Джалаладдин Руми еңбектеріндегі тасауфтық ұғымдардың зерттелуі тәсілдері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Тасаууфтың ислам әлеміндегі орны және оның қалыптасу барысы. Мәуланаға дейінгі сопылық
1.1 Тасаууфтың қалыптасуы және даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Тасаууфтың қайнар көздері: Құран мен Сүннет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.3Тасаууф тариқаттары және қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... 19
1.4 Мәулана Джалаладдин Румиге дейінгі тасаууф туралы ... ... ..22
2 Джалаладдин Румидің сопылық қөзқарастары
2.1 Мәулана Джалаладдин Румидің тасаууфтық жолдағы ұстаздары мен муридтері ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Мәуләуи тариқатындағы сопылық қағидалары мен зікір салу сипаттары ... ... ... ... ..37
2.3 Мәулана Джалаладдин Руми еңбектеріндегі тасаууфтық ұғымдардың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... 66
1 Тасаууфтың ислам әлеміндегі орны және оның қалыптасу барысы. Мәуланаға дейінгі сопылық
1.1 Тасаууфтың қалыптасуы және даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Тасаууфтың қайнар көздері: Құран мен Сүннет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.3Тасаууф тариқаттары және қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... 19
1.4 Мәулана Джалаладдин Румиге дейінгі тасаууф туралы ... ... ..22
2 Джалаладдин Румидің сопылық қөзқарастары
2.1 Мәулана Джалаладдин Румидің тасаууфтық жолдағы ұстаздары мен муридтері ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Мәуләуи тариқатындағы сопылық қағидалары мен зікір салу сипаттары ... ... ... ... ..37
2.3 Мәулана Джалаладдин Руми еңбектеріндегі тасаууфтық ұғымдардың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... 66
Әбу Наср әл-Фарабидің, Қожа Ахмет Ясауидің, Махмут Қашғаридің, Жүсіп Баласағұнидің, Исмайл әл-Жауһаридің, т.б. ең озық туындылары қазақ тіліне аударылып, оларға түсініктеме жазу, оларды зерттеп, зерделеу жұмыстары ойдағыдай атқарылып келеді. Қазақ халқына шығармашылығы осындай аударма жұмыстары арқылы таныс, бірақ әлі зерттеліп, ғылыми айналымға түсіп, зерделене қоймаған шығармашылық иесі түбі түркілік селжұқ жұртының ұлы ойшылы Мәулана Жалал әд-Дин Руми (30.9.1207, Бәлх – 17.12.1273, Түркия, Кония қаласы). Жалал әд-Дин Руми шығармашылығы тек мұсылмандық Шығыс әлемі ғана емес, бүкіл дүниежүзі халықтарының дүниетанымына, рухани өмірінің барлық салаларына (дініне, философиясына, моральдық-этикалық және құқықтық ілімдеріне, әдебиетіне, поэзиясына, тәлім-тәрбиесіне, т.т.) дерлік ықпал етіп, теңдессіз руханияттық құндылықтардың тууына негіз қалаған ұлы ойшыл.Әлемге әйгілі еткен шығармасы, шамамен 26000-дай бәйіттен тұратын «Мәснәуиі» – «Жасырын мән хақындағы дастаны» дүниежүзі халықтарының барлық тілдеріне дерлік аударылған десек артық айтқандық емес.
Жалал әд-Дин Руми әкесі жағынан да, анасы жағынан да тектіліктерімен аттары аңызға айналған ақсүйек Түрік жанұясына жатады. Анасы - Бәлх Әмірі Руннеддиннің қызы Муминә Хатун. Әжесі - Хорасан Сұлтаны Джалаледдин Хорезмшахтың қызы Мәлике-и Джихан Әмәтуллах Сұлтан, атасы ірі ғалым Ахмет Хатиби-ұлы Жалаләддин Хусейн Хатиби. Әкесі өз заманында Султан-ул Улема – «білімділердің сұлтаны» лақап есімін иеленген өте ірі дінтанушы ғалым Мұхаммед Бахаәддин Уәләд (Сопылықта араб немесе парсы жұртынан шыққан шейхтерге «қутб ул-ақтаб» – «әулиелердің әулиесі» атағын, ал Түркі әулетінен шыққан шейхтерге «Султан-ул Улема» – «білімділердің сұлтаны» атағын беру дәстүрлі ғұрып. Мысалы, Қожа Ахмет Ясауиді мүридтері көбінесе Сұлтан Ахмет (Әзірет Сұлтан) деп дәріптеген) [1,32-33]. Осыған сәйкес, біздің мақсатымыз өз уақтысында Әбу Насыр әл-Фарабидің, Қожа Ахмет Ясауидің, Махмут Қашғаридің, Жүсіп Баласағұнидің, Исмайл әл-Жауһаридің, т.б. еңбектеріндегі философиялық, тасаууфтық, этикалық және педагогикалық ой-пікірлермен оларды өмірге келтірген текті жұрт – түркі халықтары таныстырылғандығы сияқты, түпкі тегі – түркі жұртшылығының қазіргі буынының Жалал әд-Дин Руми шығармашылығындағы тәлімдік терең мәні бар тасаууфтық және философиялық ой-сананың маржандарымен танысып Мәулананың ойларын қазіргі таңда түсіндіру.
Жалал әд-Дин Руми әкесі жағынан да, анасы жағынан да тектіліктерімен аттары аңызға айналған ақсүйек Түрік жанұясына жатады. Анасы - Бәлх Әмірі Руннеддиннің қызы Муминә Хатун. Әжесі - Хорасан Сұлтаны Джалаледдин Хорезмшахтың қызы Мәлике-и Джихан Әмәтуллах Сұлтан, атасы ірі ғалым Ахмет Хатиби-ұлы Жалаләддин Хусейн Хатиби. Әкесі өз заманында Султан-ул Улема – «білімділердің сұлтаны» лақап есімін иеленген өте ірі дінтанушы ғалым Мұхаммед Бахаәддин Уәләд (Сопылықта араб немесе парсы жұртынан шыққан шейхтерге «қутб ул-ақтаб» – «әулиелердің әулиесі» атағын, ал Түркі әулетінен шыққан шейхтерге «Султан-ул Улема» – «білімділердің сұлтаны» атағын беру дәстүрлі ғұрып. Мысалы, Қожа Ахмет Ясауиді мүридтері көбінесе Сұлтан Ахмет (Әзірет Сұлтан) деп дәріптеген) [1,32-33]. Осыған сәйкес, біздің мақсатымыз өз уақтысында Әбу Насыр әл-Фарабидің, Қожа Ахмет Ясауидің, Махмут Қашғаридің, Жүсіп Баласағұнидің, Исмайл әл-Жауһаридің, т.б. еңбектеріндегі философиялық, тасаууфтық, этикалық және педагогикалық ой-пікірлермен оларды өмірге келтірген текті жұрт – түркі халықтары таныстырылғандығы сияқты, түпкі тегі – түркі жұртшылығының қазіргі буынының Жалал әд-Дин Руми шығармашылығындағы тәлімдік терең мәні бар тасаууфтық және философиялық ой-сананың маржандарымен танысып Мәулананың ойларын қазіргі таңда түсіндіру.
1. C. Şefik, Mevlana, Istanbul, 1997.
2. G. Abdubaki., Mevlana Celaedın, Istanbul, 1959.
3. H. C.L., La Vılle de Semazens Konya, Konya, 1897.
4. Ислам Энциклопедиялық анықтамалық., Алматы: Аруна, 2010.
5. Д. Кенжетай, «Қожа Ахмет Иасауи философиясы және оның түркі дүниетанымы тарихындағы орны»\Философия ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация, 2007, Алматы.
6. I. Haldun, Tasavvufun Mahiyeti., Istanbul, 1998.
7. G. Abdubaki, Mesnevi ve Şerhi., Ankara, 1989.
8. Dr. Ahmet Şimşek, «http://www.ahmetsimsek.com/tezlerim/,» 2010.
9. E. Z. Muhhamed, İslamda Beşeri Munasebetler., Istanbul, 1971.
10. E. Ahmed., Ariflerin Menkıbeleri., Ankara, 1952.
11. A. Nezihe., Mevlana’da Herşey İnsan İcin, Konya, 1992.
12. I. Sarmis., Teorik ve Pratik Acidan Tasavvuf ve Islam., Istanbul, 2004.
13. K. Yaylali., Mevlanada Inanc Sistemi, Konya, 1996.
14. I. A. Mihr, Mutluluk, Tasavvuf, Islam., Izmir, 1990.
15. M. A. Ayni, Islam Tasavvuf Tarihi., Istanbul, 1985.
16. Қ.Р.Қаратышқанова, Сопылық тарихы және философиясы, Түркістан, 2014.
17. Қ.Р.Қаратышқанова, Сопылық тарихы және философиясы, Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ баспасы , 2014.
18. M. A. Ayni., Islam Tasavvuf Tarihi, Istanbul, 1985.
19. Ш. Жан, Мәулана Жәлаладдин Руми өмір,тұлғасы ой-толғамдары, Алматы, 2007.
20. V. C. Izbudak., Mesnevi., İstanbul, , 1942..
21. П.Позднев, Дарвиши в мусульманском мире, Оренбург, 1886-1936.
22. Досай.Кенжетай, Қожа Ахмет Иасауи дүниетанымы, Түркістан: Тұран Баспасы, 2004.
23. Ш. Жан, Мәулана Жәлаладдин Руми өмір,тұлғасы ой-толғамдары, Алматы: Алтын қалам, 2007.
24. F. Bediuzzaman., Mevlana Celaleddinl, İstanbul, 1963.
25. D. A. Şimşek, «http://www.ahmetsimsek.com/tezlerim/,» 2010.
26. U. Nezih, Mevlana ve Insan., Istanbul, 1975.
27. V. C. Izbudak., Mesnevi., Istanbul, 1942.
28. Y. D. Emine., Mevlana Celaleddin Rumi., Ankara, 1997.
29. E. Ahmed., Ariflerin Menkıbeleri, Ankara, 1953.
30. E. Ahmed., Ariflerin Menkıbeleri, Ankara, 1953.
31. U. Nezih, Mevlana ve Insan, Istanbul, 1975.
32. M. Onder., Mevlana Celaleddin Rumi., Tarsus, 1997.
33. M. Ozdamar, Irfan gunesi Hazreti Sems, İstanbul, 1999.
34. D. Şımşek, «http://www.ahmetsimsek.com/tezlerim/ Dr. Ahmet Şimşek,»8 Ekım 2010.
35. O. Y. Nuri, Mevlana ve Insan., İstanbul, 1993.
36. Ә.-Қ. аль-Кушайри, әл-Рисала әл-Кушаирия, Каир, 1973.
37. К. ә.-М. Хужири.
38. B. Kurtkan, Mevlananin Soyallesme Terbiyesi Hakkindaki Fikirleri, Konya, 1989.
39. S. Kocaturk., Mevlananin Divaninda Ilahi Zat ve Insan., Konya, 1989.
40. S. Golcuk, Mevlana ve Tehid Akidesi., Konya, 1987.
41. Ш. Жан, Мәулана Жәлаладдин Руми өмірі,тұлғасы, ой-толғамдары, Алматы, 2007.
42. F. Bediuzzaman, Mevlana Celaleddin, İstanbul, 1963.
43. Y. D. Emine., Mevlana Celaleddin Rumi., Ankara, 1997.
44. K. Muhlis., Mesnevinin Ozu., Konya, 1961.
45. V. C. Izbudak., Mesnevi., Istanbul, 1942.
46. K. P. Fuad., Turk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara, 1966.
47. F. Bediuzzaman., Mevlana Celaleddin., Istanbul, 1963.
48. Y. D. Emine., Mevlana Celaleddin Rumi., Ankara, 1997.
49. Y. P. İsmail., Batı Dusuncesi ve Mevlana., Istanbul, 1993.
50. E. H. Yazar., Kuran., Istanbul, 1996.
51. S. Şirazi, Gulistan., Istanbul, 1907.
52. T. P. Z. Velidi., Umumi Turk Tarihine Giriş., Istanbul, 1946.
53. S. Abdullah., Mesnevi., Istanbul, 1948.
54. D. Selvi, Mursidlerin Fert ve Cemiyeti Islahi, Ankara, 1998.
2. G. Abdubaki., Mevlana Celaedın, Istanbul, 1959.
3. H. C.L., La Vılle de Semazens Konya, Konya, 1897.
4. Ислам Энциклопедиялық анықтамалық., Алматы: Аруна, 2010.
5. Д. Кенжетай, «Қожа Ахмет Иасауи философиясы және оның түркі дүниетанымы тарихындағы орны»\Философия ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация, 2007, Алматы.
6. I. Haldun, Tasavvufun Mahiyeti., Istanbul, 1998.
7. G. Abdubaki, Mesnevi ve Şerhi., Ankara, 1989.
8. Dr. Ahmet Şimşek, «http://www.ahmetsimsek.com/tezlerim/,» 2010.
9. E. Z. Muhhamed, İslamda Beşeri Munasebetler., Istanbul, 1971.
10. E. Ahmed., Ariflerin Menkıbeleri., Ankara, 1952.
11. A. Nezihe., Mevlana’da Herşey İnsan İcin, Konya, 1992.
12. I. Sarmis., Teorik ve Pratik Acidan Tasavvuf ve Islam., Istanbul, 2004.
13. K. Yaylali., Mevlanada Inanc Sistemi, Konya, 1996.
14. I. A. Mihr, Mutluluk, Tasavvuf, Islam., Izmir, 1990.
15. M. A. Ayni, Islam Tasavvuf Tarihi., Istanbul, 1985.
16. Қ.Р.Қаратышқанова, Сопылық тарихы және философиясы, Түркістан, 2014.
17. Қ.Р.Қаратышқанова, Сопылық тарихы және философиясы, Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ баспасы , 2014.
18. M. A. Ayni., Islam Tasavvuf Tarihi, Istanbul, 1985.
19. Ш. Жан, Мәулана Жәлаладдин Руми өмір,тұлғасы ой-толғамдары, Алматы, 2007.
20. V. C. Izbudak., Mesnevi., İstanbul, , 1942..
21. П.Позднев, Дарвиши в мусульманском мире, Оренбург, 1886-1936.
22. Досай.Кенжетай, Қожа Ахмет Иасауи дүниетанымы, Түркістан: Тұран Баспасы, 2004.
23. Ш. Жан, Мәулана Жәлаладдин Руми өмір,тұлғасы ой-толғамдары, Алматы: Алтын қалам, 2007.
24. F. Bediuzzaman., Mevlana Celaleddinl, İstanbul, 1963.
25. D. A. Şimşek, «http://www.ahmetsimsek.com/tezlerim/,» 2010.
26. U. Nezih, Mevlana ve Insan., Istanbul, 1975.
27. V. C. Izbudak., Mesnevi., Istanbul, 1942.
28. Y. D. Emine., Mevlana Celaleddin Rumi., Ankara, 1997.
29. E. Ahmed., Ariflerin Menkıbeleri, Ankara, 1953.
30. E. Ahmed., Ariflerin Menkıbeleri, Ankara, 1953.
31. U. Nezih, Mevlana ve Insan, Istanbul, 1975.
32. M. Onder., Mevlana Celaleddin Rumi., Tarsus, 1997.
33. M. Ozdamar, Irfan gunesi Hazreti Sems, İstanbul, 1999.
34. D. Şımşek, «http://www.ahmetsimsek.com/tezlerim/ Dr. Ahmet Şimşek,»8 Ekım 2010.
35. O. Y. Nuri, Mevlana ve Insan., İstanbul, 1993.
36. Ә.-Қ. аль-Кушайри, әл-Рисала әл-Кушаирия, Каир, 1973.
37. К. ә.-М. Хужири.
38. B. Kurtkan, Mevlananin Soyallesme Terbiyesi Hakkindaki Fikirleri, Konya, 1989.
39. S. Kocaturk., Mevlananin Divaninda Ilahi Zat ve Insan., Konya, 1989.
40. S. Golcuk, Mevlana ve Tehid Akidesi., Konya, 1987.
41. Ш. Жан, Мәулана Жәлаладдин Руми өмірі,тұлғасы, ой-толғамдары, Алматы, 2007.
42. F. Bediuzzaman, Mevlana Celaleddin, İstanbul, 1963.
43. Y. D. Emine., Mevlana Celaleddin Rumi., Ankara, 1997.
44. K. Muhlis., Mesnevinin Ozu., Konya, 1961.
45. V. C. Izbudak., Mesnevi., Istanbul, 1942.
46. K. P. Fuad., Turk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara, 1966.
47. F. Bediuzzaman., Mevlana Celaleddin., Istanbul, 1963.
48. Y. D. Emine., Mevlana Celaleddin Rumi., Ankara, 1997.
49. Y. P. İsmail., Batı Dusuncesi ve Mevlana., Istanbul, 1993.
50. E. H. Yazar., Kuran., Istanbul, 1996.
51. S. Şirazi, Gulistan., Istanbul, 1907.
52. T. P. Z. Velidi., Umumi Turk Tarihine Giriş., Istanbul, 1946.
53. S. Abdullah., Mesnevi., Istanbul, 1948.
54. D. Selvi, Mursidlerin Fert ve Cemiyeti Islahi, Ankara, 1998.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті
Джалаладдин Руми еңбектеріндегі тасауфтық ұғымдардың зерттелуі тәсілдері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020600-Дінтану мамандығы
Түркістан 2015
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Дінтану кафедра меңгерушісі,
___ ______ 2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Джалаладдин Руми еңбектеріндегі тасауфтық ұғымдардың зерттелуі тәсілдері
5В021100-Дінтану мамандығы
Орындаған
Ғылыми жетекшісі,
Түркістан 2015
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Тасаууфтың ислам әлеміндегі орны және оның қалыптасу барысы. Мәуланаға дейінгі сопылық
1.1 Тасаууфтың қалыптасуы және даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .6
1.2 Тасаууфтың қайнар көздері: Құран мен Сүннет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .17
1.3Тасаууф тариқаттары және қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... 19
1.4 Мәулана Джалаладдин Румиге дейінгі тасаууф туралы ... ... ... ... ... ... ... . .22
2 Джалаладдин Румидің сопылық қөзқарастары
2.1 Мәулана Джалаладдин Румидің тасаууфтық жолдағы ұстаздары мен муридтері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Мәуләуи тариқатындағы сопылық қағидалары мен зікір салу сипаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3 Мәулана Джалаладдин Руми еңбектеріндегі тасаууфтық ұғымдардың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі . Әбу Наср әл-Фарабидің, Қожа Ахмет Ясауидің, Махмут Қашғаридің, Жүсіп Баласағұнидің, Исмайл әл-Жауһаридің, т.б. ең озық туындылары қазақ тіліне аударылып, оларға түсініктеме жазу, оларды зерттеп, зерделеу жұмыстары ойдағыдай атқарылып келеді. Қазақ халқына шығармашылығы осындай аударма жұмыстары арқылы таныс, бірақ әлі зерттеліп, ғылыми айналымға түсіп, зерделене қоймаған шығармашылық иесі түбі түркілік селжұқ жұртының ұлы ойшылы Мәулана Жалал әд-Дин Руми (30.9.1207, Бәлх - 17.12.1273, Түркия, Кония қаласы). Жалал әд-Дин Руми шығармашылығы тек мұсылмандық Шығыс әлемі ғана емес, бүкіл дүниежүзі халықтарының дүниетанымына, рухани өмірінің барлық салаларына (дініне, философиясына, моральдық-этикалық және құқықтық ілімдеріне, әдебиетіне, поэзиясына, тәлім-тәрбиесіне, т.т.) дерлік ықпал етіп, теңдессіз руханияттық құндылықтардың тууына негіз қалаған ұлы ойшыл.Әлемге әйгілі еткен шығармасы, шамамен 26000-дай бәйіттен тұратын Мәснәуиі - Жасырын мән хақындағы дастаны дүниежүзі халықтарының барлық тілдеріне дерлік аударылған десек артық айтқандық емес.
Жалал әд-Дин Руми әкесі жағынан да, анасы жағынан да тектіліктерімен аттары аңызға айналған ақсүйек Түрік жанұясына жатады. Анасы - Бәлх Әмірі Руннеддиннің қызы Муминә Хатун. Әжесі - Хорасан Сұлтаны Джалаледдин Хорезмшахтың қызы Мәлике-и Джихан Әмәтуллах Сұлтан, атасы ірі ғалым Ахмет Хатиби-ұлы Жалаләддин Хусейн Хатиби. Әкесі өз заманында Султан-ул Улема - білімділердің сұлтаны лақап есімін иеленген өте ірі дінтанушы ғалым Мұхаммед Бахаәддин Уәләд (Сопылықта араб немесе парсы жұртынан шыққан шейхтерге қутб ул-ақтаб - әулиелердің әулиесі атағын, ал Түркі әулетінен шыққан шейхтерге Султан-ул Улема - білімділердің сұлтаны атағын беру дәстүрлі ғұрып. Мысалы, Қожа Ахмет Ясауиді мүридтері көбінесе Сұлтан Ахмет (Әзірет Сұлтан) деп дәріптеген) [1,32-33]. Осыған сәйкес, біздің мақсатымыз өз уақтысында Әбу Насыр әл-Фарабидің, Қожа Ахмет Ясауидің, Махмут Қашғаридің, Жүсіп Баласағұнидің, Исмайл әл-Жауһаридің, т.б. еңбектеріндегі философиялық, тасаууфтық, этикалық және педагогикалық ой-пікірлермен оларды өмірге келтірген текті жұрт - түркі халықтары таныстырылғандығы сияқты, түпкі тегі - түркі жұртшылығының қазіргі буынының Жалал әд-Дин Руми шығармашылығындағы тәлімдік терең мәні бар тасаууфтық және философиялық ой-сананың маржандарымен танысып Мәулананың ойларын қазіргі таңда түсіндіру.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Жалал әд-Дин Руми еңбектері әлем халықтары тілдеріне ең көп аударылған туындылар санатына жатады. Парсы поэзиясы. Хрестоматия деп аталатын кітабында тікелей парсы тілінен қазақ тіліне аударылған Рудаки, Фирдоуси, Ибн Сина, Наср Хұсрау, Омар Хайям, Хафиз, Сағди және т.б. өлеңдерінің қатарында Жалал әд-Дин Румидің де бірнеше қостағандары аударылғандығын сөз етпесек, оның негізгі еңбектері қазақ тіліне аударылмаған [2, 22-23].
Жалал әд-Дин Руми шығармашылығының зерттелу деңгейін бағамдар болсақ, оның негізгі еңбектері туралы жазылған түсініктемелер, зерттеулер баршылық. Бірақ олардың барлығы дерлік шет ел тілдерінде [3, 194].
Ал, өзіміздің отандық ғалымдардың ішінде Қ.Қаратышқанова Д.Кенжетай, З.Жандарбек, Ғ.Есім, А.Абуов, Ә.Муминов, Н.Нұртазина, және т.б. зерттеушілерді атап өткен жөн. Бұл ғалымдар өзіндік жаңаша қырынан баға беріп, тың идеяларымен сопылықты зерттеудің дамуына үлес қосып жатыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеу жұмысының мақсаты Жалал әд-Дин Румидің сопылық-дүниетанымдық көзқарасын жүйелеп зерттеу және осы ойшылды Қазақстан жұртшылығына кеңінен насихаттап, оның адамшылық туралы айтқан терең қағидаларымен таныстыру. Осы мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының мынадай міндеттері белгіленді:
- Діни, тарихи, әлеуметтік, экономикалық және мәдени жағдайды, Румиге дейінгі қөзқарастарды саралап шығу. Румидің дүниетанымының қалыптасуындағы орнын көрсету;
-Руми сопылық дүниетанымындағы ерекшеліктердің діни-философиялық негіздерін айқындау;
- Зерттеу жұмысының нысаны - суфизмнің көрнекті өкілі, хакім Жалал әд-Дин Румидің шығармашылығындағы рухани құндылықтар туралы ой-пайымдаулары.
- Жалал әд-Дин Румидің тасаууфтық көзқарасын зерттеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жалал әд-Дин Румидің діни және әлеуметтік-философиялық, ой-санасы дипломдық жұмыстың мазмұнында қойылып отыр.
Мәулана Румидің сопылық іліміне өзінің қосқан үлесінжәне де сол уақытағы қоғамға әсері.Ислам фиолсофтарына, түрік ақындарынарухани тигізген әсерін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы мақсаттары мен міндеттеріне сай кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Тасаууфтың ислам әлеміндегі орны және оның қалыптасу барысы. Мәуланаға дейінгі сопылық
0.1 Тасаууфтың қалыптасуы және даму кезеңдері
Тасаууф термині Исламның алғашқы дәуірлерінен кейін қалыптасқан ұғым. Тасаууф - ислам дінінің дүниетанымдық, ахлақтық, эзотерикалық қырларынан көрініс беретін, адамның өзін-өзі тануы мен рухани адамгершіліктің кемелденуіне мүмкіндік беретін ілім.Негізінен тасаууф термині шыққан түбіріне келетін болсақ оған қатысты әртүрлі болжамдар бар. Исламда сопылық тақырыбы қозғалғанда танымдық мәннің басты нысана болатындығын тасаууф сөзінің шығу төркіні мен теориялық мағыналарынан байқап болжауға болады деп шештік. Сопылық сөзінің шығуын әхл-и суффамен байланыстырған авторлар, әхл-и суффа тіркесін тас орындық адамдары деп аударған. Бұлай деп Пайғамбар дәуіріндегі Мадина мешітінің жанындағы тас орындықтарды паналап, осы жерде ислам тәрбиесін алып, діни ғылымдарды зерттеген алғаш мұсылмандарды атаған.
Тасаууф (араб. ﺘﺻﻭﻑ - тазалық) - исламның қайнарынан бастау алатын рухани құндылық, ислам дінінің дүниетанымдық, ахлақтық-этикалық, эзотерикалық қырлары көрініс беретін, адамның өзін-өзі тану мен рухани адамгершіліктің кемелденуіне мүмкіндік беретін ілім[4].
Бірақ кейбір пікірлерге сүйенсек тасаууф сөзі көне грек сөздігіндеде бар.Тасаууф сөзінің мағынасы сол грекше данышпандық (SOPHIA) деген сөзден шыққан деген қөзқарастар бар.Кейбір деректерге сүйенсек тасаууфтық немесе сопылық жол ол ислам дініне дейін бар деген қөзқарастарды байқаймыз. Бұл пікірлердің ішінде тасаууф сөзі суф сөзінің (жүн) түбірінен тараған деген көзқарас көп қабыл етілінеді. Тасаууф сөзіне грамматикалық құрылымы жағынан мағыналас келетін суф сөзі, араб тілінде жүн кию мағынасында білдіреді. әл-Хүджуиридің Кашф әл-Махжуб (Жасырынды ашықтау) деген еңбегінде суфи сөзінің суфтан, жүннен келетінін айтқан. Сол жерде Ахмад-и Жамның бұл турасында пікірі айтылған: Сопыны сопы деп атау, олардың жүннен тоқылған киім кигендіктерінен.
Ең алғашқы мағынасында бұл ұғым көзге оғаш көрінетін жүннен тоқылған, бірақ боялмаған алба-жұлба шекпенді лыпы тұтып, қайыр-садақа сұрап ел кезген әпендіні сипаттайтын ұғымда айтылса керек. Дей тұра, бертін келе бұл ұғым жаңа, жаңартылған мазмұнға ие болып, жүннен тоқылған шекпен киіп жүру дәстүрі мақтанышқа айналды [5, 291].
Суфий ұғымымен бұл жалғанның барлық қызығынан безіп, күйбең тіршіліктің пендешілік қалпын тәрк еткен, сөйтіп, бір ғана Аллаға жүгінуді мансұқ тұтқан, Хазіреті Мұхаммед (ғалей-һіссәләм) пайғамбардың жолын ұстанып, тақуалық өмір кешкен адамдар тобын бейнелеу әдетке айналды. Міне сонан бері суфи ұғымы көңілі таза, ешкімге тәуелді емес, өзі де ешнәрсеге ие емес. Нәпсінің құлы емес, сырттай халықпен, іштей хақпен бірге болатын, адамның ішкі сырын оқи білетін (оқи білгенге адам ашылмаған кітап сияқты), нәпсісін өлтіріп, хақпен тірілген уақыттың перзенті, хақпен ұласқан адам деген мағынаны білдіреді [6, 130].
Суфизм ұғымының мәнін түсіндіруші ғалымдардың үшінші тобы болса, бұл ұғымның пайда болып, тілде қалыптасуын арабтың сафва деген етістік жалғауымен байланыстыра қарастырады. Арабтың бұл сафва деген етістік жалғауы қазақы айтылуында қалаулы болу деген мағынада қолданылады [7, 51].
Сонымен қатар суфизм ұғымының мәнін түсіндіруші ғалымдардың екінші бір тобы, бұл ұғымның түбірі арабтың сафа деген сөзі. Сафаұғымы тазалық деген мағынада қолданылады. Ал, суфийлер болса, діл, рух, қала берді барлық жағынан пәк, таза адамдар болған деген тоқтамға арқа сүйейді[8].Сонда сопылық немесе тасаууф жолы барлық дінде бар деген ойға келеміз тасаууфтық жолдың ойларына алда тоқталатын боламыз.Тасаууфтық көзқарастардың қалыптасуы және олардың дамуына келетін болсақ бұл қөзқарас адам мен құдай арасындағы байланыс жайында мстикалық жол деп айтсақ болады.Тағыда бір деректерге сүйенсек Асхабы-суффа. Хз. Пайғамбар мешітінің іргесінде орналасқан үсті жабық, көлеңкелі Суффа деп аталатын жерде ғибадат орындап, Құран мен Хадис оқумен уақыт өткізетін пақыр сахабалар жәнеде үстіне жүнен тоқылған шапан ға киіп жүретін діндар адамды да Сопы Суффа депте атайтын болған бұндай діндар адамдар дінің негізін ұстаушыларға айналған.Басқада Тассауф термиінің мағыналарына келетін болсақ a) Суфанә,(шөл өсімдігі) b) Сафа және сафует, (анықтық, тазалық).c) Саффы-әууәл, (намаз оқитындардың бірінші сапы) d) Бәну Суфә, өздерін адамдарға қызмет үшін арнаған, захиттерше өмір сүретін қауымf) Суфәтул-Кафа желке шаш немес қыл.g) Сыфат.l) Грек тіліндегі sophia сөзі.m) Суф. жүн.
Тасаууф немесе сопылық сөзінің шығыуына келсек әәр түрлі қөз қарастар бар. Райнолд Никольсон, Кушәйридің Рисаләсі, Аттардың Тәзкирәтул-Әулийасы және Джамидің Нәфәхатул-Унсінде кездесетін жетпіс сегіз сипаттаманы хронологиялық негізде топтастырады. Бұл сипаттамаларды қысқаша былай жинақтауға болады: Тасаууф - зухд, көркем мінез, тасфия (жүрек тазалығы), тезкия (нәпсімен күрес), истикамәт (Кітап пен Сүннетке негіздеу), Аллаға толық ұсыну және Раббанилік, Хақпен қайта бірігу, Исламның рухани өмірі, батыни ілім, ләдуни ілім деп келеді
Осыдан ондаған ғасыр бұрын мұсылмандық Шығыс елдері халықтары арасында суфийлер қандай беделді болған болса, бүгінгі таңда да олар мұсылмандық Шығыс елдері халықтары арасында сондай жоғары беделге ие. Бүгінгі күні тек қана мұсылмандық Шығыс елдерінде 50 000 000 астам суфийлер бар деп есептелінеді. Дей тұра сопылықтың табиғаты, жүйелік ішкі құрылысы, негізгі сипаттамалық белгілері, жекелеген мектептерінің пайда болуы, қалыптасуы, одан әргі даму, көріну қалыптары туралы мынадай деп дөп басып, нақтылы дәйектеу қиын. Себебі, суфийлер, өздерінің сопылықағымның қандай мектебіне жататындығы туралы мақтан тұтып, бөсіп, есіп отыруды ұнатпайды. Олар өздерін көпшілік ортасында өте әдепті, тұйық ұстайды.
Ал, өз қатарларына жаңадан қосылғандарды өздері сияқты екінші біреулерге таныстырғанда достарымыз немесе біздес тақлеттестер деп қысқа қайырып, таныстырады да қояды. Өздері болса бірін-бірі көз жазбай таниды. Өйткені суфийлерге өздеріне ғана ортақ әрі мәлім танымалық қасиеттер, оларды көпшілік арасынан айрықша бөліп, көрсетіп ерекшелеп тұратын жүріс-тұрыс стилі, өзгеше бір ойлау қабілеті тән. Жұртшылықтың басым көпшілігі ұстанатын дәстүрлі тәртіптілік ережелеріне қарағанда суфийлердің ұстанатын өмірлік ұстанымдары да өзгеше, кісілік қадір-қасиеттерге толы. Олардың барлығына тән қасиеттер біріншіден, бұл дүниенің барлық қызығына немқұрайлық көзқарас, сән-салтанатты өмір мен дәмді асқа әуезсіздік, байлыққа, шен-шекпенге, атаққұмарлыққа қызықпаушылық, өздеріне жоғарыдан менменси қарайтын билік басындағылардың қаһарынан бұқпантайлап, олардың алдында тізе бүкпеушілік. Көзсіз мойын ұсынушылықтан, елпілдеушіліктен өздерін жоғары ұстаушылық. Ескілікті, қала берді, қатып қалған, ортодоксолдық діни дәстүрлерді, догматтарды және ырым-жораларды, қатаң ұстанушылықтан алыс тұру [9, 44-47].
Өмір-бақи риязатта болу, яғни аз жеу, аз ұйықтау, аз сөйлеу, жалғыз кешті өмір сүру. Әрдайым терең ойлау, пікір таластыруға дайын болу. Нәпсіні тиып ұстау үшін өзін қиын да ауыр істерге итермелеу, азап шегу, шілдехана орындау, жолға шығу, қылуетке түсу. Олардың пікірлерінше, риязатта болу арқылы адам нәпсінің құлдығынан құтылып өзін-өзі тәртіпке салады. Ең ұлы жихад (соғыс) нәпсіге қарсы күрес. Бұл күрестің мақсаты пендені шариғат жолына түсіру. Бұл күрес шариғаттың заңдарын орындап, жүректі таза ұстауға, өзін-өзі тәрбиелеуге, рухты кемелдендіруге, сөйтіп, өзін-өзі жан-жақты жетіліп, үйлесімін тапқан адамға (кемел адамға) айналдыруға бағытталған. Өзінің емес өзгенің қамын күйіттеуге, қоғамның дерттен айығуын ойлауға, қоғам үшін, басқалар үшін жанпидалық жасауға арналған.
Сондықтан, суфийлер үшін ішкі сезім дүниесін таза ұстау оны Тәңірден басқалардан қорғыштау басты талап, негізгі мақсат. Олар үшін образдық-сезімдік тұрғыдан әлемді тану, он сегіз мың ғаламның бірі - ғайып әлеміне сезім дүниесінде болса да ену, адам болмысы мен жанына үңілу, тіршілік-тұрмыс мәнін бағымдау, көңіл-күй құбылыстары және қиял ырқымен жүзеге асса да Алла дидарын, бейнесін көру сезімдік танымның шырқау шыңы. Сезім дүниесі бай, рухы мығым кемел адамның қалбі (көңілі) - Алланың тұрақты отыратын үйі. Жер мен көкке симайтын болмыс - Алла - мумин құлының қалбіне, жүрегіне сиып кеткендіктен ең негізгі ғарыш, мың сан әлімнің ең үлкені, ірісі, хақтың тұрағы - кемел адамның көңілі, жүрегі. Себебі, адам сырт көзге қарағанда тым кішкентай көрінгенмен ең ірі әлем, ғарыш. Осы тұрғыдан алып қарастырғанда суфийлер үшін көңіл (көңіл - парсы тілінен қазақшалағанда діл, ождан деген мағыналарды білдіреді) әлемі ақыл әлемінен жоғары тұрған хал-ақуал, шабыт қайнары, Алланың аян беру, көріну айнасы. Суфийлердің түсіндіруінше, алим (ғалым) ілім-білімге оқу, ақыл арқылы жетсе, ал ариф (білуші, танушыға деген мағыналарда қолданылады) ақиқат шындыққа хәл, тәжірибе, сезіну арқылы жетеді. Суфийлер тарапынан негізделіп, аксиомалық тұғырлық постулатқа айналған осы тұжырым орта ғасырлық Европалық философиялық ой сананың дамуында шешуші роль атқарды. Айталық, Испания арабтарға бағынышты болып тұрған уақытта Кордовалық араб Ибн Масарра (Х ғасыр) ашып кеткен суфийлік мектептен жас кезінде дәріс тыңдаған ортағасырлық ағылшын ойшылы Роджер Бэкон (1174-92 ж.) негіздеп беріп кеткен сезім білімнің бірден-бір көзі дейтін, барлық білім тәжірибеге сүйенеді және тәжірибе арқылы алынады деп есептейтін ағым өз бастауын сопылық философиясындағы жоғарыда біз өз тарапымыздан шама-шарқымыз жеткенше негіздеп басқан уахдаты шуһуд теориясынан алад [10, 80]. Сопылық тұрақтардағы басты тұлға - шейх. Шейх, сопылықта нәпсіден арылған, хақта бақи болған әулие - хақтың досы. Тәліптерге жол көрсетуші, оларды тәрбиелеуші инсани камил, муршид. Шейх өзі кемел адам, сондықтан оның басқаларды кемелдікке баулуға құқы бар. Шейх сопылық дүниетанымды, жолды айналасындағыларға үйрететін, әркімнің оның халінен, өзінен және сөзінен өнеге алатын, білімімен нұр шашып, ісімен үлгі-өнеге болатын, муридтерін толық адам дәрежесіне жеткізуге көмектесетін - нағыз зиялы, кемел адам. Шейхтің ұстаздық кемелділігін оның өсіріп тәрбиелеген муридінің сапасына қарап анықтауға болады. Шейх муридтің тілі мен рухын қалыптастырушы, қоғамға толыққанды рухани, иманды адам жетілдіруші. Мурид өз еркін шейхқа тапсыру арқылы Алла құшағында фана халіне ұласа алады. Шейх - бұл құтб ул-ақтаб дәрежесіндегі, яғни әулиелердің әулиесі дәрежесіндегі тұлға. Құтб-ул ақтаб - ең үлкен құтб немесе құтбтардың кұтұбы, халыққа жол сілтейтін әулие. Құтб-ул ақтаб әулиелердің әулиесі дәрежесі жағынан Хз. Пайғамбардың пайғамбарлығының мазмұндық мақамына сай келеді. Бұл мақам тек пайғамбарлардың жолын қуушыларға, кәміл ізбасарларына ғана бұйырылады. Сонымен қатар Түркі әулеттерінен шыққан шейхтерге Султан-ул Улема - білімділердің сұлтаны атағы беріледі. Мысалы Жалал әд-Дин Румидің туған әкесі, өте ірі дін білгірі, ғалым Мұхаммед Бахаеддин Велед Султан-ул Улема - Білімділердің сұлтаны есімін иеленген. Қожа Ахмет Иасауиді муридтері көбінесе Сұлтан Ахмет (Әзірет Сұлтан) деп дәріптеген. Өйткені, олар әулиелердің әулиесі - көңіл әлемінің сұлтандары - шынайы білімдар тұлғалар бола білген. Сонымен бірге шейхтер - муршид, тура жолды көрсетуші әулие, пір деген мағыналарда да дәріптелген. Муршид саты сияқты. Басқалар сол сатымен жоғарылайды. Муршид шырақ сияқты. Айналасындағыларға сәуле, нұр шашады. Муршид Аллаға қарап көтерілу үшін жоғары қарата қойылған саты сияқты. Бұл саты арқылы халық Алламен, Алла халықпен қауышады. Қысқа қайырғанда, Муршид тариқат көсемі, кемел адам. Сопылық тұрақтардағы екінші тұлға - мурид. Мурид сопылықта тариқатқа кіріп, шейхке қол берген дәруіш. Ол бүкіл өмірін бір Аллаға құлшылық етуге арнауға бел байлаған (тасаууф), өзін толық құдайдың еркіне берген тәуаккул, ерікті түрде жоқшылыққа бой алдырған факр, өздерінің бұл өмірдегі сыбағаларына мейлінше қанағат еткен рида, азап пен мұқтаждыққа асқан көнбістік пен төзімділік танытқан сабр, бекітілген міндетті құлшылық ету рәсімдеріне қосымша басқалайда ғибадаттарды орындауға (мысалы, зікір, нәпіл намаз, нәпіл ораза, қылуетке түсу, рухани жалғыздыққа бару, т.т.) дайын жан. Муридтің діни ілімдерді меңгеруі мен рухани және құдайлық ақиқттарды татып, ішкі жан дүниесімен өзінің кім екендігін түсініп, Алланың құзырында абсолюттік, адамдық дәрежеге көз жеткізуі ахл-ил мағрифат деп аталады. Ахл-ил-мағрифат мурид суфийлердің эмпирикалық таным, яғни сезім мүшелері арқылы Алланы танып, оның 99 көркем есімдерінің әрқайсысының мәнін өз рухында көрсете білуі, оның ұлылығын, өзінің шарасыз және бұл дүниеде өткінші өмір сүретін болмыс екендігін саналы түрде ұғынуы, Алламен үйлесімділік тауып, онымен қауышуы, Алла туралы барлық білімге ішкі (көңіл) тәжірибе арқылы қол жеткізуі немесе ешбір құралдардың көмегінсіз ішкі хал-ақуалымен Алланы танып, білуі. Ақиқат Хақты танып білудің бұл жолын меңгергендерді ариф-әулие, күтб, Хақты танушы дейді. Себебі, алим (ғалым) ілімге зерттеу, оқу арқылы қол жеткізсе, ал ариф болса, ілімге хал, ішкі тәжірибе арқылы қол жеткізеді. Осыны терең түсіне, ішкі жан дүниесімен сезіне білген, сопылықтың белгілі бір жолын негіздеуші суфий Әбу-л-Қасым әл-Кушайри салиқ (жолшы) алдымен Хақты, оның сипатын, есімдері мен істерін таниды, кейіннен құлшылық және риязат жасау, нәпсісін арылту арқылы Хаққа жақын болады. Сонда ғана Хақ оған өзін танытады осы танымға, білімге ие болғандарды ахл-ил-мағрифат дейді - деген болатын[11, 36-42].Сондықтан да сопылық қөзқарас мистикалық ілім болып көрінеді сопылық ілім ол діндердің негізі болып табылады.Жұртшылықтың басым көпшілігі ұстанатын дәстүрлі тәртіптілік ережелеріне қарағанда суфийлердің өмірлік ұстанымдары да өзгеше, адамдарға қарағанда қадір-қасиеттерге толы екенін байқаймыз.Негізінен сопылық немесе тасаууфтағы соплық мінезде немесе сопыға тән қасиетке келетін болсақ оны бірнеше топқа бөліп қарауға болады. Соплықты зертеген ғалымдар сопыға сай кісілік рухани жағдайын беске бөліп көрсеткен және соған тоқтала кетсек.Мурид ахл-ил-мағрифатты екі негізде меңгере алады. Оның біріншісі жазба - өзіне тарту, қызықтыру мағынасында - арқылы муридтің бірте-бірте білім тұрғысынан толысып, рухын кемелдетуі, жоғары қарай рухани тұрғыдан өрлеуі арқылы бұл дүниеге тән адамшыл қасиеттерден ұзақтап құдайлық ерекшеліктерді өзіне алуы арқылы вахдат (уахдат) тажаллиды (көріністерін) мушахада етуі (көруі). Яғни көңіліндегі кір мен қасаңды риязатпен арылту арқылы көңіл тазарғанда қалб көзі (жүрек саңлауы) ашылып ол Хақпен дидарласып, қауышады. Дәруіштерді діни ілімдерді меңгеруге, бір Аллаға құлшылық етуге тартудың екінші жолы сулуқ деп аталады. Сұлуық дегеніміз, сопылықта, бұл дәруіштің сопылықтың белгілі бір тариқаттық мектебін құрушы жол басшысына, яғни шейхіне қол беріп рухани кемеңілікке ұмтылысқа итермелейтін ішкі дайындығы, дін жолына түсуге белін бууы. Бұл жолдың шейхтің дәруішті үгіттеп дін жолына тартуына қарағандағы өзіндік бір өзгешелігі, талапкердің діни ілімдерді оқу-ағарту жолымен, яғни белгілі бір білім деңгейін игеру арқылы меңгеруге ұмтылысында жатыр. Діни ілімдерді меңгеру жолы өте ауыр жол. Бұл жол дәруіштен көп тер төгуді, ауыр рухани ізденістерді, шығармашылық шабытты, ой-сана самғауын ішкі сезім халі мен қиял әлемінің кеңдігін талап етеді. Көңіл түпкірінде орын тепкен кір мен қасаңды риязатпен арылтып, ғибадатпен әсерлендіріп, көңілді тазартып, жүрек көзін ашып отыру үшін үнемі шариғат шарттарын түгел орындап, қатаң сақтауы, тарихатты, яғни пір ұстаздың уағыздарын қабылдап, ақиқатқа жету үшін азап шегуі, михнат тартуы, өмір қызығынан бас тартуы, мағрифат етіп, құдайды ақылмен емес, жүрекпен, сезіммен тануға ұмтылысты, хақиқатқа жетіп Хақпен дидарласу, яғни ақырғы мұратқа жету үшін, абсолют ақыл-парасатты меңгеру үшін діни ғибадаттарда көрсетілген ресми рәсімдерге қосымша бірнеше психологиялық жаттығуларды үнемі жасап отыруы (мысалы, зікір салу, рухани жалғыздыққа бару, қылуетке түсу) қажет. Бұларсыз қалаушының әр түрлі қобылжу, үрейлену халінен арылып, мұсылмандық жолға түсуі, иман келтіріп тек бір Аллаға ғана сүйінуі, рухани тазару мен жаратушы Хақті тану жолындағы іс-қимылы, әрекеті нәтижесіз болады. [12, 82]. Біріншіден, барлық сопыларға тән бұл дүниенің барлық қызығына немқұрайлық көзқарас, сән-салтанатты өмір мен дәмді асқа әуезсіздік, байлыққа, шен-шекпенге, атаққұмарлыққа қызықпаушылық, өздеріне жоғарыдан менменси қарайтын билік басындағылардың қаһарынан бұқпантайлап, олардың алдында тізе бүкпеушілік. Көзсіз мойын ұсынушылықтан, елпілдеушіліктен өздерін жоғары ұстаушылық. Ескілікті, қала берді, қатып қалған, ортодоксолдық діни дәстүрлерді, догматтарды және ырым-жораларды, қатаң ұстанушылықтан алыс тұру. Өмір-бақи риязатта болу, яғни аз жеу, аз ұйықтау, аз сөйлеу, жалғыз кешті өмір сүру. Әрдайым терең ойлау, пікір таластыруға дайын болу. Нәпсіні тиып ұстау үшін өзін қиын да ауыр істерге итермелеу, азап шегу, шілдехана орындау, жолға шығу, қылуетке түсу. Олардың пікірлерінше, риязатта болу арқылы адам нәпсінің құлдығынан құтылып өзін-өзі тәртіпке салады. Ең ұлы жихад (соғыс) нәпсіге қарсы күрес. Бұл күрестің мақсаты пендені шариғат жолына түсіру. Бұл күрес шариғаттың заңдарын орындап, жүректі таза ұстауға, өзін-өзі тәрбиелеуге, рухты кемелдендіруге, сөйтіп, өзін-өзі жан-жақты жетіліп, үйлесімін тапқан адамға (кемел адамға) айналдыруға бағытталған. Өзінің емес өзгенің қамын күйіттеуге, қоғамның дерттен айығуын ойлауға, қоғам үшін, басқалар үшін жанпидалық жасауға арналған. Екіншіден, шынайы сопылық таза жолдармен Алламен мәңгілік ұласуды, қауышуды талап етеді. Ғибадат үстінде белгілі бір шарықтау шегіне, албұртқан сезім мен экстаздық халге жеткен сәтте, адамның көңіл-күйі ашылып, оған Алланың дидары көрінеді. Одан, яғни Алладан құйылған нұрдан, шапағаттан адам өзін-өзі бақылаудан, тежеуден айырып, шабыттанады, тасиды. Өзін-өзі жоғалтып алады. Рахат бір сезімге бөлінеді. Осы сәтте ол Алламен қауышады, өзін Алла кейіпінде сезінеді. Бұл сәт жүректің кіршіксіз тазаланып бұл дүниенің, күйбең тіршіліктің азабынан арлып, өзінен басқа жан сезіне алмайтын рахат әлеміне сүңгу сәті. Құлшылық ету үстінде Алланың еркіне берілу, Аллаға ұмтылу, Хақпен қауышып, табысу халі. Алла аян берген сәтте шабыт оты алаулап жанып, тасуы, дел-сал күйге түсуі. Рахат бастауы. Алламен жүздесу сәті, яғни намаз кезінде (ғибадат кезінде) рухани және мағынауи мираждан үлес алған сәт сәждеге бас қойған сәтте болады[13, 123]. Үшіншіден, суфийлер жан тазалығына ішкі рухани дүниесінің жан-жақты жетілуіне, ішкі жан дүниесінің белгілі бір гармониялық үйлесімділікке жетуіне, жақсыға, жаңаға, ұмтылысына назар аударады. Олар үшін сезім дүниесі басқаларға қатынасын, Аллаға сүйіспеншілігін білдіретін көңіл-күй айнасы, бейнелеудің айрықша формасы. Көңіл айнасы сопылықта танымның қайнар бастауы, шабыт тудыратын эмоционалдық күй ләззаты, Алланың аян беру сәті. Суфийлер үшін көңіл - бұл айна, құдайлық есім, сипаттардың ең ашық кемел дәрежеде көрініс табатын жері. Көңіл көзі немесе әлемі - адамның ғайыптық құдайлық әлімге тән көріністерді сезіну қабілеті. Көңіл әлемі ашылса құдайлық сырды ұғынуға болады, кемелдікке жетуге жол ашылады. Сопылықта, көңілде Тәңірден басқа нәрсе болмауы керек. Көңіл дүниесі - бұл адам бойындағы Тәңірдің үйі. Сондықтан, суфийлер үшін ішкі сезім дүниесін таза ұстау оны Тәңірден басқалардан қорғыштау басты талап, негізгі мақсат. Олар үшін образдық-сезімдік тұрғыдан әлемді тану, он сегіз мың ғаламның бірі - ғайып әлеміне сезім дүниесінде болса да ену, адам болмысы мен жанына үңілу, тіршілік-тұрмыс мәнін бағымдау, көңіл-күй құбылыстары және қиял ырқымен жүзеге асса да Алла дидарын, бейнесін көру сезімдік танымның шырқау шыңы. Сезім дүниесі бай, рухы мығым кемел адамның қалбі (көңілі) - Алланың тұрақты отыратын үйі. Жер мен көкке симайтын болмыс - Алла - мумин құлының қалбіне, жүрегіне сиып кеткендіктен ең негізгі ғарыш, мың сан әлімнің ең үлкені, ірісі, хақтың тұрағы - кемел адамның көңілі, жүрегі. Себебі, адам сырт көзге қарағанда тым кішкентай көрінгенмен ең ірі әлем, ғарыш. Осы тұрғыдан алып қарастырғанда суфийлер үшін көңіл (көңіл - парсы тілінен қазақшалағанда діл, ождан деген мағыналарды білдіреді) әлемі ақыл әлемінен жоғары тұрған хал-ақуал, шабыт қайнары, Алланың аян беру, көріну айнасы. Суфийлердің түсіндіруінше, алим (ғалым) ілім-білімге оқу, ақыл арқылы жетсе, ал ариф (білуші, танушыға деген мағыналарда қолданылады) ақиқат шындыққа хәл, тәжірибе, сезіну арқылы жетеді [13, 122]. Төртіншіден, суфийлерді көпшіліктен өзгешелеп тұратын тағы бір қасиет бар. Ол олардың бойындағы Аллаға, Хз. Мұхаммед пайғамбарға деген айрықша бір сүйіспеншілік, оларды үнемі мадақтап отыру, аса жоғары құрмет тұтушылық. Сырт көзге онша біліне бермейтін олардың бойындағы бұл қасиет олардың өздері ғана жүректерімен сезініп, ұғынып түсіне алатын ғашықтықмақымының мазмұнынан көрінеді. Ғашық (ашқ) - іңкәрлік сезімі, шынайы сүйіспеншілік деген мағыналарда қолданылады. Суфийлердің ұғым-түсінігінше ашқ болмыстың және жаратылыстың негізгі себебі. Оның өзегінде пенденің өзін жаратушы Хақты көрсем, танысып білсем, онымен дидарлассам деген құштарлық сезімі жатыр. Өйткені, құштарлық сезімі адамның бойын билейтін күшті, терең сезім, сағыныш сезімі. Көңілдің сүйіктісімен кездесуге деген құштарлығы, сағынышы. Көңілдің ең сүйіктісі - Алламен қауышу сағынышы. Көңілдің сүйіктісінің аты аталғанда алып ұшып соғуы. Құштарлық шамның пілтесіне, ғашықтықта оттағы майға ұқсайды. Ашқтың, суфийлердің түсіндіруінше, екі түрі бар. 1. Шынайы (хақиқи) ашқ; 2. Құдайлық ашқ. Құдайлық ашқтың да екі түрі бар: а) Алланың өзі жаратқан пендесін сүюі; б) пенденің Алланы сүюі.
Бесіншіден, суфийлердің құлшылық ету үрдістерінде зікір, яғни бір Аллаға жалбарынып, оны медет тұтуда мұқият ойластырылып ресмиленген белгілі бір ритуалдық діни жоралар мен жаттығуларды орындау айрықша орын алады. Зікір суфийлердің құлшылық ету үстінде көңіл айнасы ашылып бұл жалғанның барлық азабын да, жаратылысын да, тіптен оның барлығын да ұмытып, жоғары экстаздық көңіл-күй қалпына ұйып, өзін-өзі жоғалтқан сәтте көз алдына Алланың дидарын келтіру, жан-тәнімен онымен табысып, қауышу, үйлесімділік тауып ұласып кету халіне жету тәсілі, жолы. Сондықтан да болар суфийлер зікір салуға айрықша мән беріп, оны Аллаға құлшылық етудің бірегей тәсілдерінің бірі ретінде қолданады. Өйткені, суфийлердің түсінігінше мұсылман дінін қабылдап, иманға бас қойған әрбір мүмін Ислам дінінің бес қазығының сындарлысы және тірегі Намаз екендігін жақсы біледі. Себебі, намаз оқыған адам Алланы үнемі есіне алып жүреді, жамандықтан, жаман іс-әрекеттен тыйылады, өзін пәк, таза ұстайды. Намаз адамның сыртқы дене мүшелері мен ішкі ой ниетін тазартады және оның бойына тек жақсы қасиеттерді қалыптастырады.
Намаз Алла тағалаға ғибадат, мұсылманның миғраты, яғни Алламен тілдесетін жері. Ал, зікір болса осы намаз оқу үстінде салауатты мұсылмандық жолды ұстанушыларды Алламен жақындастыратын әрі тәубеге келтіретін жол бастауы болып саналады.Осылайша сопылық ол әрбір адам ол жолмен жүре бермейітіні түсінеміз.Тасаууфты толыққанды түсіну үшін сопылар басынан кешіреті хал немесе экстаз десекте болады бұл халді бастан кешірмей адам соплықты толық түсінбейді.Соплық немесе Тасаууф жоғарыда айтып кеткендей діни негізі болып саналады ал сопылық ілімі бұл бұрыннан келе жатқан жол екенін айтып көткен болатын едік. Сонда бізде сұрақ туындайды басқа дінде соплық бар ма? Деген ой келеді немесе қазірде басқа діндерде көрнісі қалай.Әрине барлық дінің негеізін ұстаушы негізгі мистиқалық ілім болады Мысалы: Будизм дініде елден бөлек тұрып, мына фәни жалған дүниеден баз кешіп жүрген монахтар, немесе Христиан діндегі болініп тұратын стараверлер немесе монастырдағы өзіе құдайға арнаған адамдарды мысал ретінде келтіруге болады.Қазір қысқаша будизм діннің негізгі түсінігі бір қарап өтейік. Пифагордың шығармасы болған Хикмети-ишрақ, философилық ойлары мен Ислами ғылымдар арасында Тасаууф сияқты. Ислам сопылығының хикмети-ишраққа ұқсатығы, кәләм ғылымының хикмети-иләхияға ұқсауы сияқты[18, 22]. Веда үнділердің ең ежелгі қасиетті кітабы болып саналады. Ведаларда... Антика заманында Арилер құнарлы Ганга өзеніне қоныстанған соң, шексіз әрі есепсіз құдайларынан арылу үшін, уахдәтул-уужуд (Pantheisme) концепциясының негізін салған. Сонымен қатар екінші дәрежедегі құдайларының үстінде ләм йәзәл және лә йузәл, жақсыз, затсыз бір тәңірдің барлығына сенді. Санскрит тіліндегі аты - Брахма. Сол Брахманы түсіну үшін үнді аскеттері санскрит тіліндегі Риши (Rishis) - самет, керексіз және муттарид мистикалық толғаныспен уақытын өткізетін. Буддизм дінінде де дүниелік өмір адам үшін зындан сияқты және одан құтылу үшін жылдар бойы сынақ өмірден өту қажеттігін айтады.Бұл сынақтан соң Тасаууфтағы фәнә филлах мәртебесі секілді, нирвана деп аталатын мәртебеге ие болады. Үнді діндерінің барлығында осы мағынауи қабілет басты қызмет атқарады. Осы арада реті келіп тұрғанда айта кету керек, ХVІІІ-ХІХ ғасырларда өмір сүрген Ресей тектілері үшін француз тілін жетік меңгеріп, өзара сол тілде сөйлесіп, сұхбаттасу қаншалықты мақтаныш болса, ортағасырлық Европа халықтарының жақсылары мен жайсаңдары үшін де араб тілін жетік біліп, сол тілде жарияланған ақыл-ой кеніштерінің озық үлгілерінен сусындап парасаттылыққа ұмтылу соншалықты жоғары мәдениеттілікті білдіретін. Жалпы мұсылмандық Шығыс халықтары ойшылдарының математика, жаратылыстану, медицина және т.б. нақты ғылым салалары бойынша жарияланған еңбектерінің орта ғасырларда Батыс Европада ғылым мен білімнің дамуына тигізген аса зор ықпалын айтпағанның өзінде, діни-философиялық ілімінің Батыстық философиялық ой-сананың қалыптасуына, еркін ойдың дамуына тигізген ұшан-теңіз пайдасын оның көрнекті өкілдерінің еңбектерінің бәрінен де айқын сезінуге болады. Зікірде, зікір салушы, зікір етілгеннен басқа барлық нәрсені ұмытып, тек Алланы еске түсіріп, өзін-өзі жоғалтқаны сонша, зікір салып жатқанын білмей де қалады. Сондықтан зікір, өзін жоғалту, ғайып әлеміне ену, соның ішінде хақпен табысу халін суреттейді. Зікір көбіне көп топтасып, немесе жеке орындалады. Сонамен қатар зікір дауыстап, айналасындағылар ести алатын дәрежеде салынады. Зікір салудың мұндай түрі - жаһри зікірі делінеді. Сонымен бірге дауысты зікір салатын тариқаттарға жаһри тариқаты деген атау беріледі. Мысалы, Иасауи тариқаты - осы жаһри санатына жатқызылады. Зікірдің келесі түрі - һафи зікірі. Зікірдің бұл түрі зікір салушының өзі ғана еститіндей халде, іштей үнсіз салынады. Накшбанди тариқатының зікірі - һафи (үнсіз) болған. Сондықтан оларға һафи тариқаты атауы берілген [14, 67]. Суфийлер білімін одан әрі жетілдіретін, өздері сияқты басқа суфийлермен әңгіме-дүкен құру, пікір таластыру үшін жиналатын сұхбаттасу орындары, мекен-жайлар сопылық тұрақтар деп аталады. Сопылық тұрақтар көбіне көп дініне берік, иманы қуатты, сопылықтың белгілі бір жолын негіздеуші, белгілі бір аймақтың (сұлтанаттың)қоғамдық-саяси өмірінде ықпалы өктем, даңқы сол маңдағы күллі мұсылман қауымына мәшһүр белгілі бір шейх басқаратын мекен-жайда орналасады. Суфийлердің мұндай тұрақтары ішінде бір-біріне жапсарластыра салынған бірнеше ғимараттары бар күрделі құрылыс комплекстерінен тұрған. Оның ішіндегі күмбезі биік ең әсем ғимарат әдетте сопылықтың осы тұраққа тән жолын негіздеуші әулиелердің әулиесіне (құтб - ул ақтабтың) немесе Султан-ул Улемаға (Білімділердің сұлтанына. Бұл атақ көбінесе Түркі әулетінен шыққан әулиелерге берілген) салынған кесене болған. Арнайы салынған мұндай кесенелердің қабырғаларына шығыс елдерінің көрікті ұлттық өрнектері оюланған, әртүрлі өсиет-өнеге, ғибрат сөздер, Алланың, Мұхаммед пайғамбардың аттары ұран ретінде, маңдайшаларына кесенені қалаған шеберлердің аты-жөндері, іргесі қаланған жылы, салғызған адамның аты-жөні жазылған. (Мысалы, Түркістан қаласындағы ХІV ғасырдың соңына таман тұрғызылған Қожа Ахмет Иасауидің кесенесі). Одан әрі мешіт, осы сопылық тұрақтың қазіргі имамы - шейхтің отбасы орналасқан үй, баспахана, тағы да басқалай бірнеше үйлер (құран оқу үйі, шәкірттерді оқыту бөлмелері, құжыра, кархана, дәрісхана, кітапхана, кедей-кепшіктер түнейтін бөлмелер, жетімхана, емхана, халимкона, құдықхана, т.б.) орналасқан. Халимконада кедей-кепшіктерге, дәруіштерге тегін үлестірілетін тағам - халим әзірленіп, таратылған. Сонымен қатар мұндай тұрақтардың жанында қайтыс болғандарды жерлейтін зиярат орны болған. Кейбір өте беделді суфийлер бауырластықтары белгілі бір аймақтың әртүрлі бөліктерінде 100-ден астам тұрақтарда шашырай орналасқан. Бертін келе сопылық тұрақтар ірі орта және жоғары мұсылмандық мектептер мен медреселерге, діни оқу орындарына айналды. Мұндай оқу орындарында діни білімдерді оқытумен қатар, мұсылмандық ағарту саласының аса дәуірлеген замандарында өнер-білім, архитектура, астрономия, кітап жазу, кітапхана ісі, география, т.б. салаларынан да дәріс берілді. Ал, жоғары оқу орындарына айналған тұрақтарда, мысалы Бұхара қаласындағы Көкелташ медресесі (мұнда 160 құжыра мен дәрісхана бар) сияқты жоғары оқу орындарында арабшалық (лексика, этимология, синтаксис, риторика, тарих, құранды оқу-игеру әдісі, ғұламалар бахасы) діни үйрену, заңнама (құранды, оның аят, хадисін талдау, фикх іс жүзінде мүлік бөлу тәртібі, заң негіздері), фәлсафа, логика, математика, география, астрономия, медицина, табиғаттану негіздері, ой талдау философиясы оқытылды. Өз уақыттарында - Бируни, Ибн Сина, әл-Фараби, Омар Хаям, Науаи, Қашқари, Хорезми, Ұлықбек, т.б. ғалымдар негізгі білімді осындай оқу орындарынан алған [15, 43].
1.2. Тасаууфтың қайнар көздері: Құран мен Сүннет
Әрбір мәдениет немесе өркениеттің қайнары ретінде, өзінің қасиетті кітабына негізделеді. Батыс мәдениетінде Китаби-Муқаддәс болғандығы секілді, Ислам мәдениетінің басында Құран Кәрім тұрады. Ислам ойлау, мәдениет және өркениетінің бөлігінің бірі болған сопылық ойлаудың да, қайнары Құран Кәрім болып саналады. Бұл ойлау, тарихи қажеттіліктен бұрын, мәдени байланыстан мүмкін жағдай. Алайда, әр сопы үшін маңыздысы Құран Кәрім және ондағы мағыналар.
Сопылық ойлау қасиетті кітап Құран Кәрімді тек хабар беруші мәтін ретінде қарамайды. Әрине, илахи кітапқа немқұрайлы немесе мойындамай қарамайды, алайда Құранды Алланың сипаттарының бірі болған Кәлам сипатынан деп түсінетіндіктен, оның шегі мен қыры жоқ деп есептейді. [15,32]Сондай-ақ, саған әр нәрсені ашықтайтын және мұсылмандар үшін тура жол, игілік һәм қуаныш түрінде Құранды түсірдік(Нахл,1689) аяты мен ұқсас аяттарда (Ясин,3612; әл-Әнғам,638) әрнәрсе сөзін сопылар жорамал жасайды. Олардың пікірінше ғалым, терең ойлаушылар үшін Құранның әр әрпінің түбірінде жасырын бір мағына бар [15,33]. Мысалы, Бисмилла тіркесіндегі -мен-пен мағынасындағы би әрпін сопылар былай тәпсірлейді: Рухтар, тәндер, әрекеттер, өзінің затымен емес, Алламен бірге. [15,34] Қасиетті мәтіндегі мағыналарды осы секілді хитаби-илахидің шексіз түсінігінде тәпсірлейді.
Бұл бағыттан қарағанымызда, Құран - әр сопы үшін мәртебе, илхамның қазынасы, саф ілімнің бұлақ көзі мен асыл қайнары. Құран кемел қайнарларының түп негізі, жүрегі, өзі немесе рухы. (İbnul-Arabi,1999:VI;61,Chodkiewicz ,2003:120-122)
Сұхбаттарымда және еңбектерімде сөйлеген әр әрекет, Құран әзіреті мен терең мағыналарынан келген қазыналардан туған.(İbnul-Arabi,1999:VI;61)
Сопылар, Құранды ілімдердің қайнары болған ерекшеліктерін себептерімен қатар түсіндіреді. Абдуллах бин Мәсудтың жеткізген мына риуаяты сопылық еңбектерде әртүрлі түсіндіріледі: Әркім ғылымды мұрат етсе, Құранды зерттесін, себебі Құранда алдыңғылар мен кейінгілердің ілімі бар.(Muhasibi,1982:292,303,306,Se rrac,1914:72)
Құран Кәрімде мұсылман кісінің моральдық құндылықтарға ие болуын тақуа сөзімен атайды. Пайғамбар мен сахабалар да тақуа сөзін осы түсінікте түсінді.
Құранда Шынында Алланың қасында ең ардақтыларың тақуаларың(Хужурат,4913) делінген. Пайғамбардан да, тақуа ұғымының адамның бүкіл ахлақтық қырларына ие болуы деп түсіндіруіне маңыз берген риуаяттар жеткен. Әбу Саид Худриден жеткен риуаятқа қарағанда, бір адам Пайғамбарға келіп, ақыл сұрайды. Хз.Пайғамбар оған тақуа бол, себебі тақуа әр жақсылықтың негізінің жиынтығы деген (Суюти,VI,99-Хужурат,4913-тің тәпсірі).
Тақуа кісілерді сопылықта муттақи деп аталады, бірақ белгілі бір топ пен адамдарға қаратылып айтылмайды. Сахабалардан кейінгі ұрпақты табиин, одан кейінгілерді әтбаут-табиин деп аталады. Олардан кейінгі замандарда діндарларға захид аты берілді. Бұл туралы Кушәйри (ө.4651071) былай дейді: Мұсылмандардың ең қайырымдылары Пайғамбардың қайтыс болғаннан кейінгі заманда: Пайғамбардың көзін көрген сахабалар. Пайғамбармен сұхбаттасқан кісілерге сахаба аты берілді. Сахабалардан кейін өмір сүрген, олармен сұхбат құрған кісілерге табиун аты беріледі. Табиундардан соң келгендерге, әтбаут-табиун деп аталды. Бұлардан соң халық арасында алауыздықтар туындап, түрлі көзқарастағы адамдар шықты. Осындай жағдайлардан кейін діннің үкімдерін берік ұстанатын кісілерге зуххад немесе уббад (захидтер немесе абидтер) аты берілді..
Құран Кәрім мен Хадистерде мұсылмандардың дүниеге қызықпауын, жан қалауларынан алыс болуын баяндайтын өрнектертер бар. Мысалы, Али Имран,392, Ниса,47, Хадид,5729, Мунафиқун,639, Муззәммил,7318 аяттарындағы өрнектер мен Ибн Мажә,Зухд,1,3,9; Тирмизи,Зухд,15; Муслим, Жәннәт,55; Бухари,Рикак,15 хадистері.
Пайғамбардың қайтыс болуынан соң Осман бин Аффан халифалығында саяси араздықтар пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті
Джалаладдин Руми еңбектеріндегі тасауфтық ұғымдардың зерттелуі тәсілдері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020600-Дінтану мамандығы
Түркістан 2015
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Дінтану кафедра меңгерушісі,
___ ______ 2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Джалаладдин Руми еңбектеріндегі тасауфтық ұғымдардың зерттелуі тәсілдері
5В021100-Дінтану мамандығы
Орындаған
Ғылыми жетекшісі,
Түркістан 2015
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Тасаууфтың ислам әлеміндегі орны және оның қалыптасу барысы. Мәуланаға дейінгі сопылық
1.1 Тасаууфтың қалыптасуы және даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .6
1.2 Тасаууфтың қайнар көздері: Құран мен Сүннет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .17
1.3Тасаууф тариқаттары және қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... 19
1.4 Мәулана Джалаладдин Румиге дейінгі тасаууф туралы ... ... ... ... ... ... ... . .22
2 Джалаладдин Румидің сопылық қөзқарастары
2.1 Мәулана Джалаладдин Румидің тасаууфтық жолдағы ұстаздары мен муридтері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Мәуләуи тариқатындағы сопылық қағидалары мен зікір салу сипаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3 Мәулана Джалаладдин Руми еңбектеріндегі тасаууфтық ұғымдардың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі . Әбу Наср әл-Фарабидің, Қожа Ахмет Ясауидің, Махмут Қашғаридің, Жүсіп Баласағұнидің, Исмайл әл-Жауһаридің, т.б. ең озық туындылары қазақ тіліне аударылып, оларға түсініктеме жазу, оларды зерттеп, зерделеу жұмыстары ойдағыдай атқарылып келеді. Қазақ халқына шығармашылығы осындай аударма жұмыстары арқылы таныс, бірақ әлі зерттеліп, ғылыми айналымға түсіп, зерделене қоймаған шығармашылық иесі түбі түркілік селжұқ жұртының ұлы ойшылы Мәулана Жалал әд-Дин Руми (30.9.1207, Бәлх - 17.12.1273, Түркия, Кония қаласы). Жалал әд-Дин Руми шығармашылығы тек мұсылмандық Шығыс әлемі ғана емес, бүкіл дүниежүзі халықтарының дүниетанымына, рухани өмірінің барлық салаларына (дініне, философиясына, моральдық-этикалық және құқықтық ілімдеріне, әдебиетіне, поэзиясына, тәлім-тәрбиесіне, т.т.) дерлік ықпал етіп, теңдессіз руханияттық құндылықтардың тууына негіз қалаған ұлы ойшыл.Әлемге әйгілі еткен шығармасы, шамамен 26000-дай бәйіттен тұратын Мәснәуиі - Жасырын мән хақындағы дастаны дүниежүзі халықтарының барлық тілдеріне дерлік аударылған десек артық айтқандық емес.
Жалал әд-Дин Руми әкесі жағынан да, анасы жағынан да тектіліктерімен аттары аңызға айналған ақсүйек Түрік жанұясына жатады. Анасы - Бәлх Әмірі Руннеддиннің қызы Муминә Хатун. Әжесі - Хорасан Сұлтаны Джалаледдин Хорезмшахтың қызы Мәлике-и Джихан Әмәтуллах Сұлтан, атасы ірі ғалым Ахмет Хатиби-ұлы Жалаләддин Хусейн Хатиби. Әкесі өз заманында Султан-ул Улема - білімділердің сұлтаны лақап есімін иеленген өте ірі дінтанушы ғалым Мұхаммед Бахаәддин Уәләд (Сопылықта араб немесе парсы жұртынан шыққан шейхтерге қутб ул-ақтаб - әулиелердің әулиесі атағын, ал Түркі әулетінен шыққан шейхтерге Султан-ул Улема - білімділердің сұлтаны атағын беру дәстүрлі ғұрып. Мысалы, Қожа Ахмет Ясауиді мүридтері көбінесе Сұлтан Ахмет (Әзірет Сұлтан) деп дәріптеген) [1,32-33]. Осыған сәйкес, біздің мақсатымыз өз уақтысында Әбу Насыр әл-Фарабидің, Қожа Ахмет Ясауидің, Махмут Қашғаридің, Жүсіп Баласағұнидің, Исмайл әл-Жауһаридің, т.б. еңбектеріндегі философиялық, тасаууфтық, этикалық және педагогикалық ой-пікірлермен оларды өмірге келтірген текті жұрт - түркі халықтары таныстырылғандығы сияқты, түпкі тегі - түркі жұртшылығының қазіргі буынының Жалал әд-Дин Руми шығармашылығындағы тәлімдік терең мәні бар тасаууфтық және философиялық ой-сананың маржандарымен танысып Мәулананың ойларын қазіргі таңда түсіндіру.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Жалал әд-Дин Руми еңбектері әлем халықтары тілдеріне ең көп аударылған туындылар санатына жатады. Парсы поэзиясы. Хрестоматия деп аталатын кітабында тікелей парсы тілінен қазақ тіліне аударылған Рудаки, Фирдоуси, Ибн Сина, Наср Хұсрау, Омар Хайям, Хафиз, Сағди және т.б. өлеңдерінің қатарында Жалал әд-Дин Румидің де бірнеше қостағандары аударылғандығын сөз етпесек, оның негізгі еңбектері қазақ тіліне аударылмаған [2, 22-23].
Жалал әд-Дин Руми шығармашылығының зерттелу деңгейін бағамдар болсақ, оның негізгі еңбектері туралы жазылған түсініктемелер, зерттеулер баршылық. Бірақ олардың барлығы дерлік шет ел тілдерінде [3, 194].
Ал, өзіміздің отандық ғалымдардың ішінде Қ.Қаратышқанова Д.Кенжетай, З.Жандарбек, Ғ.Есім, А.Абуов, Ә.Муминов, Н.Нұртазина, және т.б. зерттеушілерді атап өткен жөн. Бұл ғалымдар өзіндік жаңаша қырынан баға беріп, тың идеяларымен сопылықты зерттеудің дамуына үлес қосып жатыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеу жұмысының мақсаты Жалал әд-Дин Румидің сопылық-дүниетанымдық көзқарасын жүйелеп зерттеу және осы ойшылды Қазақстан жұртшылығына кеңінен насихаттап, оның адамшылық туралы айтқан терең қағидаларымен таныстыру. Осы мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының мынадай міндеттері белгіленді:
- Діни, тарихи, әлеуметтік, экономикалық және мәдени жағдайды, Румиге дейінгі қөзқарастарды саралап шығу. Румидің дүниетанымының қалыптасуындағы орнын көрсету;
-Руми сопылық дүниетанымындағы ерекшеліктердің діни-философиялық негіздерін айқындау;
- Зерттеу жұмысының нысаны - суфизмнің көрнекті өкілі, хакім Жалал әд-Дин Румидің шығармашылығындағы рухани құндылықтар туралы ой-пайымдаулары.
- Жалал әд-Дин Румидің тасаууфтық көзқарасын зерттеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жалал әд-Дин Румидің діни және әлеуметтік-философиялық, ой-санасы дипломдық жұмыстың мазмұнында қойылып отыр.
Мәулана Румидің сопылық іліміне өзінің қосқан үлесінжәне де сол уақытағы қоғамға әсері.Ислам фиолсофтарына, түрік ақындарынарухани тигізген әсерін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы мақсаттары мен міндеттеріне сай кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Тасаууфтың ислам әлеміндегі орны және оның қалыптасу барысы. Мәуланаға дейінгі сопылық
0.1 Тасаууфтың қалыптасуы және даму кезеңдері
Тасаууф термині Исламның алғашқы дәуірлерінен кейін қалыптасқан ұғым. Тасаууф - ислам дінінің дүниетанымдық, ахлақтық, эзотерикалық қырларынан көрініс беретін, адамның өзін-өзі тануы мен рухани адамгершіліктің кемелденуіне мүмкіндік беретін ілім.Негізінен тасаууф термині шыққан түбіріне келетін болсақ оған қатысты әртүрлі болжамдар бар. Исламда сопылық тақырыбы қозғалғанда танымдық мәннің басты нысана болатындығын тасаууф сөзінің шығу төркіні мен теориялық мағыналарынан байқап болжауға болады деп шештік. Сопылық сөзінің шығуын әхл-и суффамен байланыстырған авторлар, әхл-и суффа тіркесін тас орындық адамдары деп аударған. Бұлай деп Пайғамбар дәуіріндегі Мадина мешітінің жанындағы тас орындықтарды паналап, осы жерде ислам тәрбиесін алып, діни ғылымдарды зерттеген алғаш мұсылмандарды атаған.
Тасаууф (араб. ﺘﺻﻭﻑ - тазалық) - исламның қайнарынан бастау алатын рухани құндылық, ислам дінінің дүниетанымдық, ахлақтық-этикалық, эзотерикалық қырлары көрініс беретін, адамның өзін-өзі тану мен рухани адамгершіліктің кемелденуіне мүмкіндік беретін ілім[4].
Бірақ кейбір пікірлерге сүйенсек тасаууф сөзі көне грек сөздігіндеде бар.Тасаууф сөзінің мағынасы сол грекше данышпандық (SOPHIA) деген сөзден шыққан деген қөзқарастар бар.Кейбір деректерге сүйенсек тасаууфтық немесе сопылық жол ол ислам дініне дейін бар деген қөзқарастарды байқаймыз. Бұл пікірлердің ішінде тасаууф сөзі суф сөзінің (жүн) түбірінен тараған деген көзқарас көп қабыл етілінеді. Тасаууф сөзіне грамматикалық құрылымы жағынан мағыналас келетін суф сөзі, араб тілінде жүн кию мағынасында білдіреді. әл-Хүджуиридің Кашф әл-Махжуб (Жасырынды ашықтау) деген еңбегінде суфи сөзінің суфтан, жүннен келетінін айтқан. Сол жерде Ахмад-и Жамның бұл турасында пікірі айтылған: Сопыны сопы деп атау, олардың жүннен тоқылған киім кигендіктерінен.
Ең алғашқы мағынасында бұл ұғым көзге оғаш көрінетін жүннен тоқылған, бірақ боялмаған алба-жұлба шекпенді лыпы тұтып, қайыр-садақа сұрап ел кезген әпендіні сипаттайтын ұғымда айтылса керек. Дей тұра, бертін келе бұл ұғым жаңа, жаңартылған мазмұнға ие болып, жүннен тоқылған шекпен киіп жүру дәстүрі мақтанышқа айналды [5, 291].
Суфий ұғымымен бұл жалғанның барлық қызығынан безіп, күйбең тіршіліктің пендешілік қалпын тәрк еткен, сөйтіп, бір ғана Аллаға жүгінуді мансұқ тұтқан, Хазіреті Мұхаммед (ғалей-һіссәләм) пайғамбардың жолын ұстанып, тақуалық өмір кешкен адамдар тобын бейнелеу әдетке айналды. Міне сонан бері суфи ұғымы көңілі таза, ешкімге тәуелді емес, өзі де ешнәрсеге ие емес. Нәпсінің құлы емес, сырттай халықпен, іштей хақпен бірге болатын, адамның ішкі сырын оқи білетін (оқи білгенге адам ашылмаған кітап сияқты), нәпсісін өлтіріп, хақпен тірілген уақыттың перзенті, хақпен ұласқан адам деген мағынаны білдіреді [6, 130].
Суфизм ұғымының мәнін түсіндіруші ғалымдардың үшінші тобы болса, бұл ұғымның пайда болып, тілде қалыптасуын арабтың сафва деген етістік жалғауымен байланыстыра қарастырады. Арабтың бұл сафва деген етістік жалғауы қазақы айтылуында қалаулы болу деген мағынада қолданылады [7, 51].
Сонымен қатар суфизм ұғымының мәнін түсіндіруші ғалымдардың екінші бір тобы, бұл ұғымның түбірі арабтың сафа деген сөзі. Сафаұғымы тазалық деген мағынада қолданылады. Ал, суфийлер болса, діл, рух, қала берді барлық жағынан пәк, таза адамдар болған деген тоқтамға арқа сүйейді[8].Сонда сопылық немесе тасаууф жолы барлық дінде бар деген ойға келеміз тасаууфтық жолдың ойларына алда тоқталатын боламыз.Тасаууфтық көзқарастардың қалыптасуы және олардың дамуына келетін болсақ бұл қөзқарас адам мен құдай арасындағы байланыс жайында мстикалық жол деп айтсақ болады.Тағыда бір деректерге сүйенсек Асхабы-суффа. Хз. Пайғамбар мешітінің іргесінде орналасқан үсті жабық, көлеңкелі Суффа деп аталатын жерде ғибадат орындап, Құран мен Хадис оқумен уақыт өткізетін пақыр сахабалар жәнеде үстіне жүнен тоқылған шапан ға киіп жүретін діндар адамды да Сопы Суффа депте атайтын болған бұндай діндар адамдар дінің негізін ұстаушыларға айналған.Басқада Тассауф термиінің мағыналарына келетін болсақ a) Суфанә,(шөл өсімдігі) b) Сафа және сафует, (анықтық, тазалық).c) Саффы-әууәл, (намаз оқитындардың бірінші сапы) d) Бәну Суфә, өздерін адамдарға қызмет үшін арнаған, захиттерше өмір сүретін қауымf) Суфәтул-Кафа желке шаш немес қыл.g) Сыфат.l) Грек тіліндегі sophia сөзі.m) Суф. жүн.
Тасаууф немесе сопылық сөзінің шығыуына келсек әәр түрлі қөз қарастар бар. Райнолд Никольсон, Кушәйридің Рисаләсі, Аттардың Тәзкирәтул-Әулийасы және Джамидің Нәфәхатул-Унсінде кездесетін жетпіс сегіз сипаттаманы хронологиялық негізде топтастырады. Бұл сипаттамаларды қысқаша былай жинақтауға болады: Тасаууф - зухд, көркем мінез, тасфия (жүрек тазалығы), тезкия (нәпсімен күрес), истикамәт (Кітап пен Сүннетке негіздеу), Аллаға толық ұсыну және Раббанилік, Хақпен қайта бірігу, Исламның рухани өмірі, батыни ілім, ләдуни ілім деп келеді
Осыдан ондаған ғасыр бұрын мұсылмандық Шығыс елдері халықтары арасында суфийлер қандай беделді болған болса, бүгінгі таңда да олар мұсылмандық Шығыс елдері халықтары арасында сондай жоғары беделге ие. Бүгінгі күні тек қана мұсылмандық Шығыс елдерінде 50 000 000 астам суфийлер бар деп есептелінеді. Дей тұра сопылықтың табиғаты, жүйелік ішкі құрылысы, негізгі сипаттамалық белгілері, жекелеген мектептерінің пайда болуы, қалыптасуы, одан әргі даму, көріну қалыптары туралы мынадай деп дөп басып, нақтылы дәйектеу қиын. Себебі, суфийлер, өздерінің сопылықағымның қандай мектебіне жататындығы туралы мақтан тұтып, бөсіп, есіп отыруды ұнатпайды. Олар өздерін көпшілік ортасында өте әдепті, тұйық ұстайды.
Ал, өз қатарларына жаңадан қосылғандарды өздері сияқты екінші біреулерге таныстырғанда достарымыз немесе біздес тақлеттестер деп қысқа қайырып, таныстырады да қояды. Өздері болса бірін-бірі көз жазбай таниды. Өйткені суфийлерге өздеріне ғана ортақ әрі мәлім танымалық қасиеттер, оларды көпшілік арасынан айрықша бөліп, көрсетіп ерекшелеп тұратын жүріс-тұрыс стилі, өзгеше бір ойлау қабілеті тән. Жұртшылықтың басым көпшілігі ұстанатын дәстүрлі тәртіптілік ережелеріне қарағанда суфийлердің ұстанатын өмірлік ұстанымдары да өзгеше, кісілік қадір-қасиеттерге толы. Олардың барлығына тән қасиеттер біріншіден, бұл дүниенің барлық қызығына немқұрайлық көзқарас, сән-салтанатты өмір мен дәмді асқа әуезсіздік, байлыққа, шен-шекпенге, атаққұмарлыққа қызықпаушылық, өздеріне жоғарыдан менменси қарайтын билік басындағылардың қаһарынан бұқпантайлап, олардың алдында тізе бүкпеушілік. Көзсіз мойын ұсынушылықтан, елпілдеушіліктен өздерін жоғары ұстаушылық. Ескілікті, қала берді, қатып қалған, ортодоксолдық діни дәстүрлерді, догматтарды және ырым-жораларды, қатаң ұстанушылықтан алыс тұру [9, 44-47].
Өмір-бақи риязатта болу, яғни аз жеу, аз ұйықтау, аз сөйлеу, жалғыз кешті өмір сүру. Әрдайым терең ойлау, пікір таластыруға дайын болу. Нәпсіні тиып ұстау үшін өзін қиын да ауыр істерге итермелеу, азап шегу, шілдехана орындау, жолға шығу, қылуетке түсу. Олардың пікірлерінше, риязатта болу арқылы адам нәпсінің құлдығынан құтылып өзін-өзі тәртіпке салады. Ең ұлы жихад (соғыс) нәпсіге қарсы күрес. Бұл күрестің мақсаты пендені шариғат жолына түсіру. Бұл күрес шариғаттың заңдарын орындап, жүректі таза ұстауға, өзін-өзі тәрбиелеуге, рухты кемелдендіруге, сөйтіп, өзін-өзі жан-жақты жетіліп, үйлесімін тапқан адамға (кемел адамға) айналдыруға бағытталған. Өзінің емес өзгенің қамын күйіттеуге, қоғамның дерттен айығуын ойлауға, қоғам үшін, басқалар үшін жанпидалық жасауға арналған.
Сондықтан, суфийлер үшін ішкі сезім дүниесін таза ұстау оны Тәңірден басқалардан қорғыштау басты талап, негізгі мақсат. Олар үшін образдық-сезімдік тұрғыдан әлемді тану, он сегіз мың ғаламның бірі - ғайып әлеміне сезім дүниесінде болса да ену, адам болмысы мен жанына үңілу, тіршілік-тұрмыс мәнін бағымдау, көңіл-күй құбылыстары және қиял ырқымен жүзеге асса да Алла дидарын, бейнесін көру сезімдік танымның шырқау шыңы. Сезім дүниесі бай, рухы мығым кемел адамның қалбі (көңілі) - Алланың тұрақты отыратын үйі. Жер мен көкке симайтын болмыс - Алла - мумин құлының қалбіне, жүрегіне сиып кеткендіктен ең негізгі ғарыш, мың сан әлімнің ең үлкені, ірісі, хақтың тұрағы - кемел адамның көңілі, жүрегі. Себебі, адам сырт көзге қарағанда тым кішкентай көрінгенмен ең ірі әлем, ғарыш. Осы тұрғыдан алып қарастырғанда суфийлер үшін көңіл (көңіл - парсы тілінен қазақшалағанда діл, ождан деген мағыналарды білдіреді) әлемі ақыл әлемінен жоғары тұрған хал-ақуал, шабыт қайнары, Алланың аян беру, көріну айнасы. Суфийлердің түсіндіруінше, алим (ғалым) ілім-білімге оқу, ақыл арқылы жетсе, ал ариф (білуші, танушыға деген мағыналарда қолданылады) ақиқат шындыққа хәл, тәжірибе, сезіну арқылы жетеді. Суфийлер тарапынан негізделіп, аксиомалық тұғырлық постулатқа айналған осы тұжырым орта ғасырлық Европалық философиялық ой сананың дамуында шешуші роль атқарды. Айталық, Испания арабтарға бағынышты болып тұрған уақытта Кордовалық араб Ибн Масарра (Х ғасыр) ашып кеткен суфийлік мектептен жас кезінде дәріс тыңдаған ортағасырлық ағылшын ойшылы Роджер Бэкон (1174-92 ж.) негіздеп беріп кеткен сезім білімнің бірден-бір көзі дейтін, барлық білім тәжірибеге сүйенеді және тәжірибе арқылы алынады деп есептейтін ағым өз бастауын сопылық философиясындағы жоғарыда біз өз тарапымыздан шама-шарқымыз жеткенше негіздеп басқан уахдаты шуһуд теориясынан алад [10, 80]. Сопылық тұрақтардағы басты тұлға - шейх. Шейх, сопылықта нәпсіден арылған, хақта бақи болған әулие - хақтың досы. Тәліптерге жол көрсетуші, оларды тәрбиелеуші инсани камил, муршид. Шейх өзі кемел адам, сондықтан оның басқаларды кемелдікке баулуға құқы бар. Шейх сопылық дүниетанымды, жолды айналасындағыларға үйрететін, әркімнің оның халінен, өзінен және сөзінен өнеге алатын, білімімен нұр шашып, ісімен үлгі-өнеге болатын, муридтерін толық адам дәрежесіне жеткізуге көмектесетін - нағыз зиялы, кемел адам. Шейхтің ұстаздық кемелділігін оның өсіріп тәрбиелеген муридінің сапасына қарап анықтауға болады. Шейх муридтің тілі мен рухын қалыптастырушы, қоғамға толыққанды рухани, иманды адам жетілдіруші. Мурид өз еркін шейхқа тапсыру арқылы Алла құшағында фана халіне ұласа алады. Шейх - бұл құтб ул-ақтаб дәрежесіндегі, яғни әулиелердің әулиесі дәрежесіндегі тұлға. Құтб-ул ақтаб - ең үлкен құтб немесе құтбтардың кұтұбы, халыққа жол сілтейтін әулие. Құтб-ул ақтаб әулиелердің әулиесі дәрежесі жағынан Хз. Пайғамбардың пайғамбарлығының мазмұндық мақамына сай келеді. Бұл мақам тек пайғамбарлардың жолын қуушыларға, кәміл ізбасарларына ғана бұйырылады. Сонымен қатар Түркі әулеттерінен шыққан шейхтерге Султан-ул Улема - білімділердің сұлтаны атағы беріледі. Мысалы Жалал әд-Дин Румидің туған әкесі, өте ірі дін білгірі, ғалым Мұхаммед Бахаеддин Велед Султан-ул Улема - Білімділердің сұлтаны есімін иеленген. Қожа Ахмет Иасауиді муридтері көбінесе Сұлтан Ахмет (Әзірет Сұлтан) деп дәріптеген. Өйткені, олар әулиелердің әулиесі - көңіл әлемінің сұлтандары - шынайы білімдар тұлғалар бола білген. Сонымен бірге шейхтер - муршид, тура жолды көрсетуші әулие, пір деген мағыналарда да дәріптелген. Муршид саты сияқты. Басқалар сол сатымен жоғарылайды. Муршид шырақ сияқты. Айналасындағыларға сәуле, нұр шашады. Муршид Аллаға қарап көтерілу үшін жоғары қарата қойылған саты сияқты. Бұл саты арқылы халық Алламен, Алла халықпен қауышады. Қысқа қайырғанда, Муршид тариқат көсемі, кемел адам. Сопылық тұрақтардағы екінші тұлға - мурид. Мурид сопылықта тариқатқа кіріп, шейхке қол берген дәруіш. Ол бүкіл өмірін бір Аллаға құлшылық етуге арнауға бел байлаған (тасаууф), өзін толық құдайдың еркіне берген тәуаккул, ерікті түрде жоқшылыққа бой алдырған факр, өздерінің бұл өмірдегі сыбағаларына мейлінше қанағат еткен рида, азап пен мұқтаждыққа асқан көнбістік пен төзімділік танытқан сабр, бекітілген міндетті құлшылық ету рәсімдеріне қосымша басқалайда ғибадаттарды орындауға (мысалы, зікір, нәпіл намаз, нәпіл ораза, қылуетке түсу, рухани жалғыздыққа бару, т.т.) дайын жан. Муридтің діни ілімдерді меңгеруі мен рухани және құдайлық ақиқттарды татып, ішкі жан дүниесімен өзінің кім екендігін түсініп, Алланың құзырында абсолюттік, адамдық дәрежеге көз жеткізуі ахл-ил мағрифат деп аталады. Ахл-ил-мағрифат мурид суфийлердің эмпирикалық таным, яғни сезім мүшелері арқылы Алланы танып, оның 99 көркем есімдерінің әрқайсысының мәнін өз рухында көрсете білуі, оның ұлылығын, өзінің шарасыз және бұл дүниеде өткінші өмір сүретін болмыс екендігін саналы түрде ұғынуы, Алламен үйлесімділік тауып, онымен қауышуы, Алла туралы барлық білімге ішкі (көңіл) тәжірибе арқылы қол жеткізуі немесе ешбір құралдардың көмегінсіз ішкі хал-ақуалымен Алланы танып, білуі. Ақиқат Хақты танып білудің бұл жолын меңгергендерді ариф-әулие, күтб, Хақты танушы дейді. Себебі, алим (ғалым) ілімге зерттеу, оқу арқылы қол жеткізсе, ал ариф болса, ілімге хал, ішкі тәжірибе арқылы қол жеткізеді. Осыны терең түсіне, ішкі жан дүниесімен сезіне білген, сопылықтың белгілі бір жолын негіздеуші суфий Әбу-л-Қасым әл-Кушайри салиқ (жолшы) алдымен Хақты, оның сипатын, есімдері мен істерін таниды, кейіннен құлшылық және риязат жасау, нәпсісін арылту арқылы Хаққа жақын болады. Сонда ғана Хақ оған өзін танытады осы танымға, білімге ие болғандарды ахл-ил-мағрифат дейді - деген болатын[11, 36-42].Сондықтан да сопылық қөзқарас мистикалық ілім болып көрінеді сопылық ілім ол діндердің негізі болып табылады.Жұртшылықтың басым көпшілігі ұстанатын дәстүрлі тәртіптілік ережелеріне қарағанда суфийлердің өмірлік ұстанымдары да өзгеше, адамдарға қарағанда қадір-қасиеттерге толы екенін байқаймыз.Негізінен сопылық немесе тасаууфтағы соплық мінезде немесе сопыға тән қасиетке келетін болсақ оны бірнеше топқа бөліп қарауға болады. Соплықты зертеген ғалымдар сопыға сай кісілік рухани жағдайын беске бөліп көрсеткен және соған тоқтала кетсек.Мурид ахл-ил-мағрифатты екі негізде меңгере алады. Оның біріншісі жазба - өзіне тарту, қызықтыру мағынасында - арқылы муридтің бірте-бірте білім тұрғысынан толысып, рухын кемелдетуі, жоғары қарай рухани тұрғыдан өрлеуі арқылы бұл дүниеге тән адамшыл қасиеттерден ұзақтап құдайлық ерекшеліктерді өзіне алуы арқылы вахдат (уахдат) тажаллиды (көріністерін) мушахада етуі (көруі). Яғни көңіліндегі кір мен қасаңды риязатпен арылту арқылы көңіл тазарғанда қалб көзі (жүрек саңлауы) ашылып ол Хақпен дидарласып, қауышады. Дәруіштерді діни ілімдерді меңгеруге, бір Аллаға құлшылық етуге тартудың екінші жолы сулуқ деп аталады. Сұлуық дегеніміз, сопылықта, бұл дәруіштің сопылықтың белгілі бір тариқаттық мектебін құрушы жол басшысына, яғни шейхіне қол беріп рухани кемеңілікке ұмтылысқа итермелейтін ішкі дайындығы, дін жолына түсуге белін бууы. Бұл жолдың шейхтің дәруішті үгіттеп дін жолына тартуына қарағандағы өзіндік бір өзгешелігі, талапкердің діни ілімдерді оқу-ағарту жолымен, яғни белгілі бір білім деңгейін игеру арқылы меңгеруге ұмтылысында жатыр. Діни ілімдерді меңгеру жолы өте ауыр жол. Бұл жол дәруіштен көп тер төгуді, ауыр рухани ізденістерді, шығармашылық шабытты, ой-сана самғауын ішкі сезім халі мен қиял әлемінің кеңдігін талап етеді. Көңіл түпкірінде орын тепкен кір мен қасаңды риязатпен арылтып, ғибадатпен әсерлендіріп, көңілді тазартып, жүрек көзін ашып отыру үшін үнемі шариғат шарттарын түгел орындап, қатаң сақтауы, тарихатты, яғни пір ұстаздың уағыздарын қабылдап, ақиқатқа жету үшін азап шегуі, михнат тартуы, өмір қызығынан бас тартуы, мағрифат етіп, құдайды ақылмен емес, жүрекпен, сезіммен тануға ұмтылысты, хақиқатқа жетіп Хақпен дидарласу, яғни ақырғы мұратқа жету үшін, абсолют ақыл-парасатты меңгеру үшін діни ғибадаттарда көрсетілген ресми рәсімдерге қосымша бірнеше психологиялық жаттығуларды үнемі жасап отыруы (мысалы, зікір салу, рухани жалғыздыққа бару, қылуетке түсу) қажет. Бұларсыз қалаушының әр түрлі қобылжу, үрейлену халінен арылып, мұсылмандық жолға түсуі, иман келтіріп тек бір Аллаға ғана сүйінуі, рухани тазару мен жаратушы Хақті тану жолындағы іс-қимылы, әрекеті нәтижесіз болады. [12, 82]. Біріншіден, барлық сопыларға тән бұл дүниенің барлық қызығына немқұрайлық көзқарас, сән-салтанатты өмір мен дәмді асқа әуезсіздік, байлыққа, шен-шекпенге, атаққұмарлыққа қызықпаушылық, өздеріне жоғарыдан менменси қарайтын билік басындағылардың қаһарынан бұқпантайлап, олардың алдында тізе бүкпеушілік. Көзсіз мойын ұсынушылықтан, елпілдеушіліктен өздерін жоғары ұстаушылық. Ескілікті, қала берді, қатып қалған, ортодоксолдық діни дәстүрлерді, догматтарды және ырым-жораларды, қатаң ұстанушылықтан алыс тұру. Өмір-бақи риязатта болу, яғни аз жеу, аз ұйықтау, аз сөйлеу, жалғыз кешті өмір сүру. Әрдайым терең ойлау, пікір таластыруға дайын болу. Нәпсіні тиып ұстау үшін өзін қиын да ауыр істерге итермелеу, азап шегу, шілдехана орындау, жолға шығу, қылуетке түсу. Олардың пікірлерінше, риязатта болу арқылы адам нәпсінің құлдығынан құтылып өзін-өзі тәртіпке салады. Ең ұлы жихад (соғыс) нәпсіге қарсы күрес. Бұл күрестің мақсаты пендені шариғат жолына түсіру. Бұл күрес шариғаттың заңдарын орындап, жүректі таза ұстауға, өзін-өзі тәрбиелеуге, рухты кемелдендіруге, сөйтіп, өзін-өзі жан-жақты жетіліп, үйлесімін тапқан адамға (кемел адамға) айналдыруға бағытталған. Өзінің емес өзгенің қамын күйіттеуге, қоғамның дерттен айығуын ойлауға, қоғам үшін, басқалар үшін жанпидалық жасауға арналған. Екіншіден, шынайы сопылық таза жолдармен Алламен мәңгілік ұласуды, қауышуды талап етеді. Ғибадат үстінде белгілі бір шарықтау шегіне, албұртқан сезім мен экстаздық халге жеткен сәтте, адамның көңіл-күйі ашылып, оған Алланың дидары көрінеді. Одан, яғни Алладан құйылған нұрдан, шапағаттан адам өзін-өзі бақылаудан, тежеуден айырып, шабыттанады, тасиды. Өзін-өзі жоғалтып алады. Рахат бір сезімге бөлінеді. Осы сәтте ол Алламен қауышады, өзін Алла кейіпінде сезінеді. Бұл сәт жүректің кіршіксіз тазаланып бұл дүниенің, күйбең тіршіліктің азабынан арлып, өзінен басқа жан сезіне алмайтын рахат әлеміне сүңгу сәті. Құлшылық ету үстінде Алланың еркіне берілу, Аллаға ұмтылу, Хақпен қауышып, табысу халі. Алла аян берген сәтте шабыт оты алаулап жанып, тасуы, дел-сал күйге түсуі. Рахат бастауы. Алламен жүздесу сәті, яғни намаз кезінде (ғибадат кезінде) рухани және мағынауи мираждан үлес алған сәт сәждеге бас қойған сәтте болады[13, 123]. Үшіншіден, суфийлер жан тазалығына ішкі рухани дүниесінің жан-жақты жетілуіне, ішкі жан дүниесінің белгілі бір гармониялық үйлесімділікке жетуіне, жақсыға, жаңаға, ұмтылысына назар аударады. Олар үшін сезім дүниесі басқаларға қатынасын, Аллаға сүйіспеншілігін білдіретін көңіл-күй айнасы, бейнелеудің айрықша формасы. Көңіл айнасы сопылықта танымның қайнар бастауы, шабыт тудыратын эмоционалдық күй ләззаты, Алланың аян беру сәті. Суфийлер үшін көңіл - бұл айна, құдайлық есім, сипаттардың ең ашық кемел дәрежеде көрініс табатын жері. Көңіл көзі немесе әлемі - адамның ғайыптық құдайлық әлімге тән көріністерді сезіну қабілеті. Көңіл әлемі ашылса құдайлық сырды ұғынуға болады, кемелдікке жетуге жол ашылады. Сопылықта, көңілде Тәңірден басқа нәрсе болмауы керек. Көңіл дүниесі - бұл адам бойындағы Тәңірдің үйі. Сондықтан, суфийлер үшін ішкі сезім дүниесін таза ұстау оны Тәңірден басқалардан қорғыштау басты талап, негізгі мақсат. Олар үшін образдық-сезімдік тұрғыдан әлемді тану, он сегіз мың ғаламның бірі - ғайып әлеміне сезім дүниесінде болса да ену, адам болмысы мен жанына үңілу, тіршілік-тұрмыс мәнін бағымдау, көңіл-күй құбылыстары және қиял ырқымен жүзеге асса да Алла дидарын, бейнесін көру сезімдік танымның шырқау шыңы. Сезім дүниесі бай, рухы мығым кемел адамның қалбі (көңілі) - Алланың тұрақты отыратын үйі. Жер мен көкке симайтын болмыс - Алла - мумин құлының қалбіне, жүрегіне сиып кеткендіктен ең негізгі ғарыш, мың сан әлімнің ең үлкені, ірісі, хақтың тұрағы - кемел адамның көңілі, жүрегі. Себебі, адам сырт көзге қарағанда тым кішкентай көрінгенмен ең ірі әлем, ғарыш. Осы тұрғыдан алып қарастырғанда суфийлер үшін көңіл (көңіл - парсы тілінен қазақшалағанда діл, ождан деген мағыналарды білдіреді) әлемі ақыл әлемінен жоғары тұрған хал-ақуал, шабыт қайнары, Алланың аян беру, көріну айнасы. Суфийлердің түсіндіруінше, алим (ғалым) ілім-білімге оқу, ақыл арқылы жетсе, ал ариф (білуші, танушыға деген мағыналарда қолданылады) ақиқат шындыққа хәл, тәжірибе, сезіну арқылы жетеді [13, 122]. Төртіншіден, суфийлерді көпшіліктен өзгешелеп тұратын тағы бір қасиет бар. Ол олардың бойындағы Аллаға, Хз. Мұхаммед пайғамбарға деген айрықша бір сүйіспеншілік, оларды үнемі мадақтап отыру, аса жоғары құрмет тұтушылық. Сырт көзге онша біліне бермейтін олардың бойындағы бұл қасиет олардың өздері ғана жүректерімен сезініп, ұғынып түсіне алатын ғашықтықмақымының мазмұнынан көрінеді. Ғашық (ашқ) - іңкәрлік сезімі, шынайы сүйіспеншілік деген мағыналарда қолданылады. Суфийлердің ұғым-түсінігінше ашқ болмыстың және жаратылыстың негізгі себебі. Оның өзегінде пенденің өзін жаратушы Хақты көрсем, танысып білсем, онымен дидарлассам деген құштарлық сезімі жатыр. Өйткені, құштарлық сезімі адамның бойын билейтін күшті, терең сезім, сағыныш сезімі. Көңілдің сүйіктісімен кездесуге деген құштарлығы, сағынышы. Көңілдің ең сүйіктісі - Алламен қауышу сағынышы. Көңілдің сүйіктісінің аты аталғанда алып ұшып соғуы. Құштарлық шамның пілтесіне, ғашықтықта оттағы майға ұқсайды. Ашқтың, суфийлердің түсіндіруінше, екі түрі бар. 1. Шынайы (хақиқи) ашқ; 2. Құдайлық ашқ. Құдайлық ашқтың да екі түрі бар: а) Алланың өзі жаратқан пендесін сүюі; б) пенденің Алланы сүюі.
Бесіншіден, суфийлердің құлшылық ету үрдістерінде зікір, яғни бір Аллаға жалбарынып, оны медет тұтуда мұқият ойластырылып ресмиленген белгілі бір ритуалдық діни жоралар мен жаттығуларды орындау айрықша орын алады. Зікір суфийлердің құлшылық ету үстінде көңіл айнасы ашылып бұл жалғанның барлық азабын да, жаратылысын да, тіптен оның барлығын да ұмытып, жоғары экстаздық көңіл-күй қалпына ұйып, өзін-өзі жоғалтқан сәтте көз алдына Алланың дидарын келтіру, жан-тәнімен онымен табысып, қауышу, үйлесімділік тауып ұласып кету халіне жету тәсілі, жолы. Сондықтан да болар суфийлер зікір салуға айрықша мән беріп, оны Аллаға құлшылық етудің бірегей тәсілдерінің бірі ретінде қолданады. Өйткені, суфийлердің түсінігінше мұсылман дінін қабылдап, иманға бас қойған әрбір мүмін Ислам дінінің бес қазығының сындарлысы және тірегі Намаз екендігін жақсы біледі. Себебі, намаз оқыған адам Алланы үнемі есіне алып жүреді, жамандықтан, жаман іс-әрекеттен тыйылады, өзін пәк, таза ұстайды. Намаз адамның сыртқы дене мүшелері мен ішкі ой ниетін тазартады және оның бойына тек жақсы қасиеттерді қалыптастырады.
Намаз Алла тағалаға ғибадат, мұсылманның миғраты, яғни Алламен тілдесетін жері. Ал, зікір болса осы намаз оқу үстінде салауатты мұсылмандық жолды ұстанушыларды Алламен жақындастыратын әрі тәубеге келтіретін жол бастауы болып саналады.Осылайша сопылық ол әрбір адам ол жолмен жүре бермейітіні түсінеміз.Тасаууфты толыққанды түсіну үшін сопылар басынан кешіреті хал немесе экстаз десекте болады бұл халді бастан кешірмей адам соплықты толық түсінбейді.Соплық немесе Тасаууф жоғарыда айтып кеткендей діни негізі болып саналады ал сопылық ілімі бұл бұрыннан келе жатқан жол екенін айтып көткен болатын едік. Сонда бізде сұрақ туындайды басқа дінде соплық бар ма? Деген ой келеді немесе қазірде басқа діндерде көрнісі қалай.Әрине барлық дінің негеізін ұстаушы негізгі мистиқалық ілім болады Мысалы: Будизм дініде елден бөлек тұрып, мына фәни жалған дүниеден баз кешіп жүрген монахтар, немесе Христиан діндегі болініп тұратын стараверлер немесе монастырдағы өзіе құдайға арнаған адамдарды мысал ретінде келтіруге болады.Қазір қысқаша будизм діннің негізгі түсінігі бір қарап өтейік. Пифагордың шығармасы болған Хикмети-ишрақ, философилық ойлары мен Ислами ғылымдар арасында Тасаууф сияқты. Ислам сопылығының хикмети-ишраққа ұқсатығы, кәләм ғылымының хикмети-иләхияға ұқсауы сияқты[18, 22]. Веда үнділердің ең ежелгі қасиетті кітабы болып саналады. Ведаларда... Антика заманында Арилер құнарлы Ганга өзеніне қоныстанған соң, шексіз әрі есепсіз құдайларынан арылу үшін, уахдәтул-уужуд (Pantheisme) концепциясының негізін салған. Сонымен қатар екінші дәрежедегі құдайларының үстінде ләм йәзәл және лә йузәл, жақсыз, затсыз бір тәңірдің барлығына сенді. Санскрит тіліндегі аты - Брахма. Сол Брахманы түсіну үшін үнді аскеттері санскрит тіліндегі Риши (Rishis) - самет, керексіз және муттарид мистикалық толғаныспен уақытын өткізетін. Буддизм дінінде де дүниелік өмір адам үшін зындан сияқты және одан құтылу үшін жылдар бойы сынақ өмірден өту қажеттігін айтады.Бұл сынақтан соң Тасаууфтағы фәнә филлах мәртебесі секілді, нирвана деп аталатын мәртебеге ие болады. Үнді діндерінің барлығында осы мағынауи қабілет басты қызмет атқарады. Осы арада реті келіп тұрғанда айта кету керек, ХVІІІ-ХІХ ғасырларда өмір сүрген Ресей тектілері үшін француз тілін жетік меңгеріп, өзара сол тілде сөйлесіп, сұхбаттасу қаншалықты мақтаныш болса, ортағасырлық Европа халықтарының жақсылары мен жайсаңдары үшін де араб тілін жетік біліп, сол тілде жарияланған ақыл-ой кеніштерінің озық үлгілерінен сусындап парасаттылыққа ұмтылу соншалықты жоғары мәдениеттілікті білдіретін. Жалпы мұсылмандық Шығыс халықтары ойшылдарының математика, жаратылыстану, медицина және т.б. нақты ғылым салалары бойынша жарияланған еңбектерінің орта ғасырларда Батыс Европада ғылым мен білімнің дамуына тигізген аса зор ықпалын айтпағанның өзінде, діни-философиялық ілімінің Батыстық философиялық ой-сананың қалыптасуына, еркін ойдың дамуына тигізген ұшан-теңіз пайдасын оның көрнекті өкілдерінің еңбектерінің бәрінен де айқын сезінуге болады. Зікірде, зікір салушы, зікір етілгеннен басқа барлық нәрсені ұмытып, тек Алланы еске түсіріп, өзін-өзі жоғалтқаны сонша, зікір салып жатқанын білмей де қалады. Сондықтан зікір, өзін жоғалту, ғайып әлеміне ену, соның ішінде хақпен табысу халін суреттейді. Зікір көбіне көп топтасып, немесе жеке орындалады. Сонамен қатар зікір дауыстап, айналасындағылар ести алатын дәрежеде салынады. Зікір салудың мұндай түрі - жаһри зікірі делінеді. Сонымен бірге дауысты зікір салатын тариқаттарға жаһри тариқаты деген атау беріледі. Мысалы, Иасауи тариқаты - осы жаһри санатына жатқызылады. Зікірдің келесі түрі - һафи зікірі. Зікірдің бұл түрі зікір салушының өзі ғана еститіндей халде, іштей үнсіз салынады. Накшбанди тариқатының зікірі - һафи (үнсіз) болған. Сондықтан оларға һафи тариқаты атауы берілген [14, 67]. Суфийлер білімін одан әрі жетілдіретін, өздері сияқты басқа суфийлермен әңгіме-дүкен құру, пікір таластыру үшін жиналатын сұхбаттасу орындары, мекен-жайлар сопылық тұрақтар деп аталады. Сопылық тұрақтар көбіне көп дініне берік, иманы қуатты, сопылықтың белгілі бір жолын негіздеуші, белгілі бір аймақтың (сұлтанаттың)қоғамдық-саяси өмірінде ықпалы өктем, даңқы сол маңдағы күллі мұсылман қауымына мәшһүр белгілі бір шейх басқаратын мекен-жайда орналасады. Суфийлердің мұндай тұрақтары ішінде бір-біріне жапсарластыра салынған бірнеше ғимараттары бар күрделі құрылыс комплекстерінен тұрған. Оның ішіндегі күмбезі биік ең әсем ғимарат әдетте сопылықтың осы тұраққа тән жолын негіздеуші әулиелердің әулиесіне (құтб - ул ақтабтың) немесе Султан-ул Улемаға (Білімділердің сұлтанына. Бұл атақ көбінесе Түркі әулетінен шыққан әулиелерге берілген) салынған кесене болған. Арнайы салынған мұндай кесенелердің қабырғаларына шығыс елдерінің көрікті ұлттық өрнектері оюланған, әртүрлі өсиет-өнеге, ғибрат сөздер, Алланың, Мұхаммед пайғамбардың аттары ұран ретінде, маңдайшаларына кесенені қалаған шеберлердің аты-жөндері, іргесі қаланған жылы, салғызған адамның аты-жөні жазылған. (Мысалы, Түркістан қаласындағы ХІV ғасырдың соңына таман тұрғызылған Қожа Ахмет Иасауидің кесенесі). Одан әрі мешіт, осы сопылық тұрақтың қазіргі имамы - шейхтің отбасы орналасқан үй, баспахана, тағы да басқалай бірнеше үйлер (құран оқу үйі, шәкірттерді оқыту бөлмелері, құжыра, кархана, дәрісхана, кітапхана, кедей-кепшіктер түнейтін бөлмелер, жетімхана, емхана, халимкона, құдықхана, т.б.) орналасқан. Халимконада кедей-кепшіктерге, дәруіштерге тегін үлестірілетін тағам - халим әзірленіп, таратылған. Сонымен қатар мұндай тұрақтардың жанында қайтыс болғандарды жерлейтін зиярат орны болған. Кейбір өте беделді суфийлер бауырластықтары белгілі бір аймақтың әртүрлі бөліктерінде 100-ден астам тұрақтарда шашырай орналасқан. Бертін келе сопылық тұрақтар ірі орта және жоғары мұсылмандық мектептер мен медреселерге, діни оқу орындарына айналды. Мұндай оқу орындарында діни білімдерді оқытумен қатар, мұсылмандық ағарту саласының аса дәуірлеген замандарында өнер-білім, архитектура, астрономия, кітап жазу, кітапхана ісі, география, т.б. салаларынан да дәріс берілді. Ал, жоғары оқу орындарына айналған тұрақтарда, мысалы Бұхара қаласындағы Көкелташ медресесі (мұнда 160 құжыра мен дәрісхана бар) сияқты жоғары оқу орындарында арабшалық (лексика, этимология, синтаксис, риторика, тарих, құранды оқу-игеру әдісі, ғұламалар бахасы) діни үйрену, заңнама (құранды, оның аят, хадисін талдау, фикх іс жүзінде мүлік бөлу тәртібі, заң негіздері), фәлсафа, логика, математика, география, астрономия, медицина, табиғаттану негіздері, ой талдау философиясы оқытылды. Өз уақыттарында - Бируни, Ибн Сина, әл-Фараби, Омар Хаям, Науаи, Қашқари, Хорезми, Ұлықбек, т.б. ғалымдар негізгі білімді осындай оқу орындарынан алған [15, 43].
1.2. Тасаууфтың қайнар көздері: Құран мен Сүннет
Әрбір мәдениет немесе өркениеттің қайнары ретінде, өзінің қасиетті кітабына негізделеді. Батыс мәдениетінде Китаби-Муқаддәс болғандығы секілді, Ислам мәдениетінің басында Құран Кәрім тұрады. Ислам ойлау, мәдениет және өркениетінің бөлігінің бірі болған сопылық ойлаудың да, қайнары Құран Кәрім болып саналады. Бұл ойлау, тарихи қажеттіліктен бұрын, мәдени байланыстан мүмкін жағдай. Алайда, әр сопы үшін маңыздысы Құран Кәрім және ондағы мағыналар.
Сопылық ойлау қасиетті кітап Құран Кәрімді тек хабар беруші мәтін ретінде қарамайды. Әрине, илахи кітапқа немқұрайлы немесе мойындамай қарамайды, алайда Құранды Алланың сипаттарының бірі болған Кәлам сипатынан деп түсінетіндіктен, оның шегі мен қыры жоқ деп есептейді. [15,32]Сондай-ақ, саған әр нәрсені ашықтайтын және мұсылмандар үшін тура жол, игілік һәм қуаныш түрінде Құранды түсірдік(Нахл,1689) аяты мен ұқсас аяттарда (Ясин,3612; әл-Әнғам,638) әрнәрсе сөзін сопылар жорамал жасайды. Олардың пікірінше ғалым, терең ойлаушылар үшін Құранның әр әрпінің түбірінде жасырын бір мағына бар [15,33]. Мысалы, Бисмилла тіркесіндегі -мен-пен мағынасындағы би әрпін сопылар былай тәпсірлейді: Рухтар, тәндер, әрекеттер, өзінің затымен емес, Алламен бірге. [15,34] Қасиетті мәтіндегі мағыналарды осы секілді хитаби-илахидің шексіз түсінігінде тәпсірлейді.
Бұл бағыттан қарағанымызда, Құран - әр сопы үшін мәртебе, илхамның қазынасы, саф ілімнің бұлақ көзі мен асыл қайнары. Құран кемел қайнарларының түп негізі, жүрегі, өзі немесе рухы. (İbnul-Arabi,1999:VI;61,Chodkiewicz ,2003:120-122)
Сұхбаттарымда және еңбектерімде сөйлеген әр әрекет, Құран әзіреті мен терең мағыналарынан келген қазыналардан туған.(İbnul-Arabi,1999:VI;61)
Сопылар, Құранды ілімдердің қайнары болған ерекшеліктерін себептерімен қатар түсіндіреді. Абдуллах бин Мәсудтың жеткізген мына риуаяты сопылық еңбектерде әртүрлі түсіндіріледі: Әркім ғылымды мұрат етсе, Құранды зерттесін, себебі Құранда алдыңғылар мен кейінгілердің ілімі бар.(Muhasibi,1982:292,303,306,Se rrac,1914:72)
Құран Кәрімде мұсылман кісінің моральдық құндылықтарға ие болуын тақуа сөзімен атайды. Пайғамбар мен сахабалар да тақуа сөзін осы түсінікте түсінді.
Құранда Шынында Алланың қасында ең ардақтыларың тақуаларың(Хужурат,4913) делінген. Пайғамбардан да, тақуа ұғымының адамның бүкіл ахлақтық қырларына ие болуы деп түсіндіруіне маңыз берген риуаяттар жеткен. Әбу Саид Худриден жеткен риуаятқа қарағанда, бір адам Пайғамбарға келіп, ақыл сұрайды. Хз.Пайғамбар оған тақуа бол, себебі тақуа әр жақсылықтың негізінің жиынтығы деген (Суюти,VI,99-Хужурат,4913-тің тәпсірі).
Тақуа кісілерді сопылықта муттақи деп аталады, бірақ белгілі бір топ пен адамдарға қаратылып айтылмайды. Сахабалардан кейінгі ұрпақты табиин, одан кейінгілерді әтбаут-табиин деп аталады. Олардан кейінгі замандарда діндарларға захид аты берілді. Бұл туралы Кушәйри (ө.4651071) былай дейді: Мұсылмандардың ең қайырымдылары Пайғамбардың қайтыс болғаннан кейінгі заманда: Пайғамбардың көзін көрген сахабалар. Пайғамбармен сұхбаттасқан кісілерге сахаба аты берілді. Сахабалардан кейін өмір сүрген, олармен сұхбат құрған кісілерге табиун аты беріледі. Табиундардан соң келгендерге, әтбаут-табиун деп аталды. Бұлардан соң халық арасында алауыздықтар туындап, түрлі көзқарастағы адамдар шықты. Осындай жағдайлардан кейін діннің үкімдерін берік ұстанатын кісілерге зуххад немесе уббад (захидтер немесе абидтер) аты берілді..
Құран Кәрім мен Хадистерде мұсылмандардың дүниеге қызықпауын, жан қалауларынан алыс болуын баяндайтын өрнектертер бар. Мысалы, Али Имран,392, Ниса,47, Хадид,5729, Мунафиқун,639, Муззәммил,7318 аяттарындағы өрнектер мен Ибн Мажә,Зухд,1,3,9; Тирмизи,Зухд,15; Муслим, Жәннәт,55; Бухари,Рикак,15 хадистері.
Пайғамбардың қайтыс болуынан соң Осман бин Аффан халифалығында саяси араздықтар пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz