Сөздің құрамы мен құрылымы
Туралы мәселе түркология ғылымында ХХ ғасырдың бас кезінен, түркологияның бірлігі В.В. Радловтың зерттеулерінде кездеседі. Содан бері бұл мәселеге көңіл аударылып, әр түрлі пікір алысулар мен жиындарда ғылымдардың тұжырымдамалары тиянақталып, жеке жинақтар да шыға бастады. Сөздердің жарты құралы екі бөліктен тұрады.
1. Түбір (негіз) тұлға ( түбір морфелялар)
2. Аффикстер (қосымша морфелялар)
Бұл ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, бір ізге түскен пікірді Түрік тектес тілдердің көбінде сөздердің құрылым жүйесі анық көрініп тұрады.
Негізгі түбір морфема сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін түпкі негізі деп саналады да, ол сөздің лексикалық мағынасын білдіреді. Сондықтан негізгі морффолс сөздің құрамы мен мағынасының негізгі ұйытқысы болып табылады. Негізгі морфема - мағынасы жағынан да, қызметі жағынан да дербес қолданыла алатын морфема. Ал қосымша морфелада олардың дербестігі жоқ.
Қосымша морфема негізгі морфемаларға қосылып айтылады да, сол арқылы белгілі лексика –грамматикалық мағынаға ие болады. Мәселен, -ды, -да, -ын, -ін, -малы, -мелі т.б. қосымшаларын алсақ, осы күйінде одан ешнәрсе ұға алмадыңыз, себебі жеке тұлғада ешқандай мәні, мағынасы жоқ. Бұлардың сын есім (-ды, -ді) мен зат есім (ын, -ін) тудырушы жұрнақ екенін негізгі морфолоға қосып аяқтағанда ғана (ақыл –ды, ег-ін) білеміз.
Қосымша морфолаларды өз ішінде жұрнақ және жалғау деп атау ертеден қалыптасқан. Жұрнақтар өзара жаңадан сөз тудырушы жұрнақтар және функциональды сөз түрлендіруші жұрнақтар болып тағы екі салаға бөлінеді де, жалғаулар септік, көптік, жікутік, тәуелдік болып сараланады. Бұл қосымшалардың атқаратын қызметтеріне қарай және өзі қосылған сөздеріне лексикалық не гарамматикалық мағына үлесуіне байланысты әр түрлі болып келеді.
1. Түбір (негіз) тұлға ( түбір морфелялар)
2. Аффикстер (қосымша морфелялар)
Бұл ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, бір ізге түскен пікірді Түрік тектес тілдердің көбінде сөздердің құрылым жүйесі анық көрініп тұрады.
Негізгі түбір морфема сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін түпкі негізі деп саналады да, ол сөздің лексикалық мағынасын білдіреді. Сондықтан негізгі морффолс сөздің құрамы мен мағынасының негізгі ұйытқысы болып табылады. Негізгі морфема - мағынасы жағынан да, қызметі жағынан да дербес қолданыла алатын морфема. Ал қосымша морфелада олардың дербестігі жоқ.
Қосымша морфема негізгі морфемаларға қосылып айтылады да, сол арқылы белгілі лексика –грамматикалық мағынаға ие болады. Мәселен, -ды, -да, -ын, -ін, -малы, -мелі т.б. қосымшаларын алсақ, осы күйінде одан ешнәрсе ұға алмадыңыз, себебі жеке тұлғада ешқандай мәні, мағынасы жоқ. Бұлардың сын есім (-ды, -ді) мен зат есім (ын, -ін) тудырушы жұрнақ екенін негізгі морфолоға қосып аяқтағанда ғана (ақыл –ды, ег-ін) білеміз.
Қосымша морфолаларды өз ішінде жұрнақ және жалғау деп атау ертеден қалыптасқан. Жұрнақтар өзара жаңадан сөз тудырушы жұрнақтар және функциональды сөз түрлендіруші жұрнақтар болып тағы екі салаға бөлінеді де, жалғаулар септік, көптік, жікутік, тәуелдік болып сараланады. Бұл қосымшалардың атқаратын қызметтеріне қарай және өзі қосылған сөздеріне лексикалық не гарамматикалық мағына үлесуіне байланысты әр түрлі болып келеді.
Сөздің құрамы мен құрылымы.
Туралы мәселе түркология ғылымында ХХ ғасырдың бас кезінен,
түркологияның бірлігі В.В. Радловтың зерттеулерінде кездеседі. Содан бері
бұл мәселеге көңіл аударылып, әр түрлі пікір алысулар мен жиындарда
ғылымдардың тұжырымдамалары тиянақталып, жеке жинақтар да шыға бастады.
Сөздердің жарты құралы екі бөліктен тұрады.
1. Түбір (негіз) тұлға ( түбір морфелялар)
2. Аффикстер (қосымша морфелялар)
Бұл ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, бір ізге түскен пікірді Түрік тектес
тілдердің көбінде сөздердің құрылым жүйесі анық көрініп тұрады.
Негізгі түбір морфема сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін түпкі
негізі деп саналады да, ол сөздің лексикалық мағынасын білдіреді.
Сондықтан негізгі морффолс сөздің құрамы мен мағынасының негізгі ұйытқысы
болып табылады. Негізгі морфема - мағынасы жағынан да, қызметі жағынан да
дербес қолданыла алатын морфема. Ал қосымша морфелада олардың дербестігі
жоқ.
Қосымша морфема негізгі морфемаларға қосылып айтылады да, сол арқылы
белгілі лексика –грамматикалық мағынаға ие болады. Мәселен, -ды, -да, -ын,
-ін, -малы, -мелі т.б. қосымшаларын алсақ, осы күйінде одан ешнәрсе ұға
алмадыңыз, себебі жеке тұлғада ешқандай мәні, мағынасы жоқ. Бұлардың сын
есім (-ды, -ді) мен зат есім (ын, -ін) тудырушы жұрнақ екенін негізгі
морфолоға қосып аяқтағанда ғана (ақыл –ды, ег-ін) білеміз.
Қосымша морфолаларды өз ішінде жұрнақ және жалғау деп атау ертеден
қалыптасқан. Жұрнақтар өзара жаңадан сөз тудырушы жұрнақтар және
функциональды сөз түрлендіруші жұрнақтар болып тағы екі салаға бөлінеді
де, жалғаулар септік, көптік, жікутік, тәуелдік болып сараланады. Бұл
қосымшалардың атқаратын қызметтеріне қарай және өзі қосылған сөздеріне
лексикалық не гарамматикалық мағына үлесуіне байланысты әр түрлі болып
келеді.
Қосымша морфомалардың
Осы жерде әр оқулықта әр түрлі аталып, жүргенін айтып кетсек артық
болмас.
Морфомолардың А. Ысқақовтың пікірі негізінде қосымшаларды жұрнақ, жалау
деп бөлу, жұрнақты сөз тудырушы, форма тудырушы (сөз түрлендіруші) және
жалғау деп атау көптеп қолданылып, қалыптасып кетті.
Қазақ тіліндегі морфомолар жүйесі алғаш А. Қалыбаева мен
Н. Оралбаеваның 1986 ж шыққан Қазіргі қазақ тілінің морфомалар жүйесі
деген атпен шыққан еңбегінде арнайы зерттелген. Бұл монографияда қазақ
тіліндегі морфолаларды негізгі морфемалар, көмекші морфемалар деп екіге
бөліп қарайдыы. Көмекші морфемалар бұрын қосымша морфема делініп жүрген. Ал
1989 ж шыққан Қазіргі қазақ тілінің сөз жасам жүйесі деген ұжымдық жинақта
жоғарыда авторлардың Сөз тудыратын қосымшаларды жұрнақ, форма тудыратын
қосымшаларды жұрнақша, сөз байланыстыратын қосымшаны жалғау деп атауды
ұсынса, С. Исаев Қазақ тіліндегі қосымшаларды жіктеу мәселесі (Ғ.А.
хабарлары, №2 1987) деген мақаласының қосымшаларды сөз тудыруы, форма
тудырушы деп екіге бөледі де, форма тудырушы қосымшаларды жұрнақ, жалғау
деп атайды.
Соңғы жылдары тіл білімінде жаңадан сөз тудыру амалдары сөзжасам
деген атпен жеке бөлініп шығып, зерттеле бастаған белгілі орыс тіл
білімінде Морфемика саласы да жеке зерттеу объектісіне айналуда.
Морфемалар жүйесі негізінен сөз жасаммен байланысты, сөзжасамның
ажырағысыз бөлігі болғандықтан сөзжасамның ішінде қарастырылған жөн
сияқты. 1983 ж шыққан Сөздің морфологиялық құрамы деген А.Шатовтың
еңбегі көне ескерткіштердегі сөздердің морфологиялық құрылымын зерттеуге
арналған. Бұл ғылымның сөз құрамындағы морфема атауларын тұрақтандыру
мәселесі жөнінде атты мақаласы (Ғ.А. хабарлары тіл. әд. Сер. №1, 1989) сөз
құрамын қайта қарап, сөзжасамдық тұрғыда атау беру мәселесін сөз етеді.
Бұл кісі сөзді екі бөлікке бөліп, оны негізгі морфемалар, қосымша
морфемалар деп атауды жөн көреді, әрқайсысына түсіндірме жасайды.
Негізгі морфеманы 3 –ке бөледі:
1. Түпкі түбір (қазіргі тілімізде жеке айтылмайтын, тарихи
тұрғыдан зерттеуді қажет ететін сөздің түп тұлғасы)
2. Түбір негіз (әрі түбір, әрі негіз дәрежесінде қолданылатын
дербес мағыналы түбір тұлғалар)
3. Туынды негіз (түбір негіз тұлғаларға сөзжасам аффикстерін қосып
айту арқылы жасам сөздер)
Қосымша морфемаларды 2 –ге бөледі.
1. Қосымшалар (негізгі морфемаларға қосылатын)
2. Қосалқылар (негізгі сөзге тіркесіп қолданылады)
Қосымшаларды 3 –ке бөледі.
1. Сөз жасам қос
2. Сөзтүркесі қос
3. Сөзбайлам қос
Сөздің құрамын мына схемамен көрсететін болжам.
Қазақ тіліндегі сөздерді сөзжасамдық тұрғыда талдауға байланысты А.
Ибатовтың қосымшаларға сөзжасам, сөзтүрлем, сөзбайлам деп атау тағы көкейге
қонады. Мектеп пен жоғағы оқу орындарының қазақ тілі грамматикаларында
туынды сөздер жайлы да дұрыс түсіндірме берілмеген. Сөзге жұрнақ жалғау
арқылы жасалған жаңа сөзді туынды сөз дейміз деген қағиданы да өзгертетін
уақыт жеткен сияқты. Осы ретте сөзжасамға аса қажетті сөз құрачмы, сөздің
тұлғасы, сөз жасамдық құрам терминдері бір ізге салып, тұжырымдама жасау
қажет. Сөйтіп туынды сөз туынды түбір дегеніміз не? , туынды түбір
сөздердің мағына деңгейі мен құрылымы қалай деген сұрақтар төңірегінде
әңгіме қозғалмақ.
Туынды сөздер.
Сөзжасам саласындағы негізгі тұлғалардың бірі туынды сөз. Туынды сөзге
сөзжасам қосымшалары арқылы жасалған туынды түбірлер мен аналитикалық
тәсілмен жасалған сөздер, яғни барлық сөзжасам тәсілі арқылы жасалған
туындылардың бәрі жатады. Олар мыналар: туынды түбір, біріккен сөз, қос
сөз, тіркескен сөз (күрделі сөз), қысқарған сөз. Туынды сөздер арнайы
зерттеуді қажет етеді.
Қазақ тілінің сөздік қоры туынды сөздерге өте бай, өйткені тіліміздің
сөзжасам жүйесі – тым көне замандардан басталған. Содан бері туынды сөздер
тілімізге үздіксіз қосылып отырған. Туынды сөздердің сөзікке ең мол
қосылған кезеңі деп кеңес дәуірінен бергі уақытты айтамыз. Бұл кезеңде
елімізде одан зор өзгерістер мен жағалықтар көп болды, ғылым мен техника
дамыды. Осы өзгерістердің бәрі жаңа атауларды туғызды да тіліміздің
сөзжасам сөздік құрамның толығуына барынша қажет етті.
Сөз байлығымыздың қайнар көзі болып табылатын туынды сөздер іштей
алуан түрлі, мұның себебі олар әр түрлі тәсілдер арқылы жасалған.
Туынды сөздер тілдің басқа құбылыстарына да ұқсас болып келеді. Мысалы,
туынды сөздер сөз формаларға да сөз тіркестеріне де ұқсас, сондықтан оларды
дұрыс ажырату керек.
Тілімізде туынды сөздер тұрақты бір мағынада қалыптасты деуге болмайды.
Оны кейде туынды түбір мағынасында да қолдану кездеседі. Туынды сөз бен
туынды түбірдің арасында үлкен айырма бар. Туынды сөздің мағынасы өте кең.
Туынды түбір деген термин – туынды сөздердің бір тобының ғана аты. Туынды
түбірлерге тек сөзжасам жұрнақтары арқылы синтетикалық тәсіл арқылы
жасалған сөздер ғана жатады. Мысалға туынды сөздерге туынды түбірлерден
басқа тағы да сөзқосым тәсілі арқылы жасалған біріккен, кіріккен, қосарлану
тәсілі арқылы жасалған қосарлама, қайталама қос сөздері, тіркестіру
арқылы жасалған аналитикалық яғни күрделі сөздер және семантикалық тәсіл
арқылы жасалған сөздер жатады. Жалпы тіліміздегі түрлі сөзжасам
тәсілдері арқылы жасалған сөздердің бәрі туынды сөздерге жатады. Сөйтіп,
тілімізде сөзжасам тәсілдері арқылы белгілі сөзжасам модельдерінің бірі
бойынша жасалып, сөдік қорымызға кірген сөздерді туынды сөздер дейміз.
Мыс:
1) Бала-лық, өнер –паз,
2) Сары ала, он сегіз,
3) Бұл күн (бүгін) шегара (шек ара)
4) Кең шар (кеңес шаруам)
5) Ине –жіп.
Олай болса туынды сөздер - өмірде пайда болған жаңа ұғымдарды атау
қажетті өтек үшін, тіліміздің сөзжасам заңдылықтары арқылы жасалған
сөздер. Туынды сөздер пайда болып, тілде орнығуына көп уақыттар кетеді.
Мұнымен Ономосиология ғылым айналысады.
Ұлмекен – ұл ма екен?
Туынды сөздердің әрбіріне талдау жасап көрсетейік.
1. Туынды түбір туынды сөздердің ішіндегі ең көп тараған түрі, ол –
сөзжасамның синтетикалық тәсілі, яғни сөзжасамдық жұрнақтар арқылы
жасалған. Туынды түбірдің мағынасы негіз сөз бен сөзасамдық жұрнақтың
мағынасынан жасалады. Негіз сөздің лексикалық мағынасы жұрнақ қосылғаннан
кейін туатын лексикалық мағынаға онегіз болады, ссондықтан туынды сөздің
мағынасы мен негіз сөздің мағынасы үнемі байланыста болады. Мысалы:
өнерлі, ақта, сырлас сөздерінде өнерлі деген мағына өнер сөзінің мағынасына
негізделген. Сол сияқты ақта дегенге ақ, сырлас сөзіне сыр негіз болған.
Бұлардың арасында мағыналық байланыс, жақындық бар. Бұл жерде негіз сөздің
мағынасынан туынды түбірдің мағынасы күрделірек болады, өйткені негіз
сөздің мағынасына жұрнатың да мағынасы қосылған.
Туынды түбір құрамына қарай 2 морфемадан тұрады. Олар негіз сөз бен
сөзжасамдық жұрнақ. Бұл екі морфема туынды түбір үшін міндетті. Негіз
сөзден туынды түбірдің құрамы қашанда күрделі болады. Туынды түбір сөз
топтарының көбіне қатысты, әсіресе, ол зат есім, сын есім, есімдіктері мол.
Бұл жағдай осы сөз топтарының сөзжасамдық жұрнаққа байлығынан, ол
жұрнақтардың көпшілігінің өнімділігінен деуге болады.
Біріккен сөздер екі не одан көп сөздердің бірігіп, бір лексикалық
мағына беретін единицаға көшуінен қалыптасқан. Мысалы: жаздыгүні,
күздігүні, қыстыгүні сөздері жаздың күні, күздің күні, қыстың күні деген
тіркестерінің бірігіп бір номинацияға айналған. Сөз тіркестерінің
компоненттерінің мағынасы идиомалалын, біртұтас мағынаға көшуі дабыстық
жағынан да жымдасып, кірігіп бір сөзге айналуынан тілде жаңа сөдер туып,
ол сөзжасамының бір тәсіліне айналған. Осыдан барып тілде жаңа сөздер
жасалып отырған: бал –мұздақ, от –тегі, көркем-өнер т.б. Біріктіру арқылы
жасалған сөздер жаңа атаулар жаңа ұғым жасайтын болғандықтан, олар туынды
сөздерге жатады.
Қос сөздер де тіліміздегі туынды сөздердің бір түрі. Сөздердің қосақтау
арқылы жаңа мағынаны білдіру тілде ертеден келе жатыр. Мысалы: аяқ –табақ,
ине –жіп, қыз –келіншек, қауын –қарбыз. Мұндағы аяқ -табақ деген қос сөз
осы екі заттың аты ғана емес, ол жалпы ыдыс деген мағынаны береді.
Қос сөздердің мағынасы ешқайсысының жеке тұрғы компоненттердің
ешқайсысының жеке тұрғандағы мағынасы емес, оларды бірлігінен шыққан
басқа лексикалық мағына.
Бұл қасиет қос сөз атаулының бәріне қатысты емес, ол қайталама қос
сөздерде жоқ. Қос сөздердің компонеттердің мағынасынан басқа лексикалық
мағынаға көшуі оларды туынды сөз қатарына қосады.
Тіркескен күрделі сөз – сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы
жасалатын сөздердің бір тобы. Бір сөз бен еыкінші сөзді тіркестіріп,
номинация жасау – тіліміздегі сөзжасамның өнімді тәсілдерінің бірі. Жаңа
ұғым, жаңа мағынаны атаудың бір түрі – сөздерді бірімен –бірін тіркестіріп
қолдану. Мысалы: Бұлшық ет қимылдамағасын тамырға қан ұйып қалады (журн)
Ертең ауылым көшеді, Уық буын шешеді, Осындағы күрделі сөздердің әрқайсысы
екі компонеттен тұрады, яғни бұл күрделі сөздер екі сөздің бір –бірімен
тіркесу арқылы жасалған. Мұндағы әр күрделі сөз біртұтас лексикалық мағына
берді, әрқайсысы белгілі бір заттың аты, олардың әрқайсысы сөйлемнің бір
мүшесі болып тұр.
Қысқарған сөздердің туынды сөзге жататын орыс тіл білімінде әбден
табылған, бірақ қазақ тік білімінде ол басы ашылмаған мәселеге саламады.
Мысалы: колхоз, совхоз сөздері қазақстан тарихы сөйлейтін барлық қауымға
сіңістіп кеткен. Оның қалай жасалғанын ешкім ойлап жатпайды, біртұтас сөз
деп қабылдайды. Сондай –ақ АҚШ, ССР, КПСС деген сөздер еліміздің барлық
халқы үшін ортақ сөзге айналған.
Үстеу сөзжасамы.
Сөз тобының бірі үстеудің жасалу жолы әр түрлі амалдардың негізінде
жүзеге асады. Мұндай амал тәсілдері өзара саралап толғанда, олар екі
үлкен арнаға жіктеледі.
1. Синтетикалық
2. аналитикалық
Бұлардың қайсысы болса да үсстеу сөз тобын туындатуға өзіндік қызмет
атқарадыы. Үстеудің жасалу барысын түбір негізбен байланыстыратын болсақ,
бұл ретте оның әр сөз тобы негізінде өрбіп отыратындығын байқаймыз.
Мәселен, қыста, күзде тәріздес үстеулер зат есім негізінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Туралы мәселе түркология ғылымында ХХ ғасырдың бас кезінен,
түркологияның бірлігі В.В. Радловтың зерттеулерінде кездеседі. Содан бері
бұл мәселеге көңіл аударылып, әр түрлі пікір алысулар мен жиындарда
ғылымдардың тұжырымдамалары тиянақталып, жеке жинақтар да шыға бастады.
Сөздердің жарты құралы екі бөліктен тұрады.
1. Түбір (негіз) тұлға ( түбір морфелялар)
2. Аффикстер (қосымша морфелялар)
Бұл ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, бір ізге түскен пікірді Түрік тектес
тілдердің көбінде сөздердің құрылым жүйесі анық көрініп тұрады.
Негізгі түбір морфема сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін түпкі
негізі деп саналады да, ол сөздің лексикалық мағынасын білдіреді.
Сондықтан негізгі морффолс сөздің құрамы мен мағынасының негізгі ұйытқысы
болып табылады. Негізгі морфема - мағынасы жағынан да, қызметі жағынан да
дербес қолданыла алатын морфема. Ал қосымша морфелада олардың дербестігі
жоқ.
Қосымша морфема негізгі морфемаларға қосылып айтылады да, сол арқылы
белгілі лексика –грамматикалық мағынаға ие болады. Мәселен, -ды, -да, -ын,
-ін, -малы, -мелі т.б. қосымшаларын алсақ, осы күйінде одан ешнәрсе ұға
алмадыңыз, себебі жеке тұлғада ешқандай мәні, мағынасы жоқ. Бұлардың сын
есім (-ды, -ді) мен зат есім (ын, -ін) тудырушы жұрнақ екенін негізгі
морфолоға қосып аяқтағанда ғана (ақыл –ды, ег-ін) білеміз.
Қосымша морфолаларды өз ішінде жұрнақ және жалғау деп атау ертеден
қалыптасқан. Жұрнақтар өзара жаңадан сөз тудырушы жұрнақтар және
функциональды сөз түрлендіруші жұрнақтар болып тағы екі салаға бөлінеді
де, жалғаулар септік, көптік, жікутік, тәуелдік болып сараланады. Бұл
қосымшалардың атқаратын қызметтеріне қарай және өзі қосылған сөздеріне
лексикалық не гарамматикалық мағына үлесуіне байланысты әр түрлі болып
келеді.
Қосымша морфомалардың
Осы жерде әр оқулықта әр түрлі аталып, жүргенін айтып кетсек артық
болмас.
Морфомолардың А. Ысқақовтың пікірі негізінде қосымшаларды жұрнақ, жалау
деп бөлу, жұрнақты сөз тудырушы, форма тудырушы (сөз түрлендіруші) және
жалғау деп атау көптеп қолданылып, қалыптасып кетті.
Қазақ тіліндегі морфомолар жүйесі алғаш А. Қалыбаева мен
Н. Оралбаеваның 1986 ж шыққан Қазіргі қазақ тілінің морфомалар жүйесі
деген атпен шыққан еңбегінде арнайы зерттелген. Бұл монографияда қазақ
тіліндегі морфолаларды негізгі морфемалар, көмекші морфемалар деп екіге
бөліп қарайдыы. Көмекші морфемалар бұрын қосымша морфема делініп жүрген. Ал
1989 ж шыққан Қазіргі қазақ тілінің сөз жасам жүйесі деген ұжымдық жинақта
жоғарыда авторлардың Сөз тудыратын қосымшаларды жұрнақ, форма тудыратын
қосымшаларды жұрнақша, сөз байланыстыратын қосымшаны жалғау деп атауды
ұсынса, С. Исаев Қазақ тіліндегі қосымшаларды жіктеу мәселесі (Ғ.А.
хабарлары, №2 1987) деген мақаласының қосымшаларды сөз тудыруы, форма
тудырушы деп екіге бөледі де, форма тудырушы қосымшаларды жұрнақ, жалғау
деп атайды.
Соңғы жылдары тіл білімінде жаңадан сөз тудыру амалдары сөзжасам
деген атпен жеке бөлініп шығып, зерттеле бастаған белгілі орыс тіл
білімінде Морфемика саласы да жеке зерттеу объектісіне айналуда.
Морфемалар жүйесі негізінен сөз жасаммен байланысты, сөзжасамның
ажырағысыз бөлігі болғандықтан сөзжасамның ішінде қарастырылған жөн
сияқты. 1983 ж шыққан Сөздің морфологиялық құрамы деген А.Шатовтың
еңбегі көне ескерткіштердегі сөздердің морфологиялық құрылымын зерттеуге
арналған. Бұл ғылымның сөз құрамындағы морфема атауларын тұрақтандыру
мәселесі жөнінде атты мақаласы (Ғ.А. хабарлары тіл. әд. Сер. №1, 1989) сөз
құрамын қайта қарап, сөзжасамдық тұрғыда атау беру мәселесін сөз етеді.
Бұл кісі сөзді екі бөлікке бөліп, оны негізгі морфемалар, қосымша
морфемалар деп атауды жөн көреді, әрқайсысына түсіндірме жасайды.
Негізгі морфеманы 3 –ке бөледі:
1. Түпкі түбір (қазіргі тілімізде жеке айтылмайтын, тарихи
тұрғыдан зерттеуді қажет ететін сөздің түп тұлғасы)
2. Түбір негіз (әрі түбір, әрі негіз дәрежесінде қолданылатын
дербес мағыналы түбір тұлғалар)
3. Туынды негіз (түбір негіз тұлғаларға сөзжасам аффикстерін қосып
айту арқылы жасам сөздер)
Қосымша морфемаларды 2 –ге бөледі.
1. Қосымшалар (негізгі морфемаларға қосылатын)
2. Қосалқылар (негізгі сөзге тіркесіп қолданылады)
Қосымшаларды 3 –ке бөледі.
1. Сөз жасам қос
2. Сөзтүркесі қос
3. Сөзбайлам қос
Сөздің құрамын мына схемамен көрсететін болжам.
Қазақ тіліндегі сөздерді сөзжасамдық тұрғыда талдауға байланысты А.
Ибатовтың қосымшаларға сөзжасам, сөзтүрлем, сөзбайлам деп атау тағы көкейге
қонады. Мектеп пен жоғағы оқу орындарының қазақ тілі грамматикаларында
туынды сөздер жайлы да дұрыс түсіндірме берілмеген. Сөзге жұрнақ жалғау
арқылы жасалған жаңа сөзді туынды сөз дейміз деген қағиданы да өзгертетін
уақыт жеткен сияқты. Осы ретте сөзжасамға аса қажетті сөз құрачмы, сөздің
тұлғасы, сөз жасамдық құрам терминдері бір ізге салып, тұжырымдама жасау
қажет. Сөйтіп туынды сөз туынды түбір дегеніміз не? , туынды түбір
сөздердің мағына деңгейі мен құрылымы қалай деген сұрақтар төңірегінде
әңгіме қозғалмақ.
Туынды сөздер.
Сөзжасам саласындағы негізгі тұлғалардың бірі туынды сөз. Туынды сөзге
сөзжасам қосымшалары арқылы жасалған туынды түбірлер мен аналитикалық
тәсілмен жасалған сөздер, яғни барлық сөзжасам тәсілі арқылы жасалған
туындылардың бәрі жатады. Олар мыналар: туынды түбір, біріккен сөз, қос
сөз, тіркескен сөз (күрделі сөз), қысқарған сөз. Туынды сөздер арнайы
зерттеуді қажет етеді.
Қазақ тілінің сөздік қоры туынды сөздерге өте бай, өйткені тіліміздің
сөзжасам жүйесі – тым көне замандардан басталған. Содан бері туынды сөздер
тілімізге үздіксіз қосылып отырған. Туынды сөздердің сөзікке ең мол
қосылған кезеңі деп кеңес дәуірінен бергі уақытты айтамыз. Бұл кезеңде
елімізде одан зор өзгерістер мен жағалықтар көп болды, ғылым мен техника
дамыды. Осы өзгерістердің бәрі жаңа атауларды туғызды да тіліміздің
сөзжасам сөздік құрамның толығуына барынша қажет етті.
Сөз байлығымыздың қайнар көзі болып табылатын туынды сөздер іштей
алуан түрлі, мұның себебі олар әр түрлі тәсілдер арқылы жасалған.
Туынды сөздер тілдің басқа құбылыстарына да ұқсас болып келеді. Мысалы,
туынды сөздер сөз формаларға да сөз тіркестеріне де ұқсас, сондықтан оларды
дұрыс ажырату керек.
Тілімізде туынды сөздер тұрақты бір мағынада қалыптасты деуге болмайды.
Оны кейде туынды түбір мағынасында да қолдану кездеседі. Туынды сөз бен
туынды түбірдің арасында үлкен айырма бар. Туынды сөздің мағынасы өте кең.
Туынды түбір деген термин – туынды сөздердің бір тобының ғана аты. Туынды
түбірлерге тек сөзжасам жұрнақтары арқылы синтетикалық тәсіл арқылы
жасалған сөздер ғана жатады. Мысалға туынды сөздерге туынды түбірлерден
басқа тағы да сөзқосым тәсілі арқылы жасалған біріккен, кіріккен, қосарлану
тәсілі арқылы жасалған қосарлама, қайталама қос сөздері, тіркестіру
арқылы жасалған аналитикалық яғни күрделі сөздер және семантикалық тәсіл
арқылы жасалған сөздер жатады. Жалпы тіліміздегі түрлі сөзжасам
тәсілдері арқылы жасалған сөздердің бәрі туынды сөздерге жатады. Сөйтіп,
тілімізде сөзжасам тәсілдері арқылы белгілі сөзжасам модельдерінің бірі
бойынша жасалып, сөдік қорымызға кірген сөздерді туынды сөздер дейміз.
Мыс:
1) Бала-лық, өнер –паз,
2) Сары ала, он сегіз,
3) Бұл күн (бүгін) шегара (шек ара)
4) Кең шар (кеңес шаруам)
5) Ине –жіп.
Олай болса туынды сөздер - өмірде пайда болған жаңа ұғымдарды атау
қажетті өтек үшін, тіліміздің сөзжасам заңдылықтары арқылы жасалған
сөздер. Туынды сөздер пайда болып, тілде орнығуына көп уақыттар кетеді.
Мұнымен Ономосиология ғылым айналысады.
Ұлмекен – ұл ма екен?
Туынды сөздердің әрбіріне талдау жасап көрсетейік.
1. Туынды түбір туынды сөздердің ішіндегі ең көп тараған түрі, ол –
сөзжасамның синтетикалық тәсілі, яғни сөзжасамдық жұрнақтар арқылы
жасалған. Туынды түбірдің мағынасы негіз сөз бен сөзасамдық жұрнақтың
мағынасынан жасалады. Негіз сөздің лексикалық мағынасы жұрнақ қосылғаннан
кейін туатын лексикалық мағынаға онегіз болады, ссондықтан туынды сөздің
мағынасы мен негіз сөздің мағынасы үнемі байланыста болады. Мысалы:
өнерлі, ақта, сырлас сөздерінде өнерлі деген мағына өнер сөзінің мағынасына
негізделген. Сол сияқты ақта дегенге ақ, сырлас сөзіне сыр негіз болған.
Бұлардың арасында мағыналық байланыс, жақындық бар. Бұл жерде негіз сөздің
мағынасынан туынды түбірдің мағынасы күрделірек болады, өйткені негіз
сөздің мағынасына жұрнатың да мағынасы қосылған.
Туынды түбір құрамына қарай 2 морфемадан тұрады. Олар негіз сөз бен
сөзжасамдық жұрнақ. Бұл екі морфема туынды түбір үшін міндетті. Негіз
сөзден туынды түбірдің құрамы қашанда күрделі болады. Туынды түбір сөз
топтарының көбіне қатысты, әсіресе, ол зат есім, сын есім, есімдіктері мол.
Бұл жағдай осы сөз топтарының сөзжасамдық жұрнаққа байлығынан, ол
жұрнақтардың көпшілігінің өнімділігінен деуге болады.
Біріккен сөздер екі не одан көп сөздердің бірігіп, бір лексикалық
мағына беретін единицаға көшуінен қалыптасқан. Мысалы: жаздыгүні,
күздігүні, қыстыгүні сөздері жаздың күні, күздің күні, қыстың күні деген
тіркестерінің бірігіп бір номинацияға айналған. Сөз тіркестерінің
компоненттерінің мағынасы идиомалалын, біртұтас мағынаға көшуі дабыстық
жағынан да жымдасып, кірігіп бір сөзге айналуынан тілде жаңа сөдер туып,
ол сөзжасамының бір тәсіліне айналған. Осыдан барып тілде жаңа сөздер
жасалып отырған: бал –мұздақ, от –тегі, көркем-өнер т.б. Біріктіру арқылы
жасалған сөздер жаңа атаулар жаңа ұғым жасайтын болғандықтан, олар туынды
сөздерге жатады.
Қос сөздер де тіліміздегі туынды сөздердің бір түрі. Сөздердің қосақтау
арқылы жаңа мағынаны білдіру тілде ертеден келе жатыр. Мысалы: аяқ –табақ,
ине –жіп, қыз –келіншек, қауын –қарбыз. Мұндағы аяқ -табақ деген қос сөз
осы екі заттың аты ғана емес, ол жалпы ыдыс деген мағынаны береді.
Қос сөздердің мағынасы ешқайсысының жеке тұрғы компоненттердің
ешқайсысының жеке тұрғандағы мағынасы емес, оларды бірлігінен шыққан
басқа лексикалық мағына.
Бұл қасиет қос сөз атаулының бәріне қатысты емес, ол қайталама қос
сөздерде жоқ. Қос сөздердің компонеттердің мағынасынан басқа лексикалық
мағынаға көшуі оларды туынды сөз қатарына қосады.
Тіркескен күрделі сөз – сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы
жасалатын сөздердің бір тобы. Бір сөз бен еыкінші сөзді тіркестіріп,
номинация жасау – тіліміздегі сөзжасамның өнімді тәсілдерінің бірі. Жаңа
ұғым, жаңа мағынаны атаудың бір түрі – сөздерді бірімен –бірін тіркестіріп
қолдану. Мысалы: Бұлшық ет қимылдамағасын тамырға қан ұйып қалады (журн)
Ертең ауылым көшеді, Уық буын шешеді, Осындағы күрделі сөздердің әрқайсысы
екі компонеттен тұрады, яғни бұл күрделі сөздер екі сөздің бір –бірімен
тіркесу арқылы жасалған. Мұндағы әр күрделі сөз біртұтас лексикалық мағына
берді, әрқайсысы белгілі бір заттың аты, олардың әрқайсысы сөйлемнің бір
мүшесі болып тұр.
Қысқарған сөздердің туынды сөзге жататын орыс тіл білімінде әбден
табылған, бірақ қазақ тік білімінде ол басы ашылмаған мәселеге саламады.
Мысалы: колхоз, совхоз сөздері қазақстан тарихы сөйлейтін барлық қауымға
сіңістіп кеткен. Оның қалай жасалғанын ешкім ойлап жатпайды, біртұтас сөз
деп қабылдайды. Сондай –ақ АҚШ, ССР, КПСС деген сөздер еліміздің барлық
халқы үшін ортақ сөзге айналған.
Үстеу сөзжасамы.
Сөз тобының бірі үстеудің жасалу жолы әр түрлі амалдардың негізінде
жүзеге асады. Мұндай амал тәсілдері өзара саралап толғанда, олар екі
үлкен арнаға жіктеледі.
1. Синтетикалық
2. аналитикалық
Бұлардың қайсысы болса да үсстеу сөз тобын туындатуға өзіндік қызмет
атқарадыы. Үстеудің жасалу барысын түбір негізбен байланыстыратын болсақ,
бұл ретте оның әр сөз тобы негізінде өрбіп отыратындығын байқаймыз.
Мәселен, қыста, күзде тәріздес үстеулер зат есім негізінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz