Нарықтық қатынастардың тереңдеуі жағдайында салық салудың әлеуметтік салдары
Нормативтік сілтемелер ... ..
Белгілер мен қысқартулар.
КІРІСПЕ
1
Салық салудың теориялық негіздері және оның әлеуметтік мәні.
1.1 Салық салудың әлеуметтік сипаты: мәні және мазмұны.
1.2 Салық жүйесінің әлеуметтік үдерістерге әсер ету механизмі
1.3 Нарықтық дамыған елдердегі мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асыру кезіндегі салық салу
2 Қазақстан Республикасының әлеуметтік.экономикалық дамуындағы салық жүйесінің алатын орны..
2.1 Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық даму жағдайы
2.2 Мемлекеттің әлеуметтік дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесі
2.3 Салық салудың әлеуметтік салдарларын анықтау критерийлері.
3 Қазіргі кездегі салық жүйесінің әлеуметтік аспектілері және оны жетілдіру бағыттары.
3.1 Қазақстан Республикасында қолданыстағы салық жүйесінің әлеуметтік бейімділігіне баға беру.
3.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесін әлеуметтік бағытта жетілдірудің жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
ҚОСЫМША..
Белгілер мен қысқартулар.
КІРІСПЕ
1
Салық салудың теориялық негіздері және оның әлеуметтік мәні.
1.1 Салық салудың әлеуметтік сипаты: мәні және мазмұны.
1.2 Салық жүйесінің әлеуметтік үдерістерге әсер ету механизмі
1.3 Нарықтық дамыған елдердегі мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асыру кезіндегі салық салу
2 Қазақстан Республикасының әлеуметтік.экономикалық дамуындағы салық жүйесінің алатын орны..
2.1 Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық даму жағдайы
2.2 Мемлекеттің әлеуметтік дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесі
2.3 Салық салудың әлеуметтік салдарларын анықтау критерийлері.
3 Қазіргі кездегі салық жүйесінің әлеуметтік аспектілері және оны жетілдіру бағыттары.
3.1 Қазақстан Республикасында қолданыстағы салық жүйесінің әлеуметтік бейімділігіне баға беру.
3.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесін әлеуметтік бағытта жетілдірудің жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
ҚОСЫМША..
Шаруашылық жүргізудің нарықтық типіне өту елімізде он жылдан астам уақыттан бері жүргізіліп келеді. Ресурстардың тиімді түрде бөлінуін қамтамасыз ету және экономикалық қызметтерді мәжбүрлеусіз реттеу сияқты кейбір жетістіктерімен қатар, нарықтық экономиканың өзіндік кемшіліктері де жоқ емес. Еркін нарықтық экономикадағы бәсекелестік ешкімді кедей немесе ауқатты деп бөлмейтін, бейтарап механизм болып табылатындықтан, оның негізінде бөлінген табыстар қоғам үшін қажетсіз теңсіздіктің туындауына әкеледі. Аталған мәселенің алдын алуда жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік шараларға қарамастан халықтың әл - ауқаты, өмір сүру деңгейі турасындағы мәселе әлі де болса көкейтесті экономикалық және әлеуметтік мәселе болып келе жатыр.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және қоғам мүддесіне қажетті қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы, сондай-ақ, өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын салық саясатының экономика мен әлеуметтік аяларда өзіне тиеселі орын алуының басты себебіне айналып отыр.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы қандай болмасын процесстерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік-экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салық жүйесі.
Экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты қолдау мақсатында мемлекет табыстардың теңсіздігін теңестіру міндетін атқарады. Қоғам көлемінде табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтерінің бірі болып табылады. Табыстарды бөлу барысындағы мемлекеттің нарықтық процесстерге араласуының тікелей әдістерінің алатын орны ерекше болғанымен, кемшіліктері де бар. Өйткені, мемлекеттің әлеуметтік саясатының тікелей шараларын, олардың маңызды бағыт екеніне қарамастан, тек қана әлеуметтік жәрдемақылар беру арқылы жүзеге асыру мүмкін емес. Мұнда, әлеуметтік инфроқұрылымды ұйымдастыру тәсілдері де маңызды шаралардың бірі болып табылады. Аталған бағыт Еуропа елдерінде жақсы дамыған және қазіргі кезде де ақшалай нысандағы әлеуметтік төлемдермен салыстырғанда оған төмен мән берілмейді. Сондықтан, Қазақстанның да әлеуметтік-экономикалық өміріндегі маңызды да түйінді мәселе әлеуметтік саясатты салық салу арқылы дамытудың жанама шараларын жүзеге асыру болып табылады
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және қоғам мүддесіне қажетті қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы, сондай-ақ, өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын салық саясатының экономика мен әлеуметтік аяларда өзіне тиеселі орын алуының басты себебіне айналып отыр.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы қандай болмасын процесстерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік-экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салық жүйесі.
Экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты қолдау мақсатында мемлекет табыстардың теңсіздігін теңестіру міндетін атқарады. Қоғам көлемінде табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтерінің бірі болып табылады. Табыстарды бөлу барысындағы мемлекеттің нарықтық процесстерге араласуының тікелей әдістерінің алатын орны ерекше болғанымен, кемшіліктері де бар. Өйткені, мемлекеттің әлеуметтік саясатының тікелей шараларын, олардың маңызды бағыт екеніне қарамастан, тек қана әлеуметтік жәрдемақылар беру арқылы жүзеге асыру мүмкін емес. Мұнда, әлеуметтік инфроқұрылымды ұйымдастыру тәсілдері де маңызды шаралардың бірі болып табылады. Аталған бағыт Еуропа елдерінде жақсы дамыған және қазіргі кезде де ақшалай нысандағы әлеуметтік төлемдермен салыстырғанда оған төмен мән берілмейді. Сондықтан, Қазақстанның да әлеуметтік-экономикалық өміріндегі маңызды да түйінді мәселе әлеуметтік саясатты салық салу арқылы дамытудың жанама шараларын жүзеге асыру болып табылады
1 Хабермарс Б.Г. Современная социальная теория. – Новосибирск, 1995. – с.14.
2 Смит.А. Исследование о природе и причине богатства народов.-М., 1962.- с.587.
3 Тургенев Н.И. Опыт теории налогов. -М.: 1937.-с.11-12.
4 Люблинский Л.Д. Франция при Ришелье. Французский абсолютизм. -Л., 1982.- с.117.
5 Петти У. Трактат о налогах и сборах. Антология экономической классики.-М., 1991. –С.29.
6 Тривус А.А. Налоги как орудие экономической политики.- Баку, 1925.- с.83.
7 Алексеенко М.М. Взгляд на учение о налоге.- Харьков, 1870.- С.14.
8 Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политики налогов. Учебное пособие. - М.: ИНФРА, 1996. – с. 173.
9 Сансызбаева Х. Новые подходы к управлению системой социальной защиты населения. // Саясат, 2004. -№ 5.
10 Икенов А.И.,Марков Н.В. Социология рыночных отношений. Учебное пособие. –Алматы, 2000. -с.3-14.
11 Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы). Учеб.пособие.-Алматы: Экономика, 1998.-с.-14.
12 Редакционная коллегия: под научным руководством Академика Кошанова А.К. Смешенное общество: мировой опыт и Казахстан. -Алматы: Институт экономики МН-АН РК, 1998.- с.169.
13 ҚР Президенті Н.А.Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» 01.03.2006ж.
14 Налоги и налогообложение: Учебн.пособие для вузов. Под.ред. Г.Б.Поляка, А.Н.Романова.- М.: ЮНИТИ, 2002. -С.5.
15 Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение. 2-е издание.- М.: ИНФРА, 2002. -С.13.
16 Соколов М. Теория налогов. 1928.- С.11.
17 Советская финансовая энциклопедия, 1924 г.
18 К.Макконель, С. Брю. «Экономикс», 2005.-С.263.
19 Бабич А.М. Павлова Л.И. Государственные и муниципальные финансы.- Москва, 2002.- С.306.
20 Емельянов А.М. Мацкуляка И.Д. Пенькова. Финансы, налоги и кредит.- Москва, 2002. -С.260.
21 Ілиясов К.К. Құлпыбаев С. Қаржы. Оқулық. -Алматы. 2005.-217 б.
22 Карасаев М.Н. Налоговая политика и правовое регулирование налогообложения в Росcии. – М.: ООО «Вершина», 2004. -С. 98.
23 Барулин С.В. Макрушин А.В., Тимошенко В.А. Налоговая политика России: Монография.- Саратов: Изд-во «Стеллит», 2004. -С.96.
24 Гончарова М.В. Социальные льготы в Российском налогообложении.// Финансы и кредит, 2005. -№ 32 (200). -С.57.
25 Кэне Ф. Избранное экономические производения. – М., 1960. – С. 223.
26 Карагусова Г. Налоги: сущность и практика использования». –Алматы.:Қаржы – қаражат, 1994. - С.17.
27 Налоги. Учебное пособие./ Под.ред. Д.Г.Черник.-М.: Финансы и статистика, 1997.-С.400.
28 Налоги и налоговое право. Учебное пособие./ Под.ред. А.В.Брызгалина. – М.: Аналитика – Пресс,1997.- С.600.
29 Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Б. Салық салу негіздері. Оқулық.- Алматы, 2003ж. -14б.
30 Савченко В.Я. О методике определения налоговой нагрузки.// Финансы, 2005.- №7. - С. 26-31.
31 Херман –Пиллат К. Социальная рыночная экономика как форма цивилизации // Вопросы экономики,1999. -№12.
32 Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение .М.ИНФРА-М. 1999.-С.94.
33 Ролз Дж. Теория справедливости. – Новосибирск, 1995.- С.245.
34 Гэлбрейт Джон К. Экономические теории и цели общества.- М., 1979. – С.382.
35 Караваева И. Социальные аспекты подоходного налогообложения в рыночной экономике // Финансы, 2000. -№2 -С.34.
36 Никитин С., Глазова Е., Степанова М. Налоги в странах рыночной экономики и в России // МЭ и МО., 1996. -№4. – С.10.
37 Маркс К. Классовая борьба во Франции с 1848 по 1850 г. Избран собр.соч.-М., 1955. Т.1. -С.181.
38 Ленин В. Капитализм и налоги. Полн.собр.соч. – М., 1961. -Т.23.–С.242.-245.
39 Идрисова Э.К. НДС: мировая практика и проблемы функционирования в Казахстане. // Налогоптельщик, 1999. – С.15.
40 Гайсина С. Кошанов А. Социально – экономическая дифференцация общества: основные проблемы регулирования // Общества и экономика, 2002. -№ 3-4. -С. 222.
41 Аверин А.Н. Социальные проблемы устойчивого развития российского севера // Народонаселения. –Москва, 2004.- №1. январь – март. -С. 79-80.
42 Рыжкина Г. Неестественная бедность при естественным богатстве.// Meqapolis, 2004.20 -мамыр. -4 б.
43 «Демоскоп weekly».2005г.-№205-206. 6-19 июня. www.demoscop.ru.
44 Уровень жизни населения в Казахстане.- Алматы: ҚР Статистика агенттігі, 2007ж.
45 Из материалов семинара ПРООН и МТ и СЗН РК «Бедность и социальные стандарты: подходы к совершенствованию методики определения прожиточного минимума».- Астана, ноябрь, 2004.
46 Әуелбаев С. Нарықтық экономикадағы халықтың қаржы-қаражатпен қамтамасыз етілуі.-Тараз: ТарМУ,1999.- 16 б.
47 Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы.-Алматы: Қазақстан Республикасы статистика агенттігі, 2007.
48 Бижанова Б. Блакирова Н. Современные тенденций демографической ситуаций в Республике Казахстан и ее влияние на ранок труда.// Аль Пари. 2001ж.-№4.- 59б.
49 Бедность в Казахстане: причины и пути преодоления. Отчеты ПРООН.// www. Casdin.freenet.kz.06.2004г.
50 Туранов Е., Маслов Д., Ассанова А. Бедность не порок, а лишь статистический покозатель?// Континент.2004ж.- № 20 (132).-1б.
51 Регионы Казахстана. –Алматы: Қазақстан Республикасы статистика агенттігі, 2006.
52 Искаков М. Развитие налоговой системы Казахстана.// Экономист, 2003.- №11. -С.81.
53 Власов Ф.Б. Нравственные основы совершенствования налоговых отношений в России.// Финансы и кредит, 2005.- № 16 (184). -С. 64.
54 Аймаков Б.Становление и развитие налоговой ситемы Казахстана // Вестник по налогам и инвестициям. 2001.№ 3-4.-С. 30-31.
55 Нурумов А.А. О становлении налоговой службы РК.// Вестник по налогом и инвестициям, 2001.- №5-6.-С 8-9.
56 Оспанов М.Т. Налоговая реформа и гармонизация налоговых отношений. СПбГУЭФ, 1997.-С.55.
57 Идрисова Э.К. Налоги и налогообложение в Казахстане.-Алматы, 2003.-с.22.
58 Сейсенова А. Современные тенденция развития налоговой политики в РК.// Евразийские сообщества, 2005. -№2.
59 «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» ҚР Салық Кодексі (өзгертулер мен толықтыруларды қоса алғанда). 135 –бап.1, 122-бап, 1-3 бөлім.
60 Сагадиев К. Налоговая политика: из тени к свету.// Экспресс К. –Астана,19.05.2005г.
61 Баталов Р. Что нам готовит грядущая налоговая либерализация.// Exclusive, 2006. -№ 49.
62 Мухтарова К. Распределение доходов населения Казахстана // Саясат, 2005. -№3.- С. 18-19.
63 Дайрабеков К. Аналитическая информация по налогоплательщикам, осуществляющим расчеты с бюджетом на основе СНР// Вестник НС РК, 2005.- №10.-С.42-43.
64 ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені, 2000-2006ж.- №12.
65 Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігімен өткізілген салық заңнамасын талдау бойынша «дөңгелек үстөл» отырысы. Астана. 06.03.2006ж.
66 Қазақстан кәсіпорындарының іскерлік белсенділігі (Конъюктуралық зерттеу нәтижелері бойынша). –Алматы: ҚР Статистика агенттігі, 2007.-8-19б.
67 Худяков А.И.Налоговое право РК.-Алматы: Норма-К баспасы, 2003. –С. 166-167.
68 Янжул И.И. Основные начала финансовой науки. Учение о госдоходах.- Петербург, 1890.
69 Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы. «Жеті Жарғы», 1998. 1-бөлім.1 -бап. 5-бет.
70 Дорин А.А. Экономическая социология.- Минск, 1997. –С.15.
71 Schulz Th. W. 111vеstшеl1t il1 Нuшаl1 Capital. The Role of Educatiol1 al1d Research. - The Free Press. N.W., 1971.272 р.
72 Соловей Г.Г. Государственные бюджеты. -М.: Л., 1928.-С.5.
73 Баймұратов У., Елубаева Ж. Анализ мирового опыта функционирования НДС и возможности его совершенствования в Казахстане // Қаржы –қаражат, 2003.
74 Интыкбаева С.Ж. Финансовые индикаторы экономического роста. Материалы международной научно – практической конференции. Сб. Научн.трудов. –Алматы: Экономика, 1999.
75 Налоги и налогообложение: Учебн.пособие. / Под.ред.Б.Х.Алиева.- М: Финансы и статистика, 2004. – С.85.
76 Пансков В.Т. Князев В.Т. Налоги и налогообложение. Учебник. 2003. -С.257.
77 Интыкбаева С.Ж. Фискальная политика и ее роль в обеспечении устойчивого развития экономики Казахстана.- Алматы: Қаржы – қаражат, 2002. –С. 118-119.
78 Ахмедиярова М. Общее благосостояние: теория и оценка.// Финансы и кредит. 2006г. июль.- №7. –С.31.
79 Хисматулин Р. Проблемы социальной ориентации экономики Казахстана.// Саясат, 2004.- № 9.–С.56.
80 Нурумов А. Проблемы распределения налогового бремени в экономике.// Саясат, 2006.- №4.
81 Титов В.В. Влияние налоговой системы на эффективность деятельности предприятия.// Финансы, 2006.- № 2.
82 Казахстан сегодня. –Алматы: Агентство по статистике РК, 2007.
83 ҚР Президенті Н.А. Назарбаевтың 2005 жылдың 18 ақпанындағы «Қазақстан жедел экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизациялау жолында» Халыққа жолдауы.
84 Тажигали М. Под крышей дома своего.//Деловая неделя.2005.4 февраль. – С.8.
85 Харрисон Ф. Великобритания. Тенденции и принципы «геофискальной» политики.// Налоги. Выпуск второй., 1999. –С.14.
86 Галаган А.И. Налоговые льготы в сфере науки и образования в развитых зарубежных странах.// Социально – гуманитарные знания, 2001.- №3. -С.218.
87 Социальная политика в постсоциалистическом обществе: задачи, противоречия механизмы / Отв.ред. К.Микульский.М.: Наука, 2001. –С.531.
88 Гэлбрейт Дж. Новое индустриальное общество. – М., 1969. – С.41.
89 ҚР Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты. 12.07.2006 ж. қабылданған № 660 ҚР Үкіметінің қаулысы.
2 Смит.А. Исследование о природе и причине богатства народов.-М., 1962.- с.587.
3 Тургенев Н.И. Опыт теории налогов. -М.: 1937.-с.11-12.
4 Люблинский Л.Д. Франция при Ришелье. Французский абсолютизм. -Л., 1982.- с.117.
5 Петти У. Трактат о налогах и сборах. Антология экономической классики.-М., 1991. –С.29.
6 Тривус А.А. Налоги как орудие экономической политики.- Баку, 1925.- с.83.
7 Алексеенко М.М. Взгляд на учение о налоге.- Харьков, 1870.- С.14.
8 Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политики налогов. Учебное пособие. - М.: ИНФРА, 1996. – с. 173.
9 Сансызбаева Х. Новые подходы к управлению системой социальной защиты населения. // Саясат, 2004. -№ 5.
10 Икенов А.И.,Марков Н.В. Социология рыночных отношений. Учебное пособие. –Алматы, 2000. -с.3-14.
11 Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы). Учеб.пособие.-Алматы: Экономика, 1998.-с.-14.
12 Редакционная коллегия: под научным руководством Академика Кошанова А.К. Смешенное общество: мировой опыт и Казахстан. -Алматы: Институт экономики МН-АН РК, 1998.- с.169.
13 ҚР Президенті Н.А.Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» 01.03.2006ж.
14 Налоги и налогообложение: Учебн.пособие для вузов. Под.ред. Г.Б.Поляка, А.Н.Романова.- М.: ЮНИТИ, 2002. -С.5.
15 Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение. 2-е издание.- М.: ИНФРА, 2002. -С.13.
16 Соколов М. Теория налогов. 1928.- С.11.
17 Советская финансовая энциклопедия, 1924 г.
18 К.Макконель, С. Брю. «Экономикс», 2005.-С.263.
19 Бабич А.М. Павлова Л.И. Государственные и муниципальные финансы.- Москва, 2002.- С.306.
20 Емельянов А.М. Мацкуляка И.Д. Пенькова. Финансы, налоги и кредит.- Москва, 2002. -С.260.
21 Ілиясов К.К. Құлпыбаев С. Қаржы. Оқулық. -Алматы. 2005.-217 б.
22 Карасаев М.Н. Налоговая политика и правовое регулирование налогообложения в Росcии. – М.: ООО «Вершина», 2004. -С. 98.
23 Барулин С.В. Макрушин А.В., Тимошенко В.А. Налоговая политика России: Монография.- Саратов: Изд-во «Стеллит», 2004. -С.96.
24 Гончарова М.В. Социальные льготы в Российском налогообложении.// Финансы и кредит, 2005. -№ 32 (200). -С.57.
25 Кэне Ф. Избранное экономические производения. – М., 1960. – С. 223.
26 Карагусова Г. Налоги: сущность и практика использования». –Алматы.:Қаржы – қаражат, 1994. - С.17.
27 Налоги. Учебное пособие./ Под.ред. Д.Г.Черник.-М.: Финансы и статистика, 1997.-С.400.
28 Налоги и налоговое право. Учебное пособие./ Под.ред. А.В.Брызгалина. – М.: Аналитика – Пресс,1997.- С.600.
29 Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Б. Салық салу негіздері. Оқулық.- Алматы, 2003ж. -14б.
30 Савченко В.Я. О методике определения налоговой нагрузки.// Финансы, 2005.- №7. - С. 26-31.
31 Херман –Пиллат К. Социальная рыночная экономика как форма цивилизации // Вопросы экономики,1999. -№12.
32 Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение .М.ИНФРА-М. 1999.-С.94.
33 Ролз Дж. Теория справедливости. – Новосибирск, 1995.- С.245.
34 Гэлбрейт Джон К. Экономические теории и цели общества.- М., 1979. – С.382.
35 Караваева И. Социальные аспекты подоходного налогообложения в рыночной экономике // Финансы, 2000. -№2 -С.34.
36 Никитин С., Глазова Е., Степанова М. Налоги в странах рыночной экономики и в России // МЭ и МО., 1996. -№4. – С.10.
37 Маркс К. Классовая борьба во Франции с 1848 по 1850 г. Избран собр.соч.-М., 1955. Т.1. -С.181.
38 Ленин В. Капитализм и налоги. Полн.собр.соч. – М., 1961. -Т.23.–С.242.-245.
39 Идрисова Э.К. НДС: мировая практика и проблемы функционирования в Казахстане. // Налогоптельщик, 1999. – С.15.
40 Гайсина С. Кошанов А. Социально – экономическая дифференцация общества: основные проблемы регулирования // Общества и экономика, 2002. -№ 3-4. -С. 222.
41 Аверин А.Н. Социальные проблемы устойчивого развития российского севера // Народонаселения. –Москва, 2004.- №1. январь – март. -С. 79-80.
42 Рыжкина Г. Неестественная бедность при естественным богатстве.// Meqapolis, 2004.20 -мамыр. -4 б.
43 «Демоскоп weekly».2005г.-№205-206. 6-19 июня. www.demoscop.ru.
44 Уровень жизни населения в Казахстане.- Алматы: ҚР Статистика агенттігі, 2007ж.
45 Из материалов семинара ПРООН и МТ и СЗН РК «Бедность и социальные стандарты: подходы к совершенствованию методики определения прожиточного минимума».- Астана, ноябрь, 2004.
46 Әуелбаев С. Нарықтық экономикадағы халықтың қаржы-қаражатпен қамтамасыз етілуі.-Тараз: ТарМУ,1999.- 16 б.
47 Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы.-Алматы: Қазақстан Республикасы статистика агенттігі, 2007.
48 Бижанова Б. Блакирова Н. Современные тенденций демографической ситуаций в Республике Казахстан и ее влияние на ранок труда.// Аль Пари. 2001ж.-№4.- 59б.
49 Бедность в Казахстане: причины и пути преодоления. Отчеты ПРООН.// www. Casdin.freenet.kz.06.2004г.
50 Туранов Е., Маслов Д., Ассанова А. Бедность не порок, а лишь статистический покозатель?// Континент.2004ж.- № 20 (132).-1б.
51 Регионы Казахстана. –Алматы: Қазақстан Республикасы статистика агенттігі, 2006.
52 Искаков М. Развитие налоговой системы Казахстана.// Экономист, 2003.- №11. -С.81.
53 Власов Ф.Б. Нравственные основы совершенствования налоговых отношений в России.// Финансы и кредит, 2005.- № 16 (184). -С. 64.
54 Аймаков Б.Становление и развитие налоговой ситемы Казахстана // Вестник по налогам и инвестициям. 2001.№ 3-4.-С. 30-31.
55 Нурумов А.А. О становлении налоговой службы РК.// Вестник по налогом и инвестициям, 2001.- №5-6.-С 8-9.
56 Оспанов М.Т. Налоговая реформа и гармонизация налоговых отношений. СПбГУЭФ, 1997.-С.55.
57 Идрисова Э.К. Налоги и налогообложение в Казахстане.-Алматы, 2003.-с.22.
58 Сейсенова А. Современные тенденция развития налоговой политики в РК.// Евразийские сообщества, 2005. -№2.
59 «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» ҚР Салық Кодексі (өзгертулер мен толықтыруларды қоса алғанда). 135 –бап.1, 122-бап, 1-3 бөлім.
60 Сагадиев К. Налоговая политика: из тени к свету.// Экспресс К. –Астана,19.05.2005г.
61 Баталов Р. Что нам готовит грядущая налоговая либерализация.// Exclusive, 2006. -№ 49.
62 Мухтарова К. Распределение доходов населения Казахстана // Саясат, 2005. -№3.- С. 18-19.
63 Дайрабеков К. Аналитическая информация по налогоплательщикам, осуществляющим расчеты с бюджетом на основе СНР// Вестник НС РК, 2005.- №10.-С.42-43.
64 ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені, 2000-2006ж.- №12.
65 Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігімен өткізілген салық заңнамасын талдау бойынша «дөңгелек үстөл» отырысы. Астана. 06.03.2006ж.
66 Қазақстан кәсіпорындарының іскерлік белсенділігі (Конъюктуралық зерттеу нәтижелері бойынша). –Алматы: ҚР Статистика агенттігі, 2007.-8-19б.
67 Худяков А.И.Налоговое право РК.-Алматы: Норма-К баспасы, 2003. –С. 166-167.
68 Янжул И.И. Основные начала финансовой науки. Учение о госдоходах.- Петербург, 1890.
69 Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы. «Жеті Жарғы», 1998. 1-бөлім.1 -бап. 5-бет.
70 Дорин А.А. Экономическая социология.- Минск, 1997. –С.15.
71 Schulz Th. W. 111vеstшеl1t il1 Нuшаl1 Capital. The Role of Educatiol1 al1d Research. - The Free Press. N.W., 1971.272 р.
72 Соловей Г.Г. Государственные бюджеты. -М.: Л., 1928.-С.5.
73 Баймұратов У., Елубаева Ж. Анализ мирового опыта функционирования НДС и возможности его совершенствования в Казахстане // Қаржы –қаражат, 2003.
74 Интыкбаева С.Ж. Финансовые индикаторы экономического роста. Материалы международной научно – практической конференции. Сб. Научн.трудов. –Алматы: Экономика, 1999.
75 Налоги и налогообложение: Учебн.пособие. / Под.ред.Б.Х.Алиева.- М: Финансы и статистика, 2004. – С.85.
76 Пансков В.Т. Князев В.Т. Налоги и налогообложение. Учебник. 2003. -С.257.
77 Интыкбаева С.Ж. Фискальная политика и ее роль в обеспечении устойчивого развития экономики Казахстана.- Алматы: Қаржы – қаражат, 2002. –С. 118-119.
78 Ахмедиярова М. Общее благосостояние: теория и оценка.// Финансы и кредит. 2006г. июль.- №7. –С.31.
79 Хисматулин Р. Проблемы социальной ориентации экономики Казахстана.// Саясат, 2004.- № 9.–С.56.
80 Нурумов А. Проблемы распределения налогового бремени в экономике.// Саясат, 2006.- №4.
81 Титов В.В. Влияние налоговой системы на эффективность деятельности предприятия.// Финансы, 2006.- № 2.
82 Казахстан сегодня. –Алматы: Агентство по статистике РК, 2007.
83 ҚР Президенті Н.А. Назарбаевтың 2005 жылдың 18 ақпанындағы «Қазақстан жедел экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизациялау жолында» Халыққа жолдауы.
84 Тажигали М. Под крышей дома своего.//Деловая неделя.2005.4 февраль. – С.8.
85 Харрисон Ф. Великобритания. Тенденции и принципы «геофискальной» политики.// Налоги. Выпуск второй., 1999. –С.14.
86 Галаган А.И. Налоговые льготы в сфере науки и образования в развитых зарубежных странах.// Социально – гуманитарные знания, 2001.- №3. -С.218.
87 Социальная политика в постсоциалистическом обществе: задачи, противоречия механизмы / Отв.ред. К.Микульский.М.: Наука, 2001. –С.531.
88 Гэлбрейт Дж. Новое индустриальное общество. – М., 1969. – С.41.
89 ҚР Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты. 12.07.2006 ж. қабылданған № 660 ҚР Үкіметінің қаулысы.
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
ӘОЖ 336.221:316.4:338.242 Қолжазба
құқығында
ИСАЕВА АКЖОЛТАЙ ТУРДАХУНОВНА
Нарықтық қатынастардың тереңдеуі жағдайында салық
салудың әлеуметтік салдары
08.00.10 – Қаржы, ақша айналысы және несие
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
Ілиясов К.К., э.ғ.к., профессор
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Мазмұны
Нормативтік 3
сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Белгілер мен 3
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1 Салық салудың теориялық негіздері және оның әлеуметтік
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.1Салық салудың әлеуметтік сипаты: мәні және 8
мазмұны ... ... ... ... ... ...
1.2Салық жүйесінің әлеуметтік үдерістерге әсер ету 21
механизмі ... ... ... ... .
1.3Нарықтық дамыған елдердегі мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге
асыру кезіндегі салық 34
салу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
2 Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы салық
жүйесінің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.1Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму 48
жағдайы ... ... ... ... ... ... .
2.2Мемлекеттің әлеуметтік дамуына әсер ету тұрғысындағы
Қазақстанның қазіргі кездегі салық 64
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3Салық салудың әлеуметтік салдарларын анықтау 85
критерийлері ... ... ...
3 Қазіргі кездегі салық жүйесінің әлеуметтік аспектілері және оны
жетілдіру 100
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3.1Қазақстан Республикасында қолданыстағы салық жүйесінің әлеуметтік
бейімділігіне баға 100
беру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2Қазақстан Республикасында салық жүйесін әлеуметтік бағытта
жетілдірудің 113
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 13 0
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 133
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Нормативтік сілтемелер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. Жеті Жарғы,
30.08.1995ж. (соңғы енгізілген өзгертулер мен толықтыруларды қоса
алғанда).
2. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық Кодексі). 12.06.2001ж. (соңғы
енгізілген өзгертулер мен толықтыруларды қоса алғанда).
Белгілер мен қысқартулар
ҚР( Қазақстан Республикасы
ҚҚС ( қосылған құн салығы
АҚШ ( Америка құрама штаты
ГФР ( Герман федеративтік Республикасы
ЖІӨ ( жалпы ішкі өнім
ҒТП ( ғылыми техникалық прогресс
ЖӨӨ ( жалпы өңірлік өнім
БҰҰ ( біріккен ұлттар ұйымы
КСРО ( кеңестік социалистік республикалар одағы
ТМД ( тәуелсіз Мемлекеттер достастығы
ҚР ҚМ ( Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі
ЖШС ( жауапкершілігі шектеулі серіктестік
АЕК ( айлық есептік көрсеткіш
СК ( Салық Кодексі
КТС ( корпорациялық табыс салығы
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Шаруашылық жүргізудің нарықтық типіне өту
елімізде он жылдан астам уақыттан бері жүргізіліп келеді. Ресурстардың
тиімді түрде бөлінуін қамтамасыз ету және экономикалық қызметтерді
мәжбүрлеусіз реттеу сияқты кейбір жетістіктерімен қатар, нарықтық
экономиканың өзіндік кемшіліктері де жоқ емес. Еркін нарықтық экономикадағы
бәсекелестік ешкімді кедей немесе ауқатты деп бөлмейтін, бейтарап
механизм болып табылатындықтан, оның негізінде бөлінген табыстар қоғам үшін
қажетсіз теңсіздіктің туындауына әкеледі. Аталған мәселенің алдын алуда
жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік шараларға қарамастан халықтың әл -
ауқаты, өмір сүру деңгейі турасындағы мәселе әлі де болса көкейтесті
экономикалық және әлеуметтік мәселе болып келе жатыр.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік
бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және
қоғам мүддесіне қажетті қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы,
сондай-ақ, өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын
салық саясатының экономика мен әлеуметтік аяларда өзіне тиеселі орын
алуының басты себебіне айналып отыр.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процесстерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін,
қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік-
экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салық жүйесі.
Экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты қолдау мақсатында мемлекет
табыстардың теңсіздігін теңестіру міндетін атқарады. Қоғам көлемінде
табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық экономикасы дамыған елдерде
мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтерінің бірі болып табылады. Табыстарды
бөлу барысындағы мемлекеттің нарықтық процесстерге араласуының тікелей
әдістерінің алатын орны ерекше болғанымен, кемшіліктері де бар. Өйткені,
мемлекеттің әлеуметтік саясатының тікелей шараларын, олардың маңызды бағыт
екеніне қарамастан, тек қана әлеуметтік жәрдемақылар беру арқылы жүзеге
асыру мүмкін емес. Мұнда, әлеуметтік инфроқұрылымды ұйымдастыру тәсілдері
де маңызды шаралардың бірі болып табылады. Аталған бағыт Еуропа елдерінде
жақсы дамыған және қазіргі кезде де ақшалай нысандағы әлеуметтік
төлемдермен салыстырғанда оған төмен мән берілмейді. Сондықтан,
Қазақстанның да әлеуметтік-экономикалық өміріндегі маңызды да түйінді
мәселе әлеуметтік саясатты салық салу арқылы дамытудың жанама шараларын
жүзеге асыру болып табылады.
Тақырыптың ғылыми тұрғыда зерттелу дәрежесі. Салық жүйесінің әлеуметтік
– экономикалық мәні мен мағынасы А.Смит, Д.Рикардо, Ж.С. Сисмонди, У.Петти,
Ф.Кенэ, Дж. Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың
еңбектеріне арқау болды. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып
отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салықтардың мәні мен
мазмұнын, атқаратын қызметтерін ашып көрсеткен болатын.
Салық жүйесінің нарықтық процесстерге деген кері әсерінің деңгейін
төмендету мәселесі бойынша оны жетілдіру бағыттары Дж. Бьюкенена, А.Оукен,
У.Хеллераның еңбектерінде қарастырылады. Салық жүйесі экономикалық басқару
құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай келгені баршаға аян.
Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталистік мемлекеттердің тәжірибесін
қарастырумен айналысып келді. Осыған байланысты мынандай ресейлік
ғалымдардың мақалалары мен монографияларын атап өту қажет: В.Т.Князев, В.Я.
Савченко, В.Т. Пансков, В.М.Пушкарева, Д.Г.Черник, Т.Ф.Юткина, А.И.Худяков
және т.б.
Экономикалық дамуға салық салудың тигізетін кері әсерлерін төмендетуге
ат салысып және сол бойынша Қазақстандағы салық жүйесін реформалауға үлес
қосқан әдебиеттер мен ғылыми еңбектерді де атап өтуге болады. Аталған
зерттеулерге С.Ш.Әуелбаев, У.Б.Баймуратов, А.Б.Зейнелгабдин, С.Ж.
Интыкбаева, Ж.О.Ихданов, Г.Карагусова, Н.К.Кучукова, С.Қ.Құлпыбаев, Ли
В.Д., Н.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.А.Нурумов, М.Т.Оспанов, К.С.Сағадиев,
Х.Н.Сансызбаева, Р.У.Смагулова, Э.Қ.Ыдырысова және т.б. авторлардың
еңбектерін жатқызуға болады. Дегенмен, аталған әдебиеттерде салық жүйесінің
проблемалық мәселелері көбінесе фискалдық сипаты жағынан, оны көтеру және
оның жекелеген экономикалық субъектілерге тигізетін әсері туралы жеткілікті
түрде қарастырылып, тереңірек зерттелген болса, ал әлеуметтік
проблемалардың басым бөлігін тегістей алатын салық жүйесінің әлеуметтік
институт ретінде қызмет ететіндігіне аса назар аударылмаған.
Тақырыптың өзектілігі салық салудың елдегі әлеуметтік процесстерге әсер
ету деңгейі мен сипаты туралы қозғалған мәселенің аздығына байланысты
олардың қоғамдық қатынастардағы алатын орнына негізделген.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты және міндеттері. Диссертациялық
зерттеудің мақсаты Қазақстан Республикасындағы қазіргі кездегі салық
салудың әлеуметтік салдарларын анықтау және салық жүйесін әлеуметтік
тұрғыдан оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсат келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
– салық салудың теориясы мен практикасына талдау, салықтық
қатынастардың әлеуметтік процесстердегі атқаратын рөлін зерттеу;
– әлеуметтік процесстерге әсер етуі жағынан салық жүйесінің
функционалды мүмкіндігін қарастыру;
– индустриалды дамыған елдердің салық жүйесінің қоғамдық
процесстерге, оның ішінде әлеуметтік салаға қаншалықты ықпал
ететіндігін сипаттау;
– Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің ерекшеліктерін
қарастыру, олардың әлеуметтік міндеттер және экономикалық
мақсаттармен сәйкестілік деңгейін межелеу;
– салық салудың әлеуметтік салдарларын білдіретін критерийлерді
анықтау;
– Қазақстандағы салық салудың әлеуметтік сипатына баға беру және
оны әлеуметтік тұрғыда жетілдіру барысында ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі салық жүйесінің қызмет ету процессінде пайда болатын
әлеуметтік-экономикалық қатынастар жиынтығы болып табылады.
Зерттеу пәні – қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында қызмет ететін
салық жүйесінен туындайтын әлеуметтік салдарлар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі қазіргі кездегі салық
саясатындағы әлеуметтік- экономикалық ілімнің жетістіктерінен құралды.
Нарықтық қатынастарды салықтық реттеуге байланысты жазылған алыс – жақын
шет елдердің және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері пайдаланылды,
сонымен бірге, салық жүйесіне қатысты Қазақстан Республикасының заңдары,
Мемлекеттік бағдарламалар, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары
мен Халыққа жолдауы, ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені және
ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің ресми мәліметтері қолданылды.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу пәнін жүйелі түрде қарастыру мынандай
жалпыға бірдей ғылыми әдістер: ғылыми абстракция, модельдеу, салыстыру,
сараптау және статистикалық талдау арқылы жүзеге асырылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалықтары. Диссертациялық зерттеу
жүргізу барысында ғылыми жаңалық сипаты бар келесі нәтижелер алынды:
– салық және салық салу мәнін анықтаудың теориялық жақтарын жан-
жақты қарастыру негізінде салық және салық салу ұғымына
авторлық анықтама берілген және қоғамның әлеуметтік даму жағдайы
мен салық жүйесінің элементтері арасында объективті байланыстың
бар екендігіне теориялық негіздер келтірілген;
– салық салудың жағымды және жағымсыз жақтары анықтала отырып,
әлеуметтік процесстерге әсер етуіне қарай салық функцияларының
жүзеге асырылу механизмі макро - және микродеңгейде
қарастырылған;
– салық салудың әлеуметтік салдарлары ұғымына анықтама беріліп,
тікелей және жанама критерийлер арқылы салық салудың әлеуметтік
салдарларын бағалау әдістері ұсынылған.
– Қазақстандағы қазіргі кезде қызмет ететін салық жүйесінің
әлеуметтік салдарларының қаншалықты екені және оның ең түйінді
деген әлеуметтік мәселелерге ықпал ету деңгейі жағынан әлсіз
жерлері анықталған.
– Қазақстанның салық жүйесінен туындайтын әлеуметтік салдарлардың
жағымдылығын көтеру бойынша ұсыныстар жасалған.
Қорғауға шығарылатын негізгі ұсыныстар. Тақырыпты зерттеу барысында жаңа
көзқарастар, ұсыныстар мен тұжырымдар жасалған, оның ішінде, маңызды
дегендері төмендегілер:
1) Қазақстан Республикасында қолданыстағы салық механизмінің
жағымды және жағымсыз жақтарының бір жүйеге топтастырылуы;
2) салық салудың әлеуметтік салдарларын анықтайтын тікелей және
жанама критерийлер жіктемесі;
3) қызмет етіп отырған салық жүйесінің әлеуметтік бейімділігінің
деңгейінің бағалануы және оның кері салдарларының анықталуы;
4) салық салудың кері әлеуметтік салдарларын төмендету бойынша
жасалған ұсыныстар.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық мәнділігі мынада:
- ұсынылып отырған салық салудың әлеуметтік салдарларын бағалау
критерийлері салық механизмінің рынок субъектілеріне тигізетін
әсерін анықтау кезінде пайдалануға болады;
- салық жүйесін әлеуметтік тұрғыдан жетілдіру бойынша ұсыныстарды
салық заңнамасын дайындап, оған өзгерістер енгізу, салық саясатының
концепциясын құрастыру барысында пайдалануға болады;
- зерттеудің теориялық нәтижелерін Қаржы, Есеп және аудит,
Экономика бағатында бакалаврлар мен магистрлар дайындауда Салық
және салық салу пәнін оқытқан кезде қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы. Диссертацияның негізгі тұжырымдары
мен нәтижелері халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалған:
Казахстан в эпоху глобализации: экономика, образование, право (Қазақ
еңбек және әлеуметтік қатынастар академиясы, 29.04.2004ж.), Ұлттық
экономика жаһандану жағдайында (Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ. 21.09.2005ж.),
Инновациялар мен оқу- білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына
(Алматы экономика және статистика академиясы. 17-18 қазан 2006ж.),
Развитие экономической мысли в Казахстане (Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ.19-
20 қазан 2006 ж.)
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу тақырыбы бойынша 3,8
баспа беттен тұратын 7 мақала жарық көрді. Ол еңбектер жұмыстың мазмұнын
тегіс қамтиды. Оның ішінде үш мақала Қазақстан Республикасы Білім және
ғылым саласында қадағалау мен аттестаттау комитетінің нұсқауындағы
экономикалық әдебиеттерде жарияланған.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы
зерттеудің мақсатымен және міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға
негізделген. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімі үш тараудан,
тұжырымдардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан және 23
сурет, 21 кестеден тұрады.
1 САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК МӘНІ
1.1 Салық салудың әлеуметтік сипаты: мәні және мазмұны
Салықтар баршамызға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның экономикалық
базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың маңызды қаржылық
құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық салу жүйесі –
қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы және объективті
қажеттілігі.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда бола отырып, шаруашылық субъектілері
арасындағы экономикалық байланыстардың негізгі объектісі бола алады. Бұл
өзара байланыстар күрделі де қарама – қайшы сипатқа ие, өйткені салық
жүйесінің қызметінде әртүрлі бағыттағы мүдделер орын алады: мемлекет,
кәсіпорын және жеке тұлға. Осындай жағдайларға көңіл аудара келіп, А.Смит
өз еңбегінде былай деп жазды: ... жалпы қоғамдық капитал мен жер мемлекет
немесе патшалыққа қарайтын болғандықтан ірі және өркениетті мемлекеттің
барлық шығындарын жабуға көптеген аумақты көлемдегі шығынды жабу көздері
қажет, ал мұндай шығындардың басым бөлігін қандай да бір салықтар арқылы
жабуға тура келеді, ал, мемлекет пен патшалықтың қоғамдық табыстарын
қалыптастыру үшін тұрғындар өздерінің жеке табыстарының бір бөлігін беріп
отырады[2]. А.Смиттің топшылаған бұл ойы қандай да бір нысандағы
салықтарды қолдану кез келген өркениетті қоғамның өмір сүруі үшін қажетті
жағдай екеніне және салықтар – мемлекет пен адамдар арасындағы маңызды
байланыс құралы болып табылатындығына дәлел бола алады.
1818 жылы Н.И. Тургенев салықтар туралы: Салықтар қоғам немесе
мемлекеттің өз мақсаттарына жетуі үшін жиналатын қаражат ... Адамдар
қоғамға бірігу арқылы өкіметке билік бере отырып, оларға салықтарды талап
ету құқығын қоса берді-, деп жазды [3]. Бұл пікір де салықтардың
қоғамдық мақсаттардан туындаған мемлекеттік маңызы бар негізгі категорияның
қатарына саналатындығын баса көрсетіп отыр.
Сонымен қатар, салық жүйесінің өзіне тән табиғи ерекшеліктері мен
жалпыға бірдейлігі оның кең көлемді үдерістерге әсер етуіне мүмкіндік
береді: жұмыссыздық, инфляция, тұрғындардың өмір сүру деңгейі және т.б.
Сонымен қатар оның экономикалық құрал ретіндегі икемділігі әлеуметтік
қарама- қайшылықты шешуге немесе шиеленістіруге жағдай жасайды. Сондықтан
да, салық жүйесін әлеуметтік көзқарастар тұрғысынан қарастыру немесе
зерттеу қоғамды және оның әлеуметтік-экономикалық ресурстарын танып-
білудегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Салықтар мен салық салу үрдісі туралы қандай да бір ой туындаса немесе
ол жан – жақты зерттелетін болса ең алдымен ол экономикалық, қала берсе
құқықтық тұрғыда қарастырылатыны баршаға мәлім. Өйткені, салық ең бірінші
экономикалық категория болып табылады. Дегенмен, экономикалық және
әлеуметтік мақсаттар өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары бола тұра
екеуі бір – бірімен байланысқан егіз ұғым. Өйткені, қандай да бір
экономикалық іс- әрекет әлеуметтік саясатқа байланысып отырады.
Салықтарды әлеуметтік тұрғыда қарастыру сол салада қалам тартқан кейбір
атақты экономист ғалымдырды да бей – жәй қалдырмаған. Мысалға, салықтар
туралы туындаған ойлардың ішіндегі әлеуметтік жағынан маңызды орынға ие
болатындардың бірі атақты кардинал[1] А.Ришельенің Саяси мұра деген
жұмысындағы салықтардың алғашқы қағидалары. А.Ришелье бұл жұмысында атап
өткеніндей: Патшаның өз бағынушыларынан алған ақша қаражаттары олардың,
яғни, салық төлеушілердің мүмкіндіктерімен сәйкес келуі шарт, сонымен
бірге, олардың мүліктеріне ешқандай да артық зиян тигізбеуі керек,- деді
[4]. Салықтардың мемлекеттің өмір сүруінің негізі екеніне және оның алатын
орны ерекше екендігінде ешкімнің таласы жоқ, бірақ, бұл пікірде оның
әлеуметтік сипат алып тұрғанын байқау қиын емес, өйткені тұжырымның түпкі
ойы салық төлеушілердің алым – салықты төлеймін деп тым кедейленіп кетпеуін
көздеп отыр, яғни әлеуметтік жағдайға көңіл бөлінген.
Сонымен бірге, осы кезеңдерге сәйкес салық реформасы туралы мәселеге
алғаш рет мемлекет тарапынан емес салық төлеушілер атынан пікір таратқан
А.Монкретьен болды. Онда Монкретьен табысқа салынатын салықтың мүліктік
кадастр негізінде жасалған жаңа нысанын және прогрессивті салықтардың
түсіндірмесін ұсынған болатын ол, әрине, тұрғындардың басым бөлігінің
ойынан шығып жатқан пікір болды. Өйткені, прогрессивті салық салу арқылы
халық табысын немесе теңсіздікті тегістеуге мүмкіндік туындады.
Салық жүйесінде деген бұл көзқарас XVII ғасырда салық теориясы
бойынша зерттеулерде одан әрі тереңдетіле түсті. Оның ішінде У.Петти
Монкретьенның салықтардың прогрессивтілігі туралы ойларын жалғастыра
отырып, олардың тек қана табыспен ғана емес, сонымен бірге лауазыммен де
байланыстылығын атап көрсеткен болатын. Оның айтуы бойынша, - тұрғындар
мемлекеттік шығындарды жабуға өздерінің үлестеріне қарай ғана және қоғамдық
тыныштық мүддесін көздей отырып қатысуы керек немесе олардың мүлкі мен
байлығына қарай ғана ат салысуы тиіс-, деп тапты [5]. Сондай –ақ, салық
ауыртпалығы кімге бағытталса барлық уақытта оны сол адамның көтермейтіндігі
де оған дейін ешкіммен зерттелген емес.
Қоғамның даму үдерісінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың
атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді.
Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы
экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген
тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі
әлеуметтік үрдістерге әсер ете алатын бірден бір макроэкономикалық құрал
болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық экономикалық қарым
қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген
елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Халықаралық экономикалық ұйымдар, басқа
да мемлекеттік құрылымдардың экономикасына өзіндік мүддесін білдіре отырып,
салықтық реформаларда кейбір бағыттарды енгізуге кеңес береді (кейде
мәжбүрлеуге дейін барады). Тіпті, XX ғасырда салық салу саласында өкімет
аралық келісімдер жасау әдетке айнала бастады. Салық жүйесіндегі таңдап
алынғын белгілі бағыттар әлеуетті инвесторларды тартуға немесе керісінше
шектеуге және сәйкесінше қандай да бір әлеуметтік салдарлардың пайда
болуына әкеліп соқтыратын әлемдік рыноктағы қаржылық ағым нысанасын
өзгертуге жағдай жасауы мүмкін. Осылайша, салық салудың бір жағынан
шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы
қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан – жақты қанат жаюына жағдай
жасап отыр.
Салық салудың түрлі салдарлары әлеуметтік жағын былай қойғанда,
экономикалық жағының өзі бертін келе, яғни XX ғасырлардың бас кезінде
зерттелген болатын. Өйткені, оны зерттеу бірқатар объективті мәселелермен
шектесіп жатқан күрделі сұрақ болды. XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың бас
кезінде қаржы туралы ғылым теориялық жағынан ғана емес, сонымен қатар
практикалық жағынан да жан – жақты зерттеліп болған. Соның өзінде
салықтардың халық шаруашылығына тигізетін әсері туралы егжей - тегжейлі
зерттеулер жоқ десе де болады. Бұл сала бізде ғана емес Батыс Еуропаның
өзінде де жаңа, аз қамтылған мәселе -, деп аталған мәселеге 20-шы жылдары
И.М. Кулишер А.А. Тривустың Салықтар экономикалық саясаттың құралы
ретінде атты еңбегіне жазған алғы сөзінде баға берген болатын [6]. Оның
себебі сол, салықтардың зиянды екенін мойындай отырып, экономистер олардың
халық шаруашылығына және түрлі тауар өндірушілердің өзара байланыстарына
олардың қалай әсер ететіндігін анықтай алған жоқ. Экономикалық
құбылыстардың күрделілігі сонда, оның түпкі мәні екінші деңгейдегі
нысандармен бүркемеленгендігінде және ол өз кезегінде зерттеуді қиындатпай
қоймайды [7]. Аталған сұрақтың теориялық жағынан қиындығы сол кездегі
салық ауыртпалығы мәселесінің жете зерттелмегендігімен және ол өз кезегінде
экономикалық және қаржы ғылымдарының сәйкесінше даму деңгейімен тұстас
болуымен түсіндіріледі. 20-шы жылдардағы қаржы ғылымындағы салықтардың
экономикалық салаға әсер етуін зерттеудің практикалық мәні сонда, ол салық
саясатының қағидаларын құрастыру кезінде есте сақтайтын қажетті шарттың
бірі болды.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы 30-шы жылдарды қаржы
ғылымында жиынтық сұраныс туралы кейнсиандық теорияның жаңа деңгейдегі
шешімін тауып, салықтардың экономикадағы реттеушілік рөлінің ашылған кезі
деп қарау керек. Баршаға белгілі, соғыстан кейінгі экономикалық реттеу
практикасында салықтарға экономикалық циклды автоматты түрде тұрақтандыру
рөлі жүктелді. 80-жылдары неоконсерванттар үлгісінде (ұсыныс теориясы)
салық саясаты экономикалық өсу саясатына қарай бет алды және ол салықтардың
қатаңдығын жұмсартуға бірқатар мүмкіндіктер берді. Бірақ, ол сол кездегі
салықтардың экономика саласындағы мәжбүрлеу рөлін өзгерте қойған жоқ,-деп
жазды, салық саясатының қалыптасуы мен дамуы туралы зерттеулер жасауда
елеулі үлес қосқан В.М. Пушкарева [8]. Сонымен, жоғарыда келтірілген
пікірлердің бәрін қорытындылай келе, XX ғасырда салықтардың экономикадағы
атқаратын рөлі мен алатын орны, соған сәйкес оның жалпы халық шаруашылығына
тигізетін әсері немесе салық салудың экономикалық салдарлары жан - жақты
зерттелді десек артық айтпаған болар едік. Ал, енді экономиканы жедел
модернизациялау жағдайындағы қазіргі кезеңде салық саясатын әлеуметтік
жағынан, оның ішінде салық салудың әкелетін әлеуметтік салдарларын
қарастырудың кезегі өздігінен сұранып тұр.
Сонымен қатар, қоғамда әлеуметтік проблемалардың рөлі күшейіп келеді:
Нарықтық қатынастардың қалыптасып, дамуы кезіндегі маңызды мәселелердің
бірі, ол – нарықтық қатынастардың дамуы кезінде туындайтын келеңсіз
салдарлардан қорғауға және қоғамның әлеуметтік-экономикалық топтарға
бөлінуін тереңдетуге мүмкіндік беретін тұрғындарды әлеуметтік қорғау
жүйесін құру [9].
Өйткені, нарықтық қатынастар тек қана игіліктерге бастап қана қоймай,
сонымен бірге ауыр зардаптарға да әкеп соқтырады. Қоғам бір ғана
экономикалық пайда табудың қамын ойлайтын болса, ақырында ол экономикалық
тоқырауға, одан қала берсе қоғамның басқа да салаларындағы құлдырауға
әкеледі. Жоғары пайда табуға шектен тыс ұмтылу әлеуметтік климатты тым
нашарлатып жібереді, жалпы адами құндылықтарды жоғалтуға жағдай жасауы және
әлеуметтік, ұлтаралық және басқа да конфликтерді тудыруы мүмкін [10].
Сонымен бірге, еркін кәсіпкерліктің дамуы қоғам мүшелерінің табиғи
түрде әлеуметтік топтарға бөлінуімен сипатталады... Бұдан шығатын бірақ жол
бар: жұмыссыздар мен аз қамтылған тұрғындар бөлігіне мемлекет басқалардың,
яғни неғұрлым ауқатты адамдардың табысын әділетті түрде қайта бөлу (жалпы
қоғамның көзқарасы бойынша) арқылы әлеуметтік қолдау көрсетеді. Мұндай
қайта бөлудің объективтілігі мемлекет және еркін кәсіпкерліктің
қатысушылары да мүдделі болатын әлеуемттік-саяси тұрақтылықты қолдау мен
қамтамасыз етудің негізін қалайтындығымен түсінідіріледі [11].
Қазақстан өркениетті нарықтық қатынастардың дамуы мен күрделену
кезеңдерінің үстінде тұр. Сондықтан, жоғарыда келтірілген тұжырымдардың
бәрі бізге қоғам дамуының үлгісі ретінде тек қана тар мағынадағы таза
экономикалық, бір жақты нарықтық шаруашылықтың тиімді емес екенін
білдіреді. Біздің жағдайда мемлекеттік басқарумен сәйкес, қандай да бір
әлеуметтік нормалармен анықталған парасатты идеялармен үйлесетін немесе
жеке тұлғалардың және белгілі бір адамдар топтарының іс-әрекеттерін
әлеуметтік тұрғыда реттейтін нарықтық шаруашылық қажет. Бұл сөзіміз келесі
пікірлерден жалғасын табады. ...қоғам алдындағы мемлекеттілікті дамытудың
негізгі мақсаты және маңызды аргументі болып азаматтардың игілігі, қоғам
дамуының қауіпсіздігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету табылады.
Тұрғындардың әл - ауқатын көтеру мен оның кешенді дамуын қамтамасыз етуші-
әлеуметтік тұрақтылық [12]. Әлеуметтік тұрақтылық дегеніміздің өзі
әлеуметтік топтар мен олардан құралған қоғамның әлеуметтік жағдайының заман
талабына сай, тұрақты болуы, яғни жұмыссыздық пен инфляция деңгейінің төмен
болып, халықтың әл-ауқатының сын көтерерлік болуы және т.б. Аталған
тұрақтылықтың ұзақ сақталып тұруы және қандай да бір ауытқуларға ұшырамауы
үшін салық сияқты мемлекеттік реттеу тетіктерінің мақсатты түрде іс-әрекет
жасауы шартты жағдай. Сондықтан, салықтардың әлеуметтік салдарларын
салмақтау арқылы аталған механизмнің қаншалықты пайдалы немесе ұтымды
екенін анықтап, болашақтағы жетілдіру жолдарын анықтауға мүмкіндік
туындайды.
Президент Н.Назарбаевтың Халыққа жолдауында, - Мемлекет қоғамның шын
мәнінде көмекке зәру мүшелеріне ғана қолдау көрсету жөніндегі толық
жауапкершілікті өз мойнына алуға міндетті деп санаймын.
Осыған орай әлеуметтік қолдау көрсету саясаты “әлеуметтік топтардың
мұқтаждықтарымен” айқындалуға тиіс емес, қайта “еңбекке қабілетті
азаматтарды жұмысшылар сапына қосуға даярлау” міндеті ауқымында
шоғырландырылуға тиіс,- деп атап көрсеткен болатын [13]. Ал, өз
азаматтарымыздың хал-ахуалын жақсарту үшін, мемлекет қолындағы барлық
құралдарды ұтымды пайдалануы қажет.
Сонымен бірге, салық саясатының экономикалық рөлі мен тиімділігін
арттыруға баса көңіл бөліп, ал оның қоғамның басты игілігі халыққа
тигізетін әлеуметтік салдарларын естен шығаруға болмайды. Кейінірек біз бұл
мәселелерге толығырақ тоқталатын боламыз, ал қазір категориялық зерттеу
тетігіне, ең бастысы әлеуметтік салдар ұғымын қарастыруымыз қажет. Бұл
ұғымды қарастыруымыздың себебі, тағы да қайталап айтамыз, салық салудың
және одан туындайтын түрлі жағымды немесе жағымсыз деп бөлінетін
әлеуметтік салдардың жоғарыда атап өткендей, жеткілікті түрде зерттелмеген
түйінді мәселердің бірі болуынан туындап отыр.
Салық салудың әлеуметтік салдарлары оның шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтың әлеуметтік жағдайларына қалай: оң немесе керісінше
теріс әсер ететіндігін көрсететін бірдін бір көрсеткіш және салық жүйесін
үнемі жетілдіріп отыруға негіз болатын маңызды фактор болып табылады. Осы
жерде оның фискалды көрсеткіштерінің жетекші рөл атқаратындығын естен
шығаруға болмайды: бюджет неғұрлым көбірек толтырылса, салық жүйесі
соғұрлым тиімді деп саналып келеді. Ғылыми әдебиеттерде соңғы жылдары салық
жүйесінің экономикалық тиімділігін арттыруда көптеген ұсыныстар жасалып
келе жатқаны баршаға белгілі. Дегенмен, таяқтың екінші ұшы да бар, ол –
салық төлеушіге қаржылық алымның әкелетін қандай да бір әлеуметтік
салдарлары. Салық салу жүйесі мемлекет үшін алым – салық жинау механизмі
ретінде қарастырылатын және аталған механизмнің қызмет етуі кезіндегі
туындайтын нақты әлеуметтік салдарлармен біртұтас байланысқан жүйе бола
тұрса да, аталған жүйедегі нақты бұл мәселенің толық түрде зерттелмеген
себебі, біздіңше, жалпы экономиканың әлеуметтік үдерістерге тигізетін әсері
ең көп пікірталас тудыратын күрделі мәселе болуында.
Әлеуметтік мәселелер әрқашан құндылыққа жатады. Әлеуметтік құндылықтар
қол жеткен жетістіктерді сақтап қалуды білдіреді және ол өздігінен-ақ
негізгі мақсат болып табылады. Мысалға, денсаулық сақтау, әлеуметтік
қорғау, білім беру, еңбек ақы деңгейі және т.б. адам өміріне ең қажетті
құндылықтарды келтіруге болады. Салық жүйесі, қаржылық реттеу механизмі
ретінде әлеуметтік құндылықтарға жанама түрде әсер ете алады. Екінші
жағынан салық жүйесінің қандай да бір элементін (мөлшерлеме, жеңілдіктер)
қолдану арқылы тікелей әсер ете отырып, аталған әлеуметтік құндылықтарды
сақтауға және дамытуға болады.
Қоғам дамуының әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан өзгеруі кезінде
әлеуметтік салдарлардың сипатын көрсететін бұл мақсаттар да өзгеріп отыруы
мүмкін. Мұндай заңдылықтарды экономистер өз зерттеулерінде аз қарастырған
жоқ.
Мысалы, капитализм үшін әлеуметтік мақсаттар болып жеке меншікті дамыту
мен қолдау, таңдау еркіндігін жоғарылату, жеке бастамаларды ынталандыру
табылды. Ал, социализм керісінше жеке меншікті болдырмауға тырысты, осыдан
барып әлеуметтік мақсаттар да, оның нәтижелерінің параметрлері де
түбірінен өзгереді. Мемлекеттік қамқорлық, азаматтардың теңдігін сақтау
сияқты сипаттар да социализмге тән нәрсе.
Келесі салық салудың әлеуметтік салдары ұғымының мәнін ашудағы
қарастыратын негізгі мәселенің бірі салық жүйесінің өзі болып табылады.
Ол үшін ең алдымен салық туралы ұғымның астарында не жатқандығын
анықтаймыз.
Тарихи жағынан салықтар қоғамның түрлі әлеуметтік топтарға бөлініп және
мемлекеттің пайда болуымен бірге қалыптасты. Оның әлеуметтік – экономикалық
мәні, функциялары және атқаратын рөлі қоғамның экономикалық, саяси және
әлеуметтік құрылуымен және мемлекеттің міндеті мен табиғатынан туындайды.
Салық экономикалық қатынастар ретінде және өндірістік өнімдердің бөліну
нысаны ретінде өндіріс пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуы, жеке меншік
нысаны мен шаруашылықтың қалыптасуы және мемлекеттің құрылу жағдайында
пайда болды. Салықтар бір жағынан шаруашылық субъектілерінің экономикалық
тұрғыдан олардың мүдделерінің оқшауланғанын білдіретін болса, екінші
жағынан аталған мүдделердің бірігіп нығайғанын, сонымен бірге мемлекет
тарапынан жеке меншік және еңбек бөлінісі негізінде құрылған
субъектілерге қажетті шаруашылық жүргізу жағдайының қалыптасқанын
көрсетеді. Ол нарықтық қатынасты ұйымдастырудың маңызды факторы ретінде
саналады және мемлекеттік билік жүйесі арқылы оның дамуы мен қызмет етуінің
қажетті жағдайы болып табылады. Салықтың материалдық сипаты өндірушілердің
мемлекетпен алынып отыратын тауар, қызмет немесе ақша нысанындағы өндірген
өнімдерінің, яғни табыстарының бір бөлігі ретінде сипатталады. Ол елдегі
немесе оның жеке аймақтарындағы, басқаша айтқанда әлеуметтік тұрғыда
ұйымдастырылған аймақтардағы нарықтық шаруашылықты сақтап, ұдайы өндіріп
отыруды жалпы экономикалық, әлеуметтік, саяси және құқықтық жағдайлармен
қамтамасыз ету үшін жұмсалып отырады. Осылайша, салықтық қатынастар – бұл
бір жағынан мемлекет екінші жағынан заңды және жеке тұлғалар арасында
қалыптасатын, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен азаматтардың
табыстарының бір бөлігін орталықтандырылған мемлекеттік қазынаға алу
жолымен ұлттық табыс пен жиынтық қоғамдық өнім құнын қайта бөлу жөніндегі
қаржылық қатынастардың нысаны болып табылады.
Салықтардың мәні мен мазмұнын аша түсу үшін оның негізгі белгілеріне
тоқталатын болсақ:
салық экономикалық болмыстан туындаған және қатаң түрде
бекітілген міндетті ақшалай төлемдерді білдіреді;
салықтарда адамдардың қандай да бір әлеуметтік топтарын,
қызмет түрлерін, кәсіпорындардағы, салалардағы, сонымен қатар
аймақтардағы табыстарды жаппай қамтушылық бейнеленген;
салық мемлекеттік табыстар (қаржылық ресурстардың көлемі
жағынан) түсімінің анықтылығын қамтамасыз етеді;
бюджет кірісін толтыру үшін пайдаланылатын салықтар өндірістің
дамуына құрылымдық-теориялық негізде кедергі жасамауы қажет.
Салықтар практикасында оның фискалды және реттеушілік
қабілеті теңестірілуі керек.
Салықтардың соңғы қасиеті мәнді де маңызды, сонысымен ол салық
механизмінің ұтымдылығын қамтамасыз етіп отырады.
Аталғандардың бәрі салықтардың қоғамдық мәні бар құбылыс болып
табылатындығын және кез келген қоғамдағы, оның дамуы мен жетілуін
қамтамасыз ететін объективті түрдегі қажетті категория екенін білдіреді.
Салық ұғымын жан-жақты түсіну үшін оны ең алдымен категориялық
тұрғыдан қарастыру керек.
Салықтар ең ежелден қаржылық категория болып табылады. Мемлекеттің
міндетті төлемдері түрлі атауларға ие болды және олар қоғамның экономикалық
және әлеуметтік даму жағдайына қарай өте көп өзгерістерге түсті. Германияда
салықтар азаматтардың мемлекетке көрсеткен көмегі деп табылып, бүгінге
дейін – Steuer (қолдау) деп аталады. Ұлыбританияда кейбір салықтарды әлі
күнге дейін duty – қарыз, міндеттілік. Қазіргі кездегі қолданылып жүрген
tax салық мөлшерлемесі (таксы) деген ұғымнан пайда болған. Францияда import
мәжбүрлі төлем деп аталынады. Ресейде мемлекеттік алымдарды подати немесе
мәжбүрлі алым деп атаған [14]. Қоғамдық мәні бар салық сияқты құбылысты
тереңірек түсіну үшін оны тек экономикалық категория ретінде қарастыру
жеткіліксіз болар еді. Қазіргі кезде, яғни республикадағы экономикалық
реформалардың стратегиясы айқындалып келе жатқан кезде салықтардың
әлеуметтік-экономикалық табиғатын терең әдістемелік көзқарас тұрғысынан
ұғыну, оның қоғамдық бағытын анықтау маңызды мәселенің бірі болып табылады.
Осы орайда салықты экономикалық категория ретінде ғана емес, сонымен
бірге философиялық, экономикалық – құндық, қаржылық – қайта бөлушілік,
құқықтық, фискалды категория тұрғысында танып білуді Ресей ғалымы
Т.В.Юткина ұсынған болатын. Ол, әрбір категорияларды негіздейтін түсініктер
берген. Мысалға, салықтар жалпы қоғам игілігіне, әсіресе әлеуметтік мұқтаж
адамдар үшін өз еркімен қаржы беруді немесе құрбандық шалуды
білдіретіндіктен салықтарды ол философиялық категория деп атады. Ал,
экономикалық- құндық категория деп атауының себебі сол, салықтар меншік
иелерінің түрлі қаржылық және экономикалық мүдделерін баланстаудың әдісі
және экономикалық үдерістердің жиынтық компоненттері болып табылады.
Құқықтық категория болып табылатыны сонда, салықтар салықтық әрекеттерге
қатысушылардың мүліктік қайшылықтарын шешетіндігінде, салықтық ортаны
қалыптастырудың демократиялық процедурасы, салықтардың саяси экономикалық
статус иеленуінде. Қаржылық – қайта бөлушілік категориясы деп аталуы
салықтардың ішкі жалпы өнімді бизнес және бюджет аясындағы субъектілер
арасында қайта бөлу элементі болып табылатындығымен негізделген. Фискалды
категория деп аталуының себебін түсіндіріп жатудың өзі артық [15].
Автор аталған категорияларды жан- жақты сипаттай келе, салықтарды тек
қана экономикалық категория деп есептеудің аздық ететіндігін және ол салық
сияқты қоғамдық, экономикалық, саяси және әлеуметтік салалардың бәріне
қатысы бар категорияны бір жақты ғана зерттеуді қажетсіз деп тапты. Біз де
бұл тұжырымға толық қосыламыз және жоғарыда айтылғандарға қосарымыз
салықтардың әлеуметтік мәселелерді шешу кезінде де атқаратын рөлінің
маңызды екендігі, өйткені, салықтар қоғамдық игіліктерді (оның ішінде
әлеуметтік) сақтауға, түрлі жеңілдіктерді пайдалана отырып жағдай жасайды
(әлеуметтік, қоғамдық мақсатты көздейтін ұйымдарға салықтық қолдау
көрсетеді), табыстарға қатысты теңсіздікті теңестіруге мүмкіндігі бар және
нарықтық экономика жағдайында халықты әлеуметтік жағынан қорғаудың бірден
бір көзі, салықтар арқылы табыс көзі құралатын мемлекеттік бюджет (жеке
ұйымдар мен кәсіпорындардың әлеуметтік шараларды бірінші кезекте
қоймайтындығы белгілі) болып табылады. Мұндай тұжырымдар бізге салықтарды
әлеуметтік категория деп атауға негіз бола алады. Салықтарды әлеуметтік
категорияға жатқыза отырып, біз оны әлеуметтік тұрғыдан зерттеуге, оның
әлеуметтік үдерістерге қалай әсер ететіндігін анықтауға мүмкіндік аламыз.
Бірақ, салыққа берілген анықтамалардың басым бөлігі, экономистердің
мейлі тарихи еңбектерінде болсын, мейлі қазіргі кездегі беріліп жүрген
анықтамаларында болсын көзге көрінетін шынайы нысанында берілген. Мысалға,
XX ғасырдың басында салықтарға мемлекеттің өзінің ақшалай қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін азаматтардан мәжбүрлі түрде алатын алымдар ретінде
анықтама берілген болатын [16;17]. Кейінірек отандық және ресейлік
зерттеушілермен тәжірибе жүзінде салықтарға берілген анықтама бір тектес
болып, яғни: мемлекеттік қазынаны толтырудың негізгі құралдардың бірі
немесе мемлекет тарапынан бір жақты белгіленіп, заңмен бекітілген ереже
негізінде қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін, міндетті түрде
алынатын алым,- деп келеді [15;18;19;20;].
Жоғарыда аталған салыққа берілген анықтамалардың бәрінде оның төмендегі
ерекшеліктері көрсетілген:
- табыстың негізгі көзі ретінде салықтардың мемлекетпен тікелей
байланысы;
- заңнама негізінде жүзеге асырылатын алымдардың мәжбүрлеу
сипатының болуы;
- салықтардың қоғамның экономикалық үдерісіне қатысатындығы.
Егер, салықтардың қажеттілігі мемлекеттің саяси, экономикалық, қала
берді, әлеуметтік мақсаттары мен міндеттерінен туындайтынын білсек, онда,
аталған ерекшеліктердің ішінде салықтардың әлеуметтік үдеріске әсер ету
мүмкіндігінің бар екендігі ескерілмегендігін байқауға болады. Сонымен
бірге, берілген анықтамаларда мемлекет өз қызметін жүзеге асыру барысында
мәжбүрлеуші, ал, халық шарасыздықтан салық төлейтін мәжбүрленуші тұлға
ретінде көрініп отыр. Сондықтан, салықтарды қоғамның, сол арқылы ондағы
тұрғындардың өмір сүруіне қажетті қаражат көзі деп қарау керек және халық
(заңды және жеке тұлғалар) оны ерікті түрде, қиналмай төлеуі керек, осы
тұрғадын алып қарайтын болсақ салыққа, біздіңше, мынандай анықтама беруге
болады: салық дегеніміз – заңды және жеке тұлғалар міндетті түрде
төлейтін, қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына қажетті қаражат
көзі.
Ал, салық салу ұғымына келетін болсақ, отандық экономистер оған былай
деп анықтама береді: Салық салу – экономикалық-құқықтық механизмді
пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп алу (есептеу және алу) үдерісі
[21]. Сонымен бірге, Салық салу – мемлекет пен қоғам және әр бір нақты
тұлғаның салық салу барысында қалыптасатын қарым- қатынасы және ол салық
салу саласындағы саясатпен немесе мемлекет анықтайтын міндеттер, шаралар
мен өз функциясын орындауда неғұрлым аз шығын шағара отырып жүргізетін
салық саясатымен анықталады [22].
Ал, біздіңше, салық салу дегеніміз – нарық субъектілері мен қоғам
арасындағы заңды түрде бекітілген салықтарды төлеу бойынша конституциялық
міндеттерді орындау кезінде туындайтын әлеуметтік қатынастар жиынтығы.
Енді салық элементтеріне тоқталатын болсақ, олардың әрқайсысына
әлеуметтік сипат беруге негіз бар. Негізгілері: салық мөлшерлемесі,
объектісі, салық жеңілдіктері және т.б..
Қысқаша түрде салық объектісі мен құрылымдық элементтерге келесідей
тоқталып өтуге болады. Салық объектісі – мемлекеттің осылар арқылы елдегі
әлеуметтік жағдайға әсер ету тетігі. Олар бірнешеу: заңды тұлғалардың
табысы мен мүліктері (әсер етуге кәсіпорындардың әлеуметтік- экономикалық
жағдайы түседі) және жеке тұлғалардың табыстары мен мүліктерінің түрлері
(әсер етуге азаматтардың материалдық және әлеуметтік жағдайлары ұшырайды).
Осы жерде айта кету керек, салық салу мақсатында табыс, айналым сияқты
экономикалық категориялар уақыт өте келе өзгеріске ұшырап, жеке салықтық
ұғым ретінде былай қолданылады: салық салынатын табыс, салық салынатын
айналым. Аталған түзетулер көбінесе әлеуметтік себептермен негізделеді.
Мысалға, өтемақылар, жәрдемақы, белгілі бір көлемде материалдық көмектерге
табыс салығы салынбайды. Осылайша, салық салу объектілерін монополиялау
арқылы мемлекет белгілі бір дәрежеде өзіне икемді де қажетті бағытта
әлеуметтік-экономикалық жағдайларға ықпал етуге тырысып отырады.
Салық мөлшерлемелері – бұл, салық жүйесінің әлеуметтік ықпалын реттеуші
тетік. Салық мөлшерлемелері арқылы мемлекет әлеуметтік- экономикалық
үдерістерді үйлестіріп отырады. Мысалға, корпорациялардың табысына
салынатын салық мөлшерлемелерінің өзгеруі көптеген кәсіпорындардың
экономикалық стратегиясының өзгеруіне әкелуі мүмкін, ал жеке табыс салығын
алу әдісінің өзгеруі (прогрессивті, регрессивті немесе шкаласыз) қоғамдағы
әлеуметтік теңсіздікті тегістеуі немесе тегістемеуі мүмкін. Сондықтан,
әлеуметтік тұрғыдан аталған элементтің мәні зор.
Салық жеңілдіктері – бұл салық салу арқылы қоғамдық үдерістерге ықпал
ету әдісі. Жеңілдіктер өзіндік нысандары бойынша бірнеше түрлерге бөлінеді:
салықтардан кейбір объектлері тұтастай немесе олардың бір бөлігі, халық
шаруашылығының белгілі бір саласы немесе қандай да бір белгілері бойынша
кәсіпорынның түрлері тұтастай немесе жартылай босатылады, төмендетілген
салық мөлшерлемесі қолданылады және т.б. Кейбір ғалымдар салық
жеңілдіктерін экономиканы реттеу және әлеуметтік міндеттерді шешу
мақсатында салық төлеушілердің міндеттемесін азайту әдістерінің жиынтығы
болып табылатын салық салудың элементі және салық саясатының құралы деп
қарайды [23]. Ал, көптеген жеңілдіктерді қолданудың негізінде әлеуметтік
себеп болады. Сондықтан, салық жеңілдіктерінің түрлері әлеуметтік салықтық
жеңілдік топтарымен толықтырылуы керек [24]. Нәтижесінде келесі тұжырымды
жасауға мүмкіндік бар: салық жеңілдіктері – салық салу жүйесінің нарық
субъектілеріне әлеуметтік тұрғыдан әсер ететін маңызды элементі.
Аталған элементтердің осындай әлеуметтік ерекшеліктерін ескере отырып,
салық элементтері – мемлекеттің әлеуметтік үдерістерді реттеуші тетігі деп
айтуға болады.
Басқа экономикалық басқару элементтері сияқты салық жүйесінің де
өзіндік әсер ету аясы және басқа элементтермен қилысатын жерлері бар.
Сонымен, өзі жеке немесе басқалармен біріккен түрде әлеуметтік жағдайларға
әсер ете алатын құрылымдық бөлімшелері жеткілікті ақ. Дегенмен, аталған
үдеріс шексіз емес, оның өзіндік шекарасы мен басымдықтары бар. Сондықтан,
біздің ойымызша оларды бөліп қарастыру, талдау және оларды неғұрлым ұтымды
пайдаланудың жолын іздестіру әлеуметтік салаға байланысты мәселелерге жауап
іздестіру кезінде теориялық жағынан да, тәжірибелік жағынан да маңызды.
Бірақ, алға қойған міндетті орындауға ауыспас бұрын, салықтардың қоғам
дамуының барлық кезеңдерінде әлеуметтік жағдайларға бірдей әсер етіп
отырғандығын айта кету керек.
Басқа экономикалық категориялар сияқты, салықтарға да тарихи жағынан
даму кезеңдері тән. Баршаға мәлім, ежелгі ғасырларда ақ, ол әлеуметтік
басқару тетіктері ретінде пайдаланылған. Жекелеген жағдайларда, біз хеттік
заңдарда (Кіші Азияның шығысында б.э.д. XVIII ғ. өмір сүрген Хеттік
мемлекет) жеңілідікті салық салудың алғашқы белгілерін кездестіре аламыз:
патша соғыс тұтқындарының босап алған жерлеріне тұрғындарды мекендетеді
және олар үш жыл бойына салық жеңілдігін пайдаланады, төртінші жылдан
бастап қана алым-салық төлей бастайды. Бұдан байқайтынымыз, нақты
экономикалық мақсаттың жаңа жерлерді иемдену екендігі. Салықтар мұнда
басқарудың макроэкономикалық элементі ретінде қызмет етіп отыр. Сонымен
бірге, Артхашастра мемлекеттік табыстар туралы ғылымында (б.э.дейінгі III
ғ. –II ғ. Ежелгі Индия) салық салудың әлеуметтік үдерістерді реттеуші
ретінде қолданғандығын айғақтайтын жағдайды кездестіруге болады, яғни сол
кездегі қоғамның барлық топтарының ішінен ғылым жолын қуған адамдар және
оқытушылар салықтан босатылған. Аталған салықтық жеңілдік арқылы, билік
иелері әлеуметтік иерархиядағы мәдениет пен білім адамдарының өзіндік
алатын орны бар екендігін және олардың салыстырмалы түрде жоғарғы дәрежеде
тұрғандығын көрсеткісі келген. Бәрімізге белгілі, Ежелгі Римнің негізгі
өмір сүруі құлиеленушілік қоғаммен тікелей байланысты болды. Бірақ, кейбір
өз билігі өзінде болған адамдар өздерінің құлдарын белгілі бір себептермен
еркіндікке жіберіп отырған. Ал, сол босатқан адамдарға әрбір босатылған құл
үшін бес пайыздық салық жүктелген. Мұндай жағдайда, салықтар Ежелгі Римнің
әлеуметтік- экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етуші ретінде қызмет етіп
отыр. Бұл алым өзінің мәні жағынан құлиеленушілік қоғамды таратушыға
салынған айыппұл болып саналады.
Жоғарыдағы айтылған мысалдар салық салу жүйесінің пайда бола
бастағанынан ақ әрбір тарихи кезеңдердегі әр түрлі мемлекеттік құрылыстарда
әлеуметтік басқаруға қатысып отырғандығын дәлелдейді. Сонымен бірге,
тарихқа көз жүгірту арқылы салықтардың әмбебаптылығын немесе жан
–жақтылығын байқау қиын емес: бірінші жағдайда ол жаңа жерлерді иемденіп
алуды ынталандырушы рөліне еніп отырса, екінші жағдайда әлеуметтік жағынан
артықшылығы бар азаматтарды материалдық қолдаушы ретінде көрінеді, ал
үшінші жағдайда қоғамдық-экономикалық құрылымды тұрақтандырушы болып отыр.
Әмбебап салық жүйесінің ұтымдылығын жоғарылату жолдарын іздестіруде кең
және көп аспектілі кеңістікті білдіреді. Бұдан басқа, іздену бағыты
таңдалып алынған экономикалық концепциямен негізделіп отыр. Мысалға,
физиократтар ғылымының негізін қалаушы Ф.Кенэ өндірістік деп тек жер
иеленушілердің еңбектерін мойындады. Бұл тұжырым арқылы ол салық салу
жүйесінде тиімділікке қол жеткізудің ережесін ұсынып отыр: салықтар арқылы
зиян келтірмей бір уақытта тек қана жер иеленушілерге, көпестерге, қол
өнершілерге салмақ салуға болады, бірақ олар сыртқы сауданы жүзеге асырушы
саудагерлер мен жер иеленушілерге қатысты болмау керек [25].
Әлеуметтік салдар және салық салу жүйесін өзара байланыста қарастырған
кезде мәселенің жалпы қоғамдық әлеуметтік-экономикалық жағдайлармен
байланысты объективті жағын және салықтардың нақты бір әлеуметтік
жағдайларға тікелей әсер ететін субъективті жағын бөліп қарастыруымыз
қажет. Осы аталған әдістемелік тұжырымдама негізінде мәселені қарастырудың
екі түрлі әдісін қолдануға болады: біріншіден, қоғамдағы объективті
үрдістер (өтпелі немесе тұрақты даму кезеңдері, әлеуметтік- экономикалық
құрылымдар сипаты және т.б.) және оның салық жүйесіне әсер етуі; екіншіден,
салық салу жүйесінің нақты бір әлеуметтік үдерістерге әсер етуін ашып
көрсету.
Мейлі әлеуметтік орта болсын, мейлі оның белгілі бір категориясы болсын
олар салық жүйесіне әлеуметтік тұрғыдағы қандай да бір салдарлар арқылы
кері ықпал етеді. Сонымен қатар, әлеуметтік салдарлар келесі элементтерден
тұрады: салық жүйесінің элементтеріне және құрылу қағидаларына тікелей әсер
ететін әлеуметтік мақсаттар және әлеуметтік құндылықтар.
Салықтар өзара шаруашалақ байланыстар, қоғамның экономикалық даму
фазаларымен біте қайнасқан. Салық жүйесімен интеграцияланатын
макроэкономикалық реттеу құралдары болып салықтар арқылы әлеуметтік
жағдайларға ықпал ететін бюджеттік және қаржылық - несиелік саясат және
т.б. табылады. Салық жүйесінің құрылымдық бөлімшелері: әлеуметтік
жағадайларға тікелей әсер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 336.221:316.4:338.242 Қолжазба
құқығында
ИСАЕВА АКЖОЛТАЙ ТУРДАХУНОВНА
Нарықтық қатынастардың тереңдеуі жағдайында салық
салудың әлеуметтік салдары
08.00.10 – Қаржы, ақша айналысы және несие
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
Ілиясов К.К., э.ғ.к., профессор
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Мазмұны
Нормативтік 3
сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Белгілер мен 3
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1 Салық салудың теориялық негіздері және оның әлеуметтік
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.1Салық салудың әлеуметтік сипаты: мәні және 8
мазмұны ... ... ... ... ... ...
1.2Салық жүйесінің әлеуметтік үдерістерге әсер ету 21
механизмі ... ... ... ... .
1.3Нарықтық дамыған елдердегі мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге
асыру кезіндегі салық 34
салу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
2 Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы салық
жүйесінің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.1Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму 48
жағдайы ... ... ... ... ... ... .
2.2Мемлекеттің әлеуметтік дамуына әсер ету тұрғысындағы
Қазақстанның қазіргі кездегі салық 64
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3Салық салудың әлеуметтік салдарларын анықтау 85
критерийлері ... ... ...
3 Қазіргі кездегі салық жүйесінің әлеуметтік аспектілері және оны
жетілдіру 100
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3.1Қазақстан Республикасында қолданыстағы салық жүйесінің әлеуметтік
бейімділігіне баға 100
беру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2Қазақстан Республикасында салық жүйесін әлеуметтік бағытта
жетілдірудің 113
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 13 0
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 133
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Нормативтік сілтемелер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. Жеті Жарғы,
30.08.1995ж. (соңғы енгізілген өзгертулер мен толықтыруларды қоса
алғанда).
2. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық Кодексі). 12.06.2001ж. (соңғы
енгізілген өзгертулер мен толықтыруларды қоса алғанда).
Белгілер мен қысқартулар
ҚР( Қазақстан Республикасы
ҚҚС ( қосылған құн салығы
АҚШ ( Америка құрама штаты
ГФР ( Герман федеративтік Республикасы
ЖІӨ ( жалпы ішкі өнім
ҒТП ( ғылыми техникалық прогресс
ЖӨӨ ( жалпы өңірлік өнім
БҰҰ ( біріккен ұлттар ұйымы
КСРО ( кеңестік социалистік республикалар одағы
ТМД ( тәуелсіз Мемлекеттер достастығы
ҚР ҚМ ( Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі
ЖШС ( жауапкершілігі шектеулі серіктестік
АЕК ( айлық есептік көрсеткіш
СК ( Салық Кодексі
КТС ( корпорациялық табыс салығы
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Шаруашылық жүргізудің нарықтық типіне өту
елімізде он жылдан астам уақыттан бері жүргізіліп келеді. Ресурстардың
тиімді түрде бөлінуін қамтамасыз ету және экономикалық қызметтерді
мәжбүрлеусіз реттеу сияқты кейбір жетістіктерімен қатар, нарықтық
экономиканың өзіндік кемшіліктері де жоқ емес. Еркін нарықтық экономикадағы
бәсекелестік ешкімді кедей немесе ауқатты деп бөлмейтін, бейтарап
механизм болып табылатындықтан, оның негізінде бөлінген табыстар қоғам үшін
қажетсіз теңсіздіктің туындауына әкеледі. Аталған мәселенің алдын алуда
жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік шараларға қарамастан халықтың әл -
ауқаты, өмір сүру деңгейі турасындағы мәселе әлі де болса көкейтесті
экономикалық және әлеуметтік мәселе болып келе жатыр.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік
бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және
қоғам мүддесіне қажетті қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы,
сондай-ақ, өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын
салық саясатының экономика мен әлеуметтік аяларда өзіне тиеселі орын
алуының басты себебіне айналып отыр.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процесстерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін,
қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік-
экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салық жүйесі.
Экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты қолдау мақсатында мемлекет
табыстардың теңсіздігін теңестіру міндетін атқарады. Қоғам көлемінде
табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық экономикасы дамыған елдерде
мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтерінің бірі болып табылады. Табыстарды
бөлу барысындағы мемлекеттің нарықтық процесстерге араласуының тікелей
әдістерінің алатын орны ерекше болғанымен, кемшіліктері де бар. Өйткені,
мемлекеттің әлеуметтік саясатының тікелей шараларын, олардың маңызды бағыт
екеніне қарамастан, тек қана әлеуметтік жәрдемақылар беру арқылы жүзеге
асыру мүмкін емес. Мұнда, әлеуметтік инфроқұрылымды ұйымдастыру тәсілдері
де маңызды шаралардың бірі болып табылады. Аталған бағыт Еуропа елдерінде
жақсы дамыған және қазіргі кезде де ақшалай нысандағы әлеуметтік
төлемдермен салыстырғанда оған төмен мән берілмейді. Сондықтан,
Қазақстанның да әлеуметтік-экономикалық өміріндегі маңызды да түйінді
мәселе әлеуметтік саясатты салық салу арқылы дамытудың жанама шараларын
жүзеге асыру болып табылады.
Тақырыптың ғылыми тұрғыда зерттелу дәрежесі. Салық жүйесінің әлеуметтік
– экономикалық мәні мен мағынасы А.Смит, Д.Рикардо, Ж.С. Сисмонди, У.Петти,
Ф.Кенэ, Дж. Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың
еңбектеріне арқау болды. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып
отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салықтардың мәні мен
мазмұнын, атқаратын қызметтерін ашып көрсеткен болатын.
Салық жүйесінің нарықтық процесстерге деген кері әсерінің деңгейін
төмендету мәселесі бойынша оны жетілдіру бағыттары Дж. Бьюкенена, А.Оукен,
У.Хеллераның еңбектерінде қарастырылады. Салық жүйесі экономикалық басқару
құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай келгені баршаға аян.
Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталистік мемлекеттердің тәжірибесін
қарастырумен айналысып келді. Осыған байланысты мынандай ресейлік
ғалымдардың мақалалары мен монографияларын атап өту қажет: В.Т.Князев, В.Я.
Савченко, В.Т. Пансков, В.М.Пушкарева, Д.Г.Черник, Т.Ф.Юткина, А.И.Худяков
және т.б.
Экономикалық дамуға салық салудың тигізетін кері әсерлерін төмендетуге
ат салысып және сол бойынша Қазақстандағы салық жүйесін реформалауға үлес
қосқан әдебиеттер мен ғылыми еңбектерді де атап өтуге болады. Аталған
зерттеулерге С.Ш.Әуелбаев, У.Б.Баймуратов, А.Б.Зейнелгабдин, С.Ж.
Интыкбаева, Ж.О.Ихданов, Г.Карагусова, Н.К.Кучукова, С.Қ.Құлпыбаев, Ли
В.Д., Н.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.А.Нурумов, М.Т.Оспанов, К.С.Сағадиев,
Х.Н.Сансызбаева, Р.У.Смагулова, Э.Қ.Ыдырысова және т.б. авторлардың
еңбектерін жатқызуға болады. Дегенмен, аталған әдебиеттерде салық жүйесінің
проблемалық мәселелері көбінесе фискалдық сипаты жағынан, оны көтеру және
оның жекелеген экономикалық субъектілерге тигізетін әсері туралы жеткілікті
түрде қарастырылып, тереңірек зерттелген болса, ал әлеуметтік
проблемалардың басым бөлігін тегістей алатын салық жүйесінің әлеуметтік
институт ретінде қызмет ететіндігіне аса назар аударылмаған.
Тақырыптың өзектілігі салық салудың елдегі әлеуметтік процесстерге әсер
ету деңгейі мен сипаты туралы қозғалған мәселенің аздығына байланысты
олардың қоғамдық қатынастардағы алатын орнына негізделген.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты және міндеттері. Диссертациялық
зерттеудің мақсаты Қазақстан Республикасындағы қазіргі кездегі салық
салудың әлеуметтік салдарларын анықтау және салық жүйесін әлеуметтік
тұрғыдан оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсат келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
– салық салудың теориясы мен практикасына талдау, салықтық
қатынастардың әлеуметтік процесстердегі атқаратын рөлін зерттеу;
– әлеуметтік процесстерге әсер етуі жағынан салық жүйесінің
функционалды мүмкіндігін қарастыру;
– индустриалды дамыған елдердің салық жүйесінің қоғамдық
процесстерге, оның ішінде әлеуметтік салаға қаншалықты ықпал
ететіндігін сипаттау;
– Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің ерекшеліктерін
қарастыру, олардың әлеуметтік міндеттер және экономикалық
мақсаттармен сәйкестілік деңгейін межелеу;
– салық салудың әлеуметтік салдарларын білдіретін критерийлерді
анықтау;
– Қазақстандағы салық салудың әлеуметтік сипатына баға беру және
оны әлеуметтік тұрғыда жетілдіру барысында ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі салық жүйесінің қызмет ету процессінде пайда болатын
әлеуметтік-экономикалық қатынастар жиынтығы болып табылады.
Зерттеу пәні – қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында қызмет ететін
салық жүйесінен туындайтын әлеуметтік салдарлар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі қазіргі кездегі салық
саясатындағы әлеуметтік- экономикалық ілімнің жетістіктерінен құралды.
Нарықтық қатынастарды салықтық реттеуге байланысты жазылған алыс – жақын
шет елдердің және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері пайдаланылды,
сонымен бірге, салық жүйесіне қатысты Қазақстан Республикасының заңдары,
Мемлекеттік бағдарламалар, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары
мен Халыққа жолдауы, ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені және
ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің ресми мәліметтері қолданылды.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу пәнін жүйелі түрде қарастыру мынандай
жалпыға бірдей ғылыми әдістер: ғылыми абстракция, модельдеу, салыстыру,
сараптау және статистикалық талдау арқылы жүзеге асырылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалықтары. Диссертациялық зерттеу
жүргізу барысында ғылыми жаңалық сипаты бар келесі нәтижелер алынды:
– салық және салық салу мәнін анықтаудың теориялық жақтарын жан-
жақты қарастыру негізінде салық және салық салу ұғымына
авторлық анықтама берілген және қоғамның әлеуметтік даму жағдайы
мен салық жүйесінің элементтері арасында объективті байланыстың
бар екендігіне теориялық негіздер келтірілген;
– салық салудың жағымды және жағымсыз жақтары анықтала отырып,
әлеуметтік процесстерге әсер етуіне қарай салық функцияларының
жүзеге асырылу механизмі макро - және микродеңгейде
қарастырылған;
– салық салудың әлеуметтік салдарлары ұғымына анықтама беріліп,
тікелей және жанама критерийлер арқылы салық салудың әлеуметтік
салдарларын бағалау әдістері ұсынылған.
– Қазақстандағы қазіргі кезде қызмет ететін салық жүйесінің
әлеуметтік салдарларының қаншалықты екені және оның ең түйінді
деген әлеуметтік мәселелерге ықпал ету деңгейі жағынан әлсіз
жерлері анықталған.
– Қазақстанның салық жүйесінен туындайтын әлеуметтік салдарлардың
жағымдылығын көтеру бойынша ұсыныстар жасалған.
Қорғауға шығарылатын негізгі ұсыныстар. Тақырыпты зерттеу барысында жаңа
көзқарастар, ұсыныстар мен тұжырымдар жасалған, оның ішінде, маңызды
дегендері төмендегілер:
1) Қазақстан Республикасында қолданыстағы салық механизмінің
жағымды және жағымсыз жақтарының бір жүйеге топтастырылуы;
2) салық салудың әлеуметтік салдарларын анықтайтын тікелей және
жанама критерийлер жіктемесі;
3) қызмет етіп отырған салық жүйесінің әлеуметтік бейімділігінің
деңгейінің бағалануы және оның кері салдарларының анықталуы;
4) салық салудың кері әлеуметтік салдарларын төмендету бойынша
жасалған ұсыныстар.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық мәнділігі мынада:
- ұсынылып отырған салық салудың әлеуметтік салдарларын бағалау
критерийлері салық механизмінің рынок субъектілеріне тигізетін
әсерін анықтау кезінде пайдалануға болады;
- салық жүйесін әлеуметтік тұрғыдан жетілдіру бойынша ұсыныстарды
салық заңнамасын дайындап, оған өзгерістер енгізу, салық саясатының
концепциясын құрастыру барысында пайдалануға болады;
- зерттеудің теориялық нәтижелерін Қаржы, Есеп және аудит,
Экономика бағатында бакалаврлар мен магистрлар дайындауда Салық
және салық салу пәнін оқытқан кезде қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы. Диссертацияның негізгі тұжырымдары
мен нәтижелері халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалған:
Казахстан в эпоху глобализации: экономика, образование, право (Қазақ
еңбек және әлеуметтік қатынастар академиясы, 29.04.2004ж.), Ұлттық
экономика жаһандану жағдайында (Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ. 21.09.2005ж.),
Инновациялар мен оқу- білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына
(Алматы экономика және статистика академиясы. 17-18 қазан 2006ж.),
Развитие экономической мысли в Казахстане (Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ.19-
20 қазан 2006 ж.)
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу тақырыбы бойынша 3,8
баспа беттен тұратын 7 мақала жарық көрді. Ол еңбектер жұмыстың мазмұнын
тегіс қамтиды. Оның ішінде үш мақала Қазақстан Республикасы Білім және
ғылым саласында қадағалау мен аттестаттау комитетінің нұсқауындағы
экономикалық әдебиеттерде жарияланған.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы
зерттеудің мақсатымен және міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға
негізделген. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімі үш тараудан,
тұжырымдардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан және 23
сурет, 21 кестеден тұрады.
1 САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК МӘНІ
1.1 Салық салудың әлеуметтік сипаты: мәні және мазмұны
Салықтар баршамызға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның экономикалық
базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың маңызды қаржылық
құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық салу жүйесі –
қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы және объективті
қажеттілігі.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда бола отырып, шаруашылық субъектілері
арасындағы экономикалық байланыстардың негізгі объектісі бола алады. Бұл
өзара байланыстар күрделі де қарама – қайшы сипатқа ие, өйткені салық
жүйесінің қызметінде әртүрлі бағыттағы мүдделер орын алады: мемлекет,
кәсіпорын және жеке тұлға. Осындай жағдайларға көңіл аудара келіп, А.Смит
өз еңбегінде былай деп жазды: ... жалпы қоғамдық капитал мен жер мемлекет
немесе патшалыққа қарайтын болғандықтан ірі және өркениетті мемлекеттің
барлық шығындарын жабуға көптеген аумақты көлемдегі шығынды жабу көздері
қажет, ал мұндай шығындардың басым бөлігін қандай да бір салықтар арқылы
жабуға тура келеді, ал, мемлекет пен патшалықтың қоғамдық табыстарын
қалыптастыру үшін тұрғындар өздерінің жеке табыстарының бір бөлігін беріп
отырады[2]. А.Смиттің топшылаған бұл ойы қандай да бір нысандағы
салықтарды қолдану кез келген өркениетті қоғамның өмір сүруі үшін қажетті
жағдай екеніне және салықтар – мемлекет пен адамдар арасындағы маңызды
байланыс құралы болып табылатындығына дәлел бола алады.
1818 жылы Н.И. Тургенев салықтар туралы: Салықтар қоғам немесе
мемлекеттің өз мақсаттарына жетуі үшін жиналатын қаражат ... Адамдар
қоғамға бірігу арқылы өкіметке билік бере отырып, оларға салықтарды талап
ету құқығын қоса берді-, деп жазды [3]. Бұл пікір де салықтардың
қоғамдық мақсаттардан туындаған мемлекеттік маңызы бар негізгі категорияның
қатарына саналатындығын баса көрсетіп отыр.
Сонымен қатар, салық жүйесінің өзіне тән табиғи ерекшеліктері мен
жалпыға бірдейлігі оның кең көлемді үдерістерге әсер етуіне мүмкіндік
береді: жұмыссыздық, инфляция, тұрғындардың өмір сүру деңгейі және т.б.
Сонымен қатар оның экономикалық құрал ретіндегі икемділігі әлеуметтік
қарама- қайшылықты шешуге немесе шиеленістіруге жағдай жасайды. Сондықтан
да, салық жүйесін әлеуметтік көзқарастар тұрғысынан қарастыру немесе
зерттеу қоғамды және оның әлеуметтік-экономикалық ресурстарын танып-
білудегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Салықтар мен салық салу үрдісі туралы қандай да бір ой туындаса немесе
ол жан – жақты зерттелетін болса ең алдымен ол экономикалық, қала берсе
құқықтық тұрғыда қарастырылатыны баршаға мәлім. Өйткені, салық ең бірінші
экономикалық категория болып табылады. Дегенмен, экономикалық және
әлеуметтік мақсаттар өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары бола тұра
екеуі бір – бірімен байланысқан егіз ұғым. Өйткені, қандай да бір
экономикалық іс- әрекет әлеуметтік саясатқа байланысып отырады.
Салықтарды әлеуметтік тұрғыда қарастыру сол салада қалам тартқан кейбір
атақты экономист ғалымдырды да бей – жәй қалдырмаған. Мысалға, салықтар
туралы туындаған ойлардың ішіндегі әлеуметтік жағынан маңызды орынға ие
болатындардың бірі атақты кардинал[1] А.Ришельенің Саяси мұра деген
жұмысындағы салықтардың алғашқы қағидалары. А.Ришелье бұл жұмысында атап
өткеніндей: Патшаның өз бағынушыларынан алған ақша қаражаттары олардың,
яғни, салық төлеушілердің мүмкіндіктерімен сәйкес келуі шарт, сонымен
бірге, олардың мүліктеріне ешқандай да артық зиян тигізбеуі керек,- деді
[4]. Салықтардың мемлекеттің өмір сүруінің негізі екеніне және оның алатын
орны ерекше екендігінде ешкімнің таласы жоқ, бірақ, бұл пікірде оның
әлеуметтік сипат алып тұрғанын байқау қиын емес, өйткені тұжырымның түпкі
ойы салық төлеушілердің алым – салықты төлеймін деп тым кедейленіп кетпеуін
көздеп отыр, яғни әлеуметтік жағдайға көңіл бөлінген.
Сонымен бірге, осы кезеңдерге сәйкес салық реформасы туралы мәселеге
алғаш рет мемлекет тарапынан емес салық төлеушілер атынан пікір таратқан
А.Монкретьен болды. Онда Монкретьен табысқа салынатын салықтың мүліктік
кадастр негізінде жасалған жаңа нысанын және прогрессивті салықтардың
түсіндірмесін ұсынған болатын ол, әрине, тұрғындардың басым бөлігінің
ойынан шығып жатқан пікір болды. Өйткені, прогрессивті салық салу арқылы
халық табысын немесе теңсіздікті тегістеуге мүмкіндік туындады.
Салық жүйесінде деген бұл көзқарас XVII ғасырда салық теориясы
бойынша зерттеулерде одан әрі тереңдетіле түсті. Оның ішінде У.Петти
Монкретьенның салықтардың прогрессивтілігі туралы ойларын жалғастыра
отырып, олардың тек қана табыспен ғана емес, сонымен бірге лауазыммен де
байланыстылығын атап көрсеткен болатын. Оның айтуы бойынша, - тұрғындар
мемлекеттік шығындарды жабуға өздерінің үлестеріне қарай ғана және қоғамдық
тыныштық мүддесін көздей отырып қатысуы керек немесе олардың мүлкі мен
байлығына қарай ғана ат салысуы тиіс-, деп тапты [5]. Сондай –ақ, салық
ауыртпалығы кімге бағытталса барлық уақытта оны сол адамның көтермейтіндігі
де оған дейін ешкіммен зерттелген емес.
Қоғамның даму үдерісінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың
атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді.
Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы
экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген
тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі
әлеуметтік үрдістерге әсер ете алатын бірден бір макроэкономикалық құрал
болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық экономикалық қарым
қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген
елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Халықаралық экономикалық ұйымдар, басқа
да мемлекеттік құрылымдардың экономикасына өзіндік мүддесін білдіре отырып,
салықтық реформаларда кейбір бағыттарды енгізуге кеңес береді (кейде
мәжбүрлеуге дейін барады). Тіпті, XX ғасырда салық салу саласында өкімет
аралық келісімдер жасау әдетке айнала бастады. Салық жүйесіндегі таңдап
алынғын белгілі бағыттар әлеуетті инвесторларды тартуға немесе керісінше
шектеуге және сәйкесінше қандай да бір әлеуметтік салдарлардың пайда
болуына әкеліп соқтыратын әлемдік рыноктағы қаржылық ағым нысанасын
өзгертуге жағдай жасауы мүмкін. Осылайша, салық салудың бір жағынан
шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы
қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан – жақты қанат жаюына жағдай
жасап отыр.
Салық салудың түрлі салдарлары әлеуметтік жағын былай қойғанда,
экономикалық жағының өзі бертін келе, яғни XX ғасырлардың бас кезінде
зерттелген болатын. Өйткені, оны зерттеу бірқатар объективті мәселелермен
шектесіп жатқан күрделі сұрақ болды. XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың бас
кезінде қаржы туралы ғылым теориялық жағынан ғана емес, сонымен қатар
практикалық жағынан да жан – жақты зерттеліп болған. Соның өзінде
салықтардың халық шаруашылығына тигізетін әсері туралы егжей - тегжейлі
зерттеулер жоқ десе де болады. Бұл сала бізде ғана емес Батыс Еуропаның
өзінде де жаңа, аз қамтылған мәселе -, деп аталған мәселеге 20-шы жылдары
И.М. Кулишер А.А. Тривустың Салықтар экономикалық саясаттың құралы
ретінде атты еңбегіне жазған алғы сөзінде баға берген болатын [6]. Оның
себебі сол, салықтардың зиянды екенін мойындай отырып, экономистер олардың
халық шаруашылығына және түрлі тауар өндірушілердің өзара байланыстарына
олардың қалай әсер ететіндігін анықтай алған жоқ. Экономикалық
құбылыстардың күрделілігі сонда, оның түпкі мәні екінші деңгейдегі
нысандармен бүркемеленгендігінде және ол өз кезегінде зерттеуді қиындатпай
қоймайды [7]. Аталған сұрақтың теориялық жағынан қиындығы сол кездегі
салық ауыртпалығы мәселесінің жете зерттелмегендігімен және ол өз кезегінде
экономикалық және қаржы ғылымдарының сәйкесінше даму деңгейімен тұстас
болуымен түсіндіріледі. 20-шы жылдардағы қаржы ғылымындағы салықтардың
экономикалық салаға әсер етуін зерттеудің практикалық мәні сонда, ол салық
саясатының қағидаларын құрастыру кезінде есте сақтайтын қажетті шарттың
бірі болды.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы 30-шы жылдарды қаржы
ғылымында жиынтық сұраныс туралы кейнсиандық теорияның жаңа деңгейдегі
шешімін тауып, салықтардың экономикадағы реттеушілік рөлінің ашылған кезі
деп қарау керек. Баршаға белгілі, соғыстан кейінгі экономикалық реттеу
практикасында салықтарға экономикалық циклды автоматты түрде тұрақтандыру
рөлі жүктелді. 80-жылдары неоконсерванттар үлгісінде (ұсыныс теориясы)
салық саясаты экономикалық өсу саясатына қарай бет алды және ол салықтардың
қатаңдығын жұмсартуға бірқатар мүмкіндіктер берді. Бірақ, ол сол кездегі
салықтардың экономика саласындағы мәжбүрлеу рөлін өзгерте қойған жоқ,-деп
жазды, салық саясатының қалыптасуы мен дамуы туралы зерттеулер жасауда
елеулі үлес қосқан В.М. Пушкарева [8]. Сонымен, жоғарыда келтірілген
пікірлердің бәрін қорытындылай келе, XX ғасырда салықтардың экономикадағы
атқаратын рөлі мен алатын орны, соған сәйкес оның жалпы халық шаруашылығына
тигізетін әсері немесе салық салудың экономикалық салдарлары жан - жақты
зерттелді десек артық айтпаған болар едік. Ал, енді экономиканы жедел
модернизациялау жағдайындағы қазіргі кезеңде салық саясатын әлеуметтік
жағынан, оның ішінде салық салудың әкелетін әлеуметтік салдарларын
қарастырудың кезегі өздігінен сұранып тұр.
Сонымен қатар, қоғамда әлеуметтік проблемалардың рөлі күшейіп келеді:
Нарықтық қатынастардың қалыптасып, дамуы кезіндегі маңызды мәселелердің
бірі, ол – нарықтық қатынастардың дамуы кезінде туындайтын келеңсіз
салдарлардан қорғауға және қоғамның әлеуметтік-экономикалық топтарға
бөлінуін тереңдетуге мүмкіндік беретін тұрғындарды әлеуметтік қорғау
жүйесін құру [9].
Өйткені, нарықтық қатынастар тек қана игіліктерге бастап қана қоймай,
сонымен бірге ауыр зардаптарға да әкеп соқтырады. Қоғам бір ғана
экономикалық пайда табудың қамын ойлайтын болса, ақырында ол экономикалық
тоқырауға, одан қала берсе қоғамның басқа да салаларындағы құлдырауға
әкеледі. Жоғары пайда табуға шектен тыс ұмтылу әлеуметтік климатты тым
нашарлатып жібереді, жалпы адами құндылықтарды жоғалтуға жағдай жасауы және
әлеуметтік, ұлтаралық және басқа да конфликтерді тудыруы мүмкін [10].
Сонымен бірге, еркін кәсіпкерліктің дамуы қоғам мүшелерінің табиғи
түрде әлеуметтік топтарға бөлінуімен сипатталады... Бұдан шығатын бірақ жол
бар: жұмыссыздар мен аз қамтылған тұрғындар бөлігіне мемлекет басқалардың,
яғни неғұрлым ауқатты адамдардың табысын әділетті түрде қайта бөлу (жалпы
қоғамның көзқарасы бойынша) арқылы әлеуметтік қолдау көрсетеді. Мұндай
қайта бөлудің объективтілігі мемлекет және еркін кәсіпкерліктің
қатысушылары да мүдделі болатын әлеуемттік-саяси тұрақтылықты қолдау мен
қамтамасыз етудің негізін қалайтындығымен түсінідіріледі [11].
Қазақстан өркениетті нарықтық қатынастардың дамуы мен күрделену
кезеңдерінің үстінде тұр. Сондықтан, жоғарыда келтірілген тұжырымдардың
бәрі бізге қоғам дамуының үлгісі ретінде тек қана тар мағынадағы таза
экономикалық, бір жақты нарықтық шаруашылықтың тиімді емес екенін
білдіреді. Біздің жағдайда мемлекеттік басқарумен сәйкес, қандай да бір
әлеуметтік нормалармен анықталған парасатты идеялармен үйлесетін немесе
жеке тұлғалардың және белгілі бір адамдар топтарының іс-әрекеттерін
әлеуметтік тұрғыда реттейтін нарықтық шаруашылық қажет. Бұл сөзіміз келесі
пікірлерден жалғасын табады. ...қоғам алдындағы мемлекеттілікті дамытудың
негізгі мақсаты және маңызды аргументі болып азаматтардың игілігі, қоғам
дамуының қауіпсіздігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету табылады.
Тұрғындардың әл - ауқатын көтеру мен оның кешенді дамуын қамтамасыз етуші-
әлеуметтік тұрақтылық [12]. Әлеуметтік тұрақтылық дегеніміздің өзі
әлеуметтік топтар мен олардан құралған қоғамның әлеуметтік жағдайының заман
талабына сай, тұрақты болуы, яғни жұмыссыздық пен инфляция деңгейінің төмен
болып, халықтың әл-ауқатының сын көтерерлік болуы және т.б. Аталған
тұрақтылықтың ұзақ сақталып тұруы және қандай да бір ауытқуларға ұшырамауы
үшін салық сияқты мемлекеттік реттеу тетіктерінің мақсатты түрде іс-әрекет
жасауы шартты жағдай. Сондықтан, салықтардың әлеуметтік салдарларын
салмақтау арқылы аталған механизмнің қаншалықты пайдалы немесе ұтымды
екенін анықтап, болашақтағы жетілдіру жолдарын анықтауға мүмкіндік
туындайды.
Президент Н.Назарбаевтың Халыққа жолдауында, - Мемлекет қоғамның шын
мәнінде көмекке зәру мүшелеріне ғана қолдау көрсету жөніндегі толық
жауапкершілікті өз мойнына алуға міндетті деп санаймын.
Осыған орай әлеуметтік қолдау көрсету саясаты “әлеуметтік топтардың
мұқтаждықтарымен” айқындалуға тиіс емес, қайта “еңбекке қабілетті
азаматтарды жұмысшылар сапына қосуға даярлау” міндеті ауқымында
шоғырландырылуға тиіс,- деп атап көрсеткен болатын [13]. Ал, өз
азаматтарымыздың хал-ахуалын жақсарту үшін, мемлекет қолындағы барлық
құралдарды ұтымды пайдалануы қажет.
Сонымен бірге, салық саясатының экономикалық рөлі мен тиімділігін
арттыруға баса көңіл бөліп, ал оның қоғамның басты игілігі халыққа
тигізетін әлеуметтік салдарларын естен шығаруға болмайды. Кейінірек біз бұл
мәселелерге толығырақ тоқталатын боламыз, ал қазір категориялық зерттеу
тетігіне, ең бастысы әлеуметтік салдар ұғымын қарастыруымыз қажет. Бұл
ұғымды қарастыруымыздың себебі, тағы да қайталап айтамыз, салық салудың
және одан туындайтын түрлі жағымды немесе жағымсыз деп бөлінетін
әлеуметтік салдардың жоғарыда атап өткендей, жеткілікті түрде зерттелмеген
түйінді мәселердің бірі болуынан туындап отыр.
Салық салудың әлеуметтік салдарлары оның шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтың әлеуметтік жағдайларына қалай: оң немесе керісінше
теріс әсер ететіндігін көрсететін бірдін бір көрсеткіш және салық жүйесін
үнемі жетілдіріп отыруға негіз болатын маңызды фактор болып табылады. Осы
жерде оның фискалды көрсеткіштерінің жетекші рөл атқаратындығын естен
шығаруға болмайды: бюджет неғұрлым көбірек толтырылса, салық жүйесі
соғұрлым тиімді деп саналып келеді. Ғылыми әдебиеттерде соңғы жылдары салық
жүйесінің экономикалық тиімділігін арттыруда көптеген ұсыныстар жасалып
келе жатқаны баршаға белгілі. Дегенмен, таяқтың екінші ұшы да бар, ол –
салық төлеушіге қаржылық алымның әкелетін қандай да бір әлеуметтік
салдарлары. Салық салу жүйесі мемлекет үшін алым – салық жинау механизмі
ретінде қарастырылатын және аталған механизмнің қызмет етуі кезіндегі
туындайтын нақты әлеуметтік салдарлармен біртұтас байланысқан жүйе бола
тұрса да, аталған жүйедегі нақты бұл мәселенің толық түрде зерттелмеген
себебі, біздіңше, жалпы экономиканың әлеуметтік үдерістерге тигізетін әсері
ең көп пікірталас тудыратын күрделі мәселе болуында.
Әлеуметтік мәселелер әрқашан құндылыққа жатады. Әлеуметтік құндылықтар
қол жеткен жетістіктерді сақтап қалуды білдіреді және ол өздігінен-ақ
негізгі мақсат болып табылады. Мысалға, денсаулық сақтау, әлеуметтік
қорғау, білім беру, еңбек ақы деңгейі және т.б. адам өміріне ең қажетті
құндылықтарды келтіруге болады. Салық жүйесі, қаржылық реттеу механизмі
ретінде әлеуметтік құндылықтарға жанама түрде әсер ете алады. Екінші
жағынан салық жүйесінің қандай да бір элементін (мөлшерлеме, жеңілдіктер)
қолдану арқылы тікелей әсер ете отырып, аталған әлеуметтік құндылықтарды
сақтауға және дамытуға болады.
Қоғам дамуының әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан өзгеруі кезінде
әлеуметтік салдарлардың сипатын көрсететін бұл мақсаттар да өзгеріп отыруы
мүмкін. Мұндай заңдылықтарды экономистер өз зерттеулерінде аз қарастырған
жоқ.
Мысалы, капитализм үшін әлеуметтік мақсаттар болып жеке меншікті дамыту
мен қолдау, таңдау еркіндігін жоғарылату, жеке бастамаларды ынталандыру
табылды. Ал, социализм керісінше жеке меншікті болдырмауға тырысты, осыдан
барып әлеуметтік мақсаттар да, оның нәтижелерінің параметрлері де
түбірінен өзгереді. Мемлекеттік қамқорлық, азаматтардың теңдігін сақтау
сияқты сипаттар да социализмге тән нәрсе.
Келесі салық салудың әлеуметтік салдары ұғымының мәнін ашудағы
қарастыратын негізгі мәселенің бірі салық жүйесінің өзі болып табылады.
Ол үшін ең алдымен салық туралы ұғымның астарында не жатқандығын
анықтаймыз.
Тарихи жағынан салықтар қоғамның түрлі әлеуметтік топтарға бөлініп және
мемлекеттің пайда болуымен бірге қалыптасты. Оның әлеуметтік – экономикалық
мәні, функциялары және атқаратын рөлі қоғамның экономикалық, саяси және
әлеуметтік құрылуымен және мемлекеттің міндеті мен табиғатынан туындайды.
Салық экономикалық қатынастар ретінде және өндірістік өнімдердің бөліну
нысаны ретінде өндіріс пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуы, жеке меншік
нысаны мен шаруашылықтың қалыптасуы және мемлекеттің құрылу жағдайында
пайда болды. Салықтар бір жағынан шаруашылық субъектілерінің экономикалық
тұрғыдан олардың мүдделерінің оқшауланғанын білдіретін болса, екінші
жағынан аталған мүдделердің бірігіп нығайғанын, сонымен бірге мемлекет
тарапынан жеке меншік және еңбек бөлінісі негізінде құрылған
субъектілерге қажетті шаруашылық жүргізу жағдайының қалыптасқанын
көрсетеді. Ол нарықтық қатынасты ұйымдастырудың маңызды факторы ретінде
саналады және мемлекеттік билік жүйесі арқылы оның дамуы мен қызмет етуінің
қажетті жағдайы болып табылады. Салықтың материалдық сипаты өндірушілердің
мемлекетпен алынып отыратын тауар, қызмет немесе ақша нысанындағы өндірген
өнімдерінің, яғни табыстарының бір бөлігі ретінде сипатталады. Ол елдегі
немесе оның жеке аймақтарындағы, басқаша айтқанда әлеуметтік тұрғыда
ұйымдастырылған аймақтардағы нарықтық шаруашылықты сақтап, ұдайы өндіріп
отыруды жалпы экономикалық, әлеуметтік, саяси және құқықтық жағдайлармен
қамтамасыз ету үшін жұмсалып отырады. Осылайша, салықтық қатынастар – бұл
бір жағынан мемлекет екінші жағынан заңды және жеке тұлғалар арасында
қалыптасатын, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен азаматтардың
табыстарының бір бөлігін орталықтандырылған мемлекеттік қазынаға алу
жолымен ұлттық табыс пен жиынтық қоғамдық өнім құнын қайта бөлу жөніндегі
қаржылық қатынастардың нысаны болып табылады.
Салықтардың мәні мен мазмұнын аша түсу үшін оның негізгі белгілеріне
тоқталатын болсақ:
салық экономикалық болмыстан туындаған және қатаң түрде
бекітілген міндетті ақшалай төлемдерді білдіреді;
салықтарда адамдардың қандай да бір әлеуметтік топтарын,
қызмет түрлерін, кәсіпорындардағы, салалардағы, сонымен қатар
аймақтардағы табыстарды жаппай қамтушылық бейнеленген;
салық мемлекеттік табыстар (қаржылық ресурстардың көлемі
жағынан) түсімінің анықтылығын қамтамасыз етеді;
бюджет кірісін толтыру үшін пайдаланылатын салықтар өндірістің
дамуына құрылымдық-теориялық негізде кедергі жасамауы қажет.
Салықтар практикасында оның фискалды және реттеушілік
қабілеті теңестірілуі керек.
Салықтардың соңғы қасиеті мәнді де маңызды, сонысымен ол салық
механизмінің ұтымдылығын қамтамасыз етіп отырады.
Аталғандардың бәрі салықтардың қоғамдық мәні бар құбылыс болып
табылатындығын және кез келген қоғамдағы, оның дамуы мен жетілуін
қамтамасыз ететін объективті түрдегі қажетті категория екенін білдіреді.
Салық ұғымын жан-жақты түсіну үшін оны ең алдымен категориялық
тұрғыдан қарастыру керек.
Салықтар ең ежелден қаржылық категория болып табылады. Мемлекеттің
міндетті төлемдері түрлі атауларға ие болды және олар қоғамның экономикалық
және әлеуметтік даму жағдайына қарай өте көп өзгерістерге түсті. Германияда
салықтар азаматтардың мемлекетке көрсеткен көмегі деп табылып, бүгінге
дейін – Steuer (қолдау) деп аталады. Ұлыбританияда кейбір салықтарды әлі
күнге дейін duty – қарыз, міндеттілік. Қазіргі кездегі қолданылып жүрген
tax салық мөлшерлемесі (таксы) деген ұғымнан пайда болған. Францияда import
мәжбүрлі төлем деп аталынады. Ресейде мемлекеттік алымдарды подати немесе
мәжбүрлі алым деп атаған [14]. Қоғамдық мәні бар салық сияқты құбылысты
тереңірек түсіну үшін оны тек экономикалық категория ретінде қарастыру
жеткіліксіз болар еді. Қазіргі кезде, яғни республикадағы экономикалық
реформалардың стратегиясы айқындалып келе жатқан кезде салықтардың
әлеуметтік-экономикалық табиғатын терең әдістемелік көзқарас тұрғысынан
ұғыну, оның қоғамдық бағытын анықтау маңызды мәселенің бірі болып табылады.
Осы орайда салықты экономикалық категория ретінде ғана емес, сонымен
бірге философиялық, экономикалық – құндық, қаржылық – қайта бөлушілік,
құқықтық, фискалды категория тұрғысында танып білуді Ресей ғалымы
Т.В.Юткина ұсынған болатын. Ол, әрбір категорияларды негіздейтін түсініктер
берген. Мысалға, салықтар жалпы қоғам игілігіне, әсіресе әлеуметтік мұқтаж
адамдар үшін өз еркімен қаржы беруді немесе құрбандық шалуды
білдіретіндіктен салықтарды ол философиялық категория деп атады. Ал,
экономикалық- құндық категория деп атауының себебі сол, салықтар меншік
иелерінің түрлі қаржылық және экономикалық мүдделерін баланстаудың әдісі
және экономикалық үдерістердің жиынтық компоненттері болып табылады.
Құқықтық категория болып табылатыны сонда, салықтар салықтық әрекеттерге
қатысушылардың мүліктік қайшылықтарын шешетіндігінде, салықтық ортаны
қалыптастырудың демократиялық процедурасы, салықтардың саяси экономикалық
статус иеленуінде. Қаржылық – қайта бөлушілік категориясы деп аталуы
салықтардың ішкі жалпы өнімді бизнес және бюджет аясындағы субъектілер
арасында қайта бөлу элементі болып табылатындығымен негізделген. Фискалды
категория деп аталуының себебін түсіндіріп жатудың өзі артық [15].
Автор аталған категорияларды жан- жақты сипаттай келе, салықтарды тек
қана экономикалық категория деп есептеудің аздық ететіндігін және ол салық
сияқты қоғамдық, экономикалық, саяси және әлеуметтік салалардың бәріне
қатысы бар категорияны бір жақты ғана зерттеуді қажетсіз деп тапты. Біз де
бұл тұжырымға толық қосыламыз және жоғарыда айтылғандарға қосарымыз
салықтардың әлеуметтік мәселелерді шешу кезінде де атқаратын рөлінің
маңызды екендігі, өйткені, салықтар қоғамдық игіліктерді (оның ішінде
әлеуметтік) сақтауға, түрлі жеңілдіктерді пайдалана отырып жағдай жасайды
(әлеуметтік, қоғамдық мақсатты көздейтін ұйымдарға салықтық қолдау
көрсетеді), табыстарға қатысты теңсіздікті теңестіруге мүмкіндігі бар және
нарықтық экономика жағдайында халықты әлеуметтік жағынан қорғаудың бірден
бір көзі, салықтар арқылы табыс көзі құралатын мемлекеттік бюджет (жеке
ұйымдар мен кәсіпорындардың әлеуметтік шараларды бірінші кезекте
қоймайтындығы белгілі) болып табылады. Мұндай тұжырымдар бізге салықтарды
әлеуметтік категория деп атауға негіз бола алады. Салықтарды әлеуметтік
категорияға жатқыза отырып, біз оны әлеуметтік тұрғыдан зерттеуге, оның
әлеуметтік үдерістерге қалай әсер ететіндігін анықтауға мүмкіндік аламыз.
Бірақ, салыққа берілген анықтамалардың басым бөлігі, экономистердің
мейлі тарихи еңбектерінде болсын, мейлі қазіргі кездегі беріліп жүрген
анықтамаларында болсын көзге көрінетін шынайы нысанында берілген. Мысалға,
XX ғасырдың басында салықтарға мемлекеттің өзінің ақшалай қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін азаматтардан мәжбүрлі түрде алатын алымдар ретінде
анықтама берілген болатын [16;17]. Кейінірек отандық және ресейлік
зерттеушілермен тәжірибе жүзінде салықтарға берілген анықтама бір тектес
болып, яғни: мемлекеттік қазынаны толтырудың негізгі құралдардың бірі
немесе мемлекет тарапынан бір жақты белгіленіп, заңмен бекітілген ереже
негізінде қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін, міндетті түрде
алынатын алым,- деп келеді [15;18;19;20;].
Жоғарыда аталған салыққа берілген анықтамалардың бәрінде оның төмендегі
ерекшеліктері көрсетілген:
- табыстың негізгі көзі ретінде салықтардың мемлекетпен тікелей
байланысы;
- заңнама негізінде жүзеге асырылатын алымдардың мәжбүрлеу
сипатының болуы;
- салықтардың қоғамның экономикалық үдерісіне қатысатындығы.
Егер, салықтардың қажеттілігі мемлекеттің саяси, экономикалық, қала
берді, әлеуметтік мақсаттары мен міндеттерінен туындайтынын білсек, онда,
аталған ерекшеліктердің ішінде салықтардың әлеуметтік үдеріске әсер ету
мүмкіндігінің бар екендігі ескерілмегендігін байқауға болады. Сонымен
бірге, берілген анықтамаларда мемлекет өз қызметін жүзеге асыру барысында
мәжбүрлеуші, ал, халық шарасыздықтан салық төлейтін мәжбүрленуші тұлға
ретінде көрініп отыр. Сондықтан, салықтарды қоғамның, сол арқылы ондағы
тұрғындардың өмір сүруіне қажетті қаражат көзі деп қарау керек және халық
(заңды және жеке тұлғалар) оны ерікті түрде, қиналмай төлеуі керек, осы
тұрғадын алып қарайтын болсақ салыққа, біздіңше, мынандай анықтама беруге
болады: салық дегеніміз – заңды және жеке тұлғалар міндетті түрде
төлейтін, қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына қажетті қаражат
көзі.
Ал, салық салу ұғымына келетін болсақ, отандық экономистер оған былай
деп анықтама береді: Салық салу – экономикалық-құқықтық механизмді
пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп алу (есептеу және алу) үдерісі
[21]. Сонымен бірге, Салық салу – мемлекет пен қоғам және әр бір нақты
тұлғаның салық салу барысында қалыптасатын қарым- қатынасы және ол салық
салу саласындағы саясатпен немесе мемлекет анықтайтын міндеттер, шаралар
мен өз функциясын орындауда неғұрлым аз шығын шағара отырып жүргізетін
салық саясатымен анықталады [22].
Ал, біздіңше, салық салу дегеніміз – нарық субъектілері мен қоғам
арасындағы заңды түрде бекітілген салықтарды төлеу бойынша конституциялық
міндеттерді орындау кезінде туындайтын әлеуметтік қатынастар жиынтығы.
Енді салық элементтеріне тоқталатын болсақ, олардың әрқайсысына
әлеуметтік сипат беруге негіз бар. Негізгілері: салық мөлшерлемесі,
объектісі, салық жеңілдіктері және т.б..
Қысқаша түрде салық объектісі мен құрылымдық элементтерге келесідей
тоқталып өтуге болады. Салық объектісі – мемлекеттің осылар арқылы елдегі
әлеуметтік жағдайға әсер ету тетігі. Олар бірнешеу: заңды тұлғалардың
табысы мен мүліктері (әсер етуге кәсіпорындардың әлеуметтік- экономикалық
жағдайы түседі) және жеке тұлғалардың табыстары мен мүліктерінің түрлері
(әсер етуге азаматтардың материалдық және әлеуметтік жағдайлары ұшырайды).
Осы жерде айта кету керек, салық салу мақсатында табыс, айналым сияқты
экономикалық категориялар уақыт өте келе өзгеріске ұшырап, жеке салықтық
ұғым ретінде былай қолданылады: салық салынатын табыс, салық салынатын
айналым. Аталған түзетулер көбінесе әлеуметтік себептермен негізделеді.
Мысалға, өтемақылар, жәрдемақы, белгілі бір көлемде материалдық көмектерге
табыс салығы салынбайды. Осылайша, салық салу объектілерін монополиялау
арқылы мемлекет белгілі бір дәрежеде өзіне икемді де қажетті бағытта
әлеуметтік-экономикалық жағдайларға ықпал етуге тырысып отырады.
Салық мөлшерлемелері – бұл, салық жүйесінің әлеуметтік ықпалын реттеуші
тетік. Салық мөлшерлемелері арқылы мемлекет әлеуметтік- экономикалық
үдерістерді үйлестіріп отырады. Мысалға, корпорациялардың табысына
салынатын салық мөлшерлемелерінің өзгеруі көптеген кәсіпорындардың
экономикалық стратегиясының өзгеруіне әкелуі мүмкін, ал жеке табыс салығын
алу әдісінің өзгеруі (прогрессивті, регрессивті немесе шкаласыз) қоғамдағы
әлеуметтік теңсіздікті тегістеуі немесе тегістемеуі мүмкін. Сондықтан,
әлеуметтік тұрғыдан аталған элементтің мәні зор.
Салық жеңілдіктері – бұл салық салу арқылы қоғамдық үдерістерге ықпал
ету әдісі. Жеңілдіктер өзіндік нысандары бойынша бірнеше түрлерге бөлінеді:
салықтардан кейбір объектлері тұтастай немесе олардың бір бөлігі, халық
шаруашылығының белгілі бір саласы немесе қандай да бір белгілері бойынша
кәсіпорынның түрлері тұтастай немесе жартылай босатылады, төмендетілген
салық мөлшерлемесі қолданылады және т.б. Кейбір ғалымдар салық
жеңілдіктерін экономиканы реттеу және әлеуметтік міндеттерді шешу
мақсатында салық төлеушілердің міндеттемесін азайту әдістерінің жиынтығы
болып табылатын салық салудың элементі және салық саясатының құралы деп
қарайды [23]. Ал, көптеген жеңілдіктерді қолданудың негізінде әлеуметтік
себеп болады. Сондықтан, салық жеңілдіктерінің түрлері әлеуметтік салықтық
жеңілдік топтарымен толықтырылуы керек [24]. Нәтижесінде келесі тұжырымды
жасауға мүмкіндік бар: салық жеңілдіктері – салық салу жүйесінің нарық
субъектілеріне әлеуметтік тұрғыдан әсер ететін маңызды элементі.
Аталған элементтердің осындай әлеуметтік ерекшеліктерін ескере отырып,
салық элементтері – мемлекеттің әлеуметтік үдерістерді реттеуші тетігі деп
айтуға болады.
Басқа экономикалық басқару элементтері сияқты салық жүйесінің де
өзіндік әсер ету аясы және басқа элементтермен қилысатын жерлері бар.
Сонымен, өзі жеке немесе басқалармен біріккен түрде әлеуметтік жағдайларға
әсер ете алатын құрылымдық бөлімшелері жеткілікті ақ. Дегенмен, аталған
үдеріс шексіз емес, оның өзіндік шекарасы мен басымдықтары бар. Сондықтан,
біздің ойымызша оларды бөліп қарастыру, талдау және оларды неғұрлым ұтымды
пайдаланудың жолын іздестіру әлеуметтік салаға байланысты мәселелерге жауап
іздестіру кезінде теориялық жағынан да, тәжірибелік жағынан да маңызды.
Бірақ, алға қойған міндетті орындауға ауыспас бұрын, салықтардың қоғам
дамуының барлық кезеңдерінде әлеуметтік жағдайларға бірдей әсер етіп
отырғандығын айта кету керек.
Басқа экономикалық категориялар сияқты, салықтарға да тарихи жағынан
даму кезеңдері тән. Баршаға мәлім, ежелгі ғасырларда ақ, ол әлеуметтік
басқару тетіктері ретінде пайдаланылған. Жекелеген жағдайларда, біз хеттік
заңдарда (Кіші Азияның шығысында б.э.д. XVIII ғ. өмір сүрген Хеттік
мемлекет) жеңілідікті салық салудың алғашқы белгілерін кездестіре аламыз:
патша соғыс тұтқындарының босап алған жерлеріне тұрғындарды мекендетеді
және олар үш жыл бойына салық жеңілдігін пайдаланады, төртінші жылдан
бастап қана алым-салық төлей бастайды. Бұдан байқайтынымыз, нақты
экономикалық мақсаттың жаңа жерлерді иемдену екендігі. Салықтар мұнда
басқарудың макроэкономикалық элементі ретінде қызмет етіп отыр. Сонымен
бірге, Артхашастра мемлекеттік табыстар туралы ғылымында (б.э.дейінгі III
ғ. –II ғ. Ежелгі Индия) салық салудың әлеуметтік үдерістерді реттеуші
ретінде қолданғандығын айғақтайтын жағдайды кездестіруге болады, яғни сол
кездегі қоғамның барлық топтарының ішінен ғылым жолын қуған адамдар және
оқытушылар салықтан босатылған. Аталған салықтық жеңілдік арқылы, билік
иелері әлеуметтік иерархиядағы мәдениет пен білім адамдарының өзіндік
алатын орны бар екендігін және олардың салыстырмалы түрде жоғарғы дәрежеде
тұрғандығын көрсеткісі келген. Бәрімізге белгілі, Ежелгі Римнің негізгі
өмір сүруі құлиеленушілік қоғаммен тікелей байланысты болды. Бірақ, кейбір
өз билігі өзінде болған адамдар өздерінің құлдарын белгілі бір себептермен
еркіндікке жіберіп отырған. Ал, сол босатқан адамдарға әрбір босатылған құл
үшін бес пайыздық салық жүктелген. Мұндай жағдайда, салықтар Ежелгі Римнің
әлеуметтік- экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етуші ретінде қызмет етіп
отыр. Бұл алым өзінің мәні жағынан құлиеленушілік қоғамды таратушыға
салынған айыппұл болып саналады.
Жоғарыдағы айтылған мысалдар салық салу жүйесінің пайда бола
бастағанынан ақ әрбір тарихи кезеңдердегі әр түрлі мемлекеттік құрылыстарда
әлеуметтік басқаруға қатысып отырғандығын дәлелдейді. Сонымен бірге,
тарихқа көз жүгірту арқылы салықтардың әмбебаптылығын немесе жан
–жақтылығын байқау қиын емес: бірінші жағдайда ол жаңа жерлерді иемденіп
алуды ынталандырушы рөліне еніп отырса, екінші жағдайда әлеуметтік жағынан
артықшылығы бар азаматтарды материалдық қолдаушы ретінде көрінеді, ал
үшінші жағдайда қоғамдық-экономикалық құрылымды тұрақтандырушы болып отыр.
Әмбебап салық жүйесінің ұтымдылығын жоғарылату жолдарын іздестіруде кең
және көп аспектілі кеңістікті білдіреді. Бұдан басқа, іздену бағыты
таңдалып алынған экономикалық концепциямен негізделіп отыр. Мысалға,
физиократтар ғылымының негізін қалаушы Ф.Кенэ өндірістік деп тек жер
иеленушілердің еңбектерін мойындады. Бұл тұжырым арқылы ол салық салу
жүйесінде тиімділікке қол жеткізудің ережесін ұсынып отыр: салықтар арқылы
зиян келтірмей бір уақытта тек қана жер иеленушілерге, көпестерге, қол
өнершілерге салмақ салуға болады, бірақ олар сыртқы сауданы жүзеге асырушы
саудагерлер мен жер иеленушілерге қатысты болмау керек [25].
Әлеуметтік салдар және салық салу жүйесін өзара байланыста қарастырған
кезде мәселенің жалпы қоғамдық әлеуметтік-экономикалық жағдайлармен
байланысты объективті жағын және салықтардың нақты бір әлеуметтік
жағдайларға тікелей әсер ететін субъективті жағын бөліп қарастыруымыз
қажет. Осы аталған әдістемелік тұжырымдама негізінде мәселені қарастырудың
екі түрлі әдісін қолдануға болады: біріншіден, қоғамдағы объективті
үрдістер (өтпелі немесе тұрақты даму кезеңдері, әлеуметтік- экономикалық
құрылымдар сипаты және т.б.) және оның салық жүйесіне әсер етуі; екіншіден,
салық салу жүйесінің нақты бір әлеуметтік үдерістерге әсер етуін ашып
көрсету.
Мейлі әлеуметтік орта болсын, мейлі оның белгілі бір категориясы болсын
олар салық жүйесіне әлеуметтік тұрғыдағы қандай да бір салдарлар арқылы
кері ықпал етеді. Сонымен қатар, әлеуметтік салдарлар келесі элементтерден
тұрады: салық жүйесінің элементтеріне және құрылу қағидаларына тікелей әсер
ететін әлеуметтік мақсаттар және әлеуметтік құндылықтар.
Салықтар өзара шаруашалақ байланыстар, қоғамның экономикалық даму
фазаларымен біте қайнасқан. Салық жүйесімен интеграцияланатын
макроэкономикалық реттеу құралдары болып салықтар арқылы әлеуметтік
жағдайларға ықпал ететін бюджеттік және қаржылық - несиелік саясат және
т.б. табылады. Салық жүйесінің құрылымдық бөлімшелері: әлеуметтік
жағадайларға тікелей әсер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz