жағдайына байланысты
және жасына байланысты зейнетақылар, яғни әлеуметтік
жәрдемақыларды төлеу мемлекеттік Зейнетақы Қорынан мемлекеттік
бюджетпен жұмыскерлерді жұмыс берушілермен міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне ауыстыру;
- түгел мемлекеттік қамсыздандыру функциялары мемлекеттік
зейнетақы қорында орталықтандырылады;
- әйелдер мен ерлердің зейнеткерлікке шығу жастарының ақырындап
өсуі мен теңестірілуі;
- мемлекеттік емес зейнетақы қорларының қызметтерін мемлекет
жағынан бақылау мен басқаруды қамтамасыз етумен зейнетақы
төлеуді қамтамысыз ету үшін қорлар мен сақтандыру
компаниялардың зейнетақы активтерін басқару бойынша ұйымның
жұмыс істеуіне жағдайлар жасау [3].
Зейнетақы жүйесін реформалаған мемлекеттер арасында тек Қазақстан
өзінің әлеуметтік қамсыздандыру таратушы жүйесін толығымен жинақтаушы
бағдарламаларға өзгертті.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне өту қиын әлеуметтік – экономикалық және
демографиялық факторлармен негізделді. Ынтымақтық жүйені қаржылай
қамтамасыз ету жұмысшы халықтан алынып отыратын салықтардың есебінде жүзеге
асырылып отырды. Бұл жағдайларда жұмыссыздарды жұмыспен қамтамасыз ету,
уақытымен еңбекақы мен зейнетақы төлеу мәселелері пайда бола бастады.
Үкімет зейнеткерлерде үлкен соммада қаржы қарыз болып, жалақы мен
әлеуметтік төлемдер кешігіп төлене бастады. Бұл проблемалардан шығу үшін
жұмысшы халықтан алынатын салықтын мөлшерін көтеру керек болды, бірақ
осындай шарттарда, мұндай әрекеттер ел экономикасын тығырыққа тірер еді.
1998 жылы Қазақстан салынатын жарналар мен зейнетақы төлемдері және
азаматтардың өздерінің қарттығын материалды қамтамасыз етудегі жеке
жауапкершілігі арасындағы өзара байланысқа негізделген жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне жоспарлы түрде өтуге кірісті.
Реформалаудың негізгі идеясы – бұл қазіргі кезеңде сақталып отырған
ұрпақтар арасындағы ынтымақтық принципінен персоналды зейнетақылық жинақтау
принципіне ақырындап өту болды.
Қазіргі таңда екі жүйе жұмыс жасауда: ынтымақтық (зейнеткерлерге және
01.01.1998 жылға еңбек өтілі 6 айдан кем емес азаматтарға) және
жинақтаушы. Жинақтаушы зейетақы жүйесінің идеясы қарапайым: алатын
зейнетақы мөлшері нақты жұмыскердің жалақысы мен оның зейнетақы қорына
жасаған салымдарына тәуелді болып келеді.
Ынтымақтық жүйенің бір кемшілігі - ол болашақта зейнетақы төлемдері
жасалатындығына кепілдік бермейді. Өз кезегінде жинақтаушы жүйе өз
мүшелеріне зейнетақы төлемдерін жоғарғы дәрежеде қамтамасыз етіп отыруына
кепілдік береді, өйткені жианқталған қаржы ел экономикасына
инвестицияланады. Ал зейнетақы қорының ликвидациясы болған жағдайда, қордың
активтері жүйе мүшелерінің жинақталған зейнеткерлік құқықтарының көлеміне
пропорционалды бөлінеді. Сонымен қатар, жинақталаған жүйенің тиімділігі
субъективті және жалпы экономикалық факторларға байланысты: резервтерді
басқару сапалығы, инвестицияны жоғалту қауіпі, инвестициялық кіріс
дәрежесінің зейнетақы құралдарына салынған өзінің көлеміне қарағанда
төмендеуі, т.б. [4]
Ұлттық зейнетақы жүйесін реформалау кезінде реформаның типіне
байланысты көптеген көптегенн өлшеу параметрлеріне мән беріледі. Оны біз 1-
кестеден көре аламыз:
1-кесте
Зейнетақымен қамысыздандыру жүйесін реформалау кезінде жүргізілетін
шараларды бағалаудың жалпы кестесі
Реформа типі Реформа түрі өлшеу параметрлері
Зейнетақы алуға құқысының Зейнетақы жасы
пайда болу критерииі
Ұсақ
Еңбек өтілі
Ауқым
Зейнетақы жарналарының
құрылымы
Есептеу нормасы
Есептеу базасы
Көзі
Мүшелерінің салық төлеуі
Зейнетақыны есептеу
формуласы
Зейнетақы құрылымы
Зейнетақы төлемдерінің
базасы
Индексация
Минималды зейнетақы
Төлем формасы
Зейнетақының салық төлеуі
Басқару Өкілетті орга
Инвестициялық саясат
Ағымдағы кірістен зейнетақы Мемлекеттікжеке құрылым
төлемдер жүйесінен жинақталға
салымдар есебінен төлемдер
жүргізу жүйесіне өту
Ірі
Минималды зейнетақы
Басқа кепілдіктер
Өтпелі кезең
Өтпелі механизм
Ағымдағы түсімдерден Минималды зейнетақы
зейнетақы төлеудің дәстүрлі
жүйесінен ағымдағы түсімдер
есебінен, бірақ шартты
шоттарды пайдалану арқылы
жүзеге асатын жүйеге өту
Басқа кепілдіктер
Өтпелі кезең
Өтпелі механизм
Ауқым
Жаңа жүйе
Есептеу нормасы
Есептеу базасы
Зейнетақыны есептеу
формуласы
Зейнетақы төлемдерінің
базасы
Зейнетақыны индексациялау
Өтпелі механизм
Мемлекеттік зейнетақы қорларын қалыптастырушы негізгі көздер:
- азаматтардың міндетті зейнетақы салымдары;
- республикалық бюджеттегі ресми трансферттер.
Ресми трансферттер дегеніміз – бюджетке өтеусіз және қайтарылмайтын
түсімдер мен бюджеттен жасалатын шығындар [5,б.2]. Зейнетақымен
қамсыздандыру реформасынын осы сияқты идеяларының заңнамалық жүзеге асуы
1997 жылы 20 мамырда Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңының қабылдануына алып келді.
Осы заңға сәйкес зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық құрылады
(Орталық) – көлемі тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы
заңымен бекітілетін республикалық бюджеттен зейнетақыларды төлеуге
бөлінетін қаржы есебінен зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар
азаматтарға зейнетақы төлеуді жүзеге асыратын, міндетті зейнетақы
жарналарын есепке алатын және оларды төлеушілерден жинақтаушы зейнетақы
қорларына аударатын, сондай-ақ азаматтарға әлеуметтік жеке кодтар
тағайындайтын заңды тұлға. Орталық оперативті басқаруға негізделген,
мемлекеттік кәсіпорын формасында құрылады [5,б.2].
Мемлекет 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнеткерлікке шыққан азаматтарды
зейнетақы төлемдерінің белгіленген мөлшерін сақтай отырып, зейнетақымен
қамсыздандыруға кепілдік береді.
Орталықтан зейнетақы төлемдері келесі азаматтар санаттарына төленеді:
- 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнетақы алатындар;
- Нағыз заңның 9 бабына сәйкес зейнеткерлік жасына жеткен және
1998 жылдың 1 қаңтардағы жағдайына байланысты кемінде алты ай
еңбек өтілі бар – еңбек өтіліне пропорционалды мөлшерде
төленеді, - зейнеткерлер.
2001 жылғы 1 шілдеден бастап еркектерге - 63 жас толғанда, әйелдерге –
58 жас толғанда, жалпы жұмыс өтілі еркектер мен әйелдерге сәйкесінше 20-25
жылдардан кем емес болған жағдайда тағайындалады [2,б.78].
Ерекше айтып кететін жағдай, заң бойынша жұмыс істейтін зейнеткерлер
толық көлемде зейнетақы алуға құқығы бар.
90-шы жылдарда бастап ынтымақтық жүйе бойынша мемлекетіміздің
экономикасының ахуалы мен нарықтағы бағаларды өсуіне байланысты зейнетақы
төлемдерінің өсу үрдісін байқауға болады. (2-кесте) [6]
2-кесте
Ерікті зейнетақы жарналарын тағайындау салымшы арқылы жүзеге асады.
Ерікті зейнетақы салымдары үшінші адамдар пайдасына тағайындалуы мүмкін, ал
жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы салымдары үшінші адамдар
пайдасына төленбейді [5,б.7].
Жинақтаушы қорларына жиналған зейнетақы салымдарының пайдасына жиналған
зейнетақы қаражатының алымшысының өліміне байланысты, оның жинағы
заңдық ереже бойынша мұрагерлікке қалады.
Мемелекетімізде жинақтаушы жүйенің төрт жыл жұмыс істеуі аралығында
4,3млн. астам адам оның мүшесі болып, олардың зейнетақы жинақтарынын көлемі
182,42млрд. теңге болып, ал салымшылардың зейнетақы есеп шоттарына
49,5млрд. теңге көлемінде инвестициялық кіріс тағайындалды.
2002 жылдың 1 қаңтарында бағалы қағаздар нарығында кастодиандық қызмет
алуға лицензияны 11 банк алды. Соның ішінде тек 8 банк қана кастодиандық
қызмет көрсетеді (Ұлттық банк – ГНПФ, екінші дәрежелі банктер – ННПФ).
Зейнетақы жинақтары мен салымшылар санының өсуі толығымен заңды және
зейнетақы салымдарының міндеттілігі, номиналды жалақының өсуі, жаңа
салымшыларды тарту мен салымдардың аз мөлшерлігімен түсіндіріледі, бірақ
та, сонымен бірге еңбекке қабілетті халықтың толық қамтылмауы, жұмыс
берушілердің зейнетақы салымдары бойынша қарыздануы, зейнетақы активтерін
тиімсіз пайдалану сияқты мемлекеттің қатысуын талап ететін проблемалар да
айқын көрінуде. Біздегі жұмыс істейтін нақты салымдардың көлемі анықталған
зейнетақы жоспарының ерекше қасиеті – қауіп-қатерлер оның қатысушылары
арасында ғана бөлінеді және барлық жағдайда жинақтаушы жүйенің проблемалары
мемлекетке ғана тәуелді емес болып табылады [7].
1.2 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы
реформасының сипаттамасы
Республикада 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап, мемлекеттік зейнетақыға
шығу ережелері мен тәртіптерін және зейнетақы жинақ қоры жүйесінен
зейнетақымен қамтамасыздандыруын реттеуші Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы өз
күшіне енді. Осы Заң Қазақстан Республикасында азаматтарды зейнетақымен
қамсыздандырудың құқықтық және әлеуметтiк негiздерiн белгiлейдi,
мемлекеттiк органдардың, меншiк нысандарына қарамастан, жеке және заңды
тұлғалардың азаматтардың зейнетақымен қамсыздандырылуға конституциялық
құқығын iске асыруға қатысуын реттейдi. Зейнетақымен қамтамасыздандыру екі
жүйеден тұрады:
• ортақ жүйеден ( зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан
зейнетақымен қамтамасыздандыру );
Ортақ жүйе республикалық бюджетке түскен әлеуметтік салық пен басқа да
төлемдерге негізделген.
• жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы зейнетақы қоры) (Жинақтаушы
зейнетақы қорларынан зейнетақымен қамтамасыздандыру).
Зейнетақы реформасының тағы бір негізгі компоненттерінің бірі зейнетақы
жасы болып табылады. Осы жерде біз зейнетақы жасы мен зейнеткерлікке шығу
жасын шатастырып алмай, ажырата білуіміз керек. Сонымен:
Зейнетақы жасы дегеніміз - сақтандырылған тұлғаның қарттығы бойынша
зейнетақыға құқығының пайда болуына негіз болатын минималды жасы.
Зейнеткерлікке шығу жасы дегеніміз - жалдамалы жұмыспен айналысатын
жұмыскер жасына байланысты өзінің тұрақты еңбектік қызметін тоқтатқан жас
мөлшері. [8,21-22б.б]
Зейнетақылық қаржыландыру құны да ерекше мәнге ие, өйткені зейнетақы
жасының планкасы төмен болған сайын, зейнеткерлер саны көп болады, ал соған
сәйкес жүйенің құны да жоғары болады. [8, 23б]
Зейнетақы жасы фиксациялы болады: еркектерге 63 жастан және әйелдерге
58 жастан. Орталықтан зейнетақы төлемдерi: 1998 жылғы 1 қаңтардан бастап -
еркектерге 61 жасқа толғанда, әйелдерге 56 жасқа толғанда; 1998 жылғы 1
шiлдеден бастап - еркектерге 61,5 жасқа толғанда, әйелдерге 56,5 жасқа
толғанда; 1999 жылғы 1 шiлдеден бастап - еркектерге 62 жасқа толғанда,
әйелдерге 57 жасқа толғанда; 2000 жылғы 1 шiлдеден бастап - еркектерге 62,5
жасқа толғанда, әйелдерге 57,5 жасқа толғанда; 2001 жылғы 1 шiлдеден
бастап - еркектерге 63 жасқа толғанда, әйелдерге 58 жасқа толғанда
тағайындалады.
Төтенше және барынша радиациялық қатерлi өңiрлерде 1949 жылғы 29
тамыздан 1963 жылғы 5 шiлдеге дейiн кемiнде 10 жыл тұрған азаматтар "Семей
ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап шеккен
азаматтарды әлеуметтiк қорғау туралы" Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес:
еркектер - жалпы жұмыс стажы 25 жылдан кем болмаған жағдайда 50 жасқа
жеткенде;
әйелдер - жалпы стажы 20 жылдан кем болмаған жағдайда 45 жасқа жеткенде
зейнетақы тағайындалуына құқылы.
Бес және одан да көп бала туып, оларды сегіз жасқа дейін тәрбиелеген
әйелдер 50 жасқа толғанда жасына байланысты толық көлемде зейнетақы алуға
құқылы, аталған зейнетақы жасы 1998 жылғы 1 шілдеден бастап жыл сайын 6
айға өсіп отырады, бірақ тұтас алғанда 3 жылдан аспауға тиіс.
Орталықтан зейнетақы тағайындау үшiн еңбек стажын есептеу кезiнде
мыналар есепке алынады:
1) еңбек шарты (келiсiм-шарт) бойынша жеке және заңды тұлғалар ақы
төлейтiн жұмыс;
2) әскери қызмет;
3) құқық қорғау органдарындағы қызмет;
4) мемлекеттiк қызмет;
5) кәсiпкерлiк қызмет;
6) I топтағы мүгедекке, II топтағы жалғызiлiктi мүгедекке және өзгенiң
жәрдем көрсетуiне мұқтаж жасына байланысты зейнеткерге, сондай-ақ 80 жасқа
толған қарт адамдарға күтiм жасаған уақыт;
7) атом сынақтары, экологиялық апаттар салдарынан зардап шеккен не
иммундық тапшылық вирусын жұқтырған не ЖҚТБ-мен ауыратындарға, 16 жасқа
дейiнгi мүгедекке күтiм жасаған уақыт;
8) жұмыс iстемейтiн ананың жас балаларды бағып-күткен, бiрақ әрбiр бала
3 жасқа толғаннан аспайтын жалпы жиынтығы 12 жыл шегiндегi уақыт;
9) қылмыстық жауапқа негiзсiз тартылған және қуғын-сүргiнге ұшыраған,
бiрақ кейiн ақталған азаматтардың қамауда болған, бас бостандығынан айыру
және жер аудару орындарында жазасын өтеген уақыты;
10) еңбекке жарамды азаматтардың бұрынғы КСРО-ның уақытша
оккупацияланған аумағында және Ұлы Отан соғысы кезеңiнде өздерi басқа
мемлекеттердiң аумағына зорлықпен апарылған адамдардың жасына қарамастан
сонда болған, фашистiк концлагерьлерде (геттоларда және соғыс кезеңiнде
мәжбүрлеп ұстайтын басқа да орындарда ұсталған уақыты, егер аталған
кезеңдерде бұл адамдар Отанға қарсы қылмыс жасамаса;
11) жұмыс iстемейтiн соғыс мүгедектерi мен оларға теңестiрiлген
мүгедектердiң мүгедек болған уақыты;
12) бұрынғы кеңес мекемелерiнiң, Қазақстан Республикасы мекемелерi мен
халықаралық ұйымдардың қызметкерлерi әйелдерiнiң (жұбайларының) шетелде
тұрған кезеңi, бiрақ жалпы алғанда 10 жылдан аспауға тиiс;
13) офицерлiк құрамдағы адамдар, прапорщиктер, мичмандар және
мерзiмiнен тыс қызмет атқаратын әскери қызметшiлер әйелдердiң мамандығы
бойынша жұмысқа орналасу мүмкiндiгi болмаған жерлерде жұбайларымен бiрге
тұрған кезеңi, бiрақ 10 жылдан аспауға тиiс;
14) Қазақстан Республикасының аумағындағы және одан тыс жерлердегi
жоғары және арнаулы орта оқу орындарында, училищелерде, мектептерде және
кадрлар даярлау, бiлiктiлiгiн арттыру және қайта мамандандыру курстарында,
аспирантурада, докторантурада және клиникалық ординатурада, сондай-ақ
күндiзгi жоғары және орта дiни оқу орындарында оқу;
15) әскерилендiрiлген күзетте, арнаулы байланыс органдарында және кен-
құтқару бөлiмдерiнде олардың ведомстволық бағыныстылығына және арнаулы
немесе әскери атағының болуына қарамастан;
16) әлеуметтiк сақтандыруға қаржы төлеген жағдайда өзге де жұмыс.[5,
баптар 9-10 ].
Ең кіші зейнетақы жыл сайын заңды түрде бекітіледі. Зейнетақы төлеу
жөніндегі Мемлекеттік орталықтан зейнетақы алатындар саны Республикада
1645,1 мыңға жуық. Зейнетақының ең кіші мөлшері 2005 жылдың санағы бойынша
6200 теңгені құрады. Зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері 2005 жылға 9142
мың теңгені құрады. 2005-2007 жылдарға Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік өзгерістерінің әрі - қарай тереңдетілу Бағдарламасына сәйкес,
2005 жылдың 1 маусымынан бастап, ортақ жүйеден зейнетақы деңгейін көтеруге
мүмкіндік берген сонымен бірге жинақтаушы зейнетақы жүйесіне қатысушы –
жас буынға әлеуметтік кепілдігін қамтамасыз етуге тартылған зейнетақыны
төлеу мемлекеттік негізін енгізілді. 2005 жылғы 1 шілдесінен негізгі
зейнетақыны төлеу есебімен зейнетақы төлемдерірінің ең кіші мөлшері 9 200
теңгені құрады, негізгі зейнетақыны төлеу есебімен орта зейнетақының
мөлшері 12142 теңгені құрады. 2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап зейнетақы
төлемдерінің мөлшері 8% инфляцияның деңгейінің озығына тиісті көтерілген.
Зейнетақы төлемдерін тағайындау үшін азаматтар, зейнетақыны тағайындау
туралы өтінішті тұрақты тұрғылықты жеріне байланысты зейнетақыны төлеу
жөніндегі Мемлекеттік орталықтарының аудандық (қалалық) бөлімшелеріне
белгіленген барлық құжаттарды әкеледі. Зейнетақыны тағайындауға қажетті
құжаттар тәртібі Орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерін, мемлекеттік
әлеуметтік жәрдемақылар мен мемлекеттік арнаулы жәрдемақыларды тағайындау
мен төлеуді ұйымдастырудың тәртібі туралы Нұсқаулықта аталған.
2003-2008 жылдар аралығындағы зейнетақы төлемдерінің өсу динамикасын
біз үшінші кестеден көре аламыз [6].
3-кесте
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізі өздерінің қарттық кезеңдерінің әл-
ауқаттылығына жауап беруші азаматтардың жеке жауапкершілігімен, жасалынған
салымдардың және зейнетақы төлемдерінің арасында тікелей байланысты орнату.
Зейнетақымен қамтамасыз етуге байланысты Қазақстан Республикасының
Заңнамалары:
• 1997 жылдың 20 маусымындағы Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы Қазақстан Республикасының Заңы;
• 2001 жылдың 25 наурызындағы Зейнетақыны тағайындау мен төлеу,
мемлекеттік базалық зейнетақыны төлеу, мемлекеттік әлеуметтік төлемдер
мен Орталықтан мемлекеттік әлеуметтік төлемдерді ұйымдастыру тәртиібі
туралы Құрылымды бекіту туралы ҚР еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау Министрлігінің № 17-п Бұйрығы;
• Міндетті зейнетақы төлемдері есебінен құрылатын зейнетақы жинағынан
төленетін зейнетақы төлемдері, жинақтаушы зейнетақы қорынан төленетін
ерікті кәсіби зейнетақы салымдарын құру ережесі;
• Кесте бойынша төленетін зейнетақы төлемдерінің мөлшерлік есепьерінің
әдісі;
• Қазақстан Республикасы зейнетақы қорларының тізімі.
Реформадан қазіргі кезеңге дейін жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізгі
принциптері мыналар:
• зейнетақы жүйелерін мемлекеттік реттеуі;
• зейнетақы жинақтарын қалыптастыру үшін азаматтарға жинақтаушы
зейнетақы қорларын таңдауға құқықтық қамтамасыз ету;
• азаматтарға арналған, белгіленген зейнетақының ең кіші мөлшерімен
қамтамасыз ету жөнінде тікелей мемлекеттік кепілдік;
• зейнетақы жинағының құрылуы үшін, жұмысқа қабілетті әрбір азамат
қатысуының міндеттілігі;
• азаматтардың зейнетақы жинақтарындағы қаржы салымдарының сақталу
тиімділігі;
• жинақтаушы зейнетақы қорларындағы жинақтарға азаматтардың
мұрагерлігіне құқықтарын қамтамасыз ету;
• әр азаматтың қосымша ерікті зейнетақы қамтамасыздығына құқығы;
• азаматтардың зейнетақы жинақтарының қаржы салымдары арқылы экономикаға
үлесі.
• Жинақтаушы зейнетақы қорына бөлу: жұмыспен қамтушы жұмысшының атынан,
жұмысшы таңдаған зейнетақы қорына жұмысшының айлық табысынан 10
пайыздық міндетті зейнетақы салымдарын аударуды жүзеге асырады.
Кейіннен, болашақ зейнетақы салымдарын төлеу мөлшері, салымшылардың
есебінен ғана емес, алынған инвестициялық табыстарының есебінен де
жүзеге асады.
Салымшының құқықтары мен міндеттері: салымшы зейнетақы қамтамасыздығы
келісім - шартының бір ғана тарапы бола алады және міндетті зейнетақы
салымдарының есебінен зейнетақы жинағын бір ғана жинақтаушы қорында ие бола
алады. Салымшы жылына екі рет өзінің зейнетақы жинағын, жинақтаушы бір
қордан екінші қорға ауыстыруға құқығы бар. Қолданыстағы заңға сәйкес әрбір
азамат өзінің игілігіне ерікті зейнетақы салымдарын жасауға құқылы,
онысымен зейнетақы қамтамысздығының қосымша дәрежесін қалыптастырады.
Сонымен қатар ерікті салымдардың салымшылары, алушының пайдасына жеке және
заңды тұлға бола алады. Еңбектері денсаулыққа зиянды, ауыр және қауіпті
еңбек жағдайларындағы жұмысшыларды әлеуметтік қорғау және зейнетақымен
қамтамасыздандару мақсатында, өндіріс орындарындағы өте қауіпті еңбек
жағдайларында еңбек етушілерге ерікті мамандандырылған зейнетақы салымдары
заңмен ескерілген.
Зейнетақы төлеу бойынша Мемлекеттік орталық: зейнетақымен
қамтамасыздандыру жүйелеріндегі өткізілген өзгерістер барысында, оның
бөлімдерінің ең маңыздысы - зейнетақыны төлеу Мемлекеттік орталығы
құрылды (Орталық). Орталық зейнетақы жинақтаушы қорында маңызды рөл
атқарады, ең бастысы ақпараттық жүйелерді іске асырады. Орталық, міндетті
зейнетақы салымдарының адамдыфициялық есебін жүзеге асырады, жинақтаушы
зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы салымдарын аударады және бюджет
қаржысының есебінен зейнетақы қамтамасыздығына құқығы бар азаматтарға
зейнетақы төлемдерін жүргізеді.
Жинақтаушы зейнетақы қорының қызметін жасаудағы мемлекеттік органдардың
функциялары: Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңына сәйкес міндетті
зейнетақы салымдарын толық және уақтылы төлеуді және өсім пұл салуын
республиканың салық органы жүзеге асырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының, қаржы салымдарын басқару зейнетақы
активтері ұйымдарының, кастодиан-банктерінің, сақтандыру ұйымдарының
қызметін реттеушілік және бақылаушылық жүйелерін атқарушы өкілетті орган,
Қазақстан Республикасының нарық рыногын және қаржы ұйымдарын бақылаушы
реттеуші Агенттік болып табылады. Қазақстан Республикасының еңбек және
халықты әлеуметтік қорғау Министрлігі халықты зейнетақымен
қамтамасыздандыру саласында мемлекеттік саясатты құру жүйелерін жүзеге
асырады. [9, 1-4 б].
Қорыта келе, Қазақстан дамуының қазіргі сатысында жүргізілетін
экономикалық жəне əлеуметтік реформалардың басты мақсаты қоғам мен адам
дамуы үшін қажет жағдайлар жасау болып табылады. Өз азаматтарының қартайған
шағын бүгінгі таңда лайықты қамтамасыз ету əлеуметтік бағдарланған
мемлекеттің басты мақсаттарының бірі болып табылады, Қазақстан да сондай
мемлекеттердің қатарына жатады. Республикада осы міндет əрқашан басым
міндеттердің бірі болып келді жəне ондай ықылас бөлудің негізгі себебіне
мына жағдай жатады, егде жастағы адамдардың көпшілігі зейнеткерлер болып
табылады жəне олар жалғыз-ақ табыс көзі – зейнетақы ғана алады. Жүзеге
асырылған зейнетақы реформасының және оның іске асырылуының Қазақстан
Республикасы экономикасында алатын орны да ерекше.
ІІ ТАРАУ. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ӘЛЕМДІК МОДЕЛДЕРІ
Зейнетақымен қамтамасыз етудің көптеген модельдері бар. Олар:
Бевериджтік, Бисмарстық, аргентиналық, шведтік, латын америкалық,
жапондық, қытайлық, аргентина-шведтік т.б. ішінде зейнетақымен
қамтамасыз етудің ұлттық моделінің негізі зейнетақылық сақтандыру (міндетті
және ерікті) әлеуметтік зейнетақы, жеке зейнетақылық сақтандыру, жұмыс
берушілердің жауапкершілігін сақтау болуы қажет. Көптеген модельдер ішінде
зейнетақымен қамтамасыз етудің негізгі теориясының постулаты негізінде,
мемлекеттік реттеу және нарықтық өзін-өзі реттеу критерийлерінің қатынасына
сәйкес үш зейнетақылық модельдер ұсынылады: мемлекеттік модель, аралас
(ұжымдық-индивидуалды) және жеке модель. Қандай зейнетақылық қамтамасыз
етудің құқықтық институттары басты роль атқаратындығына қарай, модельдер
өзара ерекшелінеді.
Зейнетақылық сақтандыру тәжірибесін зерттеу зейнетақы жүйесінің үш
моделін – мемлекеттік, аралас (мемлекеттік-жеке) және жеке – бөліп
қарастыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік модель зейнетақының көлемі жалақы мөлшеріне пропорционалды
болып келіп, жалпы және міндетті зейнетақы жүйесіне негізделеді. Кейбір
жағдайда ол халықтың аз ғана бөлігін қамтитын жеке сектордың әлсіз дамуымен
сәйкес келеді. Тек аз ғана мемлекеттер бұл моделді басшылыққа алған –
Белгия, Люксембург, Португалия мен Испания.
Мемлекеттік-жеке модель – тең пропорцияда мемлекет пен жеке сектордың
кірісіне негізделеді. Көбінесе мұндай моделде жеке сектор жүйесі мемлекет
тарапынан қатаң бақылауға алынады. Ол мазмұны бойынша ерікті болып,
халықтың 50%-ын қамтиды. Бұл модель көптеген мемлекеттер үшін тән:
Германия, Италия, Голландия, Ирландия, Ұлыбритания және АҚШ. Бірақ та
қазіргі кездегі демографиялық қысымның әсерінен осындай моделді басшылыққа
алатын мемлекеттер жеке зейнетақылардың ықпалын кеңейтіп жатқаны белгілі.
Жеке модель жеке сектордың көмекті қатты қажет ететіндерге төлемдер
төлеуді өзіне қосса да, ол толығымен кешенді нормалар жүйесіне негізделген
міндетті түрдегі жеке жүйеге бағынышты, сонымен бірге зейнетақының көлемі
толығымен кірістің дәрежесіне байланысты. Бұл моделдің пионерлері – Чили,
Аргентина мен Австралия. Бұл моделді негізінде Чилилік модель деп те
атайды.
Зейнетақы саласындағы халықаралық динамиканың дамуын таңдау барлық
мемлекеттердің мемлекеттік моделден аралас моделге қарай, ал араластан
жекеге қарай қозғалысын көруге болады.
Мұндай тенденция мемлекеттік моделдің зейнетақы төлемдерін қаржыландыру
үшін қаражат табудың қиындауы, осы мақсатқа керекті қаржының көбеюі мен
бюджет дефицитінің өсуі сияқты проблемаларға кездескендігімен
түсіндіріледі.
Сонымен қоса, мамандар жеке зейнетақы жүйесінде идеалдандыруға
болмайтындығын ескертеді, өйткені ол да өздерінің астарында көптеген
проблемаларды жасыруда. Оларға жинақталған қаражатты басқарудағы
қиындықтар, жеке зейнетақылық қаржыландыруды кіші және орта бизнестің
әлсіздігі, төмен фискалды мотивация және т.б.
Көптеген Батыс Европа елдерінің тәжірибесі азаматтарды зейнетақымен
қамсыздандырудың үш дәрежесін көрсетуде. Бірінші дәрежеге – мемлекеттік
зейнетақымен қамсыздандыру – онда зейнетақының екі түрі бар – негізгі
қарттығы бойынша және қосымша (кірісінің көлеміне байланысты зейнеткерлікке
шыққан азамат алатын зейнетақы).
Негізгі зейнетақы алуға еңбек өтіліне тәуелсіз бұрынғы жалақысының 20%-
ға жуық немесе нақты көлемде барлық азаматтардың алуға құқығы бар. Ал
қосымша зейнетақы алу үшін зейнетақы кірісін қамтамасыз ететін ұзақ жұмыс
кезеңі болса жеткілікті.
Зейнетақымен қамсыздандырудың екінші дәрежесі – мемлекеттік емес
немесе жеке жинақтаушы қорлары. Негізінде мұндай коммерциялық емес
институттар жеке профсоюздер немесе ірі кәсіпорындар мен ұйымдар көлемінде
құрылған шектеулі сақтандырылған тұлғалар үшін арналған. Мемелекеттік емес
зейнетақы қорлары негізінен жұмыс берушілердің, кейде сақтанушылардың
өздерінің салымдарының есебінде құрылады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың үшінші дәрежесі – жеке сақтандырудың бір
түрі ретіндегі зейнетақымен сақтандыру (индивидуалды және топтық) жүйесі.
Қазіргі таңда мемлекеттік қамсыздандырудың шығындарын қаржыландырудың
екі жүйесі қолданылады. Біріншісі – зейнетақы төлемдері бойынша ағымдағы
шығындарды зейнетақылық сақтандыру бойынша ағымдағы салымдар арқылы жабу.
Бұл дегеніміз - жұмыс істейтін халықтың зейнеткерлерді қамсыздандырып отыр
дегенді білдіреді. Бұл схеманы орындаудың нақты мәселесі - демографиялық
жағдайдың күшті әсер етуі: дамыған елдердегі жалпы халықтың қартаюы,
нәтижесінде бір жұмыскерге шаққандағы зейнеткерлер санының өсуіне алып
келді. Мұндай моделді қолданатын мемлекеттерде зейнетақы қорларының
қаражатын қалыптастырудағы негізгі қысым жұмыс берушілерге жүктеледі.
Зейнетақы шығындарын қаржыландырудың екінші формасы – арнайы қордың
құрылуы, ол қор керекті қаржының инвестициясын қамтамасыз етіп отырып,
қазіргі және болашақта тиісті зейнетақы төлемдерін қаржыландырып отырады.
Мұндай схема көбінесе мемелекеттік емес зейнетақы қорларында, кейбір
жағдайларда мемлекеттік зейнетақы жүйелерінде қолданылып отырады. Бұл АҚШ,
Канада, Швеция, Швейцарияда көп қолданылады.
Жинақтаушы негізде қызмет ететін зейнетақы қорлары қаржы нарығы үшін
қосымша инвестициялық және несиелік ресурстар жасайды.
2.1 Ұлыбританиядағы зейнетақы реформасы
Батыстағы зейнетақы жүйесінің аралас моделін қарастырғанда ұзақ тарихы
бар – Ұлыбританияны мысалға алуға болады.
Алғаш рет жарнассыз зейнетақы төлемдері Ұлыбританияда заңды түрде 1908
жылы еңгізілді, содан 1925 жылы мемлекеттік зейнетақы жүйесінің жарнаға
негізделгені еңгізіледі. 1948 жылы - бұл жүйе кеңейіп, дамытылды. 1948
жылдан 1978 жылға дейін жарнаның ставкасы минималды еңбекақыдан жоғары
алатын барлық жұмысшыларға біртекті фиксалданған болды. 1961-1978 жылдары
қосымша жарналардан қаржыландырылған зейнетақы көлемі аз
диференциацияланды.
Мемлекеттік зейнетақы жүйесі эволюциялы дамыды. Ақырғы екі он жылдықта
нақты екі реформа өткізіліп, біріншісі – жұмыс берушінің жеке зейнетақымен
қамтамасыз етілуіне кірмейтін, 1978 жылғы еңбекақының көлеміне негізделген
мемлекеттік зейнетақы жүйесін қамтамасыз ету еңгізілді. Содан 1988 жылы
соңғы 30-40 жылдарда мемлекеттік бағдарламаларға қаржылай қысым көрсетуді
төмендету мақсатында үкімет зейнетақы төлеуді қайта қарастырды.
Ұлыбританияда басқа Батыс Европаның елдері сияқты соңғы кездері
демографиялық өзгерістердің перспективалары алаңдата бастады, бірінші
кезекте абсолютті көрсеткіштерде де, еңбекпен қамтылған халыққа қатысты
пайыздық көрсеткіште зейнетақы жасындағы халықтың санының өсуі. 1911 жылы
халықтың тек 6% құрайтын 3млн. зейнеткерлер болсы, 1981 жылы бұл сандар
10млн.-ға өсіп, Ұлыбритания халқының 18%-ын құрады.
2000 жылдан 2020 жылға дейін зейнетақ жасындағы халық саны 2млн.-ға
жуық адамға өссе, еңбекке қабілетті халықтың саны 0,5 млн. болады деп
жорамалданды, нәтижесінде еңбекке қабілеті халық пен зейнетақы жасындағы
халықтар арасында сәйкессіздік болып, бір жұмыскерге әлеуметтік ауырлық
арта түседі.
1988 жылғы реформалар осы мәселені шешеуге бағытталған болатын. Егер де
кіріс көлеміне негізделген мемлекеттік зейнетақы жүйесі өзгеріссіз қалса,
оның құны жұмысшы халық асырай алмайтындай дәрежеге дейін өсуші еді. 1978
жылдан 1988 жылға дейін мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі
адамның соңғы 20 жылдық еңбек өтіліне еңбек ақысының орташа 25% есебіннен
жүргізілді. Заңнама өзгертіледі, енді бұдан былай болашақ шығындар адамның
бүкіл еңбек өмірінің орташа еңбекақысынан 20% мемлекеттік зейнетақы
ставкасынның төмендетілуінің арқасында шектеледі.
Екіншіден мемлекеттік жүйеге қысымды азайту үшін жеке зейнетақымен
қамсыздандыру жүйесін дамыту шаралары жасалынады. Жеке зейнетақы жүйесіне
ынталандыру – мемлекеттік зейнетақы жүйесіне шығатындарға сақтандыру
жарналарының ұлттық ставкасынын азайту мен жеке зейнетақысын өздігімен
жинайтындарға қаржылай қолдау көрсету формасында болды.
Ұлыбританияда әйелдерге зейнетақы жасы - 60 жас, ал еркектерге - 65
жас. Әйелдер еңбегін қолдау негізінде мемлекеттік зейнетақы жүйесінде
зейнетақы жасының айырмашылығы 1940 жылы тағайындалды және қазіргі уақытқа
дейін сақталуда. Ұлыбританияда әйелдер мен еркектердің зейнетақы жасын
теңестіруді жақтайтындар да бар. Олар қазіргі таңда үкіметке әйелдердің де
жасын 65 жасқа көтеру ұсынысын қозғауда.
1988 жылға дейін зейнетақы жүйесінің негізгі шарты – бұл зейнетақы
жасына жетумен бірге, жұмыстың толығымен тоқтатылуын талап ететін.
Шындығына келсек бұл – жұмыстың тоқтатылуы бойынша төленетін зейнетақы
болатын. Ал қазір Ұлыбританияда зейнетақы кәрілігіне байланысты төленеді.
Бірақ бұрынғымен салыстырғанда, қазіргі кезде сен зейнетақыңды алып,
жұмысынды жалғастыра беруіне болады. Бұл жағдайда жұмысыңнан толық кеткенге
дейін саған қосымша үстемақы зейнетақының орнына жүріп отырады. Үстемақы
көлемі қосымша жұмысқа берілген премия емес, экономдалған зейнетақының
сомасы болады.
Ұлыбританияның зейнетақы жүйесінің негізгі белгілері:
- сақтандыру жүйесімен тығыз байланысты;
- жұмыс беруші мен жұмысшының тең дәрежеде жарналар төлеуі;
- Ұлыбританияда мемлекеттік зейнетақы қоры жоқ, ол ағымдағы
кірістерге негізделген мемлекеттік зейнетақы жүйесі;
- жұмысшы халықтың кіріс дәрежесімен салыстырғанда базалық
мемлекеттік зейнетақы көлемінің төмендігі;
- халықты зейнетақымен қамту саласында мемлекетік және жеке
секторлардың бірлестігі;
- зейнетақы кірісі жетіспейтін тұлғалар үшін – қажеттілікті
тексеруге негізделген әлеуметтік көмек ережесіне сай зейнетақы
төлеу жүйесі.
Зейнетақы жүйесі келесі үш көзден төленетін зейнетақы түрлерін ұсынады:
- базалық мемлекеттік зейнетақы – белгіленген, төмен ставкалы,
ұлттық сақтандыру қорымен қаржыланады;
- қосымша зейнетақы – табыс, жалақы көлеміне байланысты,
мемлекет атынан беріліп, ұлттық сақтандыру қорымен
қаржыландырылады немесе жеке зейнетақы қорынан беріліп, жеке
көздерден қаржыланады;
- әлеуметтік көмекке негізделген зейнетақы – жоғарғы екі
бағдарлама бойынша зейнетақы алу үшін табысы төмен азаматтарға
қажеттіліктерін тексеру негізіде төленетін мемлекеттік
зейнетақы, жалпы, ортақ салық салу есебінен қаржыландырылады.
Негізгі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесіне қатысу апталық кірісі
белгілі минимумнан жоғары түгел жұмысшылар міндетті түрде
қамсыздандырылады. Барлық жұмысшылар соның ішінде ауылшаруашылық еңбегі мен
жеке еңбек қызметімен айналысатындар да бірдей жарна ставкасы мен бірдей
зейнетақы мөлшері бар зейнетақы жүйесіне түседі. Еңбек етуге қабілеті бар,
бірақ жұмыс орны жоқ адамдар, аурулар мен бала немесе мүгедек-
туысқандарының күтімімен айналысатындар зейнетақы жарналарын төлемеген
уақытқа, кезеңге зейнетақы алуға құқықтары сақталынады. Өз ықыластарымен
жұмыс істемейтін азаматтар тек ерікті жарналар төлеген кезде ғана зейнетақы
алуға құқығын сақтайды.
Негізгі зейнетақы бағдарламасы міндетті сипатта болғанымен, жұмысшы
табысының көлеміне байланысты мемлекеттік зейнетақы жүйесіне жарналарды
төлемеуге құқығы бар. Мұндай құқыққа тек жеке тұлға немесе оның жұмыс
берушісі мемлекеттік емес зейнетақы қорына міндетті мемлекеттіктен кем емес
жарналар ставкасын төлеп отырған жағдайда ғана ие бола алады. Бұл
мемлекеттік зейнетақы жүйесі есебіне жарна ставкасының төмендетілуіне
құқық береді, бірақ мемлекеттік зейнетақы жүйесіне минималды жарна негізгі
зейнетақымен қамсыздандырудың шығындарын өтеуге әрбір жұмыс берушіден
сақталады.
Кәрілік бойынша зейнетақы екі бөліктен тұрады:
- негізгі зейнетақы – табыстың көлеміне байланысты емес, белгіленген
ставка бойынша төленеді. Бұл зейнетақыны алу шарты – белсенді еңбек
өмірінің 90% ішінде жарналар төлеу болып табылады. Соңғы жылдары бұл
зейнетақыны алу шарттары әлсіреп, жұмсарды, сондықтан да бұл
зейнетақыны әрбір азаматтың алуға құқығы бар. Қазіргі ставка 1980
жылдан бері жыл сайын бағаның өсімімен өсіп отырады, оған
еңбекақының ешқандай әсері жоқ. Сонымен қоса, өзінің жарналар
негізінде зейнетақы алуғы үміттенуге құқығы жоқ әйел, күйеуінің
жарналары негізінде айына 150 фунт стерлинг көлемінде алуға
үміттене алады;
- заңнамамен белгіленген зейнетақының екінші бөлігі - еңбекақының
көлемімен байланысты – мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесі табыстың көлеміне негізделген деп аталады. Ол 1978 жылы
табыстың көлеміне негізделген зейнетақылық жарналық жүйемен бір
уақытта ендіріледі, бірақ қазіргі уақытта негізгі зейнетақыға орташа
еңбекақының 20% үстемақы төлеуге бағытталған. Қазіргі кезде толық
үстемақы 20 жылдық еңбек өтілі бар адамдарға ғана төленеді,
сондықтан да ең алғашқы зейнеткерлер бұл зейнетақыны толық көлемде
тек 1998 жылы ғана алды.
Жоғарыда көрсетілгендей, Ұлыбританиядағы зейнетақы жүйесінің негізгі
белгілерінің бірі – халықты зейнетақымен қамтамасыз ету саласында мемлекет
пен жеке сектордың ынтымақтастығы болып табылады. Мемлекетік зейнетақы
жүйесінде негізгі мемлекеттік зейнетақының көлемінің төмен болуы негізгі
зейнетақы азаматтың зейнетақы жасына шыққан кездегі кірісінің жартысы ғана
болуымен түсіндіріледі.
Жеке зейнетақылар ғасырдың басынан бері көптеген жағдайларда
жұмысшыларға мүмкін болып келді. Ірі жұмыс берушілер квалификацияланған
кадрларды қызықтыру үшін ылғи жеке зейнетақы қызметін көрсету керек деп
санайтын. Кіріс көлеміне байланысты мемлекеттік зейнетақы жүйесі 1978 жылы
кімнің жұмыс берушілері жеке зейнетақыны өздерінің қызметкерлеріне
төлегілері келмеген немесе төлей алмаған жағдайларда міндетті зейнетақымен
қамсыздандыру жүйесі еңгізіледі. Сондықтан да, 1978 жылдан бастап түгел
жұмысшылар жеке зейнетақы жүйесіне ерікті жарналар төлейді немесе кіріс
көлеміне негізделген мемлекеттік зейнетақы жүйесіне міндетті жарналар
төлейді.
Ұлыбританияда бүгінгі кездегі зейнеткерлікке шығушылардың 65% жұмыс
орны бойынша мемлекеттік емес зейнетақы алады. Бұл зейнетақы жарналары
жұмыс беруші мен жұмысшыға бөлінетін, жұмыс берушімен жасалынатын зейнетақы
қорларымен төленеді. Жеке еңбек қызметімен айналысатын азаматтар жұмыс
берушілердің зейнетақы қорларына қатыса алмайды.
Жұмыс берушіден алатын зейнетақының маңыздылығын келесі мысал көрсетуі
мүмкін. Жеке зейнетақының орташа мөлшері жақында шыққан зейнеткерге 400
фунт стерлинг айына құраса, мемлекеттік зейнетақы жүйесіндегі
зейнеткерлердің барлық санатына төленетін орташа зейнетақы 322 фунтты
құрайды.
Ұлыбританияда жеке зейнетақылардың маңызы өседі деп күтілуде. Оның
негізгі себебі 1988 жылғы реформалар болып саналады. Ұлыбританияда
өздігімен зейнетақымен қамсыздандыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz