Қазақстан Респуликасы инфляцияға қарсы саясат

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
І. Инфляцияның теориялық негіздері
1.1 Инфляция мәні , мазмұны және оның түрлері ... ..7
1.2 Инфляцияның балама күздерi және оның салдары ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Инфляция деңгейін өлшеу ... ... ... .17
1.4 ЖҰӨ және Оукен заңы ... ... ... ... 19

ІІ. Қазақстан Респуликасының инфляцияға қарсы саясаттың нормативтік . құқықтық негіздері
2.1 Қазақстандағы инфляция ... ...21
2.2 Қазақстандағы инфляция жағдайларды тұрақтандыру ... ... ...24
2.3 ИнфляцияныЎ „леуметтiк.экономикалыј салдары ... ... ... ... ... 33

ІІІ. Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы инфляцияға қарсы шаралар
3.1 Инфляцияны тежеу әдістері ... ..36
3.2 Инфляцияға карсы саясат шаралары ... ... ... ... ... ... ..38

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ..45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Курстық жүмыс «Қазақстан Респуликасы инфляцияға қарсы саясат» тақырыбында жазылған. І тарауда инфляцияның теориялық негіздері, инфляцияның мәні, мазмүны және оның түрлері, инфляцияның балама көздері және оның салдары, инфляция деңгейін өлшеу , ЖҮӨ және Оукен заңы жайлы жазылған.
ІІ тарауда Қазақстан Республикасындағы инфляцияға қарсы саясаттың нормативтік - қүқықтық негіздері, Қазақстандағы инфляция, Қазақстандағы инфляция жағдайларды түрақтандыру, инфляцияның экономикалық әлеуметтік салдары жайлы жазылған.
ІІІ тарауда Қазақстан Республикасындағы қазіргі таңдағы инфляцияға қарсы шаралар, Қазақстан Республикасындағы инфяцияны тежеу әдістері. Қазақстан Республикасындағы инфляцияға қарсы саясат шаралары туралы қарастырдым.
Курстық жүмыс компьютерлік тексте берілген. Курстық жүмыс 46 бет. 6 сызда, 4 сурет, 2 слайд, 20 әдебиет қолданылған.

1. Назарбаев Н. …. «Қазақстан Республикасының үзақ мерзiмдi даму стратегиясы.» – Алматы, 1997. 25-31 бет.
2. Назарбаев Н. …. «Елдегi жағдай, iшкi және сыртқы саясаттың негiзгi баҚыттары туралы: Жаңа ғасырда қоғамды демократияландыру, экономикалық және саяси реформа. ҚР Президентiнiң қазақстан халқына жолдауы.» – Алматы, 1998. 17-28 бет.
3. Аубакиров Я. …. «Экономикалық теория негiздерi» - Алматы, 1998. 152-157 бет.
4. Брю С. Л. «Экономикс» - Бишкек, 1998. 1 том, 78-81 бет.
5. ЖҮнiсов Б. А. «Нарықтық экономика негiздерi» - Ақтобе, 1993. 92-101 бет.
6. ИманҚазин О. Ѕ. «Экономикалық саясат» - Алматы, 2002. 105-110 бет.
7. Көшенова Б. А. «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары» - Алматы, 2002. 75-79 бет.
8. Мақыш С. Б. «Ақша айналысы ж„не несие» - Алматы, 2000. 84-89 бет.
9. Осипова Т. М. «Экономикалық теория негiздерi» - Алматы, 2002. 203-209 бет.
10. Шеденов «Жалпы экономикалық теория» - Алматы, 2002. 215-219 бет.
11. Ѕүлпыбаев С. «Ѕаржы» - Алматы, 2003. 426-440 бет.
12. «Егемен Қазақстан» 26 желтоқсан 2007 жыл №395
13. «Егемен Қазақстан» 9 қаңтар 2008 жыл №5
14. Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. Оқу қүралы – Алматы 2002 Санат 1998 жыл.
15. Нарықтық экономиканың негіздері: Оқуқүралы Б.Жүнісов, Мамбетов, У. Байжомартов. – Алматы: Республика баспа кабинеті, 2000 жыл.
16. «Саясат» журналы 2004 жылдың барлық саны
17. «Макроэконмика» Мамыров Н.Қ. Алматы 2003 ж.
18. «Егемен Қазақстан» 21.09.07 жыл
19. «Егемен Қазақстан» 22.09. 07 жыл
20. «Экономикалық оқу схема» Кримова Э. Алматы 2004 ж.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

АННОТЦИЯ

Курстық жұмыс Қазақстан Респуликасы инфляцияға қарсы саясат
тақырыбында жазылған. І тарауда инфляцияның теориялық негіздері,
инфляцияның мәні, мазмұны және оның түрлері, инфляцияның балама
көздері және оның салдары, инфляция деңгейін өлшеу , ЖҰӨ және
Оукен заңы жайлы жазылған.
ІІ тарауда Қазақстан Республикасындағы инфляцияға қарсы
саясаттың нормативтік - құқықтық негіздері, Қазақстандағы инфляция,
Қазақстандағы инфляция жағдайларды тұрақтандыру, инфляцияның экономикалық
әлеуметтік салдары жайлы жазылған.
ІІІ тарауда Қазақстан Республикасындағы қазіргі таңдағы
инфляцияға қарсы шаралар, Қазақстан Республикасындағы инфяцияны тежеу
әдістері. Қазақстан Республикасындағы инфляцияға қарсы саясат
шаралары туралы қарастырдым.
Курстық жұмыс компьютерлік тексте берілген. Курстық жұмыс 46
бет. 6 сызда, 4 сурет, 2 слайд, 20 әдебиет қолданылған.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5

І. Инфляцияның теориялық негіздері
1.1 Инфляция мәні , мазмұны және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 ИнфляцияныЎ балама к†здерi және оның
салдары ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Инфляция деңгейін
өлшеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..17
1.4 ЖҰӨ және Оукен
заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .19

ІІ. Қазақстан Респуликасының инфляцияға қарсы саясаттың нормативтік
- құқықтық негіздері
2.1 Қазақстандағы
инфляция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 21
2.2 Қазақстандағы инфляция жағдайларды
тұрақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3 ИнфляцияныЎ „леуметтiк–экономикалыј салдары ... ... ... ... ... 33

ІІІ. Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы инфляцияға қарсы
шаралар
3.1 Инфляцияны тежеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..36
3.2 Инфляцияға карсы саясат
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
6

Кiрiспе

Экономикалыј јґбылыс ретiнде инфляция к†птеген берi †мiр сҐрiп
келедi. Оны тiптi ајшаныЎ шыЈуымен бiрге пайда болды „рi ајшаныЎ јызметiмен
тыЈыз байланысты деп саналады.
“Инфляция” терминi (латынныЎ inflatio с†зiнен шыјјан – кебiну, iсiну)
ајша айналысына јатысты ХIХ ЈасырдыЎ орта шенiнде пайда болды ж„не АЅШ-тыЎ
Азамат соЈысы жылдары (1861-1865 жж.) јаЈаз долларыныЎ (“гринбектердiЎ”)
јисапсыз к†п шыЈарылуымен байланысты болды. ХIХ Јасырда бґл термин сондай-
ај Англия мен Францияда јолданылды. Экономикалыј „дебиеттерде инфляция
ґЈымы ХХ Јасырда бiрiншi дҐниежҐзiлiк соЈыстан кейiн кеЎiнен таралды, ал
бґрынЈы кеЎестiк экономикалыј „дебиеттерде ол 20-шы жылдары жазыла бастады.

ИнфляцияныЎ д„стҐрлi еЎ жалпы аныјтамасы – тауар айналымыныЎ
јажеттiлiгiмен салыстырЈанда айналыс сферасыныЎ артыј јаЈаз ајша массасымен
лыја толып кетуi, олардыЎ јґнсыздануы ж„не соныЎ н„тижесi ретiнде –
тауарлар мен јызметтер к†рсетуге баЈаныЎ †суi; ајшаныЎ сатып алуЈа
жарамдылыЈыныЎ т†мендеп кетуi. Инфляция кезiнде јоЈамдыј †ндiрiс процесiнiЎ
алшајтыјтарына ж„не артыј к†п ајшаныЎ шыЈарылуына байланысты ајша
айналысыныЎ заЎы бґзылады.
Инфляция – ајша жҐйесiнiЎ даЈдарысты жай – кҐйi.
АјшаныЎ јґнсыздануына мына факторлар себепшi болады:
айналысја артыј ајшаныЎ шыЈарылуы;
јолайсыз т†лем балансы;
Ґкiметке сенiмнiЎ жоЈалуы.
µзај уајыт бойы инфляцияны монетарлыј јґбылыс деп санай отырып, ол
ајшаныЎ јґнсыздануы мен тауар баЈаларыныЎ †суi тґрЈысында тҐсiндiрiлiп
келдi. ...лi де бiрјатар шетелдiк авторлар инфляцияны экономикада баЈаныЎ
жалпы деЎгейiнiЎ артуы ретiнде аныјтайды. Алайда инфляцияныЎ тауар
баЈасыныЎ †суiнде к†рiнгенiмен оны тек таза ајша феноменiне жатјыза салуЈа
болмайды. Бґл нарыјтыј шаруашылыјтыЎ тҐрлi сфераларындаЈы ґдайы †ндiрiстiЎ
с„йкессiздiгiнен туатын кҐрделi „леуметтiк экономикалыј јґбылыс.
БҐгiндегi инфляция баЈаныЎ †суi н„тижесiндегi ајшаныЎ сатып алу
жарамдылыЈыныЎ јґлдырауымен Јана емес, сонымен бiрге елдiЎ экономикалыј
дамуыныЎ жалпы јолайсыз ајуалымен де байланысты. ИнфляцияЈа †ндiрiс пен
†ткiзу сферасындаЈы „р тҐрлi факторлар тудырЈан †ндiрiс процесiнiЎ јарама –
јайшылыјтары себепшi болады. ИнфляцияныЎ „уел бастаЈы себебi – ґлттыј
шаруашылыјтыЎ тҐрлi сфераларындаЈы жинајтау мен тґтыну, сґраным мен ґсыным,
мемлекеттiЎ кiрiстерi мен шыЈыстары, айналыстаЈы ајша массасы мен
шаруашылыјтыЎ ајшаЈа јажеттiлiгi арасындаЈы алшајтыјтар.
Инфляция „лемiнiЎ к†птеген елдерiндегi экономиканыЎ јазiргi дамуыныЎ
еЎ †ткiр проблемаларыныЎ бiрi болып есептеледi.

І. Инфляцияның теориялық негіздері

1.1 Инфляция мәні , мазмұны және оның түрлері

Инфляция – бґл кез келген экономикалыј даму Ґлгiсiне т„н кҐрделi де
к†пфакторлы, обьективтi јґбылыс. Ол јаЈаз ајша айналымына негiзделген ж„не
ґдайы †ндiрiс процесiнiЎ бґзылуымен сипатталады.

Инфляция – бґл баЈаныЎ †суiнен, тауарлар тапшылыЈынан, тауарлар ж„не
јызметтер сапасыныЎ т†мендеуiнен туындайтын ајшаныЎ јґнсыздануы, сондай –
ај оныЎ сатып алу јабiлетiнiЎ т†мендеуi. Алтын немесе кҐмiс ајша айналымы
кезiнде инфляция болмайды, неге десеЎiз, ајша ол кезде јґндылыјтыЎ белгiсi
емес најты јґндылыјтыЎ †зi болЈан, јажеттi ајша к†лемi алтын – кҐмiс
јорымен реттелген. ЅаЈаз ајша айналымында жаЈдай басјаша јалыптасады. Мґнда
јаЈаз ајша байлыјтыЎ тек белгiсi Јана. ЅаЈаз ајша јазына сајтау јызметiн
толыј атјара алмайды. Ѕор сајтау Ґшiн адамдар ајшасына јґнды заттар алуЈа
ґмтылады. Ѕор ретiнде јаЈаз ајша шектеулi к†лемде Јана сајталады. ОлардыЎ
к†бi айналымЈа шыЈарылады, айналымдаЈы ајша к†лемi јажеттiлiктен тыс †седi.
Артыј ајша сґранымды арттырады. Артыј сґраным, †з кезегiнде, баЈаларЈа
јатты ыјпал жасап, оларды к†терiп жiбередi.

Инфляция – бґл жалпы ґсыныс пен сґраныс арасында јалыптасјан
с„йкессiздiк. Ајша тауарларды сатып алу јабылетi кҐштi валютамен
салыстырЈанда јґнсызданады. Инфляцияны бґлай тҐсiндiру, яЈни ајшаныЎ
алтынЈа јатысты јґнсыздануы, алтынды бґрынЈыша ајша сияјты жалпылама
эквивалент деп јарастыруда жатыр. ЕЎ алдымен баЈаныЎ †суi тауарЈа
сґраныстыЎ оныЎ ґсынысынан артыј болуымен байланысты. Белгiлi тауар
рынокында сґраныс пен ґсыныстыЎ с„йкестiлiгiнiЎ бґзылуы „лi инфляция емес.
Инфляция елдегi баЈа деЎгейiнiЎ †суi. БаЈаныЎ к†терiлуiне најтылы
экономикалыј жаЈдайлар да „сер етедi. Мысалы, 70-жылдардаЈы энергетикалыј
даЈдарыс тек мґнай баЈасыныЎ †суiнен (мґнай баЈасы 20-есеге †стi) емес,
басја да тауар мен јызмет к†рсету баЈаларыныЎ †суiмен байланысты. 1973-жылы
жалпы баЈаныЎ деЎгейi 7%-ке, 1979 жылы – 9%-ке артты. Ајша „серiнен тыс,
тауар баЈаларыныЎ †згеруi еЎбек †нiмдiлiгiнiЎ артуына, циклдыј ж„не
маусымдыј толјуларЈа, ґдайы †ндiрiстегi јґрылымдыј †згерiстерге, баЈаныЎ
монополиялануы мен экономиканы мемлекеттiк реттеуге, салыјтыЎ жаЎа
ставкаларын енгiзуге, ајша †лшемiнiЎ девальвациялынуы мен
ревальвациялануына нарыј коньюнктурасыныЎ †згеруi мен сыртјы экономикалыј
байланыстардыЎ ыјпалына ж„не т.б. байланысты. Демек, баЈаныЎ к†птеген неше
тҐрлi себептердiЎ „серi болады, Бiрај баЈаныЎ кез келген †суi де инфляция
емес. Айталыј экономиканыЎ конъюнктуралыј ауытјуына байланысты баЈалардыЎ
†суiн инфляцияЈа жатјызуЈа болмайды. ЕЎбек †нiмдiлiгi †скенде баЈа деЎгейi
т†мендейдi. Бiрај егер негiзгi †ндiрiс салаларында еЎбек ајы деЎгейi еЎбек
†нiмдiлiгiнен тез †скен болса онда ґлттыј шаруашылыјта “шаЈын инфляциясы”
деп аталатын жаЈдай јалыптасып баЈалардыЎ жалпы деЎгейi †седi. Кездейсој
апаттарда баЈаныЎ инфляциялыј †суiне к†п „сер етпейдi. Сонымен баЈа †суiнiЎ
инфляциялыј себептерiне ненi, јандай жаЈдайларды жатјызуЈа болады? Инфляция
к†п с„йкессiздiктермен байланысты екенiн еске ала отырып, оныЎ негiзгi
себептерiн јарастырып к†релiк. Бiрiншiден, бґл мемлекеттiк шыЈындар мен
табыстар арасында јалыптасјан диспропорция немесе тепе-теЎдiктiЎ бґзылуы.
Бґл мемлекет бюджетiнiЎ тапшылыЈы тҐрiнде к†рiнедi. Егер тапшылыј орталыј
банктiЎ несиесi, яЈни айналымЈа јосымша ајша шыЈару арјылы јаржыланЈан
болса, онда бґл айналымдаЈы ајша массасын арттырады ж„не инфляцияны
јалыптастыру „бден мҐмкiн. Екiншiден, егер инвестицияларды јаржыландыру,
жоЈарыда айтылЈан „дiспен, яЈни орталыј банктiЎ несие беруiмен жҐргiзiлетiн
болса, тҐптеп келгенде, бґлда инфляцияныЎ себебiне айналуы мҐмкiн. ...сiресе
экономиканы милитариландырумен байланысты инвестиция инфляцияны †ршiтедi.
µлттыј табысты „скери мајсатја пайдалану, †ндiрiстiк емес шыЈындар – олар
јоЈамдыј байлыјты текке р„суа етедi. ...скери ассигнациялар бiр с„тке Јана
јосымша т†лем јабiлетi бар сґраныс туЈызып, тауармен јамтамасыз етiлмеген
ајша массасыныЎ †суiне „келедi. ...скери шыЈындардыЎ †суi мемлекеттiк бюджетi
тґрајты тапшылыј жаЈдайына ж„не мемлекеттiк јарыздыЎ ґдайы †суiне
ґрындырады.
¦шiншiден, баЈа деЎгейiнiЎ жалпы †суi јазыргi рыноктыј экономиканыЎ
ерекшелiгiне байланысты. Бґл кезеЎ жетiлген б„секе кезiндегi рынокта
к†птеген †ндiрушiлер болып, †нiмдердiЎ тҐрi аз, капитал ауысуы оЎай уајытја
мҐлдем ґјсамайды. Ѕазiргi нарыј белгiлi д„режеде олигополиялыј нарыј. Ал
олигополист (жетiлмеген б„секелес) ед„уiр д„режеде баЈаны билейдi.
Олигополиялар баЈаны †сiрудi бiрiншi болып бастамаса да, олар оны јолдауЈа
ынталы. Жетiлмеген б„секелес баЈаныЎ жоЈары деЎгейiн ґстап тґру Ґшiн
†ндiрiс пен тауар ґсынуды јысјарту арјылы дефицит жасауЈа тырысады. ‡здерi
билiк жҐргiзетiн нарыјта баЈаныЎ т†мендеуiн болдырмау Ґшiн олигополия мен
монополия икемдi тауар ґсынысына јарсы болады. СалаЈа жаЎа †ндiрушiлердiЎ
келуiн тежеу Ґшiн олигополистерге жиынтыј сґраныс пен ґсыныстыЎ с„йкес
келмеуi к†мектеседi.
Т†ртiншiден, ґлттыј экономикалардыЎ “ашыла” тҐсуiне, олардыЎ
дҐниежҐзiлiк шаруашылыј јатынастары жҐйесiне тартылуына байланысты
инфляцияныЎ бiр елден екiншi елге ауысу јауыпы артады. ЖоЈарыда аталЈан
1979 жылЈы энергияЈа баЈаныЎ шарыјтауы (энергиялыј даЈдарыс) сырттан
„келетiн мґнайЈа баЈаны †сiрiп, технологиялыј тiзбек бойынша басја тауарлар
баЈасыныЎ јымбаттауына „келдi. “ИмпортталЈан инфляциямен” кҐресу
мҐмкiншiлiктерi де шектеулi келедi. ...рине, ґлттыј валютаныЎ баЈасын
арттырып импортты арзандатуЈа болады, бiрај бґл жаЈдайда экспорт јымбаттап,
ґлттыј †нiмiнiЎ „лем нарыЈындаЈы †тiмдiлiгi кемидi. Бесiншiден, “инфляцияны
тосу” деген жаЈдайЈа байланысты инфляциялыј процесс †зiн-†зi јолдап жалЈаса
бередi. Батыс елдерiнде, к†птеген экономистердiЎ пiкiрiнше, “инфляцияны
тосу” психологиясын жеЎу антиинфляциялыј саясаттыЎ негiзгi мајсаты деп
аныјталады.
“Инфляцияны тосу” механизмi экономикаЈа јалай „сер етедi? М„селе
мынада: адамдар ґзај уајыт баЈалардыЎ †суiн к†рiп, олардыЎ болашајта
т†мендеуiнен кҐдер Ґзедi де, жаппай тауар сатып алуЈа к†шедi. Сонымен јатар
олар еЎбекајы деЎгейiн к†теру туралы Ґкiметке талап јояды. ЕЎбекајыныЎ †суi
тґтынушылыј сґранымын одан „рi арттыра тҐседi.
‡ндiрушiлерде шикiзат пен материялдарЈа ж„не энергияЈа баЈаныЎ †суiн
болжап, †здерiнiЎ †нiмдерiне баЈаны арттыра тҐседi „рбiр †ндiрушi †зiн
инфляциядан алдын ала сајтандыру мајсатында †нiмiне баЈаны еселеп к†тередi.
Н„тижесiнде, баЈалар сґраным к†лемi аныјтайтын деЎгейден артып, “инфляцияны
тосу” деЎгейiне к†терiледi.
ИнфляцияныЎ себептерi сан јилы, бiрај „р кезде олардыЎ белгiлi бiр
комбинациясы (јґрамасы) јалыптасады. Айталыј, Екiншi дҐниежҐзiлiк соЈыстан
кейiн Батыс Европа елдерiнде тапшылыјја байланысты †те кҐштi инфлиция
јалыптасјан. СоЎЈы жылдары батыс елдерiнде инфляцияныЎ негiзгi себебi
мемлекет шыЈындарыныЎ †суi, “баЈа - еЎбекајы”, “инфляциялыј тосу”,
“инфляцияныЎ бiр елден екiншi елге ауысуы” ж„не басјалары болды. БґрынЈы
кеЎес ОдаЈындаЈы инфляцияныЎ негiзгi себебi ретiнде „кiмшiлiк жоспарлау
жҐйесiнде јалыптасјан экономикалыј диспропорцияларды айтуЈа болды.

1.2 ИнфляцияныЎ балама к†здерi және оның салдары

Батыс елдердiЎ экономистерi жасаЈан теорияларда балама јайнар к†зi
ретiнде “сґраныс инфляциясы” мен “шыЈын инфляциясы” к†рсетедi.

“Сґраныс инфляциясы” жалпы сґраным мен ґсыным арасындаЈы тепе-теЎдiктiЎ
сґраным жаЈынан бґзылуын бiлдiредi. Бґл жерде мемлекет шыЈындарыныЎ артуы,
†ндiрiс ж„не еЎбек ресурстарыныЎ толыј iске јосылЈан жаЈдайында †ндiрiс
јґралдарына јосымша сґранымныЎ јалыптасуы ж„не тґрЈындардыЎ тґтынушылыј
мҐмкiншiлiктерiнiЎ артуы негiзгi себеп болуы мҐмкiн. Осы жаЈдайларЈа
байланысты айналымЈа артыј ајша массасы шыЈып, жалпы баЈа деЎгейi †седi.
‡ндiрiс саласында еЎбекпен толыј јамтылЈан жаЈдайда айналымдаЈы артыј т†лем
ајша массасы шектеулi тауар ґсынымына тап болып, баЈалардыЎ инфляциялыј
†суiн јалыптастырады. Сґраным инфляциясын график тҐрiнде былай суреттеп
к†рсетуге болады. (1-сызба).

ЖоЈарыда келтiрiлген себептерге байланысты ајша массасыныЎ †суi жалпы
сґраным сызыЈын солдан оЎЈа јарай жылжытады (AD1 - AD2) ж„не, экономика
жалпы ґсыным јисыЈыныЎ аралыј (2) немесе классикалыј (3) Ґзiндiсiнде болса,
бґл баЈа деЎгейiн арттырады (P1 – P2), яЈни инфляция јалыптасады.

1-сызба. Сґраныс инфляциясы.

“ШыЈындар инфляциясы” †ндiрiс шыЈындарыныЎ †суiнен туындаЈан баЈалардыЎ
жаппай †суiн бiлдiредi. ‡ндiрiс шыЈындарыныЎ †суi монополиялыј немесе
олигополиялыј баЈалардыЎ јалыптасуынан, мемлекеттiЎ јаржы саясатынан,
шикiзат пен энергия ресурстарына баЈаныЎ †суiнен ж„не басја себептерден
болады.

ШыЈындар инфляциясын график тҐрiнде суреттеп к†рсетуге болады (2-
сызба).

АйтылЈан себептерге байланысты †ндiрiс шыЈындары †седi, жалпы ґсыным јисыЈы
солЈа јарай жылжиды (AS2 – AS1), баЈа деЎгейi †седi (P1 – P2), †ндiрiс
к†лемi јысјарады (Q2 – Q1), яЈни Жµ‡-нiЎ најты к†лемi јысјарады.

2-сызба. ШыЈындар инфляциясы.

БаЈалардыЎ †суi тґрЈындардыЎ најты табысын т†мендетедi. Сондыјтан
к„сiподајтар еЎбекајыныЎ номиналды деЎгейiн к†теру туралы талап јояды.
¦кiмет инфляция шыЈындарыныЎ орнын толтыру саясатын ґстануЈа м„жбҐр болады.
БаЈалардыЎ жаппай †суi табыстарды индексациялауЈа м„жбҐрлейдi, бґл †ндiрiс
шыЈындарын арттырады, яЈни инфляцияныЎ одан да жоЈары к†терiлуiне себеп
болады. Табысты индексациялау баЈдарламасы экономиканыЎ „ртҐрлi салалары
Ґшiн бiрдей болуы мҐмкiн емес, басјаша айтјанда табысты индексациялау
барлыј топтар Ґшiн бiрдей болмайды.
ИнфляцияныЎ „ртҐрiн оныЎ басја тҐрiнен ажырату †те јиын, олар †зара
тыЈыз байланысты тҐрде јалыптасып дамиды. Мысалы, еЎбекајыныЎ †суi табыс
инфляциясыныЎ себебi ретiнде к†рiнуi мҐмкiн.
ХХ ЈасырдыЎ екiншi жартысында жґмыспен толыј јамту, еркiн б„секелiк
нарыј жаЈдайы, баЈалардыЎ ґзај мерзiмдiк тґрајтылыЈы „лемнiЎ бiрде-бiр
елiнде јатар јалыптаспаЈанын айту јажет. Бґл кезеЎде баЈалар тојтаусыз †сiп
отырды, ал 60-шы жылдардыЎ соЎынан бастап экономиканыЎ јґлдырау жаЈдайында
да баЈалар †стi, ДаЈдарыс фазасында баЈалардыЎ †суi XIX ЈасырдаЈы циклдер
Ґшiн болмаЈан жаЈдай. Бґл јґбылыс экономикада стагфляция деп аталады.
СоЎЈы кездерге дейiн дҐниежҐзiлiк шаруашылыјта инфляция, „детте, т†тенше
жаЈдайларЈа байланысты пайда болатын едi. Мысалы, соЈыс жылдарында
мемлекеттер „скери шыЈындарын жабу Ґшiн к†п к†лемде јаЈаз ајшаларды
шыЈаруЈа м„жбҐр болды. СоЎЈы жылдары бiрјатар елдердiЎ экономикасы Ґшiн ол
айыјбас ауруЈа, ґдайы †ндiрiстiЎ тґрајты факторына айналды.
Инфляцияны „ртҐрлi белгiлерi негiзiнде жiктейдi.

ИнфляцияныЎ мынадай тҐрлерi болады.

1. БаЈа †зiнiЎ јарјыны бойынша:
- Баяу инфляция – жылына 10% дейiн †су тҐрi. Экономика теориясында
инфляцияныЎ баяу тҐрiн †ндiрiстiЎ дамуына јосымша оЎды „сер ететiн фактор
ретiнде јарастырады. Баяу инфляцияны олар мемлекеттiЎ бiрден бiр тиiмдi
саясат жҐргiзу јґралы ретiнде тҐсiндiредi. Баяу инфляция саясаты †ндiрiс
пен нарыј (сґраныс) жаЈдайларыныЎ †згеруiне с„йкес баЈаларды реттеп отыруЈа
мҐмкiндiк бередi.
- Ѕарјынды инфляция – баЈалардыЎ жылында 20%-дан 200% дейiн †су тҐрi.
Экономика Ґшiн ед„уiр јиын жаЈдай, бiрај iскерлiк јатынастардыЎ к†бi
јарјынды инфляцияны алдын ала ескерiп, оЈан икемдеме бередi.
- Гиперинфляцияда баЈалардыЎ жалпы деЎгейi мыЎдаЈан пайызЈа артјан
жаЈдаймен сипатталады. Сонымен јатар гиперинфляция – инфляцияныЎ ґлттыј
†ндiрiс пен жґмысбастылыј к†лемiне кҐйретерлiктей ыјпал жасайтындай т†тенше
тез јарјынды †суi болып табылады. М„селе мынада, егер баЈалар жайлап,
тґрајты †сiп келе жатса халыј пен к„сiпорын олардыЎ одан „рi к†терiле
тҐсуiне дайындалады. Сондыјтан да, олардыЎ пайдаланылмаЈан жинај ајшасы
ж„не аЈымдыј табыстары јґнсызданып кетпеуi Ґшiн, яЈни, болжамдалЈан баЈа
к†терiлуiн аныјтау Ґшiн, “ајшаларын д„л јазiр жаратуЈа” м„жбҐрлi болады.
Инвестициялыј тауарларды сатып ала отырып, к„сiпорындар да солай iстейдi.
“Инфляциялыј елiрме” „келген јылыјтар баЈаЈа јысымшылыјты кҐшейтедi, ж„не
инфляция “†зiн-†зi јоректендiре” бастайды. МґныЎ Ґстiне, †мiр сҐру јґныныЎ
артуына байланысты, жґмысшылар талап етiп ж„не †те жоЈары жалајы алады. Ал
к„сiподајта болса, †ткен жылЈы †сiмiн жабуЈа Јана жетерлiктей жалајы †суiне
ґмтылып јоймайды, сонымен бiрге жаЎа ґжымдыј келiсiм кҐшiнде тґрЈанда, сол
кезеЎде кҐтiлген инфляцияны †теудi де талап етедi. Мґндай талаптарды
јабылдамай тастап, елдi ереуiлге жiберу экономикалыј †рлеу кезеЎi Ґшiн еЎ
тиiмдi уајыт емес. Фирма „кiмшiлiгi баЈаны арттыра отырып жґмысшы кҐшiне
кеткен †з шыЈындарын †теп алады. Мґндай к†п ретте фирмалар, пайда табушылар
инфляциялыј парадтыЎ алдында немесе бiрјатарда келе жатјандыЈына к†з
жеткiзу Ґшiн баЈаны бiр екi сатыЈа к†терiп жiберуге тырысады. БаЈаныЎ
мґншалыјты к†терiлуi н„тижесiнде тiршiлiк јґны артады, жалајыны айтарлыјтай
к†терудi јайтадан талап етуге жґмысшылардыЎ тамаша мҐмкiндiгi туады. Бiрај
ол баЈа к†терiлуiнiЎ жаЎа орамына жеткiзедi. АјырЈы н„тиже болып жалајы мен
баЈаныЎ кумулятивтiк инфляциялыј шиыршыЈы (спираль) саналады. Жалајы мен
баЈаныЎ к†терiлуi бiр бiрiн јоректендiредi, ж„не ол жорЈалаЈан
инфляциялардыЎ жојырајтану инфляцияЈа †туiне к†мектеседi. Гиперинфляция
јайта б†лу Ґшiн јиратушылыј салдардан басја экономикалыј кҐйреудi
жеделдетуi мҐмкiн деп саналады. Ѕатал инфляция кҐш-жiгердiЎ †ндiрiске емес,
алыпсатарлыј јызметке баЈытталуына ыјпал етедi. К„сiпорындарЈа болашајтаЈы
баЈа к†терiлуiн к†ре бiлген жаЈдайда шикiзаттар мен дайын †нiмдердi
жинајтау беру барЈан сайын тиiмдi бола бермек. Шикiзаттар мен дайын †нiмдер
м†лшерiне сґранымныЎ с„йкес келмеуi инфляциялыј јысымныЎ кҐшеюiне тiрейдi.
Капиталдарын инвестициялыј тауарларЈа жґмсаудыЎ орнына †ндiрушiлер мен
жекелеген адамдар инфляциядан јорЈанып, †нiмсiз материялдыј јґндылыјтарды –
с„ндiк бґйымдарды, алтын ж„не басја јымбат баЈалы металдарды, јозЈалмайтын
мҐлiктердi т.б. ала бастайды.
БаЈа кiлт жоЈарылап, кiлт т†мендей беретiн т†тенше жаЈдайларда
јалыпты экономикалыј јатынас бґзылады. К„сiпорын иелерi тауарларЈа јандай
баЈа јоюларын бiлмей, дал болады. Ал тґтынушылар болса, јандай баЈа
т†лейтiндерiн бiлмей „уреленедi. Шикiзат жеткiзушiлер болса, јґны тез тҐсiп
кететiн ајшаны емес, најтылы тауарларды алЈылары келедi. Несиешiлер арзан
ајшамен јарыздарын јайтарЈылары келген †здерiне јарыздар адамдардан
јашјајтауЈа тырысады. Iс жҐзiнде ајша †з баЈасын жоЈалтады ж„не ол јґн
†лшемi мен айырбас јґралы ретiнде †з функциясын орындауды тојтатады.
‡ндiрiс пен айырбас шијылдай отырып аялдамаЈа јарай жылжыйды, еЎ ајырында
јорытындыда экономикалыј, „леуметтiк ж„не, аса маЎызды, саяси былыј тууы
мҐмкiн. Гиперинфляция јаржылыј кҐйреудi, тојырауды ж„не јоЈамдыј-саяси
т„ртiпсiздiктi жеделдетедi.

Стагфляция инфляция экономикадаЈы јґлдырауЈа байланысты болады.

2.Инфляциялыј ҐрдiстiЎ сипатына јарай:
- Ашыј инфляция – бґл жаЈдайда
баЈалардыЎ †суi ж„не †су јарјыны айјын байјалады ж„не ресми тҐрде есепке
алады. Бiрај,

баЈалардыЎ деЎгейi ресми тҐрде †спеген болса да јґнсыздану (инфляция)
жаЈдайда јалыптасуы мҐмкiн. ИнфляцияныЎ бґл тҐрi тауар тапшылыЈынан
к†рiнедi. ТауарлардыЎ тапшылыЈына байланысты оларды ајшаЈа сатып алу
јиындайды , яЈни ајша (табыс) јґнсызданады.
- Жабыј инфляция , яЈни тауар тапшылыЈы жаЈдайында баЈаЈа мемлекет јатаЎ
бајылау жасайды.
- Инфляциялыј шок , яЈни бiр мезетте бiрден баЈа †сiп кетедi.
3. Таралу орнына јарай:
- Локалдыј инфляция, яЈни баЈа бiр Јана елдiЎ шекарасында
†седi.
- ДҐниежҐзiлiк инфляция, яЈни кейбiр елдер топтарын немесе
барлыј Јаламдыј экономиканы тҐгелдей дерлiк јамтиды.
4. ...ртҐрлi баЈалардыЎ †су јарјындарыныЎ с„йкестiктерi бойынша:
- ТеЎгермелi , яЈни баЈалар бiр јалыпты ж„не баяу †седi. Бґл жаЈдайда
баЈалардыЎ бiр жылдыј †суiне с„йкес пайыз кесiмi де †седi. Нарыјта тепе-
теЎдiк сајталады.
- ТеЎгермелi емес инфляция кезiнде ж„не товар топтарына бiр јалыпты емес
, „ртҐрлi јарјынмен †седi.
5. БолжамЈа с„йкес д„режесi бойынша :
-ТосылЈан инфляция , яЈни алдын ала болжауЈа болады , немесе оны Ґкiмет
арнайы мајсатпен жоспарлайды.
- Тосын инфляция, яЈни баЈалардыЎ кенеттен ж„не тез †суiнен е†рiнедi.
Мґндай жаЈдай ајша айналмын ж„не салыј жҐйесiн бґзады . ТґрЈындар баЈаныЎ
†суiнен сескенiп , јолындаЈы јаражатын сајтап јалу мајсатында тауарларды
жаппай сатып ала бастайды. Сондыјтан нарыјта јалыптасјан жаЈдай бґзылады,
сґраным мен баЈа бґрыЎЈыдан да тез †сетiн болады. Сонымен баЈалардыЎ
кенеттен, тосын тҐрде †суi тґрЈындардыЎ инфляциялыј тосу
психологиясын туЈызады. Егер тосын инфляция (баЈаныЎ кенеттен †суi)
экономикасы дамыЈан елде пайда болса, ол нарыј жаЈдайына јатты „сер
етпейдi. Экономикасы тґрајты да јуатты елде тґрЈындар баЈаныЎ уајытша
ауытјуынан јорыјпайды; ж„не баЈаныЎ †суi јаншама тез болса, соншама оныЎ
јґлдырап тҐсiп кетуi „бден мҐмкiн болатынына сенедi;сондыјтан олар баЈаныЎ
тҐсуiн кҐтiп табысын Ґнемдеу мајсатында сатып алуды кҐрт јысјартады.
НарыјтыЎ сґранымыныЎ јысјаруы баЈа деЎгейiне „сер етедi, баЈалардыЎ †суi
тојтайды ,олардыЎ деЎгейi јґлдырап, бастапјы јалпына келедi.
Бґл жерде бiз јалыпты јызмет атјаратын нарыјтыЎ шаруашылыјтыЎ жаЈдайында
пайда болатын белгiлi Италия экономисi есiмiмен аталатын Пигу „серi,
немесе најты кассалыј јалдыјтыЎ „серi деп аталатын јґбылысты суреттедiк.
Айта кететiн таЈы бiр ескертпе, Пигу „серi икемдi баЈалар мен икемдi
процент жаЈдайында ж„не инфляциялыј тосу болмаЈанда Јана јалыптасады екен.
Бiраз батыс экономистерiнiЎ пiкiрiнше, Пигу „серi экономикада најты
болатын жаЈдайды емес, тек теориялыј болжамды бiлдiредi.

Инфляция јарјыны статистикалыј к†рсеткiш - тґтыну баЈаларыныЎ
индексi к†мегiмен аныјталады.

Тґтыну баЈаларыныЎ индексi тауарлар мен јызметтердiЎ тҐрлерiн
јамтитын тґтыну јоржыны негiзiнде аныјталады.

Тґтыну баЈаларыныЎ индексiн (ТБИ) есептеуде мынадай формула
јолданылады:

АЈымдаЈы жылдаЈы тґтыну јоржыныныЎ баЈасы

Базалыј жылдаЈы тґтыну јоржыныныЎ баЈасы

Тґтыну баЈаларыныЎ индексiнiЎ Ґш сандыј м„нi болуы мҐмкiн:

- баЈа индексi 100% - Ја теЎ болады, яЈни баЈа †згермеген болып табылады;
- баЈа индексi 100% -дан жоЈары, мысалЈа 140 % - Ја теЎ. Демек, аЈымдаЈы
жылдаЈы баЈаны базалыјпен салыстарЈанда 1,4 есе †скен, яЈни ајша
инфляциялыј јґнсызданады;
- баЈа индексi 100%-дан т†мен т†мен, айталыј 80%-Ја теЎ, яЈни аЈымдаЈы
жылдаЈы баЈа базалыјја јараЈанда 20%-Ја т†мендеген. Бґл дегенiмiз
дефляцияныЎ болЈанын, яЈни баЈа деЎгейiнiЎ т†мендеуiн бiлдiредi.

1.3 Инфляция деңгейін өлшеу
Инфляция баға индексі арқылы өлшенеді. Есімізге түсірелік, жалпы
базалық мерзім баға индексі арқылы анықталады.
Инфляция деңгейін мына жолмен есептеп шығаруға болады. Осы жылдың
(1999 жыдцың) баға индексін ал-дыңғы жылдың (1998 жылдың) баға индексінен
шыға-рып, айырмасын алдыңғы жылдың (1998 жылдың) баға индексіне бөліп,
содан кейін оны пайыз түрінде шығару үшін 100-ге көбейтеміз. Мысалы, 1998
жылғы тауарлар түтыну баға индексі 154,5 тең болса, 1999 жылы — 158,2
бодды. Сонымен, 1999 жылдың инфляция деңгейі мына жолмен анықталады:
Инфляция қарқыны
"70-ереже" деп аталатын ереже инфляцияны басқа-ша анықтауға мүмкіндік
береді. Бүл бағалардың екі есе-ленуіне керекті жылдарды тез есептеп табуға
көмекте-седі. Ол үшін тек қана 70 деген санды жылдық инфля-ция деңгейіне
бөлеміз:

Экономистер инфляцияны екі түрге бөледі: 1) Сұраныс инфляциясы.
Экономикада кейде ұсынысқа қарағанда сұраныс шығындары көбірек болады.
Артық сүранысқа өндіріс артық көлемімен жауап бере алмайды, өйткені барлық
ресурстар қамтылған. Бұл артық сұраныс бағаның өсуіне әкеледі жене сүраныс
инфляциясын тудырады. 8-суретте жиынтық ұсыныс қарастырылған.
1-кескін. Бұл кескінде жиынтық шығын көрсетілген, яғни тұтыну
бағасының шығындары, инвестициялар, мемлекеттік шығындар және таза экспорт
өте аз, өйткені жалпы ішкі өнім өзінің ең жоғары деңгейінен темен.
Жүмыссыздық деңгейі өте жоғары, ал өндіріс жұмыс істемейді. Жиынтық сұраныс
жоғарылады делік, онда өндіріс көлемі үлкейеді, жүмыссыздық деңгейі
төмендейді, ал баға деңгейі аз ғана өседі немесе мүлде өспейді. Бұл жағдай
еңбек және материалдық ресурстардың қамтылмаған бөлігінің барын білдіреді.
2-кескін. Сұраныс көбейген кезде экономика 2-кескінге жылжиды.
Толық жұмыспен қамтамасыз етілу деңгейіне келеді, содан кейін одан да
асып кетеді. Сол кезде жүмыспен толық қамтамасыз етіліп болғанша баға
деңгейі өсуі мүмкін. Өндіріс ұлғайған сайын материалдық ресурстар
көбейеді. Салалардың кейбіреулерінде "тар жерлер" пайда бола бастайды.
Кейбір салалар өндірістік күштерін түгел жұмсайды, сондықтан олар болашақта
өздерінің тауарларына сұраныс көтерілген кезде, өндірісті арттырумен жауап
бере алмайды: сондықтан оларда баға көтеріледі. Болашақта жалданған
жұмысшылардың саны көбейген сайын, әр жұмысшының орташа өндіріс көлеміне
қосатын үлесі азая түседі. Нәтижесінде жүмысшыларға байланысты шығындар
көбейеді, соған орай баға өседі. Ал жұмыспен толық қамтамасыз етілуге
жақындаған кезде, фирмаларға біліктілігі азырақ жұмысшыны жалдауға тура
келеді. Бұл шығын мен бағаның көтерілуіне ықпал тигізеді. Екінші
кескіндегі инфляцияны кейде өз уақытынан бұрынғы инфляция деп атайды,
өйткені экономика ресурстармен қамтама-сыз етілгенге дейін басталады.
Экономика ресурстармен толық қамтамасыз етілген кезде, 2-кескіндегі
қосымша шығындар және болашақтағы бағалардың өсуі кейбір фирмаларды
ресурстарға сүраныс ұсынуға әкеледі, ал кейбір үй шаруашылықтары оған
ұсыныспен жауап береді. Өндірістің көлемі үл-
ғаюы үшін кейде фирмалар қосымша жүмысшылар жал-дайды және әдеттегіден
көбірек жұмыс істейді. Үй шаруашылықтары жүмыс істемейтін жастардың және
әйелдердің арқасында қосыйша жұмысшыларды қамтамасыз ете алады. 2-кескіннің
бүл кезеңіңце жұмыссыздық деңгейі төмендейді, ал жалпы ЖЮ әлуетгік ЖІӨ-нен
көте-ріңкі болады. Мұндай жағдайда инфляция азаяды.
3-кескін. 3-кескінде экономика қосымша ресурстарды қамтамасыз ете
алмайды. Фирмалар сүраныстың көбеюіне өндіріс көлемін арттырумен жауап бере
алмайды. Ішкі өнімнің шынайы көлемі өзінің ең жоғары деңгейіне жетеді,
аддағы сұраныстың ұлғаюы тек қана бағаның өсуіне алып кбледі. Инфляция өте
жылдам осе бастауы мүмкін, өйткені жиынтық сүраныс ортаның тауар өндіретін
және қызмет көрсету абсолюттік мүмкіндігінен жоғары. 2-кескіндегі сұраныс
инфляциясы 3-кескінде сұраныстың таза инфляциясына айналады. Шынайы өндіріс
ұлғаймайды, сондықтан өсу үстіндегі шығындарды азайта алмайды.

1.4 ЖҰӨ және Оукен заңы
Жұмыссыздық пен нақты ЖҰӨ көлемі арасында қандай тәуелдік бар? Жұмыс
істейтіндер өндіріс тауарлары мен көрсетілген қызмет түрлеріне байланысты
жұмыстарды атқарады, ал жұмыссыздар — атқармайды, осыған байланысты
жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауы нақты ЖҰӨ көлемінің төмендеуіне әсерін
тигізеді. Бұл жұмыссыздық деңгейі мен ЖҰӨ көлемі арасындағы жағымсыз
тәуелділік,бірінші болып осы тәуелділікті зерттеуші, экономист Артур
Оукеннің есімімен Оукен заңы деген ат алды.

Жұмыссыздық деңгейінің қозғалысы
Оукен заңы. Сурет пиктограмма болып табылады, мұнда горизонталь ось
бойынша жүмыссыздық деңгейінің өзгерісі көрсетілген, ал вертикаль ось
бойынша — нақты ЖҰӨ көлемінің өзгерісі пайыз түрінде көрсетілген. Әрбір
нүкте белгілі бір жылға сәйкес. Осы екі ауыспалылардың арасында теріс
тәуелділік әр түрлі бағытты көрсетеді, ол әрбір жұмыссыздықтың нақты ЖҰӨ
көлемінің төмендеуімен байланысты екендігін көрсетеді. Оукен заңы Құрама
Штаттар деректері бойынша көрсетіледі. Сурет пиктограмма болып табылады,
ондағы әрбір нүкте бір бақылаудың нәтижесі болып табылады (бұл жағдайда —
белгілі бір жыл бойынша). Горизонталь ось бойынша өткен жылмен
салыстырылған жұмыссыздық деңгейінің езгерісі көрсетілген, ал вертикаль ось
бойынша — пайыз түріндегі нақты ЖҰӨ көлемінің өсім қарқыны көрсетілген.
Суретте жүмыссыздық деңгейінің өзгерісі нақты ЖҰӨ көлемімен тығыз
байланысты екендігі анық көрсетілген.
Жұмыссыздықтың өзгермейтін деңгейінде заң өлшемділігі болады, яғни
мұнда нақты ЖҰӨ көлемінің өсім қарқыны тұрғын халықтың өсімімен, капиталдың
жиналуымен және ғылыми-техникалық прогрестің есімімен белгіленіп, 30%-ды
құрайды. Сонымен қатар, әрбір жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауын 1%-ға,
нақты ЖҮӨ көлемінің өсім қарқынын 2%-ға төмендетеді. Сол себепті,
жұмыссыздық деңгейінің 6 және 8%-ға өсімі нақты ЖҰӨ көлемінің өсімін былай
құрайды: 3 — 2 х (8 — 6) = -7%.
Осыған байланысты, Оукен заңы бойынша, экономиканың төмендеуімен нақты
ЖҰӨ көлемі 1%-ға төмендейді.
Оукен заңы жұмыссыздық деңгейі мен ЖҰӨ арасындағы байланысты
көрсетеді:
Ү – Ү*
Ү*
Мұндағы Ү — нақты өнім көлемі;
Ү* — потенциалды ЖҮӨ;
U - нақты жұмыссыздық деңгейі;
U* - табиғи жұмыссыздық деңгейі;

Р - эмпирикалық коэффициент.

ІІ. Қазақстан Респуликасының инфляцияға қарсы саясаттың нормативтік
- құқықтық негіздері

2.1 Қазақстандағы инфляция
1993 ж. бұрынғы кеңестік республикалардың "егемендіктер парадының"
басталуы жөне жаңа экономикалық жағдайларға ешқандай дайындықтардың болмауы
Қазақстанда оте ауыр әлеуметті-экономикалық жағдайға әкеп соқтырды. Өндіріс
көрсеткіштері іс жүзінде экономиканың барлық сферасында құлдырады. Мұның
бәрі шоқырақтау инфляциясымен қатарласа жүріп, 1994 ж. жазында
гиперинфляцияға өсіп жетті. Саяси және экономикалық себептер 1993 жылдың
қараша айында республиканы жедел түрде үлттық валюта — теңгені ендіруге
межбүр етті, оның езі алғашқы тоғыз ай ішінде аса тездікпен салмағын
жоғалтып жатты. Осындай қиын жағдай бір мезгілде экономиканы ырықтандырумен
қоса қатаң монетарлық саясатты жүргізуге бағыт берді.
Монетарлық қатаңцықтың нәтижесінде республикада инфляция ауыздықталды.
1999 ж. инфляция 11,7% болды, ол 1994 жылмен салыстырғанда 100 есе аз еді.
Айтарлықтай дәрежеде мүмкіндігінше инфляцияны тез ауыздықтау
Қазақстанда жүргізіліп жатқан нарықтық реформаны құқық бойынша ресімдеудің
шараларын белгілеумен байланысты болды. Республикамыз ТМД аумағында
алғашқылардың бірі болып мынадай маңызды экономикалық заңдарды қабылдады:
Шетелдік инвестициялар туралы Заң, "Салықтар және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдер туралы" жаңа Заң, "Бюджеттік жүйе және басқалар
туралы" Заң.
Үкімет "Стратегия—2030" сәйкес инфляция қарқынының жыл ішінде 5-6%
шамасыңда болуына ұмтылып отыр.
Мұндай нәтижеге жету үшін Үкімет:
• ақшалай-несиелік және бюджеттік саясатты қатал-дандырады;
• ішкі инвестициялық мүмкіндіктерді өрістетуге көмек-тесетін қаржылық
механизмді дамытады;
• жинақтаушы зейнетақы қорларға ақшалай қаржылардың айтарлықтай
бөлігін қауіпсіз инвестициялауды қамтамасыз етуге ұмтылады;
• бюджеттік жетіспеушілікті қаржыландыруға құнсызданбайтын көздерді
пайдаланады;
• мемлекеттік құнды қағаздардың айналым мерзімін ұзартады және
т.б.
Тұрақсыздығы экономиканың жағдайын сипаттайтын ең маңызды
индикаторлардың бірі — инфляция деңгейі. Инфляция дегеніміз — бағаның орта
деңгейінің көтерілу үрдісі. Бұл тұтас сұраным мен тұтас ұсыным арасындағы
теңгерімнен шығаруға өсер беретін ақшалай рыноктың құбылысы.
Инфляцияны әртүрлі белгілері негізінде жіктейді.
Инфляцияның мынадай типтері болады.
1. Баға өсуінің қарқыны бойынша:
1.1. Бірқалыпты — жылына 10% дейін.
1.2. Шоқырақтау— жылына 20%-дан 200% дейін.
1.3. Гиперинфляция жылына 1000% дейін.
Гиперинфляция — инфляцияның ұлттық өндіріс пен жұмысбастылық көлеміне
күйретерліктей ықпал жасайтындай төтенше тез қарқынды есуі болып табылады.
Мәселе мынада, егер бағалар жайлап, тұрақты өсіп келе жатса халық пен
кәсіпорын олардың одан әрі көтеріле түсуіне дайындалады. Сондықтан да,
олардың пайдаланылмаған жинақ ақшасы және ағымдық табыстары құнсызданып
кетпеуі үшін, яғни, болжамдалған баға көтерілуін анықтау үшін, адамдар
"ақшаларын дәл қазір жаратуға" мәжбүрлі болады. Инвестициялық тауарларды
сатып ала отырып, кәсіпорындар да солай істейді. "Инфляциялық елірме"
әкелген қылықтар бағаға қысымшылықты күшейтеді, жөне инфляция "өзін-өзі
қоректендіре" бастайды. Мұның үстіне, өмір сүру құнының артуына байланысты,
жұмысшылар талап етіп және өте жоғары жалақы алады. Ал кәсіподақтар болса,
өткен жылғы өсімін жабуға ғана жетерліктей жалақы өсуіне ұмтылып қоймайды,
сонымен бірге жаңа ұжымдық келісім күшінде тұрғанда, сол кезеңге күтілген
инфляцияны өтеуді де талап етеді. Мұндай талаптарды қабылдамай тастап, елді
ереуілге жіберу экономикалық өрлеу кезеңі үшін ең тиімді уақыт емес. Фирма
өкімшілігі бағаны арттыра отырып жұмысшы күшіне кеткен өз шығындарын өтеп
алады. Мұндай көп ретте фирмалар, пайда табушылар инфляциялық парадтың
алдында немесе бір қатарда келе жатқандығына көз жеткізу үшін бағаны бір-
екі сатыға көтеріп жіберуге тырысады. Бағаның мұншалықты көтерілуі
нәтижесінде тіршілік құны артады, жалақыны айтарлықтай кетеруді қайтадан
талап етуге жұмысшылардың тамаша мүмкіндігі туады. Бірақ ол баға
көтерілуінің жаңа орамына жеткізеді. Ақырғы нәтиже болып жалақы мен баганың
кумулятивтік инфляциялық шиыршығы (спираль) саналады. Жатақы мен бағаның
көтерілуі бір-бірін қоректендіреді, жөне ол жорғалаған инфляциялардың
шоқырақтану инфляцияға өтуіне көмектеседі. Гиперинфляция қайта бөлу үшін
қиратушылық салдардан басқа экономикалық күйреуді жеделдетуі мүмкін деп
саналады. Қатал инфляция күш-жігердің өңціріске емес, алыпсатарлық қызметке
бағытталынуына ықпал етеді. Кәсіпорындарға болашақтағы баға көтерілуін көре
білген жағдайда шикізаттар мен дайын өнімдерді жинақтау беру барған сайын
тиімді бола бермек. Шикізаттар мен дайын өнімдер мөлшеріне сұранымның
сәйкес келмеуі инфляциялық қысымның күшеюіне тірейді. Капиталдарын
инвестициялық тауарларға жұмсаудың орнына өндірушілер мен жекелеген адамдар
инфляциядан қорғанып, өнімсіз материалдық құндылықтарды — сәндік
бұйымдарды, алтын және басқа қымбат бағалы металдарды, қозғалмайтын
мүліктерді т.б. ала бастайды.
2. Болжамға сәйкестік дәрежесі бойынша:
2.1. Болжамдалатын (күтілген);
2.2. Болжамдалмайтын;
3. Сыртқы коріністері бойынша:
3.1. Ашық — бағалар өсуде;
3.2. Басылыңқы — бағалар тұрақтанған, бірақ тауарлар мен қызметтердің
жетіспеушілігі бар.
4. Әртүрлі бағалардың өсу қарқындарының сәйкестіктері бойынша:
4.1. Теңгерілген — баға өсуінің динамикасы өзгермейді;
4.2. Теңгерілмеген — баға әртүрлі пропорцияда өзгереді. Инфляция жекелеген
адамдарға, сондай-ақ тұтастай барлық қоғамға өте ауыр зардап әкеледі:
• халықтың нақтылы ағымдық табыстарын және жеке жинақтауларының
нақтылы құндылықтарын азайту;
• өсуіне деген ынталандырудың өзгеруіне байланысты өндірісті
ықшамдау, ұлттық өндірушілер тауарларының бәсекелестігін төмеңдету;
• әлеуметтік шиеленісушілік, әсіресе мөлшерлі табыстары бар топтардың
арасында;
• жоғары инфляция бизнесті қауіпті, ал ұлттық экономиканы
басқаруға келмейтіндей етеді.
Инфляция деңгейі ІІ - ны бағаның орта деңгейін салыстыру негізінде
анықтайды, ол өз кезегінде, баға индексімен өлшенеді:

мұндағы Рі — осы жылғы бағаның орташа деңгейі;
Ро — өткен жылғы бағаның орташа деңгейі. Инфляция себептерін және оның
өндіріске әсерін анықтаудың әртүрлі жолдары бар. Сұраным инфляцияның
түжырымдамасына сәйкес, инфляция экономикадағы ақша массасынын, өсуіне
байланысты артық бас шығындардың молдығынан (тұтас сұраныммен) туындайды.
Инфляцияның дәл осы графикалық типі 4 схемада берілген.

4 схема көрсетіп тұрғанындай, осы инфляция өндіріс көлемін ұлғайтуға
жеткізеді және осы тұжырымдаманы жақтаушылардың пайымдауынша, экономиканы
дағдарыстан алып шығуға ыклал етеді.

2.2 Қазақстандағы инфляция жағдайларды тұрақтандыру

Осы кҐндерi Ѕазајстанда јалыптасып отырЈан инфляцияныЎ ерекшелiктерiн
ж„не негiзгi себептерiн бґрынЈы КеЎес ОдаЈыныЎ тарихи – экономикалыј даму
процесiнде јалыптасјан †ндiрiс јґралдары мен тґтыну заттары †ндiрiсiнiЎ
дамуындаЈы аяј асты орын алЈан с„йкессiздiк јорЈанысја кететiн Ґлкен
шыЈыстар ЅазајстандаЈы †нерк„сiптердiЎ †ндiру салалары мен ауыл
шаруашылыЈыныЎ дамуына салынЈан капитал жґмсалымдарыныЎ тиiмсiздiгi, баЈа
белгiлеудегi јателiктер ж„не баЈаныЎ †зiндiк јґннан †те к†п м†лшерде
алшај болуы. БаЈаны ырыјтандырмайынша нарыјтыј јатынастарЈа †ту мҐмкiн
еместiгiнiЎ салдарыныЎ, баЈаныЎ бiрден †суiне инфляцияЈа жол берiледi.

ЅоЈамдыј †ндiрiс јґрылымы јаржы баЈа жҐйелерiн аныјтайды. ‡ндiрiсте
диспропорциялар јалыптасса, јаржы мен баЈа жҐйелерiнде де с„йкессiздiктер
пайда болады.

КеЎес экономикасыныЎ 70-шi жылдыЎ даму кезеЎдерiнде јоЈамдыј †ндiрiстегi
диспропорциялар „р бесжылдыј сайын тојтаусыз ґлЈайып тереЎдеп отырЈан.

Бґл диспропорциялар КеЎес экономикасыныЎ †зiнде баЈалардыЎ инфляциялыј
†суiн тґрајты тҐрде јалыптастырып келдi. КеЎес шаруашылыј жҐйесiнде „рбiр
10-15 жылда бiр рет жҐргiзiлiп келген баЈаларды реформалау шаралары осы
инфляцияныЎ н„тижесiн заЎдастыру Јана болЈан.

Ѕазајстанда јалыптасјан †ндiрiсаралыј, оныЎ iшiнде шикiзат †ндiрiсiмен
тҐпкi †нiмдер †ндiрiсi арасындаЈы диспропорция, тiптi бґрынЈы Одајтас
РеспубликаларЈа јараЈанда, бiрнеше есе жоЈары. ЅазајстанныЎ экономикасы
негiзiнен КеЎес ОдаЈыныЎ тiптi бҐкiл социалистiк елдер јауымдастыЈыныЎ
шикiзат пен энергия †ндiрушi базасы ретiнде дамып јалыптасјан.
Ѕазајстанда †ндiрiлетiн шикiзат †нiмдерiнiЎ 90-95% шетелдерге жiберiлiп
отырЈан, ал †зiне јажеттi †ндiрiс јґралдарыныЎ 90% тґтыну товарларыныЎ
60% сырттан тасымалданатын. КеЎестiк жҐйе ыдырап кҐйреген кезде
Ѕазајстанда товар тапшылыЈы јалыптасјаны белгiлi. 1991-1993 жылдары
Ресейден тауарлар алу Ґшiн салынЈан несие к†лемi бiр жарым миллиард
доллардан артып кеткен болатын. 1993 ж бґрынЈы КеЎестiк РеспубликалардыЎ
“егемендiктер парадыныЎ” басталуы ж„не жаЎа экономикалыј жаЈдайларЈа
ешјандай дайындыјтардыЎ болмауы Ѕазајстанда †те ауыр „леуметтiк –
экономикалыј жаЈдайЈа „кеп сојтырады. ‡ндiрiс к†рсеткiштерi iс жҐзiнде
экономиканыЎ барлыј сферасында јґлдырады. МґныЎ б„рi шојырајтау
инфляциясымен јатарлас жҐрiп, 1994 жылдыЎ жазында гиперинфляция †сiп
жеттi. Саяси ж„не экономикалыј себептер 1993 жылдыЎ јараша айында
республиканы жедел тҐрде ґлттыј валюта – теЎгенi ендiруге м„жбҐр еттi,
оныЎ †зi алЈашјы тоЈыз ай iшiнде аса тездiкпен салмаЈын жоЈалтып жатты.
Осындай јиын жаЈдай бiр мезгiлде экономиканы ырыјтандырумен јоса ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.