Қазақстандағы музыкалық тәрбие

1. Құрманғазы шығармашылқытарының ықпалы мен маңызы
2. Дәулеткерей шығармашылқытарының ықпалы мен маңызы
3. Тәттімбет шығармашылқытарының ықпалы мен маңызы

Қазақстан музыкалық өнердің дамуына Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет және т.б. ұлы композиторлардың шығармашылығының мазмұны мен маңызы өте зор.
Қазақ қоғамының тапқа жіктелуі күшейген кезде еңбекші халықтың арман – мүддесін, ілгері ұмтылысын бейнелеген музыкалық өнері демократиялық мазмұнымен толыға түсті. Бұл – атақ-даңқы байтақ далаға тараған халық музыканттарының орындаушылық шебері шарықтауға шегіне жеткен және аса үздік, дарынды профессионал әнші – компазиторлар мен күйші компазиторлар өмір сүрген олардың творчествосын дәуірлеген кез еді. Өздерінің үздік дарын – талантымен өз заманының қайшылықтарын дөп түсінген. Тыңдаушылардың әлеуметтік жіне эстетикалық талпталғанымен нәзік сезінген халық компазиторлары көркемдік мәнері бай, әр қайсысы өзіндік дербес стильді шығармалар тудырды. Бұл шығармалар жаңа соңғы қағамда өмір сүрген қазақ халқының советтік музыкалық мәдениетін қалыптастырған класикалық халық музықасының негізі болды.
Аспаптық музыка Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Ықылас Дүкенұлы, Сарыммалай, Дайрабай, Байсерке Қылышұлы, Қазанғап Тілепбергенұлы, Есбай т.б. халық компазиторларының творчествосы мен орындаушылық өнерінде ең жоғары сатыға көтерілді.

1. Мерғалиев Т. Домбыра сазы. А.1982, 312 – 313 –беттер.
2. Жұбанов А. Құрманғазы. А., 1978, 104-бет.
3. Затаевич А.В. 500 казахских песен и кюев. А., 1931.
4. Жұбанов А. Құрманғазы. А., 1978, 90-бет.
5. Кенжалиев И., Дәрібаев Х қос ішек. Алматы. 1990.
6. Жұбанов А. Ән-күй сапары. Алматы, 1976, 64-бет.
7. . Құрманғазы «Сарыарқа» Алматы, 1994 жыл.
8. Ахмет Жұбанов «Ән-күй сапары» Алматы, 1976 жыл.
9. А.Сейдімбеков «Күй-шежіре».
10. Ахмет Жұбанов «Ғасырлар пернесі» Алматы, 1976 жыл.
11. А.Т. Қоңыратбаевтар «Көне мәдениет жазбалары».

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

отандық және шетел тәжірбиелеріндегі музыкалық білімнің қалыптасуы мен даму тарихы

5-6 Тақырыбы: Қазақстандағы музыкалық тәрбие.

Жоспары:
1. Құрманғазы шығармашылқытарының ықпалы мен маңызы
2. Дәулеткерей шығармашылқытарының ықпалы мен маңызы
3. Тәттімбет шығармашылқытарының ықпалы мен маңызы

Қазақстан музыкалық өнердің дамуына Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет және т.б. ұлы композиторлардың шығармашылығының мазмұны мен маңызы өте зор.
Қазақ қоғамының тапқа жіктелуі күшейген кезде еңбекші халықтың арман - мүддесін, ілгері ұмтылысын бейнелеген музыкалық өнері демократиялық мазмұнымен толыға түсті. Бұл - атақ-даңқы байтақ далаға тараған халық музыканттарының орындаушылық шебері шарықтауға шегіне жеткен және аса үздік, дарынды профессионал әнші - компазиторлар мен күйші компазиторлар өмір сүрген олардың творчествосын дәуірлеген кез еді. Өздерінің үздік дарын - талантымен өз заманының қайшылықтарын дөп түсінген. Тыңдаушылардың әлеуметтік жіне эстетикалық талпталғанымен нәзік сезінген халық компазиторлары көркемдік мәнері бай, әр қайсысы өзіндік дербес стильді шығармалар тудырды. Бұл шығармалар жаңа соңғы қағамда өмір сүрген қазақ халқының советтік музыкалық мәдениетін қалыптастырған класикалық халық музықасының негізі болды.
Аспаптық музыка Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Ықылас Дүкенұлы, Сарыммалай, Дайрабай, Байсерке Қылышұлы, Қазанғап Тілепбергенұлы, Есбай т.б. халық компазиторларының творчествосы мен орындаушылық өнерінде ең жоғары сатыға көтерілді.
а) Құрманғазы Сағырбайұлы (1818-89ж., құлпы тасында 1806-1879) Бөкей ордасында қарасты жерде кедей шаруаның семьясында туып өскен. Ол - күйші-компазитор. Әрі асқан домбырашы, халық музыкасындағы аспаптық музыканың классигі. Ол өз творчествосында халықтың күнделікті тұрмысын, азаматтық үшін күресін, асыл арманын бейнеледі, туған жердің табиғатын асқақ шабытпен жыр етті. Біздің заманымызға Құрманғазының 60 тан астам күйлері (Сарыарқа, Балбырауын, Адай, Ақба, Көбік шашқан, Серпер т.б.) жетті, оның көпшілігі көркемдік мәнері және мазмұнының алуан қырымен назар аударады. Компазитор күйлерінің өмір туралы философиялық терең тебіреністер талғаулар, бүлікшіл жаның құйынды екпіні мен нәзік махаббат лирикасы, сондай-ақ халық ойынтайының салтанатты, көріністері де өз өренгін тапты. Сондықтанда Құраманғазының көптеген күйлері де (Түрмеден қашқан, Кісен ашқан, Алатау т.б.) өмірбаяндық сипатта келеді. Оның күйлерінде әлеуметтік тақырып, әлеуметтіп бағыт, өмір шындығы шынайы суреттеледі.
ә) ХІХ ғ. өмір сүрген аса көрнекті халық компазиторларының бірі домбырашы күйлеріндегі лирикалық бағыттың негізін салушы Дәулеткерей Шығайұлы (1820-1887) Каспий теңізінің жағалауында бай самьяда туған. Оның 40 шақты күйі (Қыз Ақжелең, Желдірме, Құдаша, Қосалқа, Мұңды қыз т.б.) сақталған. Компазитор күйлерінің бәрі де жарқын мәнерлі образы мен лирикалық сазымен назар аударады. Форма мүсінділігі, көркемділік, терең мазмұн, күрделі психологизм стиль бірлігі - Дәулеткерей күйлеріне тән қасиет. Дәулеткерейдің Жігер күйінде патетикалы тебіреніс байқалса, Бұлбұл, Керілме күйлерінде табиғат әсерінен туған көңіл күй терең сезбей аңғарылады.
б) Тәттімбет Қазанғапұлының (1815-1862) творчествосы халықтың аспаптық музыкасына қосылған өлкен үлес балды. Ол - шертпе күй орындаушылық мектебінің негізін қалаушылардың бірі. Орта шаруа семьясында туған Тәттімбеттің әр түрлі тақырыпты қамтитын 40 астам күйлері бар. Ол - Қос басар, Сары өзен, Сары жаулар, Теріс-қақпай, Сылқылдақ, Былқылдақ, Көкейкесте, Сал қоңыр, Бес төре т.б. күйлердің авторы. Тәттімбет тек күйші-компазитор, шебер орындаушы-домбырашы ғана емес, сөзге ұста, шешен, шыншыл, әділетті көксеген ақын сері адам болған. Реті келгенде байманаптарды өткір тілімен мінеп отырған. Компазитор Бес төре күйін халықты қыспаққа алып, жәбірлеп отырған төрелерге арнап шығарады.
Солардың ішіндегі біздің тақырыбымыздың негізгі бөлігі - қазақтың ХІХ ғасырдағы аса көрнекті халық компазиторларының бірі, қазақтың музыкалық тәрбиесін қалаушылар - Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет. Жасынан жоқшылық көріп өскен жалшының баласы Құрманғазы қазақ ауылындағы таптық қайшылықтардың жігін ерте ажырата бастады. Құрманғазы туындыларының өзегі де осы еңбекші бұқараның бай-феодалға, үстемтапқа, ауыл ұлылықтарына қарсы күресі болды. Бұл қылығы үшін ол Ақ патшаның қырдағы итшаршыларынан өмір бойы қуғын көрді. Алайда Құрманғазы өзін Жалғызбын деген жоқ, өйткені оның өнері шын мәнінде бұқарашыл еді, қазақ халқының арман тілегімен мұң шерін қозғаған туындылардан тұрады. Оның ең тұңғыш шығармаларының бірі - Кішкентай күйі Исатай Тайманов бастаған халық көтерілісіне бағышталды.
Ал, Сарыарқа, Көбікшашқан күйлері қиын-қыстау кезеңдердің өзінде жауына басын имеген, бір сәт қайыспаған батыр халықтың бейнесін суреттейтін кең тынысты көркем туындылар болып табылады. Бұл күйлерде халық қасиеттері кеңінен сипатталады. Құрманғазы Сарыарқасы - перзентінің сезімтал жүрегінен жарып шыққан халықтың өз үні, кең-жазира қазақ даласының табиғи әуені.
Сарыарқа - Құрманғазы творчествосының шарықтау шыңы. Майталман муреткер Сарыарқа күйін шерткенде өз кезеңіне, өз дәуірінің рухына сай дыбыс өрнегін тапқан. Күй құйғыта шапқан аттың жеңіс жырының жауынгерлік екпінімен басталады.
Тыңдаушысын салған жерден баурап әкететін күй қуаты. Компазитордың қиял хатының пәрменділігін танытады.
Ұлы күйші, дарынды композитор - Құрманғазы Атырау облысы, Теңіз ауданы, Жиделі деген жерде 1816-18 жылдар шамасында туды. Әкесі -- Сағырбай он екі ата Байұлының ішіндегі Қызылқұрт руынан шыққан, бүкіл өмірін байлардың малын бағумен өткізген адам. Құрманғазының кішкентайынан домбыра үні естілсе бәрін ұмытатын музыка құмарлығы әкесі Сағырбайға ұнай қоймады. Домбырасын үкілеп ел кезіп жүретін сал-серілерге ілесіп, әсіре қызыл әуесті болып кете ме деп іштей уәйімдейтін. Содан ба тілі шығар шықпастан домбыра шанағына жармасқан баласын адал еңбекке бейімдеуге ұмтылды.
Отызыншы жылдардың аяғында Құрманғазының алғашқы творчестволық дәуіріне жататын күйінің бірі Кішкентай дегенге келеді. Ол күйді Құрманғазы кішкене інісінің үлкен ағасы Исатайға арнауы депті. Күйдің Кішкентай атанып кеткен себебі осы болса керек. Өйткені Кішкентайдың сырттай көлемі де мазмұны да, техникалық дәрежесі де терең, күрделі күй. Тіпті бұл күйдің жоғары деңгейлі шығарма екендігін тани отырып Құрманғазының кейініректегі творчестволық белестерінің біріне жатқызуға болар еді.
Құрманғазы күйлерінің хронологиялық тәртібін (шығару мезгілдері тәртібі есебінде) дәлме-дәл көрсетіп отыру мүмкін емес. Ол үшін композитордың қағазға түскен толық өмірбаяны біздің қолымызда жоқ. Бірақ шәкірттерінің жолын қуған домбырашылардың, күйшіні кезімен көріп әңгімелескен қарттардың айтулары бойынша осы бір алғашқы кезеңге жататын күйдің бірі Балбырауын болса керек, ррындап бергең адамның айтуынша Балбырауын жастардың ойын-сауығына арналған шығарма. Күйдің музыкалық кейіпіне қарағанда онда бидің негізі де бар сияқты. Балбырауын жігерлі өмір жырын жырлайтын, көктем желіндей көңілді оптимистік шығарма деп баға беруге болады.
Күйшінің осы шамаға соғатын шығармасының бірі Бас Ақжелең. Хиуада болған қазақ, өзбек, түрікмендердің үлкен бір мәжілісінде көптеген күйші, дутаршылардың жарыс тартыстары болады. Сонда Бас Ақжелеңді Құрманғазы күйі деп Лекер деген домбырашы тартады да, одан Өскенбай домбырашы алады, кейін Маңғыстауға жаяды. Бұл күйдің де белгілі программасы айтылмайды, қандай жағдайда шыққаны жөнінде ешбір дерек жоқ. Адай төңірегіндегі домбыра тартыстың түрінен бе, бұл Ақжелеңнің орындалу түрі басқалардан өзгеше, бірақ Ақжелеңдерге тән көңілді, жүрдектік, жинақылық мұнда да бар.
Құрманғазы бұл кездерде Бөкей хандығының шеңберінде қала алмайтынына көзі жетіп, Жайықтың шығыс жақ бетіне өтуге бел байлайды. Күндердің бір күндерінде Үстіртке келіп оның көтерілер жердегі құзқиясын көріп тамаша етеді. Қара-түйе - Манатаның жоғары қарасаң бөркің түсетін, төмен қарасаң басың айналатын жартас құздарын басып етіп, Үстірттің текше тегіс үстіке шығады. Асулардың дыбысы мен жаңғырықтары деп, Маната күйін шығарады. Қаратүйе -- Манатаны жылдар бойы садақаға шалған мал етінің исі мен жерошақтың түтіні ғана шалса, Құрманғазы толғанысы-нан шыққан күйдің сиқырлы үндері енді оның құздарын шалып өтіп, шың қуалап кетеді. Бірінші рет езінің туып өскен жерінен кетіп. жасанды шекара болса да Жайықтан өтіп, Үстірт сияқты жер шоқтығына көтеріліп отырғанын жәй жиһан-кездік деп ұқпай, осы бір асумен әмірдің жаңа бір белесіне қадам басқандай толғаныста болған күйші рухани биікке өрмелеп бара жатқандай ой теңізіне жүзген тәрізді.
Құрманғазының Адай шыққан кезеңіндегі күйінің бірі Серпер -- қаншама иілтсе де, қаншама еңсесін басса да сынбайтын, мойымайтын, қайта серпіп бұрынғы қалпына келе беретін болаттай берік, халықтың қайыспас күшіне, қайтпас ерлігіне арналған шығарма. Образдық жағын алсақ, мұнда: Қайтпаған қалың жаудан Құрманғазы, тағдырдың бөгелмейді дырауына де-ген сияқты, өзін халықтың бір мүшесі, күш иесі деп қарағандай ұғым бар. Бір әңгімеде Құрманғазы жоғарыда айтылған адайдан қайтқан сапарында өзі жүйрік, жүрісі де әсем аттың үстінде көңілді келе жатып күреске беттеген өз ойын суреттей шығарыпты. Атының серпіп тастап отыратын жүрісін образға алып, жігітте күш те осындай болу керек, жорытқанда белі берік тұлпардай қайыспайтын болу керек деп шығарған екен дейді.
Құрманғазының Төремұрат деген күйі Төремұраттың аулына жау тиіп, сол түнде үлкен ерлік көрсеткен батырдың іс-қимылына риза болып шығарған күйі деседі. Кей жерлерде ол күйді Қыз Данайдың қырғыны деп те тартады. Бірақ күйдің өзі сол біз білетін "Төремұрат" күйі Құрманғазы осы сапарынан қайтып келе жатып, шөлдеп, тілі аузына сыймай, бір жалғыз отырған қараша үйге келеді. Үй ішінде бір бой жеткен қыз бар екен. Ол тез шәй қайнатып, үй айналасында жүрген жалғыз сауулы інгеннің сүтін құйып: барым әзір, жоқ жәй деп Құрманғазыға сый көрсетеді. Күйші әбден шөлін басып, көңілденіп, қызға қарап әрі бері отырады да, қолына домбырасын алып күй шертеді. Қыз ықыласпен тыңдайды. Күй біткесін қыз тұрып: "Рахмет, күйіңіз аса ұнады. Сіз кім боласыз? -- деп сұрайды. Сонда Құрманғазы аты-жөнін айтып: Шырағым, сенің бүгінгі шәйің жәй шәй емес, құйған сүтің де жәй сүт емес маған бұл берген асың балқаймақ сияқты тәтті болды. Сондықтан мына күйді саған арнап тартып едім. Күйдің аты Балқаймақ -- депті дейді. Сөйтіп Құрманғазының бұл сапарынан Балқаймақ күйі туады. Бұл аттас күй басқа авторлардың қолдарынан да шыққан, бірақ олардың әрқайсысы өзінше тартылады.
Құрманғазы өзінің күй шығарудағы қадамын осылай бастады. Творчестволық қанатын осы айтылғандай қоғамдық үлкен мәңгі бар оқиғаны суреттеу бағытына қарай қақты. Құрманғазының осы дәуір күйлерінің бірі Ұзақ Ақжелең. Олай дей-тініміз, Дина бір әңгімесінде: "Ұзақ асқан орындаушы болды, бірақ өз жа-нынан күй шығарған емес, мына Ақжелең Құрекеңнің Ұзақ ұстазына арнаған өз күйі -- деген болатын. Күйдің ауызда жүрген белгілі программасы жоқ. Музыкасының ауанына қарағанда бұл күй бір шабыт келген кездің көңіл үні болуы керек. Өзін біржолата күй жолына бұруға себепші болған Ұзаққа, шәкіртінің Рахмет күйі деуге болар еді.
Құрманғазы бір жолында Еділ саласындағы көп тарам судың біріне тіреліп, пароммен өтуге тура келеді. Онда ат-арбасымен тұрған бір шаруаның қатарына әйелімен урядник келіп қалады. Бір кезде ат қозғалып кетіп, арбаның тертесі урядниктің әйелін қағып кетеді. Урядник ашуланып, шаруаны сабағысы келіп қоқырақтайды. Айқай шу шығарып, паромды басына көтереді. Сол кезде Құрманғазы оған қарап, өзінің айбатты үнімен арыстандай ақырып селт еткізеді де, орнына отырып домбыра тартады. Урядниктің айқайы басылып екі көзі күйшіде болып, тыңдайды. Күй біткен кезде паромдағы жұрт: Құреке, бұл не деген күйіңіз? деп сұрағанда, ол бұл анау ұрыншақ урядникке Не кричи, не шуми! деп тартқан күйім дейді. Сонымен бұл күй Не кричи, не шуми! атанып кетеді.
Құрманғазы Орынбор түрмесінде жатқанда бір күні генерал-губернатор Перовский шақырып алады. Ол Құрманғазыға домбыра тарттырады. Бірнеше күй тартып келіп Құрманғазы аяғында бір күйді өзгеше тартады. Музыкадан төбесі тесік генерал: Мына соңғы тартқаның күй емес қой, ол не еді? деп сұрайды. Сонда Құрманғазы Ол марш еді деп жауап береді. Перовскийдің алдында тартылған себепті бұл марш Перовский марш атанып кетеді. Перовский марш шын мағынасында марш екпіні мен өлшеуінде шыққан. Форма жағынан да маршқа дәлме-дәл келеді.
Аңыз бойынша Перовский осыдан кейін Құрманғазыны түрмеден босатуға жарлық беріпті мыс. Басқа жорамал бойынша Құрманғазы түрмеден қашып кетеді. Осы сапарда ол тағы бірнеше күй шығарады.
Қүрманғазының бұл кезеңдегі шығарған күйлерінің ішіндегі ірілері: Кісен ашқан , Қызыл қайың , Машина.
Кісен ашқан басынан аяғына дейін орнықты, жәй екпінді күй. Әуенінің өткірлігі сай сүйегіңді сырқыратады. Әрине, онда кісенді кесіп Жатқан алмас араның құлағыңды жаратын дыбысы жоқ. Күйде аяғын кісен қыйған жан ауруы бар. Тіпті бір Құрманғазының емес, жалпы еңбекшінің аяқтары кісендеулідей ауыр жағдай суреті бар. Бұл психологиялық күй десек қателеспейміз. Бірақ ескере кететін нәрсе күйде мол трагедиямен қатар үлкен жігер мен халықтың үні бар.
Қызыл қайың аттас күй халық арасында көп кездеседі. Құрманғазының Қызыл қайыңы әрине, басқа ол аттас күйлерге ұқсамайды. Мұнда ана қойнындай жылы, халқының әр ұлын аялатқан жаратылыстың ұлы қойнының, ұлы панасының суреті бар. Шебер суреткер қайың образында туған жерінің өз ұлына деген жылылығын, аналығын көрсеткен.
Өмір қыспағымен Құрманғазы көптеген қалаларды көрді. Осы замандағыдай айта қалғандай болмағанымен, жеңіл-желпі болса да өндіріс орындарын, қаланың шуын көрді. Шамалы да болса техника көрді. Ауыл жағдайымен салыстырғанда Құрманғазы үшін ол үлкен жаңалық болды. Сезімді суреткер бір күні домбырасын алып осы бір жағдайларды да екі шектің бойына түсіргісі келді, күй шығарды. Күйдің атын Машина деп қойды. Машина күйін бірінші тыңдаған адамдар бірден ол күйдің осындай жағдайға арналып шыққанын сезіп, күйшінің шеберлігіне риза болды. Шынында Машина десе машина.
Көп күн жүріп Құрманғазы ауылына келгенде, оның алдынан тағы суық хабар кездеседі. Құрманғазы қашып кеткеннен кейін Орынбордан казак-орыстар шығып күйшінің жұбайы Әуесті емшектегі баласы Қазимен қоса алып кетеді. Құрман-ғазы бір байдың жылқысынан екі ат ұстап алып, әскерді қуып береді. Үш күн өткеннен кейін жылқышылар-дың сілтеуі бойынша бекініп жатқан әскердің үстінен шығады. Мылтықтарын бір-біріне сүйеп қойып, өздері қаннен қаперсіз ұйықтап жатыр екен. Айдық астын ала, екі атты бір сайға қосақтап тастап, шапан жамылып, баласын бауырына басып егіліп отырған Әуеске белгі береді. Солдаттардың сүйеулі тұрған бір мылтығын олжалап, сүйген жары Әуес пен кішкентай Қазиын атқа мінгестіріп қараңғыға сіңіп ғайып болады. Тұтқын әйелдің орнын сипап қалған солдаттар Орынборға келіп, Әуес қашып кетті, ен далада қасқыр жеп қойған болу керек, барар жері жоқ еді деп рапорт береді. Құрманғазы еліне келіп, баяғы еңбектеп бұғып барып Әуес пен Қазиды алып қашқанын айтып отырып Бұқтым-бұқтым деген күй шығарады. Бұл күй қалжың, мазақ сияқты көңілді шығарма. Домбырашылар да оны бір түрлі қағыспен тартады. Шектің үстінен баса қағып, саусақтың ұшын домбыраның бетіне тигізіп қояды. Домбырашылар оны домбыра бұқтым-бұқтым деп сөйлеп тұр дейді.
Құрманғазының Назым атты күйінің шығуы жөнінде де бірнеше түрлі аңыз бар. Оның бәрін бұл арада келтіріп жатпаймыз. Назым -- қыздың аты. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.