Джалаладдин Руми еңбектеріндегі тасауфтық ұғымдардың зерттелуі тәсілдері

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті

Джалаладдин Руми еңбектеріндегі тасауфтық ұғымдардың зерттелуі тәсілдері

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В020600-«Дінтану» мамандығы

Түркістан 2015

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті

«Қорғауға жіберілді»

Дінтану кафедра меңгерушісі,

«___» 2015 ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Джалаладдин Руми еңбектеріндегі тасауфтық ұғымдардың зерттелуі тәсілдері

5В021100-«Дінтану» мамандығы

Орындаған

Ғылыми жетекшісі,

Түркістан 2015

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 4

1 Тасаууфтың ислам әлеміндегі орны және оның қалыптасу барысы. Мәуланаға дейінгі сопылық

1. 1 Тасаууфтың қалыптасуы және даму кезеңдері . . . 6

1. 2 Тасаууфтың қайнар көздері: Құран мен Сүннет . . . 17

1. 3Тасаууф тариқаттары және қалыптасу ерекшеліктері . . . 19

1. 4 Мәулана Джалаладдин Румиге дейінгі тасаууф туралы . . . 22

2 Джалаладдин Румидің сопылық қөзқарастары

2. 1 Мәулана Джалаладдин Румидің тасаууфтық жолдағы ұстаздары мен муридтері . . . 26

2. 2 Мәуләуи тариқатындағы сопылық қағидалары мен зікір салу сипаттары . . . 37

2. 3 Мәулана Джалаладдин Руми еңбектеріндегі тасаууфтық ұғымдардың мәні . . . 46

Қорытынды . . . 64

Пайдаланған әдебиеттер . . . 66

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі . Әбу Наср әл-Фарабидің, Қожа Ахмет Ясауидің, Махмут Қашғаридің, Жүсіп Баласағұнидің, Исмайл әл-Жауһаридің, т. б. ең озық туындылары қазақ тіліне аударылып, оларға түсініктеме жазу, оларды зерттеп, зерделеу жұмыстары ойдағыдай атқарылып келеді. Қазақ халқына шығармашылығы осындай аударма жұмыстары арқылы таныс, бірақ әлі зерттеліп, ғылыми айналымға түсіп, зерделене қоймаған шығармашылық иесі түбі түркілік селжұқ жұртының ұлы ойшылы Мәулана Жалал әд-Дин Руми (30. 9. 1207, Бәлх - 17. 12. 1273, Түркия, Кония қаласы) . Жалал әд-Дин Руми шығармашылығы тек мұсылмандық Шығыс әлемі ғана емес, бүкіл дүниежүзі халықтарының дүниетанымына, рухани өмірінің барлық салаларына (дініне, философиясына, моральдық-этикалық және құқықтық ілімдеріне, әдебиетіне, поэзиясына, тәлім-тәрбиесіне, т. т. ) дерлік ықпал етіп, теңдессіз руханияттық құндылықтардың тууына негіз қалаған ұлы ойшыл. Әлемге әйгілі еткен шығармасы, шамамен 26000-дай бәйіттен тұратын «Мәснәуиі» - «Жасырын мән хақындағы дастаны» дүниежүзі халықтарының барлық тілдеріне дерлік аударылған десек артық айтқандық емес.

Жалал әд-Дин Руми әкесі жағынан да, анасы жағынан да тектіліктерімен аттары аңызға айналған ақсүйек Түрік жанұясына жатады. Анасы - Бәлх Әмірі Руннеддиннің қызы Муминә Хатун. Әжесі - Хорасан Сұлтаны Джалаледдин Хорезмшахтың қызы Мәлике-и Джихан Әмәтуллах Сұлтан, атасы ірі ғалым Ахмет Хатиби-ұлы Жалаләддин Хусейн Хатиби. Әкесі өз заманында Султан-ул Улема - «білімділердің сұлтаны» лақап есімін иеленген өте ірі дінтанушы ғалым Мұхаммед Бахаәддин Уәләд (Сопылықта араб немесе парсы жұртынан шыққан шейхтерге «қутб ул-ақтаб» - «әулиелердің әулиесі» атағын, ал Түркі әулетінен шыққан шейхтерге «Султан-ул Улема» - «білімділердің сұлтаны» атағын беру дәстүрлі ғұрып. Мысалы, Қожа Ахмет Ясауиді мүридтері көбінесе Сұлтан Ахмет (Әзірет Сұлтан) деп дәріптеген) [1, 32-33] . Осыған сәйкес, біздің мақсатымыз өз уақтысында Әбу Насыр әл-Фарабидің, Қожа Ахмет Ясауидің, Махмут Қашғаридің, Жүсіп Баласағұнидің, Исмайл әл-Жауһаридің, т. б. еңбектеріндегі философиялық, тасаууфтық, этикалық және педагогикалық ой-пікірлермен оларды өмірге келтірген текті жұрт - түркі халықтары таныстырылғандығы сияқты, түпкі тегі - түркі жұртшылығының қазіргі буынының Жалал әд-Дин Руми шығармашылығындағы тәлімдік терең мәні бар тасаууфтық және философиялық ой-сананың маржандарымен танысып Мәулананың ойларын қазіргі таңда түсіндіру.

Жұмыстың зерттелу деңгейі. Жалал әд-Дин Руми еңбектері әлем халықтары тілдеріне ең көп аударылған туындылар санатына жатады. «Парсы поэзиясы. Хрестоматия» деп аталатын кітабында тікелей парсы тілінен қазақ тіліне аударылған Рудаки, Фирдоуси, Ибн Сина, Наср Хұсрау, Омар Хайям, Хафиз, Сағди және т. б. өлеңдерінің қатарында Жалал әд-Дин Румидің де бірнеше қостағандары аударылғандығын сөз етпесек, оның негізгі еңбектері қазақ тіліне аударылмаған [2, 22-23] .

Жалал әд-Дин Руми шығармашылығының зерттелу деңгейін бағамдар болсақ, оның негізгі еңбектері туралы жазылған түсініктемелер, зерттеулер баршылық. Бірақ олардың барлығы дерлік шет ел тілдерінде [3, 194] .

Ал, өзіміздің отандық ғалымдардың ішінде Қ. Қаратышқанова Д. Кенжетай, З. Жандарбек, Ғ. Есім, А. Абуов, Ә. Муминов, Н. Нұртазина, және т. б. зерттеушілерді атап өткен жөн. Бұл ғалымдар өзіндік жаңаша қырынан баға беріп, тың идеяларымен сопылықты зерттеудің дамуына үлес қосып жатыр.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.

Зерттеу жұмысының мақсаты Жалал әд-Дин Румидің сопылық-дүниетанымдық көзқарасын жүйелеп зерттеу және осы ойшылды Қазақстан жұртшылығына кеңінен насихаттап, оның адамшылық туралы айтқан терең қағидаларымен таныстыру. Осы мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының мынадай міндеттері белгіленді:

- Діни, тарихи, әлеуметтік, экономикалық және мәдени жағдайды, Румиге дейінгі қөзқарастарды саралап шығу. Румидің дүниетанымының қалыптасуындағы орнын көрсету;

-Руми сопылық дүниетанымындағы ерекшеліктердің діни-философиялық негіздерін айқындау;

- Зерттеу жұмысының нысаны - суфизмнің көрнекті өкілі, хакім Жалал әд-Дин Румидің шығармашылығындағы рухани құндылықтар туралы ой-пайымдаулары.

- Жалал әд-Дин Румидің тасаууфтық көзқарасын зерттеу.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жалал әд-Дин Румидің діни және әлеуметтік-философиялық, ой-санасы дипломдық жұмыстың мазмұнында қойылып отыр.

Мәулана Румидің сопылық іліміне өзінің қосқан үлесінжәне де сол уақытағы қоғамға әсері. Ислам фиолсофтарына, түрік ақындарынарухани тигізген әсерін көрсетеді.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы мақсаттары мен міндеттеріне сай кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Тасаууфтың ислам әлеміндегі орны және оның қалыптасу барысы. Мәуланаға дейінгі сопылық

Тасаууфтың қалыптасуы және даму кезеңдері

Тасаууф термині Исламның алғашқы дәуірлерінен кейін қалыптасқан ұғым. Тасаууф - ислам дінінің дүниетанымдық, ахлақтық, эзотерикалық қырларынан көрініс беретін, адамның өзін-өзі тануы мен рухани адамгершіліктің кемелденуіне мүмкіндік беретін ілім. Негізінен тасаууф термині шыққан түбіріне келетін болсақ оған қатысты әртүрлі болжамдар бар. Исламда сопылық тақырыбы қозғалғанда танымдық мәннің басты нысана болатындығын тасаууф сөзінің шығу төркіні мен теориялық мағыналарынан байқап болжауға болады деп шештік. Сопылық сөзінің шығуын «әхл-и суффамен» байланыстырған авторлар, «әхл-и суффа» тіркесін «тас орындық адамдары» деп аударған. Бұлай деп Пайғамбар дәуіріндегі Мадина мешітінің жанындағы тас орындықтарды паналап, осы жерде ислам тәрбиесін алып, діни ғылымдарды зерттеген алғаш мұсылмандарды атаған.

«Тасаууф (араб. ﺘﺻﻭﻑ - тазалық) - исламның қайнарынан бастау алатын рухани құндылық, ислам дінінің дүниетанымдық, ахлақтық-этикалық, эзотерикалық қырлары көрініс беретін, адамның өзін-өзі тану мен рухани адамгершіліктің кемелденуіне мүмкіндік беретін ілім» [4] .

Бірақ кейбір пікірлерге сүйенсек тасаууф сөзі көне грек сөздігіндеде бар. Тасаууф сөзінің мағынасы сол грекше «данышпандық» (SOPHIA) деген сөзден шыққан деген қөзқарастар бар. Кейбір деректерге сүйенсек тасаууфтық немесе сопылық жол ол ислам дініне дейін бар деген қөзқарастарды байқаймыз. Бұл пікірлердің ішінде тасаууф сөзі «суф» сөзінің (жүн) түбірінен тараған деген көзқарас көп қабыл етілінеді. Тасаууф сөзіне грамматикалық құрылымы жағынан мағыналас келетін суф сөзі, араб тілінде жүн кию мағынасында білдіреді. әл-Хүджуиридің «Кашф әл-Махжуб» («Жасырынды ашықтау») деген еңбегінде «суфи» сөзінің суфтан, жүннен келетінін айтқан. Сол жерде Ахмад-и Жамның бұл турасында пікірі айтылған: «Сопыны сопы деп атау, олардың жүннен тоқылған киім кигендіктерінен».

Ең алғашқы мағынасында бұл ұғым көзге оғаш көрінетін жүннен тоқылған, бірақ боялмаған алба-жұлба шекпенді лыпы тұтып, қайыр-садақа сұрап ел кезген әпендіні сипаттайтын ұғымда айтылса керек. Дей тұра, бертін келе бұл ұғым жаңа, жаңартылған мазмұнға ие болып, «жүннен тоқылған шекпен киіп жүру» дәстүрі мақтанышқа айналды [5, 291] .

«Суфий» ұғымымен бұл жалғанның барлық қызығынан безіп, күйбең тіршіліктің пендешілік қалпын тәрк еткен, сөйтіп, бір ғана Аллаға жүгінуді мансұқ тұтқан, Хазіреті Мұхаммед (ғалей-һіссәләм) пайғамбардың жолын ұстанып, тақуалық өмір кешкен адамдар тобын бейнелеу әдетке айналды. Міне сонан бері «суфи» ұғымы «көңілі таза, ешкімге тәуелді емес, өзі де ешнәрсеге ие емес. Нәпсінің құлы емес, сырттай халықпен, іштей хақпен бірге болатын, адамның ішкі сырын оқи білетін (оқи білгенге адам ашылмаған кітап сияқты), нәпсісін өлтіріп, хақпен «тірілген» уақыттың перзенті, хақпен ұласқан адам» деген мағынаны білдіреді [6, 130] .

«Суфизм» ұғымының мәнін түсіндіруші ғалымдардың үшінші тобы болса, бұл ұғымның пайда болып, тілде қалыптасуын арабтың «сафва» деген етістік жалғауымен байланыстыра қарастырады. Арабтың бұл «сафва» деген етістік жалғауы қазақы айтылуында «қалаулы болу» деген мағынада қолданылады [7, 51] .

Сонымен қатар «суфизм» ұғымының мәнін түсіндіруші ғалымдардың екінші бір тобы, бұл ұғымның түбірі арабтың «сафа» деген сөзі. «Сафа»ұғымы тазалық деген мағынада қолданылады. Ал, суфийлер болса, діл, рух, қала берді барлық жағынан пәк, таза адамдар болған деген тоқтамға арқа сүйейді[8] . Сонда сопылық немесе тасаууф жолы барлық дінде бар деген ойға келеміз тасаууфтық жолдың ойларына алда тоқталатын боламыз. Тасаууфтық көзқарастардың қалыптасуы және олардың дамуына келетін болсақ бұл қөзқарас адам мен құдай арасындағы байланыс жайында мстикалық жол деп айтсақ болады. Тағыда бір деректерге сүйенсек Асхабы-суффа. Хз. Пайғамбар мешітінің іргесінде орналасқан үсті жабық, көлеңкелі «Суффа» деп аталатын жерде ғибадат орындап, Құран мен Хадис оқумен уақыт өткізетін пақыр сахабалар жәнеде үстіне жүнен тоқылған шапан ға киіп жүретін діндар адамды да «Сопы» Суффа депте атайтын болған бұндай діндар адамдар дінің негізін ұстаушыларға айналған. Басқада «Тассауф» термиінің мағыналарына келетін болсақ a) Суфанә, (шөл өсімдігі) b) Сафа және сафует, (анықтық, тазалық) . c) Саффы-әууәл, (намаз оқитындардың бірінші сапы) d) Бәну Суфә, өздерін адамдарға қызмет үшін арнаған, захиттерше өмір сүретін қауымf) Суфәтул-Кафа желке шаш немес қыл. g) Сыфат. l) Грек тіліндегі sophia сөзі. m) Суф. жүн.

Тасаууф немесе сопылық сөзінің шығыуына келсек әәр түрлі қөз қарастар бар. Райнолд Никольсон, Кушәйридің Рисаләсі, Аттардың Тәзкирәтул-Әулийасы және Джамидің Нәфәхатул-Унсінде кездесетін жетпіс сегіз сипаттаманы хронологиялық негізде топтастырады. Бұл сипаттамаларды қысқаша былай жинақтауға болады: Тасаууф - зухд, көркем мінез, тасфия (жүрек тазалығы), тезкия (нәпсімен күрес), истикамәт (Кітап пен Сүннетке негіздеу), Аллаға толық ұсыну және Раббанилік, Хақпен қайта бірігу, Исламның рухани өмірі, батыни ілім, ләдуни ілім деп келеді

Осыдан ондаған ғасыр бұрын мұсылмандық Шығыс елдері халықтары арасында суфийлер қандай беделді болған болса, бүгінгі таңда да олар мұсылмандық Шығыс елдері халықтары арасында сондай жоғары беделге ие. Бүгінгі күні тек қана мұсылмандық Шығыс елдерінде 50 000 000 астам суфийлер бар деп есептелінеді. Дей тұра сопылықтың табиғаты, жүйелік ішкі құрылысы, негізгі сипаттамалық белгілері, жекелеген мектептерінің пайда болуы, қалыптасуы, одан әргі даму, көріну қалыптары туралы мынадай деп дөп басып, нақтылы дәйектеу қиын. Себебі, суфийлер, өздерінің сопылықағымның қандай мектебіне жататындығы туралы мақтан тұтып, бөсіп, есіп отыруды ұнатпайды. Олар өздерін көпшілік ортасында өте әдепті, тұйық ұстайды.

Ал, өз қатарларына жаңадан қосылғандарды өздері сияқты екінші біреулерге таныстырғанда «достарымыз» немесе «біздес тақлеттестер» деп қысқа қайырып, таныстырады да қояды. Өздері болса бірін-бірі көз жазбай таниды. Өйткені суфийлерге өздеріне ғана ортақ әрі мәлім танымалық қасиеттер, оларды көпшілік арасынан айрықша бөліп, көрсетіп ерекшелеп тұратын жүріс-тұрыс стилі, өзгеше бір ойлау қабілеті тән. Жұртшылықтың басым көпшілігі ұстанатын дәстүрлі тәртіптілік ережелеріне қарағанда суфийлердің ұстанатын өмірлік ұстанымдары да өзгеше, кісілік қадір-қасиеттерге толы. Олардың барлығына тән қасиеттер біріншіден, бұл дүниенің барлық қызығына немқұрайлық көзқарас, сән-салтанатты өмір мен дәмді асқа әуезсіздік, байлыққа, шен-шекпенге, атаққұмарлыққа қызықпаушылық, өздеріне жоғарыдан менменси қарайтын билік басындағылардың қаһарынан бұқпантайлап, олардың алдында тізе бүкпеушілік. Көзсіз мойын ұсынушылықтан, елпілдеушіліктен өздерін жоғары ұстаушылық. Ескілікті, қала берді, қатып қалған, ортодоксолдық діни дәстүрлерді, догматтарды және ырым-жораларды, қатаң ұстанушылықтан алыс тұру [9, 44-47] .

Өмір-бақи риязатта болу, яғни аз жеу, аз ұйықтау, аз сөйлеу, жалғыз кешті өмір сүру. Әрдайым терең ойлау, пікір таластыруға дайын болу. Нәпсіні тиып ұстау үшін өзін қиын да ауыр істерге итермелеу, азап шегу, шілдехана орындау, жолға шығу, қылуетке түсу. Олардың пікірлерінше, риязатта болу арқылы адам нәпсінің құлдығынан құтылып өзін-өзі тәртіпке салады. Ең ұлы жихад (соғыс) нәпсіге қарсы күрес. Бұл күрестің мақсаты пендені шариғат жолына түсіру. Бұл күрес шариғаттың заңдарын орындап, жүректі таза ұстауға, өзін-өзі тәрбиелеуге, рухты кемелдендіруге, сөйтіп, өзін-өзі жан-жақты жетіліп, үйлесімін тапқан адамға (кемел адамға) айналдыруға бағытталған. Өзінің емес өзгенің қамын күйіттеуге, қоғамның дерттен айығуын ойлауға, қоғам үшін, басқалар үшін жанпидалық жасауға арналған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.