Салық бақылауы
Кіріспе ... ... ... ... ... .3
1.Тарау. Әлеуметтік .экономикалық процесстердегі мемлекеттің фискалды саясаты және оның жүзеге асырылу механизмі
1.1. Салық саясатын жүзеге асырудағы салық механизмінің атқаратын ролі
1.2. Салық бақылауы салық механизмінің негізгі элементі ретінде
1.3. Салық бақылауының түрлері мен нысандары
2.Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық бақылауының қазіргі кездегі қолданылу ерекшеліктері
2.1. Салық бақылауы салық әкімшілігін жүзеге асырудың негізі ретінде
2.2. Салық бақылауының мемлекеттің фискалды саясатындағы алатын орны мен атқаратын ролі: практикалық талдау (Мысалға, Алматы қаласы Медеу ауданы
3.Тарау. Қазақстан Республикасында салық бақылауын ұйымдастыру, жоспарлау, жүргізу жүйесін жетілдіру бағыттары. және шет елдік тәжірибе
3.1. Салық бақылауын жүзеге асырудың шет елдік тәжірибесі
3.2. Қазақстандағы салық бақылауын ұйымдастыру механизмін жоспарлай отырып жетілдіру бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Тарау. Әлеуметтік .экономикалық процесстердегі мемлекеттің фискалды саясаты және оның жүзеге асырылу механизмі
1.1. Салық саясатын жүзеге асырудағы салық механизмінің атқаратын ролі
1.2. Салық бақылауы салық механизмінің негізгі элементі ретінде
1.3. Салық бақылауының түрлері мен нысандары
2.Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық бақылауының қазіргі кездегі қолданылу ерекшеліктері
2.1. Салық бақылауы салық әкімшілігін жүзеге асырудың негізі ретінде
2.2. Салық бақылауының мемлекеттің фискалды саясатындағы алатын орны мен атқаратын ролі: практикалық талдау (Мысалға, Алматы қаласы Медеу ауданы
3.Тарау. Қазақстан Республикасында салық бақылауын ұйымдастыру, жоспарлау, жүргізу жүйесін жетілдіру бағыттары. және шет елдік тәжірибе
3.1. Салық бақылауын жүзеге асырудың шет елдік тәжірибесі
3.2. Қазақстандағы салық бақылауын ұйымдастыру механизмін жоспарлай отырып жетілдіру бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кез-келген мемлекет өзінің нақты тәуелсіздігіне бір жағынан мемлекеттік қазынаға жиналу арқылы қоғамның жан -жақты дамуына керекті ақша қаражатымен қамтамасыз ететін, екінші жағынан шаруашылық субъектлерінің кәсіпкерлік қызметке деген ынталылығын арттыратын мықты салықтық механизм құру арқылы ғана жете алады
Салық саясатының негізгі мәселелері уақыт өткен сайын әлеуметтік және саяси сипат алып келеді. Оның тиімді және дұрыс қызмет етуіне тек экономикалық сипаттағы ғана емес, азаматтық қоғамды, саяси тұрақтылықты сақтау және мемлекет егемендігі мен тәуелсіздігін тұғырландыру сияқты мәселелер де тәуелді.
Салық салу механизімі – кез-келген экономикалық жүйедегі ең маңыздысы. Салық салу мемлекеттік реттеудегі ең басты әдістердің бірі, әлеуметтік-экономикалық саясаттың табысты болуы оның тиімділігінмен тікелей байланысты.
Мемлекеттік саясат аясында жүргізіліп жатқан экономикалық және әлеуметтік қайта құрулар соған сәйкес шешімдер мен ережелерге негізделеді. Оларды жүзеге асырмайынша қоғамның алдыға қойған: экономикалық өсім, қаржылық тұрақтылық, азаматтардың өмір сүру деңгейінің көтерілуі, олрдың қауіпсіздігі және тағы басқа мақсаттарына жете алмайды. Бақылау кері байланыс формасы ретінде, біруақытта басқарушылық шешімдердің орындалуының катализаторы ретінде қызмет етеді. Басқарылып отырған объектінің нағыз жағдайы туралы қажетті ақпаратты ала отырып және оны сараптап, орын алған жағдайды түзетуге бағытталған нормативті актілерді, басқарушылық шешімдерді қабылдау арқылы қажетті шараларды қолдану турасында қорытынды шығаруға болады.
Бақылаудың басты қызметі қоғамның экономикалық өміріндегі жүзеге асырылып жатқан операциялардың заңдылығын қадағалауға бағытталған. Нарықтық экономика жағдайында басқару құрылымдарының күрделілігі бақылаумен де байланысты, көптүрлі, тармақталған және әсерлі болғандықтан, қаржылық, несиелік, мақсатты және басқа да салаларда бақылау ерекше болады. Және осылардың барлығы экономикалық бақылау ұғымын құрайды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономикалық және әлеуметтік процесстерді басқаруда мемлекеттік реттеушіліктің рөлін арттыруда көрініс береді. Бұл салықтардың маңыздылығын билік құрылымдарын қажетті құралдармен қамтамасыз ету әдісімен ғана емес, қоғамдық ұдайы өндіріс пропорциясына мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі элемент ретінде де арттырады.
Салық салу жүйесін реформалаудың қажеттілігі республикада нарықтық қатынастарды қалыптастыруға, ел экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге енуіне бастама болды.
Салық саясатының негізгі мәселелері уақыт өткен сайын әлеуметтік және саяси сипат алып келеді. Оның тиімді және дұрыс қызмет етуіне тек экономикалық сипаттағы ғана емес, азаматтық қоғамды, саяси тұрақтылықты сақтау және мемлекет егемендігі мен тәуелсіздігін тұғырландыру сияқты мәселелер де тәуелді.
Салық салу механизімі – кез-келген экономикалық жүйедегі ең маңыздысы. Салық салу мемлекеттік реттеудегі ең басты әдістердің бірі, әлеуметтік-экономикалық саясаттың табысты болуы оның тиімділігінмен тікелей байланысты.
Мемлекеттік саясат аясында жүргізіліп жатқан экономикалық және әлеуметтік қайта құрулар соған сәйкес шешімдер мен ережелерге негізделеді. Оларды жүзеге асырмайынша қоғамның алдыға қойған: экономикалық өсім, қаржылық тұрақтылық, азаматтардың өмір сүру деңгейінің көтерілуі, олрдың қауіпсіздігі және тағы басқа мақсаттарына жете алмайды. Бақылау кері байланыс формасы ретінде, біруақытта басқарушылық шешімдердің орындалуының катализаторы ретінде қызмет етеді. Басқарылып отырған объектінің нағыз жағдайы туралы қажетті ақпаратты ала отырып және оны сараптап, орын алған жағдайды түзетуге бағытталған нормативті актілерді, басқарушылық шешімдерді қабылдау арқылы қажетті шараларды қолдану турасында қорытынды шығаруға болады.
Бақылаудың басты қызметі қоғамның экономикалық өміріндегі жүзеге асырылып жатқан операциялардың заңдылығын қадағалауға бағытталған. Нарықтық экономика жағдайында басқару құрылымдарының күрделілігі бақылаумен де байланысты, көптүрлі, тармақталған және әсерлі болғандықтан, қаржылық, несиелік, мақсатты және басқа да салаларда бақылау ерекше болады. Және осылардың барлығы экономикалық бақылау ұғымын құрайды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономикалық және әлеуметтік процесстерді басқаруда мемлекеттік реттеушіліктің рөлін арттыруда көрініс береді. Бұл салықтардың маңыздылығын билік құрылымдарын қажетті құралдармен қамтамасыз ету әдісімен ғана емес, қоғамдық ұдайы өндіріс пропорциясына мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі элемент ретінде де арттырады.
Салық салу жүйесін реформалаудың қажеттілігі республикада нарықтық қатынастарды қалыптастыруға, ел экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге енуіне бастама болды.
1. «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралың ҚР Кодексі, -2001 жыл, 1-тамыз, (2005 жылғы өзгерістермен қоса алғанда)
2. Баймурзаева Р. Налоги в Казахстане. -Алматы: “Жеті жаргы”, 1997
3. Зейнельгабдин А.Б. – Финансовая система -Алматы-« Каржы-каражатң-1995г.
4. Ильясов К.К. Идрисова Э.К. – Налоги развитых зарубежных государств -Алматы –1997 г.
5. Карагусова Г.Д. – Налоги: сущность и практика использования- Алматы – Каржы – каражат-1994 г.
6. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. -Алматы: 1998 г.
7. Родионов В.М. – Финансы- Москва-« Владосң-1999 г
8. Худяков А.И. – Налоги: понятие, элементы, виды – Алматы-1998г.
9. Худяков А.И.- Налоговое право Республики Казахстан –Алматы –1999г.
10. Черник Д.Г. Налоги. - Москва: “Финансы и статистика”, 1995 г
11. Юткин Т.Ф. –Налоги и налогообложение-Москва – 1998год
12. //Финансы Казахстана, -2000. -№ 3-4.-
13. Алпатов Ю.Ф. Повышение эффективности контрольной работы -важная задача налоговых органов. // Налоговый вестник.-2000-№ 1.
14. Атыгаева З. –Налоговые аппеляции как показатель работы налоговых органов- Вестник Министерства государственных доходов Республики Казахстан 2002 г. № 3(30)
15. Атыгаева З. Бекбердиев Б. – Налоговый контроль в современных условиях- Каржы – каражат №7-8 -2000г.
16. Есенбаев М.Т.-Контроль налоговых органов .-Вестник по налогам и инвестициям. № 1-2.- 2004.- Алматы- Астана.
17. Маханов Н..- Исполнение доходной части государственного бюджета – Вестник Министерства государственных доходов Республики Казахстан 2002 г. №3(30)
18. Манапов Н.Ш . Налоговый контроль и пути его совершенствования.- Налогоплательщик. - 2002. -№ 2.-
19. Насымбаев Е. Журсунов Р.- Налоговые проверки и камеральный контроль как инструменты налогового контроля -Вестник Министерства государственных доходов Республики Казахстан –2000г.№12
20. Нуралиева Н., Сапарова Л. –Налоги история современности- Деловой мир Казахстана№ 3 –1999г
21. Основы налогового права. / М.: Инвестфонд. - 1995.
22. Щербинин А.Т. Еще один этап организации налогового контроля.//Финансы. -1996.- № 4.
23. Евсюков А...- Автоматизация процессов налогового администрирования. Внедрение информационных систем МГД РК – Вестник Министерства государственных доходов Республики Казахстан 2002 г. №3(30).
24. Тусупжанов С...- Правовой режим организации налогового контроля в условиях Налогового кодекса РК – Вестник Министерства государственных доходов Республики Казахстан 2002 г. №2(29)
25. Омарова Г. Налогообложения: о некоторых вопросах по налогообложению.// Вестник по налогам и инвестициям . 2004ж. №1.
26. Вестник налоговой службы РК -Специальный выпуск «Реформа налогового администрирования в Казахстанең №13 (40) декабрь 2003 г.
27. Баймурзин Д. Некоторые результаты работы налоговой системБайзаы Казахстана.// бухгалтер и налоги.-2004ж. №6. с.10-14.
28. Загишев А. Камеральный контроль и налоговые проверки. // Бухгалтер и налоги. 2004ж. №9. с.16-19.
29. Раимкулов А.С. Контроль – как приоритетная направления в пополнении доходов бюджета // Финансы Казахстана -2004.№1-2.
30. Байтурсынова А. Фискальная риторика: налоги. // Деловая неделя.-2003г.№3.
31. Байзакова Ж. Повышение качества налогового аудита и контроль эффективности работы налоговых органов на базе внедрения ИС ЭКНА.// Вестник НС РК -2004ж. №2.
32. Герун А. Планирование налоговых проверок. // Вестник НС РК- 2004ж.№1.
33. Алматы қаласы Медеу аудандық СК Ф 2-Н есебі. 01.01.-01.04.05 ж.
2. Баймурзаева Р. Налоги в Казахстане. -Алматы: “Жеті жаргы”, 1997
3. Зейнельгабдин А.Б. – Финансовая система -Алматы-« Каржы-каражатң-1995г.
4. Ильясов К.К. Идрисова Э.К. – Налоги развитых зарубежных государств -Алматы –1997 г.
5. Карагусова Г.Д. – Налоги: сущность и практика использования- Алматы – Каржы – каражат-1994 г.
6. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. -Алматы: 1998 г.
7. Родионов В.М. – Финансы- Москва-« Владосң-1999 г
8. Худяков А.И. – Налоги: понятие, элементы, виды – Алматы-1998г.
9. Худяков А.И.- Налоговое право Республики Казахстан –Алматы –1999г.
10. Черник Д.Г. Налоги. - Москва: “Финансы и статистика”, 1995 г
11. Юткин Т.Ф. –Налоги и налогообложение-Москва – 1998год
12. //Финансы Казахстана, -2000. -№ 3-4.-
13. Алпатов Ю.Ф. Повышение эффективности контрольной работы -важная задача налоговых органов. // Налоговый вестник.-2000-№ 1.
14. Атыгаева З. –Налоговые аппеляции как показатель работы налоговых органов- Вестник Министерства государственных доходов Республики Казахстан 2002 г. № 3(30)
15. Атыгаева З. Бекбердиев Б. – Налоговый контроль в современных условиях- Каржы – каражат №7-8 -2000г.
16. Есенбаев М.Т.-Контроль налоговых органов .-Вестник по налогам и инвестициям. № 1-2.- 2004.- Алматы- Астана.
17. Маханов Н..- Исполнение доходной части государственного бюджета – Вестник Министерства государственных доходов Республики Казахстан 2002 г. №3(30)
18. Манапов Н.Ш . Налоговый контроль и пути его совершенствования.- Налогоплательщик. - 2002. -№ 2.-
19. Насымбаев Е. Журсунов Р.- Налоговые проверки и камеральный контроль как инструменты налогового контроля -Вестник Министерства государственных доходов Республики Казахстан –2000г.№12
20. Нуралиева Н., Сапарова Л. –Налоги история современности- Деловой мир Казахстана№ 3 –1999г
21. Основы налогового права. / М.: Инвестфонд. - 1995.
22. Щербинин А.Т. Еще один этап организации налогового контроля.//Финансы. -1996.- № 4.
23. Евсюков А...- Автоматизация процессов налогового администрирования. Внедрение информационных систем МГД РК – Вестник Министерства государственных доходов Республики Казахстан 2002 г. №3(30).
24. Тусупжанов С...- Правовой режим организации налогового контроля в условиях Налогового кодекса РК – Вестник Министерства государственных доходов Республики Казахстан 2002 г. №2(29)
25. Омарова Г. Налогообложения: о некоторых вопросах по налогообложению.// Вестник по налогам и инвестициям . 2004ж. №1.
26. Вестник налоговой службы РК -Специальный выпуск «Реформа налогового администрирования в Казахстанең №13 (40) декабрь 2003 г.
27. Баймурзин Д. Некоторые результаты работы налоговой системБайзаы Казахстана.// бухгалтер и налоги.-2004ж. №6. с.10-14.
28. Загишев А. Камеральный контроль и налоговые проверки. // Бухгалтер и налоги. 2004ж. №9. с.16-19.
29. Раимкулов А.С. Контроль – как приоритетная направления в пополнении доходов бюджета // Финансы Казахстана -2004.№1-2.
30. Байтурсынова А. Фискальная риторика: налоги. // Деловая неделя.-2003г.№3.
31. Байзакова Ж. Повышение качества налогового аудита и контроль эффективности работы налоговых органов на базе внедрения ИС ЭКНА.// Вестник НС РК -2004ж. №2.
32. Герун А. Планирование налоговых проверок. // Вестник НС РК- 2004ж.№1.
33. Алматы қаласы Медеу аудандық СК Ф 2-Н есебі. 01.01.-01.04.05 ж.
САЛЫҚ БАҚЫЛАУЫ ТУРАЛЫ ДИПЛОМ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Тарау. Әлеуметтік –экономикалық процесстердегі мемлекеттің фискалды
саясаты және оның жүзеге асырылу механизмі
1. Салық саясатын жүзеге асырудағы салық механизмінің атқаратын ролі
2. Салық бақылауы салық механизмінің негізгі элементі ретінде
3. Салық бақылауының түрлері мен нысандары
2.Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық бақылауының қазіргі кездегі
қолданылу ерекшеліктері
2.1. Салық бақылауы салық әкімшілігін жүзеге асырудың негізі ретінде
2.2. Салық бақылауының мемлекеттің фискалды саясатындағы алатын орны
мен атқаратын ролі: практикалық талдау (Мысалға, Алматы қаласы Медеу
ауданы
3.Тарау. Қазақстан Республикасында салық бақылауын ұйымдастыру,
жоспарлау, жүргізу жүйесін жетілдіру бағыттары. және шет елдік тәжірибе
3.1. Салық бақылауын жүзеге асырудың шет елдік тәжірибесі
3.2. Қазақстандағы салық бақылауын ұйымдастыру механизмін жоспарлай
отырып жетілдіру бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Кез-келген мемлекет өзінің нақты тәуелсіздігіне бір жағынан
мемлекеттік қазынаға жиналу арқылы қоғамның жан -жақты дамуына керекті ақша
қаражатымен қамтамасыз ететін, екінші жағынан шаруашылық субъектлерінің
кәсіпкерлік қызметке деген ынталылығын арттыратын мықты салықтық механизм
құру арқылы ғана жете алады
Салық саясатының негізгі мәселелері уақыт өткен сайын әлеуметтік және
саяси сипат алып келеді. Оның тиімді және дұрыс қызмет етуіне тек
экономикалық сипаттағы ғана емес, азаматтық қоғамды, саяси тұрақтылықты
сақтау және мемлекет егемендігі мен тәуелсіздігін тұғырландыру сияқты
мәселелер де тәуелді.
Салық салу механизімі – кез-келген экономикалық жүйедегі ең маңыздысы.
Салық салу мемлекеттік реттеудегі ең басты әдістердің бірі, әлеуметтік-
экономикалық саясаттың табысты болуы оның тиімділігінмен тікелей
байланысты.
Мемлекеттік саясат аясында жүргізіліп жатқан экономикалық және
әлеуметтік қайта құрулар соған сәйкес шешімдер мен ережелерге негізделеді.
Оларды жүзеге асырмайынша қоғамның алдыға қойған: экономикалық өсім,
қаржылық тұрақтылық, азаматтардың өмір сүру деңгейінің көтерілуі, олрдың
қауіпсіздігі және тағы басқа мақсаттарына жете алмайды. Бақылау кері
байланыс формасы ретінде, біруақытта басқарушылық шешімдердің орындалуының
катализаторы ретінде қызмет етеді. Басқарылып отырған объектінің нағыз
жағдайы туралы қажетті ақпаратты ала отырып және оны сараптап, орын алған
жағдайды түзетуге бағытталған нормативті актілерді, басқарушылық шешімдерді
қабылдау арқылы қажетті шараларды қолдану турасында қорытынды шығаруға
болады.
Бақылаудың басты қызметі қоғамның экономикалық өміріндегі жүзеге
асырылып жатқан операциялардың заңдылығын қадағалауға бағытталған.
Нарықтық экономика жағдайында басқару құрылымдарының күрделілігі бақылаумен
де байланысты, көптүрлі, тармақталған және әсерлі болғандықтан, қаржылық,
несиелік, мақсатты және басқа да салаларда бақылау ерекше болады. Және
осылардың барлығы экономикалық бақылау ұғымын құрайды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономикалық және әлеуметтік
процесстерді басқаруда мемлекеттік реттеушіліктің рөлін арттыруда көрініс
береді. Бұл салықтардың маңыздылығын билік құрылымдарын қажетті құралдармен
қамтамасыз ету әдісімен ғана емес, қоғамдық ұдайы өндіріс пропорциясына
мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі элемент ретінде де арттырады.
Салық салу жүйесін реформалаудың қажеттілігі республикада нарықтық
қатынастарды қалыптастыруға, ел экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге
енуіне бастама болды.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндеттеі төлемдеру туралың
қолданывстағы заңға Қазақстан Республикасы Президентінің 1995-інші жылғы 1-
інші шілдедегі Қаулысының енгізілуі салық саясатының инегізін өзгертті.
Жаңа салық саясаты әлемдік тәжірибеде қабылданған: әділеттілік,
қарапайымдылық және экономикалық бейтараптық принциптерін есепке ала отырып
жалғасқан.
Ал бүгін біздің республикамызда салық реформасының басты мақсатына
қол жеткізілді деп айтуға болады. Қазақстан ТМД-дағы көршілерінен біршама
озып мазмұны жағынан нарықтық және формасы жөнінен өркениетті салық
жүйесіне ие болды.
Дегенмен, соңғы кездері салық жүйесінің пайдалы әсер ету коэффиценті
төмендеу тенденциясына ие болып отыр, экономикадағы құрылымдық дағдарыстың
нәтижесінен туындаған фискалды көріністердің әсерінен салық салудан жаппай
жалтару байқалады және салықтық жеңілдіктер жүйесі экономиканың шынайы
тұтунышылығымен сәйкес келмейді.
Соңғы кездері заңды және заңмен қарастырылмаған құралдарды қолдану
арқылы салықтан жалтару кең таралды. Бұл өз кезегінде салық органдары
қызметкерлерінен әрүрлі сипаттағы жалтару мен оны жүзеге асырудың көптеген
механизімдерін тиянақты түрде сараптаудан өткізуді талап етті. Сонымен
бірге олардың жалпы салық салынатын табысқа сәйкесінше бюджеттің табыс
бөлімін қалыптастыруға тура және жанама әсерін зерттеу қажеттілігі туды.
Барлығымызға белгілі, кез-келген мемлекеттің қаржылық жүйесін
тұрақтандырудың басты шарттарының бірі салық салушылардың тәртібімен
тікелей байланысты тұрақты салық жинауды қамтамасыз ету болып табылады.
Осы ережелерді дұрыс сақтау арқылы Қазақстан Республикасы бюджеті
мен бюджеттен тыс қорларға төлемдер мен түсімдердің өз уақытында және толық
түсуі, дұрыс есептелуі салық заңдылығының құқықтық нормалары үшін салықтық
бақылаудың ортақ жүйесі анықталады.
Салық бақылауы мемелекеттің фискальды саясатының құралы ретінде
тақырыбының өзектілігі сонда, салық бақылауы мемлекеттік қаржылық
бақылаудың құрамдас бөлігі ретінде әртүрлі деңгейдегі бюджетке кірістік
түсімдердің өсуін қамтамасыз етуге бағытталған қаржылық және бюджеттік
саясаттың жүзеге асуына мүмкіндік береді.
Ал, аталған тақырыптағы диплом жұмысының мақсаты - салық бақылауының
мемлекет пен қоғамның мүддесін, қаржылық құралдардың қорларын құруда заңды
және жеке тұлғалардың мемлекет алдындағы міндеттерін орындауын қамтамасыз
етуші бірден – бір тетік екенін дәлелдеу, оған баға беру.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы салық бақылауының
ұйымдастырылуы және оны жүзеге асырудың заңмен қамтылу жағдайы болып
табылады.
Жұмыстың фактілік негізі болып Қазақстан Республикас мемелкеттік
бюджетінің негізгі түсімдерінің ауқымды бөлігін беретін Алматы қаласы, оның
ішінде, Медеу аудандық салық комитетітінің сандық мәліметтері болып
табылады.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болып отандық және
шет елдік ғалым экономистердің еңбектері, мерзімдік арнайы басылымдар және
салық салу саласындағы отандық заңнама (Салық Кодексі), салық бақылауын заң
тұрғысында қамтамасыз ететін басқа да заңдық – нормативтік актлер
табылады.
1.Тарау. Әлеуметтік –экономикалық процесстердегі салық саясатының
және салық механизмінің мәні мен мазмұны
1. Салық саясатын жүзеге асырудағы салық механизмінің атқаратын ролі
Мемлекет өзінің әрбір даму кезеңінде экономиканың әр түрлі
салаларындағы өзгерістерді анықтайтын экономикалық саясатты таңдап алады,
оның ішінде әсіресе қаржылық саясаттың атқаратын ролі ерекше, өйткені
қаржылық саясат экономикалық ағзаның күре тамыры іспеттес.
Мемлекетте жүргізілетін саясаттың негізгі мақсаты ретіндегі
экономикалық өсу өз кезегінде оның қаржылық саясатының негізгі құрамдас
бөлігі болып табылатын бюджеттік салық саясатына тікелей байланысты.
Салықтық саясат мемлекеттің қаржы саясатының негізгі бөлігі болып
табылады және салық саясаты деп мемлекеттің бюджеттік құралдарды тиісті
орындарға жұмсауын атауға болады. Аталған саясат бір жағынан қаражаттарды
салық салу жүйесі арқылы шоғырландыратын болса, екінші жағынан оны түрлі
шығындарға жұмсап отырады. Мемлекет қолындағы нақты осы қаражаттар оның
ұлттық қауіпсіздігін, қоғамдық тауарларды тұрғындардың тұтынуын,
әлеуметтік, демографиалық проблемаларды шешуді қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, фискалды немесе бюджеттік-салықтық саясат мемлекеттің
салық сала отырып, бюджеттік қаражаттарды іскерлік белсенділікті реттеу
үшін шығындау мүмкіндігін қарастырады.
Мемлекеттік шығыстар мен кірістерді пайдалана отырып, іскерлік
белсенділікке және жұмыссыздық пен ифляцияға әсер етуге болады. Сонымен
қатар, бұл тетікті дұрыс қолданбау экономиканы тұрақсыздандыратын өте
жоғары салықтар мен мемлекеттік бюджеттік орасан зор шығындардың пайда
болуына әкеліп соқтырады немесе фискалды саясатты экономиканы
тұрақсыздандырушы факторға айналдырады.
Ұтымды да тиімді фискалды саясат әлеуметтік-экономикалық құрылымның
қоршаған ортадығы жағымсыз тенденцяларға деген тәуелділігін төмендетіп
отырады.
Фискалды саясат өзінің ыңғайлылығымен, сондай-ақ заң шығарушы
органдарға байланыссыз және экономикалық жағдайға қарай өзгеріп
отыратындығымен ерекшеленеді. Ол түрлі экономикалық даму кезеңдердегі
мемлекет қолындығы салықтар мен шығындарды қолданылу бойынша тиімді
механизм ретінде қарастырылады.
Салықтық - бюджеттік саясаттың негізгі құралдары ретінде салықтық
төлемдерді, мемлекеттік субсидияны және мемлекеттік шығындарды айтуға
болады. Олардың әрқайсысы экономикаға өзінше әсерін тигізіп отырады.
Кез келген мемлекет салықтық - бюджеттік саясатты қолдана отырып,
келесі маңызды мәселелерді шешуге ұмтылады:
- тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу;
- еңбекке жарамды тұрғындарды жамысбастылықпен қамтамасыз ету;
- тұрғындардың ең аз кірісін белгілі бір деңгейге дейін жеткізуді
қамтамасыз ету;
- азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін құру, ең алдымен
зейнеткерлер мен мүгедектер, көп балалы аналар және т.б.
Сонымен салық саясаты мемлекет қолындағы ресурстық фактор және
экономикаға әсер етуші күшті құралдардың бірі болып табылады., бұл
біріншіден. Екіншіден, кері байланыс механизмін тудырушы фактор және
мемлекеттің экономиканың субъектілеріне деген тәуелсіздігін көрсетеді.
Сонымен қатар фискалдық құралдардың тиімді қызмет етуі үкіметтің тілек
талабынан шешімдердің жылдамдығына да байланысты.
Сондықтан да фискалды саясаттың оңтайлы үлгісін құрастырып шығару оның
экономикалық жағдайларының өзгеруіне әсер ететін механизміне тікелей
байланысты.
Жоғарыда атап өткеніміздей салықтық-бюджеттік саясаттың негізгі
элементі болып салықтар табылады. Мемлекеттің ІЖӨ өндіруге қатысушылар
жүзеге асыратын қоғам пайдасына міндетті жарна ретінде ішкі жалпы өнімнің
бір бөлігін алуы салықтардың шынайы мәнін ашып көрсетеді.
Ал, мемлекеттің салық саясатын жүзеге асыру үшін салық механизмінің
барлық жиынтық элементтерін іске қосуы керек.
Салық механизмі – қаржы механизмінің құрамдас бөлігі бола отырып, ол
салық саясатын ұтымды жүзеге асыру үшін қолданылады. Ол өзініњ маѓынасына
байланысты салыќтыќ ќатынастарды ұйымдастыру ережелерін білдіреді,
осылардыњ көмегімен ауќымды ж‰йеде бөлу жєне ќайта бөлу ќатынастарын
ќамтиды, оныњ функцияларын орындау ‰шін мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан
ќорын ќұру жєне ќоѓамныњ єлеуметтік – экономикалыќ дамуын, шаруашылыќ
субъектілерінің ќорлану мен тұтынуын жандандыру болып табылады.
Орыс тіліндегі т‰сіндірме сөздігінде “механизм”- машина, ќұрылѓы,
аппаратты іске ќосып тұрѓан ішкі ќұрылым деп т‰сіндірілінеді.
Осы аныќтаманы өзгерте отырып салыќ механизмініњ буындары жүйесініњ
салыќтыќ ќатынастарын мемлекеттіњ салыќ саясатын іске ќосуын айтуѓа болады.
Салыќ саясатыныњ ќұрамына мемлекетте жинаќталатын, ќалыптасќан
салыќтардыњ т‰рлері, зањнамалыќ жєне нормативтік актілерді ќабылдауды
ж‰зеге асыру, салыќ төлеушілер, салыќ ставкалары, салыќ жењілдіктері
кіреді. Салыќтарды ќабылдау ретімен төлеу мерзімдері, салыќтыќ ќұќыќ
бұзушылыќќа жауаптылыќ, бюджет ж‰йесі буындары арасындаѓы салыќтардыњ
бөлінуініњ салыќ механизмі арќылы ж‰зеге асырылады. Салыќ саясатын ж‰зеге
асырудыњ тұраќтылыѓы мен наќтылыѓы салыќ механизмініњ салыќтыќ зањдар
ж‰йесі немесе салыќ кодексі сияќты ерекше элементтерден тұрады. Осы
ќатынастар мемлекеттіњ салыќтыќ ќұќыќ ќатынастарыныњ халыќпен жєне
шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілерімен негізделеді, сонымен бірге жергілікті
атќарушы органдар салыќтарды басќару жєне біртұтас салыќ механизмініњ
орындау кезінде айќындалѓан ќұќыѓы мен ќұзыреті шегінде ќызмет атќарады.
Мемлекеттіњ салыќтыќ салу қатынастары сферасында ќалыптасќан ќатынасты
салыќтыќ ќұќыќ реттеп отырады. Салыќ салу жөнінде ќабылданѓан нормативтік
актілер, сонымен ќатар салыќ кодексі барлыќ ќызмет көрсету сферасындаѓы
зањды жєне жеке тұлѓаларды мемлекеттік меншіктің барлыќ т‰рін, табиѓат
ресурстарын пайдаланѓанда, ќосылѓан ќұн және басқа да салыќтыњ
жинаќтылыѓын ұлѓайту, біргелкі салыќ саясатын ж‰ргізу үшін қабылданады.
Салыќтыќ механизмге салыќтыќ ќатынастарды ұйымдастыру т‰рлері,
нысандары, тєсілдері жатады. Олардыњ сандыќ жєне сапалыќ ќабілеттіліктерін
аныќтайды. Салыќ механизмі элементтерінің сандыќ параметрлеріне ставканыњ
өлшем бірлігін, бюджетке шоғырландырылѓан, соныњ негізінде салыќ
төлеушілерге берілетін жењілдіктер. Жалпы ішкі өнімнің бір бөлігін салыќтар
арқылы жиналѓан орталыќтандырылѓан мемлекеттік ќорын жєне салыќтардың
жиналу дењгейін жатќызуѓа болады.
Ал, салық механизмінің сапалыќ параметрлеріне салыќтардың ќоѓамныњ
єлеуметтік-экономикалыќ дамуына єсерін, экономикадаѓы салыќтыќ басќаруды,
сұраныс пен ұсынысқа, инвестициялыќ саясатқа әсерін, салыќтыќ т‰сімдердің
барлыќ т‰рлерін жєне жоспарлы (болжамды) көрсеткіштердіњ орындалуын
жатќызамыз.
Сандыќ параметрлер салыќ механизмініњ икемді элементіне жатқызылады.
Оперативтік тањдауѓа мемлекет жєне шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілер
пайдасына сол немесе басќа уаќыт шењберінде есептелінеді.
Салыќтыќ механизмініњ көмегімен мемлекет арқылы оныњ элементтері
біртұтастырыла отырып, екі ќарама-ќарсы т‰сінік пайда болады. Олар: бір
жаѓынан мемлекет басќаратын орталыќтандырылѓан экономика болса, екінші
жаѓынан нарыќтыќ жєне өркениеттік ќатынастар болып табылады.
Салыќ механизмі мемлекет ќолындаѓы ењ к‰шті ќұрал. Осы ќұралы арќылы
орталыќтандырылѓан экономикалыќ саясатты еркін бєсекеселестік жєне
кєсіпкерлік жаѓдайында ќоѓамныњ экономикалыќ дамуыныњ наќты алѓа ќойѓан
маќсатына сєйкес, экономикалыќ жєне ќаржы саясатыныњ стратегиялыќ жєне
тактикалыќ баѓдарламаларын ұсынады.
Салыќтыќ механизм функцияларыныњ басты маќсаты болып, мемлекеттіњ
єлеуметтік-экономикалыќ дамуыныњ бағыттарына ќатањ т‰рде қадағалау жасау
жєне осыныњ негізінде жалпы ішкі өнімніњ, ұлттыќ табыстыњ бірќалыпты өсуін
ќамтамасыз ету болып табылады.
2. Салық бақылауы салық механизмінің негізгі элементі ретінде
Қазақстанда салықтық – бюджеттік саясатты жүзеге асыруда салық
заңдылықтарында салық ставкаларын жоғарлату немесе салық түрлерін көбейтуді
мақсат тұтып отырған жоқ. Сондықтан салық органдарының салықтардың толықтай
және уақытылы бақылауын уақыт талабына сай мейілінше жетілдіріп отыру болып
табылады.
Салыќтыќ механизмді ұйымдастыру оның негізгі элементтерінің бірі салыќ
баќылауынсыз м‰мкін емес. Мемлекет салыќтық баќылуѓа тек ќана фискальдыќ
мєселелерді шешуде ѓана ‰лкен маѓына бермейді, сонымен бірге онда
шаруашылыќ субъектілердіњ єрекетін єлеуметтік-экономикалыќ реттеуге,
экономикалыќ ќылмыс дењгейін төмендетуде жєне экономикалық құрылымдарды
тұраќтандыруда ерекше көњіл бөлінеді.
Салыќтыќ баќылау, салыќтардыњ баќылау функциясын жүргізу нысаны болып
табылады. Одан басќа, фискалды жєне реттеуші функциясыныњ ж‰зеге
асырылуыныњ атќарылуы наќты салыќтардыњ баќылау механизмі арќылы өтеді.
Сонымен, салыќтыќ баќылау ќаржылыќ сияќты, салыќтыњ жєне ќаржылыќ тексеру
єрекеттері мен операцияларымен байланысты шаруашылыќ субъектілері
єрекеттерініњ жалпы және арнайы т‰рлерін ќолдануды басќару, оны Ғйымдастыру
єдістері жєне елдіњ бюджет ж‰йесіне т‰сетін салыќтар мен басќы да міндетті
төлемдерін толықтай шоғырландыру болып табылады.
Жоғарыда атап өткеніміздей, салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізгі
көзі болғандықтан, ол өзінің салық заңдарының мазмұнында келтірілген
ережелердің толықтай және сапалы орындалып отыруына мейілінше мүдделі болып
келеді.
Жалпы салықтық бақылауды келесі белгілеріне байланысты сипаттауға
болады. Біріншіден, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың бірі болып
табылады. Яғни, ол мемлекеттің бақылаушылық қызметін жүзеге асыратын
мемлекеттік уәкілетті органмен жүзеге асырылады. Бұл жерде аталған органға
мемлекет бір жақты – билік өкілеттігін бере отырып, белгіленген қызметтерді
атқаруға мүмкіндік жасап отыр.
Екіншіден, салық бақылауы қаржылық бақылаудың негізгі түрі ретінде
сипатталады[1].
Салықтық бақылауды жүзеге асырған кезде мемлекеттің қаржылық жүйесінің
құрамына кіретін, ақшалай қаражаттардың қалыптасуына мүмкіндік беретін
табыстарды жинау қамтамасыз етіледі.
Үшіншіден, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың мамандандырылған
түрі болып табылады. Бұл ең біріншіден салық бақылауының белгілі
мамандандырылған арнайы уәкілетті органымен жүзеге асырылатындығын
білдіреді. Сонымен бірге мемлекет ереже бойынша салық бақылауын бір ғана
органдардың орындағанын қалайды немесе мұндай бақылаудың түрін басқа
қадағалаушы органдардың жүзеге асыруына шектеу қояды. Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР Заңында бұл туралы
нақты түрде көрсетілген, яғни салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің дұрыс есептелуіне деген тексеруді салық қызметі
органдары ғана жүзеге асыра алады. Бұл дегеніміз басқа ешқандай мемлекеттік
орган салық бақылауына арласа алмайды.
Салық бақылауының мамандандырылғандығы, төртіншіден оның фунционалдығын
анықтайды. Бұл салық бақылауы органдарының өзі белгілі бір шектен аспау
керек екендігін байқатады. Мұндай жағдай аталған заңда (1 -бабы. 1. бөлімі)
салық салумен байланысты емес ақпарттарды көрсетудің қажетсіздігі арқылы
көрініс тапқан. Салық бақылауының функционалдығының тағы бір жағын ондағы
салық бақылауы объектісінің салық міндеттілігі жүктелген оның меншік
нысанына қарамастан, қандай қызметпен айнпалысуына және ұйымдастырушылық –
құқықтық нысанына қарамастан кез – келген заңды және жеке тұлға болып
табылатындығында. Қазақстан Республикасының салықтық заңдылықтары салықтық
бақылауды жүргізетін мемлекеттік екі уәкілетті органды атап көрсетті: 1)
салық қызметі органдары; 2) Қазақстан Республикасы кеден шекарасы арқылы
тауарлар алып өтумен байланысты салық міндеттілігін орындауға деген
бақылауды жүзеге асыратын кедендік орган.
Салық бақылауын жүзеге асыру процессі кезінде туындайтын құқықтық
қатынастар ұйымдастырылған салықтық қатынастар қатарына жатады. Оның
субъектісі болып, тексеруші субъект (салық бақылауын жүргізуге уәкілетті
тұлға) және тексерілуші тұлға (кімнің атқаратын қызметі салық салу
саласында бақылау объектісі болып табылса).
Салық бақылауы күрделі ұйымдастырылған жүйеге жатқызылады және келесі
құрамдас элементтерден тұрады. а) бақылау субъектісі; ә) тексерілетін
субъектісі; б) бақылау объекісі; г) бақылау құралы; д) бақылау мақсаты;
е) бақылауды жүзеге асыру әдісі.
Аталған элементтердің әрқайсысының мәнін төмендегідей ашып қарастыруға
болады:
1) кім тексереді деген сұрақ – салық бақылауының
субъектісін
білдіреді;
2) кімді тексереді деген сұрақ – тексерілетін субъектіні
білдіреді;
3) не тексеріледі деген сұрақ – салық бақылауының объетісін
білдіреді;
4) тексерілетін субъектінің қандай бағыттағы қызметі
зерттеледі - салық бақылауының құралын;
5) не үшін тексеріледі - салық бақылауының мақсатын
білдіреді;
6) қалай тексеріледі деген сұрақ салық бақылауының әдістерін
көрсетеді.
Салық бақылауының субъктісі болып бақылауды жүзеге асыруға уәкілетті
мемлекеттік органдар, оның ішінде: мемлекеттік салық қызметі органдары,
сонымен бірге өзінің өкілеттігі шеңберінде кедендік органдар табылады.
Тексерілетін субъектлерге заң бойынша салық міндеттілігі жүктелген
тұлғалар табылады. Оның ішінде келесі топтарды бөліп қарастыруға болады: 1)
салық төлеуші; 2) салық агенттері; 3) салықты жинаушылар; 4) банктік
қызметтің кейбір түрлерін жүзеге асыратын банктер мен ұйымдар; 5) салық
төлеушілерге қарыз тұлғалар (дебиторлар); 6) қолында салық төлеуші туралы
ақпараттары бар тұлғалар. Аталған тұлғалардың әрқайсысы салықтық
қатынастар субъектлері ретінде қатыса отырып, өздеріне қатысты салық
міндеттемесі шегінде тексеріліп отырады.
Салық бақылауының объектісі болып тексерілетін субъектлердің қызметтері
табылады, оның ішінде: салық заңдылықтарымен жүктелген, тексерілетін
тұлғалардың міндеттерінің орындалуы.
Салық бақылауының құралы болып, тексерілетін субъектлердің салықтық
міндеттемелері, яғни салықтық есепке тұру бойынша міндеттемелердің
орындалуы, салықтық есептілікті жүргізу (салық салу объектлерін қоса
алғанда), салық есебін құрастыру мен тапсыру, салықтық төлемдер сомаларының
дұрыстығын тексеру, салықтардың уақытында және толықтай төленуі, алдын –
ала салық тексеруі кезінде анықталғандай салықтық заңдылықтардың бұзылуын
болдырмау үшін салық қызметі органдарының салық нұсқамасының сапасын
арттыру.
Салық бақылауының мақсаты болып:
o Салық заңдылықтарының бұзылғандығы туралы деректерді анықтау
немесе өзінің міндеттерін сапасыз түрде орындаған салық
төлеушілердің салықтық құқық бұзушылығын анықтау;
o Салық заңдылықтарын бұзған субъектлерді анықтау және оларды
заңдық жауапкершілікке тарту;
o Салық заңдылықтарын бұзушылықты болдырмау;
o Жетіспеушіліктерді өндіріп алу шараларын қолдану мен өсімпұл
есептеу арқылы мемлекеттің материалдық мүддесін қорғау;
o Салық заңдылықтарының бұзылғандығын анықтау және солар
бойынша түрлі шаралар қолдану;
Соңғы айтылғандар бойынша салықтық тексеру салық заңдылықтары бұзылған
кезде ғана емес, сонымен бірге салықтық құқық бұзушылық болмаған кезде де
өзіндік мәнге ие бола алады. Өйткені, салықтық тексеруді жүргізу салық
төлеушілердің өздерін салық төлеуге ұқыпты да дұрыс қарауға мүмкіндік
береді.
Салық бақылауы ол көбінесе тексеру немесе тексеру мақсатындағы
қадағалау болып табылады.
Салық бақылауын жүргізу үш түрлі кезеңнен тұрады: 1) тексерілетін
субъектлер бойнша ақпараттар жинау; 2) жиналған ақпараттарды бағалау; 3)
бағаланған ақпараттарға қарай іс – қимылдар жасау.
Салық бақылауының субъектлері ақпараттар жинау процессі кезінде
бақылаудағы субъектлердің жағдайы туралы мәліметтер алып отыруы тиіс. Осы
мәліметтерді ала отырып, тексеруші тексерілуші туралы жинақтаған ақпараттар
базасы негізінде салықтық бұзушылықтың заңды немес заңсыз екенін
анықтайды. Ал, егер салық заңдылығы бұзылатын болса, олардың қандай заңдық
жауапкершілікке тартылатыны анықталады: әкімшілік және қылмыстық.
Салықтарды салу сипатына келетiн болсақ ол кез келген елде әрқашан
мәжбүрлеу ұғымымен қатар жүредi: мемлекет салық салудың өзiндiк жүиесiн
ойлап табады да барлық жеке және заңды тұлғалар және мiндеттi түрде
салықтарды төлеуi керек және мiндеттi түрде салық заңдылығын орындап отыруы
керек болады. Аталған мiндеттi орындаудан бас тартатын болса белгiлi бiр
жауапкершiлiкке тартады.
Мемлекеттік қаржылық саясатты жүзеге асыру мен ойға алған нәтиженi
шығаруда салықтарды алу немесе салық салу сиптының атқаратын рөлi ерекше.
Неге десеңiз, нағыз осы алу сипатына салықтардың өз уақытында, заң бойынша
толықтай бюджетке түсуi тiкелей байланысты болып келедi. Қазiргi салық
заңдылықтарына оны салық әкiмшiлiгi немесе оны жүзеге асырудың негiзгi
формасы ретiндегi салық бақылауы деп атайды.
Салық салудың бiрнеше ғасырлық тәжiрибесiнде салықтарды жинау мен салық
заңдылықтарының орындалуына деген бақылаудың түрлi нысандары деген ойлап
табылған болатын. Мысалға, Рим империясында салықтарды алумен
қауымдастықтар айналысқан, қауымдастық кеңесiнiң мүшелерi қазынаға салықтық
төлемдердiң тұтастай түсуiне жауап беретiн болған. Алтын орда өзiнiң қол
астындағы жерлерден алым - салықтарды дань өкiлеттi хандар-басқақтардың
көмегiмен жинаған, кейiнiрек жергiлiктi басқару органдары арқылы жүзеге
асырған. Сондықтан салық әкiмшiлiгiнiң және оны жүзеге асырудың негiзгi
нысаны салық бақылауының көп жылдық даму тарихы бар күрделi механизм.
Салық кодексiнiң 517 бабы,1- бөлімiнде салық бақылауына былай деп
анықтама бередi: “Салық бақылауы - салық қызметi органдарының салық
заңдарының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына мiндеттi зейнетақы
жарналарының толық және уақытылы аударылуын бақылауы”.
Бәрiмiзге белгiлi құқықтық мемлекетте салық төлеушiлердiң еркiндiлiгi
және мемлекетке деген адалдығы, саналылығы қалыптасқан десек, бұл олардың
қызметiне деген бақылаудың керегi шамалы екенiн көрсетедi. Бiрақ, салық
төлеушiлер өздерiне бiлдiретiн сенiмдiлiкпен қатар, өздерiн салық органының
қадағалап отырғанын бiлуi қажет. Кез келген мемлекеттiң салық жүйесi
қызметiнiң тиiмдiлiгi салық бақылауының тиiмдi қызмет етуiне негiзделетiнi
бекер емес . Егер салық төлеушi салық органдар тарапынан бақылаудың жоқ
екенiн немесе салық бақылауының жеткiлiктi түрде iске асырылмай жатқандығын
бiлетiн болса онда салық төлеушiлерден салықтық мiндеттемелердi саналы
түрде орындауына шүбә келтiруге болады.
Сондықтан да салық бақылауының жүргізілу әдiс, тәсiлдерiне Қазақстанның
бүгiнгi күнгi салық заңдарында үлкен көңiл бөлiнiп отыр. Салық төлеушiлер
пайда болған кезден бастап, немесе тұлғада қалай салық салу объектiсi пайда
болса, ондай тұлғалар солай салық бақылауының объектiсi болып табылады.
Салық бақылауының мақсаты болып салық төлеушiлермен мiндеттi
төлемдердiң бюджетке толықтай және уақытылы түсiп отыруы үшiн салық
мiндеттемелерiнiң нақты түрде орындалуы табылады. Егер бақылау нәтижесiнде
салық мiндеттемесi өз дәрежесiнде орындалмаса, онда салық төлеушiге
автоматты түрде жауапкершiлiк шаралары қолданады. Сондықтан да, салық
мiндеттемесiн жалтарғаны үшiн даусыз жазаның қолданылатынын ұғына отырып
салық төлеушiлер салық мiндеттемелерiн саналы түрде орындайды.
Салық бақылауының тиiмдiлiгi мен ұтымдылығы оның жоғары сапалы деңгейде
болуымен негiзделедi. Әрине, егер әрбiр салық төлеушiнiң басына бiрден
салық инспекторын тағайындайтын болсақ онда аталған жүие мүлдем тиiмсiз
болар едi және мұндай бақылаудың нәтижесiнде жинақталған қаражат бюджеттiң
кiрiс бөлiгiн айтпағанда салық инспекторларының өздерiн қамтамасыз етуге
жетуi екi талай. Сондықтан салық бақылауының тиiмдi нәтижесiне оны сандық
жағынан емес үнемi сапалық деңгейiн көтерiп отыру арқылы және оны
автоматтандыру мен салық органдарының бiлiктiлiгiн көтеру арқылы және
салық төлеушiлердiң заңдық мүдделерi мен құқықтары сақталған жағдайда
ақпараттарды үнемi оқып-үйренiп отыру арқылы жетуге болады.
Жалпы алғанда салық бақылауының жүзеге асырылу нысандары деп салық
органдары үнемi iске асырып отыратын белгiлi бiр шаралар кешенiн айтуға
болады және салық бақылауының бiрыңғай жүйесiнде әрбiр нысанның атқаратын
өзiндiк қызметi бар. Сонымен бiрге, аталған барлық нысандар тек қана
бiрiгiп жұмыс атқарған кезде ғана мемлекеттiң барлық салық жүйесiнiң нақты
қызмет етуiне мүмкіндiк жасайтын салық бақылауының тиiмдiлiгiне қол
жеткiзуге болады.
Салық бақылауы тек белгiлi процесс ретiнде ғана маңызды емес, алдыға
қойған мақсатымен маңызды.
Қазақстанда салықтық – бюджеттiк саясатты жүзеге асыруда салық
заңдылықтарында салық ставкаларын жоғарлату немесе салық түрлерiн көбейтудi
мақсат тұтып отырған жоқ. Сондықтан салық органдарының салықтардың толықтай
және уақытылы бақылауын уақыт талабына сай мейiлiнше жетiлдiрiп отыру болып
табылады.
Болашақта салық әкiмшiлiгiн және салық реформаларын жетiлдiру
мақсатында басқа да экономикалық саясаттың бағыттарымен және негiзгi
қағидаларымен сәйкес келетiн, сондай ақ ел экономикасының өсу стратегиясы
басымдылығы мен мақсатына тiкелей байланысты салық саясатын жүргiзуi қажет.
Салық саясаты мен әкiмшiлiгiнiң басым бағыттары болып :
• фискалды саясатты ары қарай жетiлдiрудi қызмет етушi салық
заңдылықтарына өзгертулер мен толықтырулар енгiзу арқылы жүзеге
асыру;
• республикалық және аймақтық маңыздылығы бар iрi салық төлеушiлер
мониторингiне электронды жүйе енгiзу қажет;
• акциздердiң толықтай түсуiн қамтамасыз ету және акциздiк тауарлардың
заңсыз өндiрiсi мен айналымына деген бақлауды күшейту;
• салықтық және кедендiк органдардың қызметтерiне автоматтандырылған
мен телекоммуникациялық жүйе енгiзу.
Қазiргi кезде салық әкiмшiлiгi реформаларының басым бағыттары болып
информацияалық технологияларын белсендi түрде дамыту болып отыр. Бұл ең
бiрiншiден салық төлеушiлердiң бухгалтерлiк және салықтық есептердi тапсыру
процестерiн автоматтандыру жағдайына қатысты болып отыр . Алдыңғы қатарлы
информациалық технологияларды салықтық есеп тапсыруға енгiзу салық
төлеушiлердiң өзiне және олардың салық органдарымен қарым қатынасына оң
әсерiн тигiзетiнi сөзсiз. Бәрiмiзге белгiлi, салық төлеушiлердiң салықтар
бойынша әрбiр есеп беру мерзiмдерiнде салық комитеттерiнде кезектерде
уақыт кетіретінін ескерсек, салық есептiлiгiн электронды түрде тапсыру
есептердi қабылдау процессiн тездететiнiн және үлкен кезектердi
болдырмайтын жағдайға жеткiзетiнiн айтып жатудың қажетi шамалы.
Ендігі жерде, біз келесі тарауларда салық бақылауының құқықтық жағынан
қаншалықты қамтамасыз етілгендігін және ол арқылы салық әкімшілігін
қаншалықты тиімді жүзеге асыруға болатындығына толығырақ тоқталғымыз
келеді.
3. Салық бақылауының түрлері мен нысандары
Салықтық заңдылықтардың орындалуына деген бақылау – бұл заңдардың
барлық салаларына таратылатын мемлекеттің жалпы функциясы болып табылады.
Құқықтық нормативтік актлер шығару арқылы және мазмұндалған нұсқаманың
орындалуын қадағалай отырып мемлекет құқықтық реттеушіліктің қандай салаға
қатысы бомасын өзінің бекітілімдерінің орындалуына мүдделі болады да,
қоғамның саяси жүйенің субъектісі ретінде іс - әрекет жасай алады. Бұл
мағынада салықтық заңдардың орындалуына деген бақылау басқа салалардағы
бақылаумен салыстырғанда тұтастай және біртұтас қарастырылады.
Мемлекет, сонымен бірге салықтық заңдардың орындалуына қадағалау жасай
отырып, құқықтық қатынастардың екі жағына да қатысы бар және екі жақтың
арасында пікір талас немесе тартыс туындаған кезде әділ қазы ретінде әрекет
ете алады.
Сонымен бірге, салық заңдарына қадағалау мемлекеттің мүліктік меншігі
болып табылатын салықтарды жинауды қамтамасыз еуші құрал ретінде көрініп
отырғанын да байқамауға болмайды. Яғни, мұнда бір мезгілде салықтық құқық
қатынастарының бір жағы болып табылатын (толықтай немесе өзінің уәкілетті
органы ретінде) және аталған қатынасты салық заң актлерін шғару арқылы
құқықтық реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттің өз мүддесі көрініс тауып
отыр.
Басқаша айтқанда, егер әдеттегі жағдайда қоғамдық қатынастарды реттей
отырып мемлекет одан тысқары болса, екінші жағынан салықтық құықтық
қатынастар кезінде мемлдекет оған қоян – қолтық араласып, бір уақытта бірге
әрекет етеді. Және одан тыс аталған қатынасты құқытық реттеу арқылы бөлек
жүреді.
Осылардың бәрі салықтық бақылауға мемлекеттік бақылаудың негізгі
түрлерінің бірі ретінде сипаттама береді.
Соныменен, салықтық қатынастар міндеттi қарым-қатынас болып келеді. Бұл
міндеттеменің мәні салықты төлеуде жатыр: Әрбір салық төлеуші заңмен
бекітілген салықтар мен алымдарды төлеуге міндетті.
Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші:
1) салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемде орындауға;
2) салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындауға, сондай-ақ қызметтік
міндеттерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамауға;
3) нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып
табылатын мүлікті тексеруіне жол беруге;
4) салық есептілігі мен құжаттарды заңда көзделген тәртіппен табыс
етуге;
5) заңға сәйкес қолма-қол ақшамен, төлемдік банк карточкаларымен,
чектермен сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен
кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жадысы бар
бақылау-касса машиналарын міндетті түрде пайдалана отырып және
тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып жүргізуге міндетті.
Осы салық міндеттемелері ішіндегі ең негізгі мақсаты – ол салықты
толығымен және уақтылы төлеу болып саналады.
Мемлекет салық қызметі органы арқылы салық төлеушінiң өз салық
міндеттемелерін толық көлемінде орындауын талап етуге, ал олар орындалмаған
жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі тәсілдерді және Қазақстан
Республикасының Салық Кодексінде көзделген тәртіппен мәжбүрлеп орындату
шараларын қолдануға құқылы.
Осы мақсатта, жалпы салық бақылауын түрлі негізде жіктеуге болады:
Өзінің жүзеге асырылу нысанына байланысты бақылау: тікелей бақылау және
жанама бақылау.
Тікелей бақылау, біріншіден бақылаудың тексерілу объектісінде
жүргізіледі; екіншіден, тексеретін тұлға салық есебіне қатысты алғашқы
құжаттарды тексереді және оларға талдау жасайды. Бұл, көбінесе тексерілетін
орындарға бару арқылы жүзеге асырылады.
Жанама бақылауда субъект және объект тікелей қатынас жасамайды және
бақылау сырттай жүргізіледі. Ең бастысы тексеруші тұлғаның қолында есеп
беретін құжат болады. Салықтық тәжірибеде мұндай бақылауды камералды
бақылау деп атайды.
Салыќ бақылауы жргізілу уақытына қарай, былай бµлінеді: алдын ала,
аѓымдаѓы жєне кейінгі баќылау.
Алдын ала бақылау салықтың түсімдері жоспарлау кезеңінде, салық
төлеушілер домсалаған анықтауды, соның ішінде ең негзгі және күрделілерін,
тексерудіњ түрлері мен әдістерін анықтауда жүзеге асырылады. Көбінесе бұл
бақылаудың түрін алдын ала ескерту деп те атайды.
Аѓымдаѓы баќылау салыќ органдарыныњ негізгі єрекеті болып табылады жєне
салыќ тµлеушіні ќ±жаттыќ жєне камералды тексерілуін ќорытады. Оны есепті
кезењ мен ќаржылыќ жыл ішінде µткізеді, оны µткізу маќсаты, салыќ
тєртібімен салыќ міндеттемесін орындамаудан салыќты тµлеуден ќашу жолын жою
‰шін жүргізіледі. Аталған бақылаудың негізігі міндеті салық заңдылығының
бұзылуын болдырмау.
Кейінгі бақылау есепті (салық) кезеңі мен бюджет жылының аяқталуымен
өткізіледі жалпы бақылауда салықтар мен алымдарды жинауда жоспардыњ сандық
жєне сапалық орындалуы, оныњ төмендеу немесе жоғарлау дәйектері
қарастырылады. Кейінгі бақылау алдын ала бақылауға талдау негізінде ќызмет
етеді келесі қаржы жылына салық органдары үшін жоспарды құру және қосымша
әрекеттерді қарастыруға мүмкіншілік береді.
Айта кету керек, алдыңғы екі бақылаудың түрі кейінгімен салыстырғанда
аз қолданылады. Мұндай бақылау, мысалға, салық төлеуші алдын ала салық
органдарымен өзінің салықтық міндеттемесінің қанша мөлшерде екендігімен
келісілген кезде жүргізілуі мүмкін. Азаматтардың салық декларациясын
толтыру кезінде, әдетте олар салық органдарының қызметкерлерінің көмегімен
толтырады.
Ағымдағы бақылау да аз кездеседі, өйткені мұндай бақылау салық қызметі
органдарының салық міндеттемсінің уақытымен орындалуын қадағалап отыруымен
сипатталады.
Салық бақылауының жүзеге асырылу ауқымына байланысты:
• тексерілетін субъектінің барлық салықтық міндеттемесіне қатысты
кешенді бақылау;
• тек қана салықтың таңдаулы түрлері бойынша немесе салық
төлеушінің белгілі бір қызметіне байланысты (салық салу объектісі
есебінің дұрыс жүргізілуі) жүргізілетін бақылауға байланысты,
тақырыптық немесе арнайы бақылау деп бөлінеді.
Салық бақылауы ақпаратты алу көзіне байланысты: а) құжаттарды
тексерумен негізделетін, құжаттық. б) тесерілетін субъектінің ісі нақты
түрде зерттелетін болса, онда нақтылы деп бөлінеді. Мысалға, субъектінің
мүлкіне инвентаризация жүргізілуі мүмкін, қолма – қол ақшасының, бағалы
қағаздарын қоса алғанда, ғимарат, көлік құралы және т.б. бар немесе жоқ
екендігі қарастырылуы.
Салық тексеруінің жүргізілу ауқымына қарай, бақылау: а) барлық құжаттар
мен тексерілетін субъектінің салық міндеттемесіне қатысты басқа да
материалдар тұтас тексерілетін, тұтас деп бөлінеді. б) тексерілетін
субъектінің тұрған орнына барып тексерілетін жағдайда, шығатын салық
тексеруі деп аталынады.
Ұйымдастырушылық сипаттарына байланысты салық бақылауы: а) алдын – ала
жоспарланып жасалынатын, жоспарлы бақылау. б) салық заңдлғын бұзғаны шін
немесе салық міндеттілігін орындамаған жағдайда, сол туралы ақпарат түскен
кезде жүзеге асырылатын бақылау, жоспардан тыс бақылау деп аталынады.
Мысалға, заңды тұлға қайта құрылатын болса немесе өз жұмсын тоқтататын
болса.
Тексеретін немесе тексерілетін субъектінің өкілеттігіне байланысты
салық бақылауы: а) функционалды бақылау. Мұнда тексеруші мен тексерілуші
тұлға арасында ешқандай байланыс болмайды. (Салық органдары мемлекеттік
кәсіпорындарды тексереді) . б) әкімшілік өкілеттік тәртібі бойынша тексеру.
Мысалға, жоғары тұрған орган төмендегі органдардың қызметін тексереді.
Көбінесе, кейбір әдебиеттерде салық бақылауының мұндай түрлерін шаруашылық
ішілік тексеру деп те атайды. Нақты бір ұйымдардың, оның жетекшілері
тарапынан тексерілуі.
Мұндай бақылаудың түрі қажетті де керек бақылаудың бірі болып табылады.
Кез – келген, салық төлеуші өзінің салықтық міндеттемесін толық және
уақытылы орындап отыруы қажетті шарт. Мұндай бақылаудың түрін мемлекеттік
деп атауға болмайды, ол өзіндік бақылау деп аталынады.
Өйткені, біріншіден мемлекеттік бақылау, ол – мемлекетпен уәкілетті
органдар арқылы (салық жіне кедендік органдар) жүзеге асырылатын бақылау.
Мұнда, не заңды тұрғаның өзі бақылауды жүзеге асырады немесе оның
функционалды қызметі арқылы орындалады.
Екіншіден, кез – келген бақылау бақылаушы субъект – бақылауда тұрған
объект сызбасы бойынша жүзеге асырылады. Ал, өзіндік бақылауда субъект де
жоқ объект де жоқ, субъект өзін - өзі бақылайды, тексереді. Екі жаққа
қатысты салықтық қатынастар туындамайды.
Сондықтан шаруашылық ішілік салықтық бақылаудың маңыздылығына
қарамастан , оны мемлекеттік салық бақылауының қатарына жатқызуға болмайды.
Осы себептен, аудиторлық тексерулерді, олардың бүгінгі күні танымалдығына
және көпке таралғандығына қарамастан, олар мемлекеттік салықтық бақылаудың
түрі болып саналмайды.
Қорытындылай келе, салықтық бақылау мемлекеттік бақылауды
ұйымдастырудың маңызды нысаны болып табылатындығына көз жеткіздік.
Мысалға, салықтық бақылауды экологиялық немесе санитарлық бақылауды
ұйымдастырумен салыстыруға болмайды.
Осыған байланысты, салықтық бақылауы мемлекеттің қаржылық қызметінің
салық салуға қатысты барлық тексерулерінің , оның ішінде азаматтық
–құқықтық негізде жүргізілетін, салықтық міндеттеменің уақытылы және
толықтай орындалуына деген бақылаудың бір түрі болып табылады.
Салық бақылауының барлық буындарын қамтитын мемлекеттің материялдық
мүддесі салықтардың төленбей қалуының, мейлі экономикалық болсын немесе
әлеуметтік болсын, басқа проблемалардың барлығынан да басым түсіп
отыратындығынан хабардар етеді.
Салық бақылауы – салық қызметі органдарының салық заңдарының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарна-ларының
толық және уақтылы аударылуын бақылау. Салық бақылауы тек салық заңдарының
орындалуын , жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылау ғана емес, сонымен қатар, салық және
бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдердің дұрыс есептелуі мен уақтылы
төленуін тексеріп, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы заңдарының бұзылмауын
қадағалайды. Салық бақы-лауының мақсаты мен міндеті әртүрлі. Басты міндеті
– салықтан жалтаруға тосқауыл жасау, мемлекеттің табыс бөлігіне түсетін
кірістерді қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасы заңдарының бұзылуын жою.
Салыќтыќ баќылау, салыќтардыњ баќылау функциясын жүзеге асыру нысаны
болып табылады. Одан басќа, фискалды жєне реттеуші функциясыныњ ж‰зеге
асырылуыныњ атќарылуы наќты салыќтардыњ баќылау механизмі арќылы өтеді.
Сонымен, салыќтыќ баќылау ќаржылыќ сияќты, салыќтыњ жєне ќаржылыќ
тексерістер єрекеттері мен операцияларымен байланысты шаруашылыќ
субъектілердіњ єрекеттерініњ сұраќтары жєне арнайы т‰рлерді ќолдануды
басќару, оны ұйымдастыру єдістері жєне елдіњ бюджет ж‰йесіне т‰сетін
салыќтар мен басќы да міндетті төлемдерді толықтай шоғырландыру болып
табылады.
Бюджетке уаќытылы жєне салыќтардыњ толыќ төленуі мен есептелуініњ толыќ
тексерістердіњ өткізілуі, бірінші орынды салыќ органдарына зањ арќылы
берілген ќќыќтар мен міндеттеріне тєуелді болады, оларѓа ќұжаттар
ревизиясын өткізу, ол сынаќтар мен басќа да төлемдерді меншік т‰рімен
ведомстволыќ ќолдануына тєуелсіз зањды тұлѓалар мен жеке тұлѓалардан,
есептеу мен төлеуі.
2.Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық бақылауының
қолданыстағы механизмі
2.1. Салық бақылауы салық әкімшілігінің негізі ретінде
қазіргі кездегі қызмет ету ерекшеліктері
Салық бақылауы – салық қызметі органдарының салық заңдарының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақытылы аударылуын бақылауы[2]. Осы мақсатта, аталған Кодексте
салық бақылауының бірнеше әдістері бекітілген. Оның ішінде:
▪ Салық төлеушілерді тіркеу есебі;
▪ Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке
алу;
▪ Бюджетке түсімдерді есепке алу;
▪ Қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу;
▪ Салық тексерістері;
▪ Камералдық бақылау;
▪ Салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметі мониторингі;
▪ Фикальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
▪ Акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
▪ Мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату
тәртібін сақтауды тексеру;
▪ Уәкілетті органдарға бақылау жасау нысандарында жүзеге асырылады;
Кеден органдары өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының кеден
шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс салықты және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді алу жөніндегі салық
бақылауын осы Кодекске және Қазақстан Республикасының кеден заңдарына
сәйкес жүзеге асырады.
Салық бақылауын жүзеге асыруда, бақылау объектісі болып табылатын
салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеудің ееркшелігі зор.
1. Қазақстан Республикасында мыналар:
▪ орналасқан немесе қызметін жүзеге асыру орны бойынша – заңды тұлғалар,
олардың құрылымдық бөлімшелері, оның ішінде қызметін Қазақстан
Республикасында жүзеге асыратын резидент еместер;
▪ тұрғылықты жері бойынша – салық және бюджетке төленетеін басқа да
міндетті төлемдерді төлеушілер болып табылатын жеке тұлғалар;
▪ Қазақстан Республикасындағы болатын орны бойынша – тұрақты мекеме
арқылы жеке кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыратын резидент емес жеке
тұлғалар;
▪ Салық салу объектілері орналасқан жері бойынша және (немесе) тіркеу
орны бойынша – ҚР салық салу объектілерін иелентін резидент еместер салық
төлеушілер ретінде тіркелуі тиіс.
Салық төлеушілердің мелекеттік тізілімін уәкілетті мемлекеттік орган
жүргізеді.
Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімін жасау және жүргізу тәртібін
ҚР Үкіметі белгілейді.
Салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу бірінші рет тіркеу есебіне қою
кезінде жүргізілуі мүмкін және тіркеу есебін жүргізу үшін белгіленген
мерзім ішінде жүзеге асырылады.
1. Салық төлеушілерді тіркеу есебі салық төлеуші салық органдарында
салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеу рәсімінен өткеннен кейін жүзеге
асырылады.
Салық төлеушілердің мемлекеттік тіркеудің және тіркеу есебінің
тәртібін уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді.
▪ Салық төлеушіні Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімінен шығарып
тастау осы Кодектсің 57,58 баптары негізінде салық міндеттемелерінің
тоқтатылуына байланысты жүзеге асырылады.
▪ Салық төлеушіні Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімінен шартты
түрде шығарып тастау салық төлеуші ҚР заң актілерімен белгіленген
әрекетсіз заңды тұлға мен жеке кәсіпкер белгілеріне сәйкес келген және
салық берешегі жоқ жағдайда тіркеу нөмірі сақтала отырып жүргізіледі.
▪ Сонымен бірге, салық бақылауын жүзеге асыруда банк ұйымдарының
атқаратын қызметі ерекше. Банктер немесе банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын үйымдар:
1) Салық төлеушіге (резиден емес жеке тұлғалар мен шетелдік
банк–корреспонденттерден басқа) банк шоттарын ашу кезінде салық
төлеушінің тіркеу нөмірін ескеруге, салық төлеуші заңды тұлға мен жеке
кәсіпкерге аталған шоттарды ашу туралы үш жұмыс күні ішінде салық
органдарын хабардар етуге;
2) Вексельді және банктің резидент емес жеке тұлғалардың банк шоттарынан
колма–қол ақшаны қабылдауы мен беруі негізінде жүргізілетін төлем
құжаттарын қоспағанда, төлем құжаттарында салық төлеушінің тіркеу
нөмірін қоймай банк шоты бойынша операцияларды жүргізбеуге;
3) Төлем құжаттарын өңдеу кезінде салық төлеушінің тіркеу нөмірін тіркеу
нөмірінің құрылымына сәйкес көрсетуінің дұрыстығын бақылауға;
4) Салық төлеушінің банк шотынан салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеуге арналған төлем тапсырмаларын клиенттің
банкте ақшасы жеткілікті болған жағдайда бірінші кезектегі тәртіппен
орныдауға міндетті. Белгіленген мерзімде енгізілмеген салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомаларын, өсімпұлдар
мен айыппұлдарды салық органдары нұсқамаларын алған күннен бастап бір
операциялық күннен кешіктірмей алуға арналған салық органдарының
инкассалық өкімдерін осындай тәртіппен орындауға;
5) Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомаларын ҚР
Қаржы министрлігі Қазынашылығының шотына салық төлеушінің банк шотынан
ақшаны есептен шығару бойынша операциялар жасалған күні аударуға;
6) Нұсқамасы болған ретте, тексерілетін зағды тұлға мен жеке
кәсіпкерлердің банк шоттары бойынша жасалатын операцияларды, осы
шоттарда ақша бар–жоқтығын тексеруге салық органдары қызметкерлерін
жіберуге;
7) Осы Кодексте көзделген жағдайларда салық органының шешімі бойынша және
ҚР заң актілерінде белгілеген тәртіппен салық төлеуші заңды тұлға мен
жеке кәсіпкердің банк шоттарындағы салық берешегін өтеу жөніндегі
операциялардан басқа барлық шығыс операцияларын тоқтауға;
8) Банк қарыз алушының берешегін есептен шығарған кезде салық төлеушіде
міндеттемелерін есептен шығару нәтижесінде кіріс пайда болғаны туралы
қарыз алушы – салық төлеуші тіркелген жер бойынша салық органын бір ай
ішінде хабардар етуге міндетті.
Салық бақылауында салық салу объектісін есепке алған кезде оларды тіркеп
отыратын уәкілетті органдардың қызметінсіз салық бақылауының жүзеге
асырылуы екі талай.
Салық төлеушілерді тіркеу есебін жүзеге асыру кезінде салық қызметі
органдары мынадай:
1. Заңды түлғаларды мемлекеттік тіркеуді, қайта тіркеуді және таратуды
жүзеге асыратын;
2. Статистика жүргізетін;
3. Салық салумен байланысты объектілерді және салық салу объектілерін
есепке алу және (немесе) тіркеуді жүзеге асыратын;
4. Лицензиялар, куәліктер немесе рұқсат беру мен тіркеу сипатындағы
өзге де құжаттарды беретін;
5. Жеке тұлғаларды Қазақстан Республикасындағы тұрғылықты жері бойынша
тіркеуді жүргізетін;
6. Азаматтық хал актілерін тіркеуді жүзеге асыратын;
7. Нотариаттық іс-әрекеттер жасауды жүзеге асыратын;
8. Қорғаншылық пен қамқоршылықты жүзеге асыратын уәкілетті орындармен;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Тарау. Әлеуметтік –экономикалық процесстердегі мемлекеттің фискалды
саясаты және оның жүзеге асырылу механизмі
1. Салық саясатын жүзеге асырудағы салық механизмінің атқаратын ролі
2. Салық бақылауы салық механизмінің негізгі элементі ретінде
3. Салық бақылауының түрлері мен нысандары
2.Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық бақылауының қазіргі кездегі
қолданылу ерекшеліктері
2.1. Салық бақылауы салық әкімшілігін жүзеге асырудың негізі ретінде
2.2. Салық бақылауының мемлекеттің фискалды саясатындағы алатын орны
мен атқаратын ролі: практикалық талдау (Мысалға, Алматы қаласы Медеу
ауданы
3.Тарау. Қазақстан Республикасында салық бақылауын ұйымдастыру,
жоспарлау, жүргізу жүйесін жетілдіру бағыттары. және шет елдік тәжірибе
3.1. Салық бақылауын жүзеге асырудың шет елдік тәжірибесі
3.2. Қазақстандағы салық бақылауын ұйымдастыру механизмін жоспарлай
отырып жетілдіру бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Кез-келген мемлекет өзінің нақты тәуелсіздігіне бір жағынан
мемлекеттік қазынаға жиналу арқылы қоғамның жан -жақты дамуына керекті ақша
қаражатымен қамтамасыз ететін, екінші жағынан шаруашылық субъектлерінің
кәсіпкерлік қызметке деген ынталылығын арттыратын мықты салықтық механизм
құру арқылы ғана жете алады
Салық саясатының негізгі мәселелері уақыт өткен сайын әлеуметтік және
саяси сипат алып келеді. Оның тиімді және дұрыс қызмет етуіне тек
экономикалық сипаттағы ғана емес, азаматтық қоғамды, саяси тұрақтылықты
сақтау және мемлекет егемендігі мен тәуелсіздігін тұғырландыру сияқты
мәселелер де тәуелді.
Салық салу механизімі – кез-келген экономикалық жүйедегі ең маңыздысы.
Салық салу мемлекеттік реттеудегі ең басты әдістердің бірі, әлеуметтік-
экономикалық саясаттың табысты болуы оның тиімділігінмен тікелей
байланысты.
Мемлекеттік саясат аясында жүргізіліп жатқан экономикалық және
әлеуметтік қайта құрулар соған сәйкес шешімдер мен ережелерге негізделеді.
Оларды жүзеге асырмайынша қоғамның алдыға қойған: экономикалық өсім,
қаржылық тұрақтылық, азаматтардың өмір сүру деңгейінің көтерілуі, олрдың
қауіпсіздігі және тағы басқа мақсаттарына жете алмайды. Бақылау кері
байланыс формасы ретінде, біруақытта басқарушылық шешімдердің орындалуының
катализаторы ретінде қызмет етеді. Басқарылып отырған объектінің нағыз
жағдайы туралы қажетті ақпаратты ала отырып және оны сараптап, орын алған
жағдайды түзетуге бағытталған нормативті актілерді, басқарушылық шешімдерді
қабылдау арқылы қажетті шараларды қолдану турасында қорытынды шығаруға
болады.
Бақылаудың басты қызметі қоғамның экономикалық өміріндегі жүзеге
асырылып жатқан операциялардың заңдылығын қадағалауға бағытталған.
Нарықтық экономика жағдайында басқару құрылымдарының күрделілігі бақылаумен
де байланысты, көптүрлі, тармақталған және әсерлі болғандықтан, қаржылық,
несиелік, мақсатты және басқа да салаларда бақылау ерекше болады. Және
осылардың барлығы экономикалық бақылау ұғымын құрайды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономикалық және әлеуметтік
процесстерді басқаруда мемлекеттік реттеушіліктің рөлін арттыруда көрініс
береді. Бұл салықтардың маңыздылығын билік құрылымдарын қажетті құралдармен
қамтамасыз ету әдісімен ғана емес, қоғамдық ұдайы өндіріс пропорциясына
мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі элемент ретінде де арттырады.
Салық салу жүйесін реформалаудың қажеттілігі республикада нарықтық
қатынастарды қалыптастыруға, ел экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге
енуіне бастама болды.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндеттеі төлемдеру туралың
қолданывстағы заңға Қазақстан Республикасы Президентінің 1995-інші жылғы 1-
інші шілдедегі Қаулысының енгізілуі салық саясатының инегізін өзгертті.
Жаңа салық саясаты әлемдік тәжірибеде қабылданған: әділеттілік,
қарапайымдылық және экономикалық бейтараптық принциптерін есепке ала отырып
жалғасқан.
Ал бүгін біздің республикамызда салық реформасының басты мақсатына
қол жеткізілді деп айтуға болады. Қазақстан ТМД-дағы көршілерінен біршама
озып мазмұны жағынан нарықтық және формасы жөнінен өркениетті салық
жүйесіне ие болды.
Дегенмен, соңғы кездері салық жүйесінің пайдалы әсер ету коэффиценті
төмендеу тенденциясына ие болып отыр, экономикадағы құрылымдық дағдарыстың
нәтижесінен туындаған фискалды көріністердің әсерінен салық салудан жаппай
жалтару байқалады және салықтық жеңілдіктер жүйесі экономиканың шынайы
тұтунышылығымен сәйкес келмейді.
Соңғы кездері заңды және заңмен қарастырылмаған құралдарды қолдану
арқылы салықтан жалтару кең таралды. Бұл өз кезегінде салық органдары
қызметкерлерінен әрүрлі сипаттағы жалтару мен оны жүзеге асырудың көптеген
механизімдерін тиянақты түрде сараптаудан өткізуді талап етті. Сонымен
бірге олардың жалпы салық салынатын табысқа сәйкесінше бюджеттің табыс
бөлімін қалыптастыруға тура және жанама әсерін зерттеу қажеттілігі туды.
Барлығымызға белгілі, кез-келген мемлекеттің қаржылық жүйесін
тұрақтандырудың басты шарттарының бірі салық салушылардың тәртібімен
тікелей байланысты тұрақты салық жинауды қамтамасыз ету болып табылады.
Осы ережелерді дұрыс сақтау арқылы Қазақстан Республикасы бюджеті
мен бюджеттен тыс қорларға төлемдер мен түсімдердің өз уақытында және толық
түсуі, дұрыс есептелуі салық заңдылығының құқықтық нормалары үшін салықтық
бақылаудың ортақ жүйесі анықталады.
Салық бақылауы мемелекеттің фискальды саясатының құралы ретінде
тақырыбының өзектілігі сонда, салық бақылауы мемлекеттік қаржылық
бақылаудың құрамдас бөлігі ретінде әртүрлі деңгейдегі бюджетке кірістік
түсімдердің өсуін қамтамасыз етуге бағытталған қаржылық және бюджеттік
саясаттың жүзеге асуына мүмкіндік береді.
Ал, аталған тақырыптағы диплом жұмысының мақсаты - салық бақылауының
мемлекет пен қоғамның мүддесін, қаржылық құралдардың қорларын құруда заңды
және жеке тұлғалардың мемлекет алдындағы міндеттерін орындауын қамтамасыз
етуші бірден – бір тетік екенін дәлелдеу, оған баға беру.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы салық бақылауының
ұйымдастырылуы және оны жүзеге асырудың заңмен қамтылу жағдайы болып
табылады.
Жұмыстың фактілік негізі болып Қазақстан Республикас мемелкеттік
бюджетінің негізгі түсімдерінің ауқымды бөлігін беретін Алматы қаласы, оның
ішінде, Медеу аудандық салық комитетітінің сандық мәліметтері болып
табылады.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болып отандық және
шет елдік ғалым экономистердің еңбектері, мерзімдік арнайы басылымдар және
салық салу саласындағы отандық заңнама (Салық Кодексі), салық бақылауын заң
тұрғысында қамтамасыз ететін басқа да заңдық – нормативтік актлер
табылады.
1.Тарау. Әлеуметтік –экономикалық процесстердегі салық саясатының
және салық механизмінің мәні мен мазмұны
1. Салық саясатын жүзеге асырудағы салық механизмінің атқаратын ролі
Мемлекет өзінің әрбір даму кезеңінде экономиканың әр түрлі
салаларындағы өзгерістерді анықтайтын экономикалық саясатты таңдап алады,
оның ішінде әсіресе қаржылық саясаттың атқаратын ролі ерекше, өйткені
қаржылық саясат экономикалық ағзаның күре тамыры іспеттес.
Мемлекетте жүргізілетін саясаттың негізгі мақсаты ретіндегі
экономикалық өсу өз кезегінде оның қаржылық саясатының негізгі құрамдас
бөлігі болып табылатын бюджеттік салық саясатына тікелей байланысты.
Салықтық саясат мемлекеттің қаржы саясатының негізгі бөлігі болып
табылады және салық саясаты деп мемлекеттің бюджеттік құралдарды тиісті
орындарға жұмсауын атауға болады. Аталған саясат бір жағынан қаражаттарды
салық салу жүйесі арқылы шоғырландыратын болса, екінші жағынан оны түрлі
шығындарға жұмсап отырады. Мемлекет қолындағы нақты осы қаражаттар оның
ұлттық қауіпсіздігін, қоғамдық тауарларды тұрғындардың тұтынуын,
әлеуметтік, демографиалық проблемаларды шешуді қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, фискалды немесе бюджеттік-салықтық саясат мемлекеттің
салық сала отырып, бюджеттік қаражаттарды іскерлік белсенділікті реттеу
үшін шығындау мүмкіндігін қарастырады.
Мемлекеттік шығыстар мен кірістерді пайдалана отырып, іскерлік
белсенділікке және жұмыссыздық пен ифляцияға әсер етуге болады. Сонымен
қатар, бұл тетікті дұрыс қолданбау экономиканы тұрақсыздандыратын өте
жоғары салықтар мен мемлекеттік бюджеттік орасан зор шығындардың пайда
болуына әкеліп соқтырады немесе фискалды саясатты экономиканы
тұрақсыздандырушы факторға айналдырады.
Ұтымды да тиімді фискалды саясат әлеуметтік-экономикалық құрылымның
қоршаған ортадығы жағымсыз тенденцяларға деген тәуелділігін төмендетіп
отырады.
Фискалды саясат өзінің ыңғайлылығымен, сондай-ақ заң шығарушы
органдарға байланыссыз және экономикалық жағдайға қарай өзгеріп
отыратындығымен ерекшеленеді. Ол түрлі экономикалық даму кезеңдердегі
мемлекет қолындығы салықтар мен шығындарды қолданылу бойынша тиімді
механизм ретінде қарастырылады.
Салықтық - бюджеттік саясаттың негізгі құралдары ретінде салықтық
төлемдерді, мемлекеттік субсидияны және мемлекеттік шығындарды айтуға
болады. Олардың әрқайсысы экономикаға өзінше әсерін тигізіп отырады.
Кез келген мемлекет салықтық - бюджеттік саясатты қолдана отырып,
келесі маңызды мәселелерді шешуге ұмтылады:
- тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу;
- еңбекке жарамды тұрғындарды жамысбастылықпен қамтамасыз ету;
- тұрғындардың ең аз кірісін белгілі бір деңгейге дейін жеткізуді
қамтамасыз ету;
- азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін құру, ең алдымен
зейнеткерлер мен мүгедектер, көп балалы аналар және т.б.
Сонымен салық саясаты мемлекет қолындағы ресурстық фактор және
экономикаға әсер етуші күшті құралдардың бірі болып табылады., бұл
біріншіден. Екіншіден, кері байланыс механизмін тудырушы фактор және
мемлекеттің экономиканың субъектілеріне деген тәуелсіздігін көрсетеді.
Сонымен қатар фискалдық құралдардың тиімді қызмет етуі үкіметтің тілек
талабынан шешімдердің жылдамдығына да байланысты.
Сондықтан да фискалды саясаттың оңтайлы үлгісін құрастырып шығару оның
экономикалық жағдайларының өзгеруіне әсер ететін механизміне тікелей
байланысты.
Жоғарыда атап өткеніміздей салықтық-бюджеттік саясаттың негізгі
элементі болып салықтар табылады. Мемлекеттің ІЖӨ өндіруге қатысушылар
жүзеге асыратын қоғам пайдасына міндетті жарна ретінде ішкі жалпы өнімнің
бір бөлігін алуы салықтардың шынайы мәнін ашып көрсетеді.
Ал, мемлекеттің салық саясатын жүзеге асыру үшін салық механизмінің
барлық жиынтық элементтерін іске қосуы керек.
Салық механизмі – қаржы механизмінің құрамдас бөлігі бола отырып, ол
салық саясатын ұтымды жүзеге асыру үшін қолданылады. Ол өзініњ маѓынасына
байланысты салыќтыќ ќатынастарды ұйымдастыру ережелерін білдіреді,
осылардыњ көмегімен ауќымды ж‰йеде бөлу жєне ќайта бөлу ќатынастарын
ќамтиды, оныњ функцияларын орындау ‰шін мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан
ќорын ќұру жєне ќоѓамныњ єлеуметтік – экономикалыќ дамуын, шаруашылыќ
субъектілерінің ќорлану мен тұтынуын жандандыру болып табылады.
Орыс тіліндегі т‰сіндірме сөздігінде “механизм”- машина, ќұрылѓы,
аппаратты іске ќосып тұрѓан ішкі ќұрылым деп т‰сіндірілінеді.
Осы аныќтаманы өзгерте отырып салыќ механизмініњ буындары жүйесініњ
салыќтыќ ќатынастарын мемлекеттіњ салыќ саясатын іске ќосуын айтуѓа болады.
Салыќ саясатыныњ ќұрамына мемлекетте жинаќталатын, ќалыптасќан
салыќтардыњ т‰рлері, зањнамалыќ жєне нормативтік актілерді ќабылдауды
ж‰зеге асыру, салыќ төлеушілер, салыќ ставкалары, салыќ жењілдіктері
кіреді. Салыќтарды ќабылдау ретімен төлеу мерзімдері, салыќтыќ ќұќыќ
бұзушылыќќа жауаптылыќ, бюджет ж‰йесі буындары арасындаѓы салыќтардыњ
бөлінуініњ салыќ механизмі арќылы ж‰зеге асырылады. Салыќ саясатын ж‰зеге
асырудыњ тұраќтылыѓы мен наќтылыѓы салыќ механизмініњ салыќтыќ зањдар
ж‰йесі немесе салыќ кодексі сияќты ерекше элементтерден тұрады. Осы
ќатынастар мемлекеттіњ салыќтыќ ќұќыќ ќатынастарыныњ халыќпен жєне
шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілерімен негізделеді, сонымен бірге жергілікті
атќарушы органдар салыќтарды басќару жєне біртұтас салыќ механизмініњ
орындау кезінде айќындалѓан ќұќыѓы мен ќұзыреті шегінде ќызмет атќарады.
Мемлекеттіњ салыќтыќ салу қатынастары сферасында ќалыптасќан ќатынасты
салыќтыќ ќұќыќ реттеп отырады. Салыќ салу жөнінде ќабылданѓан нормативтік
актілер, сонымен ќатар салыќ кодексі барлыќ ќызмет көрсету сферасындаѓы
зањды жєне жеке тұлѓаларды мемлекеттік меншіктің барлыќ т‰рін, табиѓат
ресурстарын пайдаланѓанда, ќосылѓан ќұн және басқа да салыќтыњ
жинаќтылыѓын ұлѓайту, біргелкі салыќ саясатын ж‰ргізу үшін қабылданады.
Салыќтыќ механизмге салыќтыќ ќатынастарды ұйымдастыру т‰рлері,
нысандары, тєсілдері жатады. Олардыњ сандыќ жєне сапалыќ ќабілеттіліктерін
аныќтайды. Салыќ механизмі элементтерінің сандыќ параметрлеріне ставканыњ
өлшем бірлігін, бюджетке шоғырландырылѓан, соныњ негізінде салыќ
төлеушілерге берілетін жењілдіктер. Жалпы ішкі өнімнің бір бөлігін салыќтар
арқылы жиналѓан орталыќтандырылѓан мемлекеттік ќорын жєне салыќтардың
жиналу дењгейін жатќызуѓа болады.
Ал, салық механизмінің сапалыќ параметрлеріне салыќтардың ќоѓамныњ
єлеуметтік-экономикалыќ дамуына єсерін, экономикадаѓы салыќтыќ басќаруды,
сұраныс пен ұсынысқа, инвестициялыќ саясатқа әсерін, салыќтыќ т‰сімдердің
барлыќ т‰рлерін жєне жоспарлы (болжамды) көрсеткіштердіњ орындалуын
жатќызамыз.
Сандыќ параметрлер салыќ механизмініњ икемді элементіне жатқызылады.
Оперативтік тањдауѓа мемлекет жєне шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілер
пайдасына сол немесе басќа уаќыт шењберінде есептелінеді.
Салыќтыќ механизмініњ көмегімен мемлекет арқылы оныњ элементтері
біртұтастырыла отырып, екі ќарама-ќарсы т‰сінік пайда болады. Олар: бір
жаѓынан мемлекет басќаратын орталыќтандырылѓан экономика болса, екінші
жаѓынан нарыќтыќ жєне өркениеттік ќатынастар болып табылады.
Салыќ механизмі мемлекет ќолындаѓы ењ к‰шті ќұрал. Осы ќұралы арќылы
орталыќтандырылѓан экономикалыќ саясатты еркін бєсекеселестік жєне
кєсіпкерлік жаѓдайында ќоѓамныњ экономикалыќ дамуыныњ наќты алѓа ќойѓан
маќсатына сєйкес, экономикалыќ жєне ќаржы саясатыныњ стратегиялыќ жєне
тактикалыќ баѓдарламаларын ұсынады.
Салыќтыќ механизм функцияларыныњ басты маќсаты болып, мемлекеттіњ
єлеуметтік-экономикалыќ дамуыныњ бағыттарына ќатањ т‰рде қадағалау жасау
жєне осыныњ негізінде жалпы ішкі өнімніњ, ұлттыќ табыстыњ бірќалыпты өсуін
ќамтамасыз ету болып табылады.
2. Салық бақылауы салық механизмінің негізгі элементі ретінде
Қазақстанда салықтық – бюджеттік саясатты жүзеге асыруда салық
заңдылықтарында салық ставкаларын жоғарлату немесе салық түрлерін көбейтуді
мақсат тұтып отырған жоқ. Сондықтан салық органдарының салықтардың толықтай
және уақытылы бақылауын уақыт талабына сай мейілінше жетілдіріп отыру болып
табылады.
Салыќтыќ механизмді ұйымдастыру оның негізгі элементтерінің бірі салыќ
баќылауынсыз м‰мкін емес. Мемлекет салыќтық баќылуѓа тек ќана фискальдыќ
мєселелерді шешуде ѓана ‰лкен маѓына бермейді, сонымен бірге онда
шаруашылыќ субъектілердіњ єрекетін єлеуметтік-экономикалыќ реттеуге,
экономикалыќ ќылмыс дењгейін төмендетуде жєне экономикалық құрылымдарды
тұраќтандыруда ерекше көњіл бөлінеді.
Салыќтыќ баќылау, салыќтардыњ баќылау функциясын жүргізу нысаны болып
табылады. Одан басќа, фискалды жєне реттеуші функциясыныњ ж‰зеге
асырылуыныњ атќарылуы наќты салыќтардыњ баќылау механизмі арќылы өтеді.
Сонымен, салыќтыќ баќылау ќаржылыќ сияќты, салыќтыњ жєне ќаржылыќ тексеру
єрекеттері мен операцияларымен байланысты шаруашылыќ субъектілері
єрекеттерініњ жалпы және арнайы т‰рлерін ќолдануды басќару, оны Ғйымдастыру
єдістері жєне елдіњ бюджет ж‰йесіне т‰сетін салыќтар мен басќы да міндетті
төлемдерін толықтай шоғырландыру болып табылады.
Жоғарыда атап өткеніміздей, салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізгі
көзі болғандықтан, ол өзінің салық заңдарының мазмұнында келтірілген
ережелердің толықтай және сапалы орындалып отыруына мейілінше мүдделі болып
келеді.
Жалпы салықтық бақылауды келесі белгілеріне байланысты сипаттауға
болады. Біріншіден, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың бірі болып
табылады. Яғни, ол мемлекеттің бақылаушылық қызметін жүзеге асыратын
мемлекеттік уәкілетті органмен жүзеге асырылады. Бұл жерде аталған органға
мемлекет бір жақты – билік өкілеттігін бере отырып, белгіленген қызметтерді
атқаруға мүмкіндік жасап отыр.
Екіншіден, салық бақылауы қаржылық бақылаудың негізгі түрі ретінде
сипатталады[1].
Салықтық бақылауды жүзеге асырған кезде мемлекеттің қаржылық жүйесінің
құрамына кіретін, ақшалай қаражаттардың қалыптасуына мүмкіндік беретін
табыстарды жинау қамтамасыз етіледі.
Үшіншіден, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың мамандандырылған
түрі болып табылады. Бұл ең біріншіден салық бақылауының белгілі
мамандандырылған арнайы уәкілетті органымен жүзеге асырылатындығын
білдіреді. Сонымен бірге мемлекет ереже бойынша салық бақылауын бір ғана
органдардың орындағанын қалайды немесе мұндай бақылаудың түрін басқа
қадағалаушы органдардың жүзеге асыруына шектеу қояды. Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР Заңында бұл туралы
нақты түрде көрсетілген, яғни салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің дұрыс есептелуіне деген тексеруді салық қызметі
органдары ғана жүзеге асыра алады. Бұл дегеніміз басқа ешқандай мемлекеттік
орган салық бақылауына арласа алмайды.
Салық бақылауының мамандандырылғандығы, төртіншіден оның фунционалдығын
анықтайды. Бұл салық бақылауы органдарының өзі белгілі бір шектен аспау
керек екендігін байқатады. Мұндай жағдай аталған заңда (1 -бабы. 1. бөлімі)
салық салумен байланысты емес ақпарттарды көрсетудің қажетсіздігі арқылы
көрініс тапқан. Салық бақылауының функционалдығының тағы бір жағын ондағы
салық бақылауы объектісінің салық міндеттілігі жүктелген оның меншік
нысанына қарамастан, қандай қызметпен айнпалысуына және ұйымдастырушылық –
құқықтық нысанына қарамастан кез – келген заңды және жеке тұлға болып
табылатындығында. Қазақстан Республикасының салықтық заңдылықтары салықтық
бақылауды жүргізетін мемлекеттік екі уәкілетті органды атап көрсетті: 1)
салық қызметі органдары; 2) Қазақстан Республикасы кеден шекарасы арқылы
тауарлар алып өтумен байланысты салық міндеттілігін орындауға деген
бақылауды жүзеге асыратын кедендік орган.
Салық бақылауын жүзеге асыру процессі кезінде туындайтын құқықтық
қатынастар ұйымдастырылған салықтық қатынастар қатарына жатады. Оның
субъектісі болып, тексеруші субъект (салық бақылауын жүргізуге уәкілетті
тұлға) және тексерілуші тұлға (кімнің атқаратын қызметі салық салу
саласында бақылау объектісі болып табылса).
Салық бақылауы күрделі ұйымдастырылған жүйеге жатқызылады және келесі
құрамдас элементтерден тұрады. а) бақылау субъектісі; ә) тексерілетін
субъектісі; б) бақылау объекісі; г) бақылау құралы; д) бақылау мақсаты;
е) бақылауды жүзеге асыру әдісі.
Аталған элементтердің әрқайсысының мәнін төмендегідей ашып қарастыруға
болады:
1) кім тексереді деген сұрақ – салық бақылауының
субъектісін
білдіреді;
2) кімді тексереді деген сұрақ – тексерілетін субъектіні
білдіреді;
3) не тексеріледі деген сұрақ – салық бақылауының объетісін
білдіреді;
4) тексерілетін субъектінің қандай бағыттағы қызметі
зерттеледі - салық бақылауының құралын;
5) не үшін тексеріледі - салық бақылауының мақсатын
білдіреді;
6) қалай тексеріледі деген сұрақ салық бақылауының әдістерін
көрсетеді.
Салық бақылауының субъктісі болып бақылауды жүзеге асыруға уәкілетті
мемлекеттік органдар, оның ішінде: мемлекеттік салық қызметі органдары,
сонымен бірге өзінің өкілеттігі шеңберінде кедендік органдар табылады.
Тексерілетін субъектлерге заң бойынша салық міндеттілігі жүктелген
тұлғалар табылады. Оның ішінде келесі топтарды бөліп қарастыруға болады: 1)
салық төлеуші; 2) салық агенттері; 3) салықты жинаушылар; 4) банктік
қызметтің кейбір түрлерін жүзеге асыратын банктер мен ұйымдар; 5) салық
төлеушілерге қарыз тұлғалар (дебиторлар); 6) қолында салық төлеуші туралы
ақпараттары бар тұлғалар. Аталған тұлғалардың әрқайсысы салықтық
қатынастар субъектлері ретінде қатыса отырып, өздеріне қатысты салық
міндеттемесі шегінде тексеріліп отырады.
Салық бақылауының объектісі болып тексерілетін субъектлердің қызметтері
табылады, оның ішінде: салық заңдылықтарымен жүктелген, тексерілетін
тұлғалардың міндеттерінің орындалуы.
Салық бақылауының құралы болып, тексерілетін субъектлердің салықтық
міндеттемелері, яғни салықтық есепке тұру бойынша міндеттемелердің
орындалуы, салықтық есептілікті жүргізу (салық салу объектлерін қоса
алғанда), салық есебін құрастыру мен тапсыру, салықтық төлемдер сомаларының
дұрыстығын тексеру, салықтардың уақытында және толықтай төленуі, алдын –
ала салық тексеруі кезінде анықталғандай салықтық заңдылықтардың бұзылуын
болдырмау үшін салық қызметі органдарының салық нұсқамасының сапасын
арттыру.
Салық бақылауының мақсаты болып:
o Салық заңдылықтарының бұзылғандығы туралы деректерді анықтау
немесе өзінің міндеттерін сапасыз түрде орындаған салық
төлеушілердің салықтық құқық бұзушылығын анықтау;
o Салық заңдылықтарын бұзған субъектлерді анықтау және оларды
заңдық жауапкершілікке тарту;
o Салық заңдылықтарын бұзушылықты болдырмау;
o Жетіспеушіліктерді өндіріп алу шараларын қолдану мен өсімпұл
есептеу арқылы мемлекеттің материалдық мүддесін қорғау;
o Салық заңдылықтарының бұзылғандығын анықтау және солар
бойынша түрлі шаралар қолдану;
Соңғы айтылғандар бойынша салықтық тексеру салық заңдылықтары бұзылған
кезде ғана емес, сонымен бірге салықтық құқық бұзушылық болмаған кезде де
өзіндік мәнге ие бола алады. Өйткені, салықтық тексеруді жүргізу салық
төлеушілердің өздерін салық төлеуге ұқыпты да дұрыс қарауға мүмкіндік
береді.
Салық бақылауы ол көбінесе тексеру немесе тексеру мақсатындағы
қадағалау болып табылады.
Салық бақылауын жүргізу үш түрлі кезеңнен тұрады: 1) тексерілетін
субъектлер бойнша ақпараттар жинау; 2) жиналған ақпараттарды бағалау; 3)
бағаланған ақпараттарға қарай іс – қимылдар жасау.
Салық бақылауының субъектлері ақпараттар жинау процессі кезінде
бақылаудағы субъектлердің жағдайы туралы мәліметтер алып отыруы тиіс. Осы
мәліметтерді ала отырып, тексеруші тексерілуші туралы жинақтаған ақпараттар
базасы негізінде салықтық бұзушылықтың заңды немес заңсыз екенін
анықтайды. Ал, егер салық заңдылығы бұзылатын болса, олардың қандай заңдық
жауапкершілікке тартылатыны анықталады: әкімшілік және қылмыстық.
Салықтарды салу сипатына келетiн болсақ ол кез келген елде әрқашан
мәжбүрлеу ұғымымен қатар жүредi: мемлекет салық салудың өзiндiк жүиесiн
ойлап табады да барлық жеке және заңды тұлғалар және мiндеттi түрде
салықтарды төлеуi керек және мiндеттi түрде салық заңдылығын орындап отыруы
керек болады. Аталған мiндеттi орындаудан бас тартатын болса белгiлi бiр
жауапкершiлiкке тартады.
Мемлекеттік қаржылық саясатты жүзеге асыру мен ойға алған нәтиженi
шығаруда салықтарды алу немесе салық салу сиптының атқаратын рөлi ерекше.
Неге десеңiз, нағыз осы алу сипатына салықтардың өз уақытында, заң бойынша
толықтай бюджетке түсуi тiкелей байланысты болып келедi. Қазiргi салық
заңдылықтарына оны салық әкiмшiлiгi немесе оны жүзеге асырудың негiзгi
формасы ретiндегi салық бақылауы деп атайды.
Салық салудың бiрнеше ғасырлық тәжiрибесiнде салықтарды жинау мен салық
заңдылықтарының орындалуына деген бақылаудың түрлi нысандары деген ойлап
табылған болатын. Мысалға, Рим империясында салықтарды алумен
қауымдастықтар айналысқан, қауымдастық кеңесiнiң мүшелерi қазынаға салықтық
төлемдердiң тұтастай түсуiне жауап беретiн болған. Алтын орда өзiнiң қол
астындағы жерлерден алым - салықтарды дань өкiлеттi хандар-басқақтардың
көмегiмен жинаған, кейiнiрек жергiлiктi басқару органдары арқылы жүзеге
асырған. Сондықтан салық әкiмшiлiгiнiң және оны жүзеге асырудың негiзгi
нысаны салық бақылауының көп жылдық даму тарихы бар күрделi механизм.
Салық кодексiнiң 517 бабы,1- бөлімiнде салық бақылауына былай деп
анықтама бередi: “Салық бақылауы - салық қызметi органдарының салық
заңдарының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына мiндеттi зейнетақы
жарналарының толық және уақытылы аударылуын бақылауы”.
Бәрiмiзге белгiлi құқықтық мемлекетте салық төлеушiлердiң еркiндiлiгi
және мемлекетке деген адалдығы, саналылығы қалыптасқан десек, бұл олардың
қызметiне деген бақылаудың керегi шамалы екенiн көрсетедi. Бiрақ, салық
төлеушiлер өздерiне бiлдiретiн сенiмдiлiкпен қатар, өздерiн салық органының
қадағалап отырғанын бiлуi қажет. Кез келген мемлекеттiң салық жүйесi
қызметiнiң тиiмдiлiгi салық бақылауының тиiмдi қызмет етуiне негiзделетiнi
бекер емес . Егер салық төлеушi салық органдар тарапынан бақылаудың жоқ
екенiн немесе салық бақылауының жеткiлiктi түрде iске асырылмай жатқандығын
бiлетiн болса онда салық төлеушiлерден салықтық мiндеттемелердi саналы
түрде орындауына шүбә келтiруге болады.
Сондықтан да салық бақылауының жүргізілу әдiс, тәсiлдерiне Қазақстанның
бүгiнгi күнгi салық заңдарында үлкен көңiл бөлiнiп отыр. Салық төлеушiлер
пайда болған кезден бастап, немесе тұлғада қалай салық салу объектiсi пайда
болса, ондай тұлғалар солай салық бақылауының объектiсi болып табылады.
Салық бақылауының мақсаты болып салық төлеушiлермен мiндеттi
төлемдердiң бюджетке толықтай және уақытылы түсiп отыруы үшiн салық
мiндеттемелерiнiң нақты түрде орындалуы табылады. Егер бақылау нәтижесiнде
салық мiндеттемесi өз дәрежесiнде орындалмаса, онда салық төлеушiге
автоматты түрде жауапкершiлiк шаралары қолданады. Сондықтан да, салық
мiндеттемесiн жалтарғаны үшiн даусыз жазаның қолданылатынын ұғына отырып
салық төлеушiлер салық мiндеттемелерiн саналы түрде орындайды.
Салық бақылауының тиiмдiлiгi мен ұтымдылығы оның жоғары сапалы деңгейде
болуымен негiзделедi. Әрине, егер әрбiр салық төлеушiнiң басына бiрден
салық инспекторын тағайындайтын болсақ онда аталған жүие мүлдем тиiмсiз
болар едi және мұндай бақылаудың нәтижесiнде жинақталған қаражат бюджеттiң
кiрiс бөлiгiн айтпағанда салық инспекторларының өздерiн қамтамасыз етуге
жетуi екi талай. Сондықтан салық бақылауының тиiмдi нәтижесiне оны сандық
жағынан емес үнемi сапалық деңгейiн көтерiп отыру арқылы және оны
автоматтандыру мен салық органдарының бiлiктiлiгiн көтеру арқылы және
салық төлеушiлердiң заңдық мүдделерi мен құқықтары сақталған жағдайда
ақпараттарды үнемi оқып-үйренiп отыру арқылы жетуге болады.
Жалпы алғанда салық бақылауының жүзеге асырылу нысандары деп салық
органдары үнемi iске асырып отыратын белгiлi бiр шаралар кешенiн айтуға
болады және салық бақылауының бiрыңғай жүйесiнде әрбiр нысанның атқаратын
өзiндiк қызметi бар. Сонымен бiрге, аталған барлық нысандар тек қана
бiрiгiп жұмыс атқарған кезде ғана мемлекеттiң барлық салық жүйесiнiң нақты
қызмет етуiне мүмкіндiк жасайтын салық бақылауының тиiмдiлiгiне қол
жеткiзуге болады.
Салық бақылауы тек белгiлi процесс ретiнде ғана маңызды емес, алдыға
қойған мақсатымен маңызды.
Қазақстанда салықтық – бюджеттiк саясатты жүзеге асыруда салық
заңдылықтарында салық ставкаларын жоғарлату немесе салық түрлерiн көбейтудi
мақсат тұтып отырған жоқ. Сондықтан салық органдарының салықтардың толықтай
және уақытылы бақылауын уақыт талабына сай мейiлiнше жетiлдiрiп отыру болып
табылады.
Болашақта салық әкiмшiлiгiн және салық реформаларын жетiлдiру
мақсатында басқа да экономикалық саясаттың бағыттарымен және негiзгi
қағидаларымен сәйкес келетiн, сондай ақ ел экономикасының өсу стратегиясы
басымдылығы мен мақсатына тiкелей байланысты салық саясатын жүргiзуi қажет.
Салық саясаты мен әкiмшiлiгiнiң басым бағыттары болып :
• фискалды саясатты ары қарай жетiлдiрудi қызмет етушi салық
заңдылықтарына өзгертулер мен толықтырулар енгiзу арқылы жүзеге
асыру;
• республикалық және аймақтық маңыздылығы бар iрi салық төлеушiлер
мониторингiне электронды жүйе енгiзу қажет;
• акциздердiң толықтай түсуiн қамтамасыз ету және акциздiк тауарлардың
заңсыз өндiрiсi мен айналымына деген бақлауды күшейту;
• салықтық және кедендiк органдардың қызметтерiне автоматтандырылған
мен телекоммуникациялық жүйе енгiзу.
Қазiргi кезде салық әкiмшiлiгi реформаларының басым бағыттары болып
информацияалық технологияларын белсендi түрде дамыту болып отыр. Бұл ең
бiрiншiден салық төлеушiлердiң бухгалтерлiк және салықтық есептердi тапсыру
процестерiн автоматтандыру жағдайына қатысты болып отыр . Алдыңғы қатарлы
информациалық технологияларды салықтық есеп тапсыруға енгiзу салық
төлеушiлердiң өзiне және олардың салық органдарымен қарым қатынасына оң
әсерiн тигiзетiнi сөзсiз. Бәрiмiзге белгiлi, салық төлеушiлердiң салықтар
бойынша әрбiр есеп беру мерзiмдерiнде салық комитеттерiнде кезектерде
уақыт кетіретінін ескерсек, салық есептiлiгiн электронды түрде тапсыру
есептердi қабылдау процессiн тездететiнiн және үлкен кезектердi
болдырмайтын жағдайға жеткiзетiнiн айтып жатудың қажетi шамалы.
Ендігі жерде, біз келесі тарауларда салық бақылауының құқықтық жағынан
қаншалықты қамтамасыз етілгендігін және ол арқылы салық әкімшілігін
қаншалықты тиімді жүзеге асыруға болатындығына толығырақ тоқталғымыз
келеді.
3. Салық бақылауының түрлері мен нысандары
Салықтық заңдылықтардың орындалуына деген бақылау – бұл заңдардың
барлық салаларына таратылатын мемлекеттің жалпы функциясы болып табылады.
Құқықтық нормативтік актлер шығару арқылы және мазмұндалған нұсқаманың
орындалуын қадағалай отырып мемлекет құқықтық реттеушіліктің қандай салаға
қатысы бомасын өзінің бекітілімдерінің орындалуына мүдделі болады да,
қоғамның саяси жүйенің субъектісі ретінде іс - әрекет жасай алады. Бұл
мағынада салықтық заңдардың орындалуына деген бақылау басқа салалардағы
бақылаумен салыстырғанда тұтастай және біртұтас қарастырылады.
Мемлекет, сонымен бірге салықтық заңдардың орындалуына қадағалау жасай
отырып, құқықтық қатынастардың екі жағына да қатысы бар және екі жақтың
арасында пікір талас немесе тартыс туындаған кезде әділ қазы ретінде әрекет
ете алады.
Сонымен бірге, салық заңдарына қадағалау мемлекеттің мүліктік меншігі
болып табылатын салықтарды жинауды қамтамасыз еуші құрал ретінде көрініп
отырғанын да байқамауға болмайды. Яғни, мұнда бір мезгілде салықтық құқық
қатынастарының бір жағы болып табылатын (толықтай немесе өзінің уәкілетті
органы ретінде) және аталған қатынасты салық заң актлерін шғару арқылы
құқықтық реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттің өз мүддесі көрініс тауып
отыр.
Басқаша айтқанда, егер әдеттегі жағдайда қоғамдық қатынастарды реттей
отырып мемлекет одан тысқары болса, екінші жағынан салықтық құықтық
қатынастар кезінде мемлдекет оған қоян – қолтық араласып, бір уақытта бірге
әрекет етеді. Және одан тыс аталған қатынасты құқытық реттеу арқылы бөлек
жүреді.
Осылардың бәрі салықтық бақылауға мемлекеттік бақылаудың негізгі
түрлерінің бірі ретінде сипаттама береді.
Соныменен, салықтық қатынастар міндеттi қарым-қатынас болып келеді. Бұл
міндеттеменің мәні салықты төлеуде жатыр: Әрбір салық төлеуші заңмен
бекітілген салықтар мен алымдарды төлеуге міндетті.
Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші:
1) салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемде орындауға;
2) салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындауға, сондай-ақ қызметтік
міндеттерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамауға;
3) нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып
табылатын мүлікті тексеруіне жол беруге;
4) салық есептілігі мен құжаттарды заңда көзделген тәртіппен табыс
етуге;
5) заңға сәйкес қолма-қол ақшамен, төлемдік банк карточкаларымен,
чектермен сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен
кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жадысы бар
бақылау-касса машиналарын міндетті түрде пайдалана отырып және
тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып жүргізуге міндетті.
Осы салық міндеттемелері ішіндегі ең негізгі мақсаты – ол салықты
толығымен және уақтылы төлеу болып саналады.
Мемлекет салық қызметі органы арқылы салық төлеушінiң өз салық
міндеттемелерін толық көлемінде орындауын талап етуге, ал олар орындалмаған
жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі тәсілдерді және Қазақстан
Республикасының Салық Кодексінде көзделген тәртіппен мәжбүрлеп орындату
шараларын қолдануға құқылы.
Осы мақсатта, жалпы салық бақылауын түрлі негізде жіктеуге болады:
Өзінің жүзеге асырылу нысанына байланысты бақылау: тікелей бақылау және
жанама бақылау.
Тікелей бақылау, біріншіден бақылаудың тексерілу объектісінде
жүргізіледі; екіншіден, тексеретін тұлға салық есебіне қатысты алғашқы
құжаттарды тексереді және оларға талдау жасайды. Бұл, көбінесе тексерілетін
орындарға бару арқылы жүзеге асырылады.
Жанама бақылауда субъект және объект тікелей қатынас жасамайды және
бақылау сырттай жүргізіледі. Ең бастысы тексеруші тұлғаның қолында есеп
беретін құжат болады. Салықтық тәжірибеде мұндай бақылауды камералды
бақылау деп атайды.
Салыќ бақылауы жргізілу уақытына қарай, былай бµлінеді: алдын ала,
аѓымдаѓы жєне кейінгі баќылау.
Алдын ала бақылау салықтың түсімдері жоспарлау кезеңінде, салық
төлеушілер домсалаған анықтауды, соның ішінде ең негзгі және күрделілерін,
тексерудіњ түрлері мен әдістерін анықтауда жүзеге асырылады. Көбінесе бұл
бақылаудың түрін алдын ала ескерту деп те атайды.
Аѓымдаѓы баќылау салыќ органдарыныњ негізгі єрекеті болып табылады жєне
салыќ тµлеушіні ќ±жаттыќ жєне камералды тексерілуін ќорытады. Оны есепті
кезењ мен ќаржылыќ жыл ішінде µткізеді, оны µткізу маќсаты, салыќ
тєртібімен салыќ міндеттемесін орындамаудан салыќты тµлеуден ќашу жолын жою
‰шін жүргізіледі. Аталған бақылаудың негізігі міндеті салық заңдылығының
бұзылуын болдырмау.
Кейінгі бақылау есепті (салық) кезеңі мен бюджет жылының аяқталуымен
өткізіледі жалпы бақылауда салықтар мен алымдарды жинауда жоспардыњ сандық
жєне сапалық орындалуы, оныњ төмендеу немесе жоғарлау дәйектері
қарастырылады. Кейінгі бақылау алдын ала бақылауға талдау негізінде ќызмет
етеді келесі қаржы жылына салық органдары үшін жоспарды құру және қосымша
әрекеттерді қарастыруға мүмкіншілік береді.
Айта кету керек, алдыңғы екі бақылаудың түрі кейінгімен салыстырғанда
аз қолданылады. Мұндай бақылау, мысалға, салық төлеуші алдын ала салық
органдарымен өзінің салықтық міндеттемесінің қанша мөлшерде екендігімен
келісілген кезде жүргізілуі мүмкін. Азаматтардың салық декларациясын
толтыру кезінде, әдетте олар салық органдарының қызметкерлерінің көмегімен
толтырады.
Ағымдағы бақылау да аз кездеседі, өйткені мұндай бақылау салық қызметі
органдарының салық міндеттемсінің уақытымен орындалуын қадағалап отыруымен
сипатталады.
Салық бақылауының жүзеге асырылу ауқымына байланысты:
• тексерілетін субъектінің барлық салықтық міндеттемесіне қатысты
кешенді бақылау;
• тек қана салықтың таңдаулы түрлері бойынша немесе салық
төлеушінің белгілі бір қызметіне байланысты (салық салу объектісі
есебінің дұрыс жүргізілуі) жүргізілетін бақылауға байланысты,
тақырыптық немесе арнайы бақылау деп бөлінеді.
Салық бақылауы ақпаратты алу көзіне байланысты: а) құжаттарды
тексерумен негізделетін, құжаттық. б) тесерілетін субъектінің ісі нақты
түрде зерттелетін болса, онда нақтылы деп бөлінеді. Мысалға, субъектінің
мүлкіне инвентаризация жүргізілуі мүмкін, қолма – қол ақшасының, бағалы
қағаздарын қоса алғанда, ғимарат, көлік құралы және т.б. бар немесе жоқ
екендігі қарастырылуы.
Салық тексеруінің жүргізілу ауқымына қарай, бақылау: а) барлық құжаттар
мен тексерілетін субъектінің салық міндеттемесіне қатысты басқа да
материалдар тұтас тексерілетін, тұтас деп бөлінеді. б) тексерілетін
субъектінің тұрған орнына барып тексерілетін жағдайда, шығатын салық
тексеруі деп аталынады.
Ұйымдастырушылық сипаттарына байланысты салық бақылауы: а) алдын – ала
жоспарланып жасалынатын, жоспарлы бақылау. б) салық заңдлғын бұзғаны шін
немесе салық міндеттілігін орындамаған жағдайда, сол туралы ақпарат түскен
кезде жүзеге асырылатын бақылау, жоспардан тыс бақылау деп аталынады.
Мысалға, заңды тұлға қайта құрылатын болса немесе өз жұмсын тоқтататын
болса.
Тексеретін немесе тексерілетін субъектінің өкілеттігіне байланысты
салық бақылауы: а) функционалды бақылау. Мұнда тексеруші мен тексерілуші
тұлға арасында ешқандай байланыс болмайды. (Салық органдары мемлекеттік
кәсіпорындарды тексереді) . б) әкімшілік өкілеттік тәртібі бойынша тексеру.
Мысалға, жоғары тұрған орган төмендегі органдардың қызметін тексереді.
Көбінесе, кейбір әдебиеттерде салық бақылауының мұндай түрлерін шаруашылық
ішілік тексеру деп те атайды. Нақты бір ұйымдардың, оның жетекшілері
тарапынан тексерілуі.
Мұндай бақылаудың түрі қажетті де керек бақылаудың бірі болып табылады.
Кез – келген, салық төлеуші өзінің салықтық міндеттемесін толық және
уақытылы орындап отыруы қажетті шарт. Мұндай бақылаудың түрін мемлекеттік
деп атауға болмайды, ол өзіндік бақылау деп аталынады.
Өйткені, біріншіден мемлекеттік бақылау, ол – мемлекетпен уәкілетті
органдар арқылы (салық жіне кедендік органдар) жүзеге асырылатын бақылау.
Мұнда, не заңды тұрғаның өзі бақылауды жүзеге асырады немесе оның
функционалды қызметі арқылы орындалады.
Екіншіден, кез – келген бақылау бақылаушы субъект – бақылауда тұрған
объект сызбасы бойынша жүзеге асырылады. Ал, өзіндік бақылауда субъект де
жоқ объект де жоқ, субъект өзін - өзі бақылайды, тексереді. Екі жаққа
қатысты салықтық қатынастар туындамайды.
Сондықтан шаруашылық ішілік салықтық бақылаудың маңыздылығына
қарамастан , оны мемлекеттік салық бақылауының қатарына жатқызуға болмайды.
Осы себептен, аудиторлық тексерулерді, олардың бүгінгі күні танымалдығына
және көпке таралғандығына қарамастан, олар мемлекеттік салықтық бақылаудың
түрі болып саналмайды.
Қорытындылай келе, салықтық бақылау мемлекеттік бақылауды
ұйымдастырудың маңызды нысаны болып табылатындығына көз жеткіздік.
Мысалға, салықтық бақылауды экологиялық немесе санитарлық бақылауды
ұйымдастырумен салыстыруға болмайды.
Осыған байланысты, салықтық бақылауы мемлекеттің қаржылық қызметінің
салық салуға қатысты барлық тексерулерінің , оның ішінде азаматтық
–құқықтық негізде жүргізілетін, салықтық міндеттеменің уақытылы және
толықтай орындалуына деген бақылаудың бір түрі болып табылады.
Салық бақылауының барлық буындарын қамтитын мемлекеттің материялдық
мүддесі салықтардың төленбей қалуының, мейлі экономикалық болсын немесе
әлеуметтік болсын, басқа проблемалардың барлығынан да басым түсіп
отыратындығынан хабардар етеді.
Салық бақылауы – салық қызметі органдарының салық заңдарының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарна-ларының
толық және уақтылы аударылуын бақылау. Салық бақылауы тек салық заңдарының
орындалуын , жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылау ғана емес, сонымен қатар, салық және
бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдердің дұрыс есептелуі мен уақтылы
төленуін тексеріп, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы заңдарының бұзылмауын
қадағалайды. Салық бақы-лауының мақсаты мен міндеті әртүрлі. Басты міндеті
– салықтан жалтаруға тосқауыл жасау, мемлекеттің табыс бөлігіне түсетін
кірістерді қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасы заңдарының бұзылуын жою.
Салыќтыќ баќылау, салыќтардыњ баќылау функциясын жүзеге асыру нысаны
болып табылады. Одан басќа, фискалды жєне реттеуші функциясыныњ ж‰зеге
асырылуыныњ атќарылуы наќты салыќтардыњ баќылау механизмі арќылы өтеді.
Сонымен, салыќтыќ баќылау ќаржылыќ сияќты, салыќтыњ жєне ќаржылыќ
тексерістер єрекеттері мен операцияларымен байланысты шаруашылыќ
субъектілердіњ єрекеттерініњ сұраќтары жєне арнайы т‰рлерді ќолдануды
басќару, оны ұйымдастыру єдістері жєне елдіњ бюджет ж‰йесіне т‰сетін
салыќтар мен басќы да міндетті төлемдерді толықтай шоғырландыру болып
табылады.
Бюджетке уаќытылы жєне салыќтардыњ толыќ төленуі мен есептелуініњ толыќ
тексерістердіњ өткізілуі, бірінші орынды салыќ органдарына зањ арќылы
берілген ќќыќтар мен міндеттеріне тєуелді болады, оларѓа ќұжаттар
ревизиясын өткізу, ол сынаќтар мен басќа да төлемдерді меншік т‰рімен
ведомстволыќ ќолдануына тєуелсіз зањды тұлѓалар мен жеке тұлѓалардан,
есептеу мен төлеуі.
2.Тарау. Қазақстан Республикасындағы салық бақылауының
қолданыстағы механизмі
2.1. Салық бақылауы салық әкімшілігінің негізі ретінде
қазіргі кездегі қызмет ету ерекшеліктері
Салық бақылауы – салық қызметі органдарының салық заңдарының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақытылы аударылуын бақылауы[2]. Осы мақсатта, аталған Кодексте
салық бақылауының бірнеше әдістері бекітілген. Оның ішінде:
▪ Салық төлеушілерді тіркеу есебі;
▪ Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке
алу;
▪ Бюджетке түсімдерді есепке алу;
▪ Қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу;
▪ Салық тексерістері;
▪ Камералдық бақылау;
▪ Салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметі мониторингі;
▪ Фикальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
▪ Акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
▪ Мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату
тәртібін сақтауды тексеру;
▪ Уәкілетті органдарға бақылау жасау нысандарында жүзеге асырылады;
Кеден органдары өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының кеден
шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс салықты және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді алу жөніндегі салық
бақылауын осы Кодекске және Қазақстан Республикасының кеден заңдарына
сәйкес жүзеге асырады.
Салық бақылауын жүзеге асыруда, бақылау объектісі болып табылатын
салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеудің ееркшелігі зор.
1. Қазақстан Республикасында мыналар:
▪ орналасқан немесе қызметін жүзеге асыру орны бойынша – заңды тұлғалар,
олардың құрылымдық бөлімшелері, оның ішінде қызметін Қазақстан
Республикасында жүзеге асыратын резидент еместер;
▪ тұрғылықты жері бойынша – салық және бюджетке төленетеін басқа да
міндетті төлемдерді төлеушілер болып табылатын жеке тұлғалар;
▪ Қазақстан Республикасындағы болатын орны бойынша – тұрақты мекеме
арқылы жеке кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыратын резидент емес жеке
тұлғалар;
▪ Салық салу объектілері орналасқан жері бойынша және (немесе) тіркеу
орны бойынша – ҚР салық салу объектілерін иелентін резидент еместер салық
төлеушілер ретінде тіркелуі тиіс.
Салық төлеушілердің мелекеттік тізілімін уәкілетті мемлекеттік орган
жүргізеді.
Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімін жасау және жүргізу тәртібін
ҚР Үкіметі белгілейді.
Салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу бірінші рет тіркеу есебіне қою
кезінде жүргізілуі мүмкін және тіркеу есебін жүргізу үшін белгіленген
мерзім ішінде жүзеге асырылады.
1. Салық төлеушілерді тіркеу есебі салық төлеуші салық органдарында
салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеу рәсімінен өткеннен кейін жүзеге
асырылады.
Салық төлеушілердің мемлекеттік тіркеудің және тіркеу есебінің
тәртібін уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді.
▪ Салық төлеушіні Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімінен шығарып
тастау осы Кодектсің 57,58 баптары негізінде салық міндеттемелерінің
тоқтатылуына байланысты жүзеге асырылады.
▪ Салық төлеушіні Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімінен шартты
түрде шығарып тастау салық төлеуші ҚР заң актілерімен белгіленген
әрекетсіз заңды тұлға мен жеке кәсіпкер белгілеріне сәйкес келген және
салық берешегі жоқ жағдайда тіркеу нөмірі сақтала отырып жүргізіледі.
▪ Сонымен бірге, салық бақылауын жүзеге асыруда банк ұйымдарының
атқаратын қызметі ерекше. Банктер немесе банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын үйымдар:
1) Салық төлеушіге (резиден емес жеке тұлғалар мен шетелдік
банк–корреспонденттерден басқа) банк шоттарын ашу кезінде салық
төлеушінің тіркеу нөмірін ескеруге, салық төлеуші заңды тұлға мен жеке
кәсіпкерге аталған шоттарды ашу туралы үш жұмыс күні ішінде салық
органдарын хабардар етуге;
2) Вексельді және банктің резидент емес жеке тұлғалардың банк шоттарынан
колма–қол ақшаны қабылдауы мен беруі негізінде жүргізілетін төлем
құжаттарын қоспағанда, төлем құжаттарында салық төлеушінің тіркеу
нөмірін қоймай банк шоты бойынша операцияларды жүргізбеуге;
3) Төлем құжаттарын өңдеу кезінде салық төлеушінің тіркеу нөмірін тіркеу
нөмірінің құрылымына сәйкес көрсетуінің дұрыстығын бақылауға;
4) Салық төлеушінің банк шотынан салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеуге арналған төлем тапсырмаларын клиенттің
банкте ақшасы жеткілікті болған жағдайда бірінші кезектегі тәртіппен
орныдауға міндетті. Белгіленген мерзімде енгізілмеген салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомаларын, өсімпұлдар
мен айыппұлдарды салық органдары нұсқамаларын алған күннен бастап бір
операциялық күннен кешіктірмей алуға арналған салық органдарының
инкассалық өкімдерін осындай тәртіппен орындауға;
5) Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомаларын ҚР
Қаржы министрлігі Қазынашылығының шотына салық төлеушінің банк шотынан
ақшаны есептен шығару бойынша операциялар жасалған күні аударуға;
6) Нұсқамасы болған ретте, тексерілетін зағды тұлға мен жеке
кәсіпкерлердің банк шоттары бойынша жасалатын операцияларды, осы
шоттарда ақша бар–жоқтығын тексеруге салық органдары қызметкерлерін
жіберуге;
7) Осы Кодексте көзделген жағдайларда салық органының шешімі бойынша және
ҚР заң актілерінде белгілеген тәртіппен салық төлеуші заңды тұлға мен
жеке кәсіпкердің банк шоттарындағы салық берешегін өтеу жөніндегі
операциялардан басқа барлық шығыс операцияларын тоқтауға;
8) Банк қарыз алушының берешегін есептен шығарған кезде салық төлеушіде
міндеттемелерін есептен шығару нәтижесінде кіріс пайда болғаны туралы
қарыз алушы – салық төлеуші тіркелген жер бойынша салық органын бір ай
ішінде хабардар етуге міндетті.
Салық бақылауында салық салу объектісін есепке алған кезде оларды тіркеп
отыратын уәкілетті органдардың қызметінсіз салық бақылауының жүзеге
асырылуы екі талай.
Салық төлеушілерді тіркеу есебін жүзеге асыру кезінде салық қызметі
органдары мынадай:
1. Заңды түлғаларды мемлекеттік тіркеуді, қайта тіркеуді және таратуды
жүзеге асыратын;
2. Статистика жүргізетін;
3. Салық салумен байланысты объектілерді және салық салу объектілерін
есепке алу және (немесе) тіркеуді жүзеге асыратын;
4. Лицензиялар, куәліктер немесе рұқсат беру мен тіркеу сипатындағы
өзге де құжаттарды беретін;
5. Жеке тұлғаларды Қазақстан Республикасындағы тұрғылықты жері бойынша
тіркеуді жүргізетін;
6. Азаматтық хал актілерін тіркеуді жүзеге асыратын;
7. Нотариаттық іс-әрекеттер жасауды жүзеге асыратын;
8. Қорғаншылық пен қамқоршылықты жүзеге асыратын уәкілетті орындармен;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz