Ген инженериясы туралы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Ген инженериясы жайлы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Ген инженерия ғылымының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.3 Ген инженериясының мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.4 Ген инженериясындағы генді алу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.5 Ген инженериясының қолдану саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.6 Ген инженериясы жетістіктерінің қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27

Курстық жұмыстың өзектілігі: Ген инженериясы дегеніміз молекулалық биологияның жаңа саласы. Ол лабораториялық әдіс арқылы генетикалық жүйелер мен тұқымы өзгерген организмдерді алу жолын қарастырады. Ген инженериясының пайда болуы генетиканың, биохимияның, микробиологияның және молекулалық биологияның жетістіктерімен байланысты. Бұл атаудың екі түрі қолданылады: «генетикалык инженерия» және «ген инженериясы». Соңғы кезде «генетикалық инженерия» жалпылама түрде қолданылып жүр, ген инженериясы да осының ішіне кіреді. Генетикалық инженерия дегеніміз клеткаларда өздігінен көбейе алатын, белгілі бір затты синтездеуге қабілетті тұқым қуалаушылық материалдарын қолдан жасайтын молекулалық биолгияның жаңа саласы. Ген инженериясының дүниеге келген уақыты 1972 жыл деп есептеледі.
Гендік инженерия - молекулалық және клеткалық генетиканың қолданбалы саласы. Белгілі қасиеттері бар генетикалық материалдарды In vitro жағдайында алдын-ала құрастырып, оларды тірі клеткаға енгізіп, көбейтіп, зат алмасу процесін өзгеше жүргізу. Бұл әдіспен организмдердегі генетикалық информацияны көздеген мақсатқа сай өзгертіп, олардың геномдарын белгіленген жоспармен қайта құруға болады.
Генетикалық инженерияның көздеген мақсаты мен зерттеу әдістеріне байланысты мынандай деңгейлерін ажыратуға болады: 1) молекулалық ( геннің құрамды бөліктерің зерттеу); 2) гендік; 3) хромосомалық; 4) клеткалық; 5) ұлпалық; 6) организмдің; 7)популациялық.
Бұл саладағы алғашқы зерттеулердің қатарына Н.П.Дубининнің (1934ж) дрозофила шыбындарының хромосом санын өзгнрту бағытында жүргізген жұмыстары жатады.Ол рентген сәулелерімен әсер ету жолымен хромосома санын өзгертуге болаындығын анықтады
Курстық жұмыстың мақсаты: Ген инженериясына жалпы сипаттама беру, Ген инженериясының даму тарихы, мақсаты мен міндеттері, қолданылу аясы мен жетістіктеріне талдау жасау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
 Ген инженериясына жалпы сипаттама беру;
 Ген инженериясының даму тарихын, мақсаты мен міндеттерін зерттеу;
 Қолданылу аясы мен жетістіктеріне талдау жасау;

1. Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965-33-634-2
2. Әбилаев С.А. Молекулалық биологи және генетика: Оқулық.- Шымкент: «Асаралы» баспасы, 2008.- 424б.:ил. –ISBN 9786017065225:2500т.
3. Әбилаев С.А. Молекулалық биология және генетика: Оқулық.- 2-ші, түзет.ж.. толық.-2010.- 388 б.
4. Мұхамбетжанов К.К., Далабаев Б.А., Өтешева Г.А. Гентикадан практикалық сабақтар. Алматы. Ғылым 2004.
5. Мұхамбетжанов К.Қ. Генетика.Алматы 2005.
6.Бегімқұл Б. Медициналық генетика негіздері: оқулық.- Астана: Фолиант, 2008.- 336 с.
6. Мухамеджанов А, Абдакаликов М. Общая и военная радиобиология: Учебное пособие.- 2008.- 142 с.
7. Құлтанов Б.Ж. Радиобиологияның таңдамалы сұрақтары: оқу-әдістемелік құрал, КГМУ.- Қарағанды, 2009.- 163 б.
8. Стамбеков С.Ж. Генетика. Новосибирск, 2002. -436 б - 60 дана
9. Бегімқұл Б.Қ. Генетика, Алматы, 2000. -358 6.-50 дана
10. Эбшаев С.А.МолекулалыК биология жзне генетика. Шымкент, 2008.-424 6.-50 дана
11. Бегімқұл Б.Қ. Молекулалык генетика жэне биотехнология непздерл. Алматы. 1996.-124 6.-25 дана
12. Инге Вечтомов.С.Г.Генетика сосновами селекции, М.Высшая школа, 1989.
13. Лобашев М.Е.Ватти К.Е.Тихомирова М.М.Генетика сосновами селекции, М.Просвещение, 1979.
14. Ватти К.В., Тихомирова М.М. Руководства к практическим занятям по генетике. М. Просвещение, 1979.1972.
15. Лобашев М.Е. Генетика. Изд-во ЛГУ. Генетические 1969.

Пән: Медицина
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

АННОТАЦИЯ

Курстық жұмыс Ген инженериясы тақырыбында орындалған.
Ген инженериясына жалпы сипаттама берілді. Ген инженериясының даму тарихы, мақсаты мен міндеттері, қолданылу аясы мен жетістіктеріне талдау жасалды.
Жұмыстың мазмұны кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыс 27 беттен тұрады.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1.1 Ген инженериясы жайлы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1.2 Ген инженерия ғылымының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
9
1.3 Ген инженериясының мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ...
14
1.4 Ген инженериясындағы генді алу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
1.5 Ген инженериясының қолдану саласы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
22
1.6 Ген инженериясы жетістіктерінің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ...
23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
27

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі: Ген инженериясы дегеніміз молекулалық биологияның жаңа саласы. Ол лабораториялық әдіс арқылы генетикалық жүйелер мен тұқымы өзгерген организмдерді алу жолын қарастырады. Ген инженериясының пайда болуы генетиканың, биохимияның, микробиологияның және молекулалық биологияның жетістіктерімен байланысты. Бұл атаудың екі түрі қолданылады: генетикалык инженерия және ген инженериясы. Соңғы кезде генетикалық инженерия жалпылама түрде қолданылып жүр, ген инженериясы да осының ішіне кіреді. Генетикалық инженерия дегеніміз клеткаларда өздігінен көбейе алатын, белгілі бір затты синтездеуге қабілетті тұқым қуалаушылық материалдарын қолдан жасайтын молекулалық биолгияның жаңа саласы. Ген инженериясының дүниеге келген уақыты 1972 жыл деп есептеледі.
Гендік инженерия - молекулалық және клеткалық генетиканың қолданбалы саласы. Белгілі қасиеттері бар генетикалық материалдарды In vitro жағдайында алдын-ала құрастырып, оларды тірі клеткаға енгізіп, көбейтіп, зат алмасу процесін өзгеше жүргізу. Бұл әдіспен организмдердегі генетикалық информацияны көздеген мақсатқа сай өзгертіп, олардың геномдарын белгіленген жоспармен қайта құруға болады.
Генетикалық инженерияның көздеген мақсаты мен зерттеу әдістеріне байланысты мынандай деңгейлерін ажыратуға болады: 1) молекулалық ( геннің құрамды бөліктерің зерттеу); 2) гендік; 3) хромосомалық; 4) клеткалық; 5) ұлпалық; 6) организмдің; 7)популациялық.
Бұл саладағы алғашқы зерттеулердің қатарына Н.П.Дубининнің (1934ж) дрозофила шыбындарының хромосом санын өзгнрту бағытында жүргізген жұмыстары жатады.Ол рентген сәулелерімен әсер ету жолымен хромосома санын өзгертуге болаындығын анықтады
Курстық жұмыстың мақсаты: Ген инженериясына жалпы сипаттама беру, Ген инженериясының даму тарихы, мақсаты мен міндеттері, қолданылу аясы мен жетістіктеріне талдау жасау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Ген инженериясына жалпы сипаттама беру;
Ген инженериясының даму тарихын, мақсаты мен міндеттерін зерттеу;
Қолданылу аясы мен жетістіктеріне талдау жасау;

І НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1.1 Ген инженериясы жайлы түсінік

Генетикалық инженерия - генетикалық және биохимиялық әдістердің көмегімен түраралық кедергілері жоқ, тұқым қуалайтын қасиеттері өзгеше, табиғатта кездеспейтін жаңа гендер алу; молек. биологияның бір саласы. Гендік инженерия әр түрлі организмдер геномының бөлігінен рекомбинатты ДНҚ құрастырумен қатар, ол рекомбинатты молекулаларды басқа ағза геномына енгізіп, жұмыс істеуін (экспрессиясын) қамтамасыз етеді. Гендік инженериядағы тұңғыш тәжірибені 1972 ж. американ биохимигі Т. Берг (Нобельсыйл. лауреаты) іске асырды. Ол маймылдың онноген вирусы SV-40-тың толық геномын, бактериофаг - L геномының бір бөлігін және Е. Colі бактериясының галактоза генін біріктіру арқылы рекомбинантты (гибридті) ДНҚ алды. 1973 - 74 ж. Америка биохимиктері С. Коэн, Г. Бойер, т.б. түрлі ағзалардан бөліп алынған генді бактерия плазмидасының құрамына енгізді. Бұл тәжірибе басқа организмдер гендерінің жаңа ағза ішінде жұмыс істей алатынын дәлелдеді. Жануарлар клеткаларымен жүргізілген тәжірибелерде бір клетканың ядросын екіншісімен алмастыруға, екі немесе бірнеше эмбриондарды қосып біріктіруге, оларды бірнеше бөлікке бөлшектеуге болатыны анықталды. Мыс., генотиптері әр түрлі тіндердің клеткаларын біріктіру арқылы тышқанның аллофенді особьтары (фенотипі әр түрлі дарабастар) алынды. Гендік инженерия-ның теориялық негізіне генетикалық кодтың әмбебаптылығы жатады. Бір ғана кодтың (триплиттің) әр түрлі ағзадағы белок молекулаларының құрамына енетін амин қышқылдарын бақылай алатындығына байланысты, ДНҚ молекуласының кез келген бөлігін басқа бөтен клеткаға апарып салу, яғни молек. деңгейде будандастырылу теориялық тұрғыдан алғанда мүмкін екені анықталды. Жануарлар, өсімдіктер жәнемикроорганизмдер гендерінің қызметін қолдан басқаруға болатындығы дәлелденді. Ауыл шаруашылығында өсімдіктің атмосфералық азотты өзіне жинақтап алуы - үлкен мәселе. Осыған байланысты 1970 жылдары азотты фиксациялауға қабілеті жоқ пішен таяқшасына азотты жинақтай алатын, басқа бір бактерияның гені салынып, азотты жинақтау қасиетіне ие болды. Мед. саласында жаңа гендерді енгізу арқылы тұқым қуалайтын ауруларды емдеуге болады. Қазіргі кезде ауру адамдардан зат алмасудың 1000-нан аса әр түрлі тұқым қуалайтын өзгерістері табылған [1,207б.]
Ген инженериясы дегеніміз молекулалық биологияның жаңа саласы. Ол лабораториялық әдіс арқылы генетикалық жүйелер мен тұқымы өзгерген организмдерді алу жолын қарастырады. Ген инженериясының пайда болуы генетиканың, биохимияның, микробиологияның және молекулалық биологияның жетістіктерімен байланысты. Бұл атаудың екі түрі қолданылады: генетикалык инженерия және ген инженериясы. Соңғы кезде генетикалық инженерия жалпылама түрде қолданылып жүр, ген инженериясы да осының ішіне кіреді. Генетикалық инженерия дегеніміз клеткаларда өздігінен көбейе алатын, белгілі бір затты синтездеуге қабілетті тұқым қуалаушылық материалдарын қолдан жасайтын молекулалық биолгияның жаңа саласы. Ген инженериясының дүниеге келген уақыты 1972 жыл деп есептеледі. Сол жылы АҚШ-та П. Бергтің тобы алғаш рет пробиркада үш түрлі (маймылдың SV 40 онкогендік вирусының толық геномы, λ-бактериофагынын геномының бөлшегі және Е. соlі (ішек таяқшасы) лактозалық оперонының гені) микроорганизмнің ДНҚ-ларының фрагменттерінен жаңа гибридтік ДНҚ құрастырды. Бірақ маймылдың рак вирусының, бактериофагтың және ішек бактериясының гендік ДНҚ-ларынан құрастырылған ол гибридтік ДНҚ-ның клетка ішінде ойдағыдай жұмыс істей алатындығы тексерілмеді, себебі құрамында рак вирусының нуклеин қышқылы болғандықтан ғалымдар тәуекелге бармады. Клеткада жүмыс істей алатын гибридтік ДНҚ-ны 1973 жылдары алғаш С. Коэн, Д. Хелински мен Г. Бойер құрастырды. Олар басқа организмнен бөліп алған ДНҚ фрагментін (генін) бактерия плазмидасының құрамына еңгізді. Ол плазмидадағы бөтен гендердің алғаш рет жаңа организм ішінде жұмыс істей алатынын көрсетті. Соның артынша-ақ дүние жүзінің көптеген лабораторияларында жүмыс істей алатын әр түрлі плазмидалар алынды. Совет елінде ондай бөтен гені бар плазмида академик А.А. Баевтың басшылығымен жасалды. Ген инженериясы деп рекомбинантты ДНҚ-лар жасап, оларды басқа тірі клеткаларға еңгізуді айтады. Ген инженериясы шешетін мәселелер: генді химиялық немесе ферментті қолдану жолымен синтездеу; әртүрлі организмнен алынған ДНҚ фрагменттерін бір-бірімен жалғастыру (ДНҚ рекомбинанттарын алу); бөтен генді жаңа клеткаға векторлық ДНҚ аркылы жеткізу және олардың қызмет жасауын қамтамасыз ету; клеткаларға гендерді немесе генетикалық жүйелерді еңгізу және бөтен белокты синтездеу; бөтен генге ие болған клеткаларды таңдап бөліп алу жолдарын ашу. Ген инженериясында генді мынадай әдістермен алуға болады: клеткадағы ДНҚ-дан тікелей кесіп алу; химиялық жолмен синтездеу; аРНҚ-дан кері транскриптаза арқылы синтездеу [5,74б.]
Бірінші әдіс ген инженериясының дамуының алғашқы кезеңінде қолданыла бастады. Белгілі организмнің ДНҚ-сын тугелімен әр түрлі рестриктазалармен үзіп, әр түрлі фрагменттер алады. Содан кейін оны клетка ішінде аркалап кіргізе алатын сақиналы (дөңгелек) плазмидалармен жалғайды, Ол үшін плазмиданы да рестриктазалармен үзеді, оған әлгі ДНҚ фрагменттерін қосып жалғап, қайтадан бүтін плазмидалар алады. Бұл плазмидалардың әрқайсысының құрамында бір немесе бірнеше бөтен ДНҚ фрагменті (гені) болады, Одан кейін ол плазмидаларды қайтадан бактерияға еңгізеді. Осының нәтижесінде бактерия клеткасының әрқайсысында басқа организм генінің, бір түрі болады, Осындай әртүрлі бөтен гендері бар бактерия клеткаларының жиынтығын немесе коллекциясын гендер банкі кейде гендер кітапханасы деп атайды. Зерттеушілер ол банкіден уақытында қажет белоктың генін жаңадан тауып алады. Осындай гендер банкі қазір Ресейде, Батыс Европада және АҚШ-та жасалған.
Химиялық жолмен жасанды генді 1969 жылы Г. Корана синтездеген. Бірақ оған жалғасқан промотор тізбегі мен транскрипцияны аяқтайтын кодондар болмағандықтан, ол клетка ішінде ешбір қызмет көрсете алмады. Гендрді химиялық синтздуге нуклеин қышқылдарындағы нуклеотидтердің орналасу тәртібін анықтау әдісін тапқаннан кейін ғана мүмкіндік туды. Бұл әдістерді тапқан Д. Джильберт пен Ф. Сэнгер. Ғалымдар генді белоктың құрамындағы амин қышқылдарына қарап отырып синтездеуді де үйренді, (3 нуклеотид -- 1 кодон -- 1 амин қышқылы деген заңдылық бойынша). Соның ішінде қолдан синтезделген ең ұзын ген, адамның самототропин (өсу) гені, ол 584 нуклеотидтен тұрады. Оны бактериядағы басқа геннің промоторына жалғастырып, плазмида арқылы бактерия клеткасына еңгізді. Соның нәтижесінде бактерияның бір клеткасы 3 млн-ға дейін адам самототропин молекуласын жасай алатын болды. Адам инсулині де химиялық жолмен синтезделіп, осы айтылған жолмен бактерияға еңгізілді. Инсулин генін 40 аса алты мүшелік олигонуклеотидтерден тұратын түрінде бөліп алып, кейін ДНҚ-лигазаның кемегімен біріктірген. Алынған үзындығы 271 және 286 нб қос тізбекті полинуклеотидтер плазмидаға еңгізілді. Оған қоса бұдан молекулалардың экспрессиясын камтамасыз ететін, ДНҚ-ның реттеуші учаскелері де енгізілді. Клонданған (өркендетілген) гендер проинсулиннің синтезін кодтады, ал оны қарапайым химиялық өңдеу арқылы қос А және В полипептидтік тізбектен тұратын, ұзындығы 21 және 30 амин қышқылдарының қалдықтарынан тұратын, өзара дисульфидтік байланыстары бар белсенді гормонға айналдыруға болады [2,88б.]
Жасанды әдіспен генді ферменттік синтезге сүйене отырып, кері транскрипция механизмнің көмегімен алуға да болады. Бұл механизм РНҚ-ға тәуелді ДНҚ-полимеразаның немесе кері транскриптазаның (ревертазалар) белсенділігіне байланысты. Бұл фермент ең алғаш он-когендік (залалды ісік) вирустарды зерттегенде табылған. Фермент әртүрлі РНҚ-ларда, синтетикалық полинуклеотидтерді қоса, ДНҚ-ның көшірмесін құра алатын қабілеті бар. Ревертазаның көмегімен, сәйкес иРНҚ-ның қатысуымен, іс жүзінде кез келген бөліп алуы жақсы игерілген генді алуға болады. Бұл әдісті белгілі бір тканьдарда өте қарқынды транскрипцияланатын гендерге қолдану тиімді. Осындай әдістермен адамның, сүтқоректілер мен құстардың кодтаушы глобиндері, өгіздің көз хрусталигінің (көз жанары) белогы, жұмыртқа белогы, жібек фибрионы (талшығы) және тағы басқа гендер алынды да өркендетілді. Ферментті синтездеп, пробиркада РНҚ молекуласынан ДНҚ генінің комплементарлы тізбегін жазып алуды транскрипция дейді. Синтездеу үшін қолданылатын жүйе құрамында ДНҚ-ға кіретін төрт нуклеотид, магний ионы, кері транскриптаза ферменті және генмен кодталған көшірмесін алатын иРНҚ бар. иРНҚ-дан кері транскрипта-за, оған сәйкес ДНҚ тізбегін синтездеп, сол ферменттің көмегімен ДНҚ-ның екінші тізбегі синтезделеді. Осының нәтижесінде иРНҚ-да синтезделген ген құрылымына ұқсас ген пайда болады. Осы әдіспен көптеген елдің лабораториясында бірнеше гендер тобы алынды.
Гендік инженерияда жасанды гендер ситездеумен қатар рекомбинантты молекуласын құрастыру үшін табиғи гендер де пайдаланылады. Ол гендерді векторлық ДНҚ молекуласына байланыстыру бактериялық ферменттер рестриктазалар арқылы іске асырылады. Бактерия клеткасындағы қорғанштық қызмет атқаратын рестриктазалар клеткаға енген бөтен ДНҚ-ны жою мақсатыкда оны бірнеше бөліктерге кесіп тастауға қабілетті келеді. Кесілген ДНҚ фрагменттері шамалы уақыттан кейін комплементарлық принцкп бойынша лигаза ферментінің көмегімен қайта жалғанып, ДНҚ-ның сақина тәрізді пішіні қалпына келеді. Осы әдіспен түрлі клеткалардан немесе хромосома учаскелерінен алынған ДНҚ кесінділерін жалғастырып рекомбинантты ДНҚ молекуласын алуға мүмкіндік туды. Векторлар ретінде ДНҚ-дан басқа да фогтар, вирустар, пазмидтер, эписомдар қолданылады. Генетикалық инженерияның алдына қойған мақсаты алуан түрлі, өйткені бұл әдісті пайдалану турлі деңгейде жүреді. Олар: организмдік деңгей клеткалық деңгей гендік деңгей Организмдік деңгейде генетикалық инженерияны қолданудың мысалы ретінде аллофендік жануарларды (тышқанды) алуға болады [14,123б.]
Бірнеше аналық тышқанның жатырынан дамудың 8 бластомерлік кезеңіндегі ұрықтарды шығарып алып, түтікше ішінде ол бластомерлерді бір-бірінен ажыратады, Түрлі особътардан алынған осы бластомерлерді араластырып түзілген қоспа бластуланы дамуының гаструлалық кезеңінде бір аналық тышқанның жатырына енгізіп дамуды жалғастырады. Дүниеге келген аллофенді тышқанның фенотипінде барлық ата-аналарна тән белгілер қайталанғанымен, бірқатар өзіндік жаңа қасиеттер де пайда болады. Ендеше, ересек жағдайда ұлпалары бір-біріне иммунологиялық жағынан сәйкес келмейтін особьтардың клеткаларынан осы жолмен қалыпты дамып жетіліп, тіршілік етуге қабілетті аллофендік ұрпақ алуға мүмкіндік туады. Клеткалық деңгейде әр түрге жататын организмдердің сомалық клеткаларын будандастыру арқылы бірнеше генотиптен құралған бұдан клетка алынады. Мысалы адам-тышқан будандық клетканы алып, одан адам хромосомаларын біртідеп шығарып тастайды, Жойылған қайсы бір хромосомадан кейнгі байқалатын клеткалық фенотиптік өзгерістерге қарай отырып адамның тіркесу топтарының гендік құрамын анықтайды. Гендік децгейде -- тұқым қуалаушылықты басқару жолы гендік инженерия деп аталады. Мұндағы мақсат қолдан жасанды гендер алып немесе даяр гендерді басқа организмдердің геномына енгізу арқылы олардың фенотиптерін қалаған бағытта өзгерту.
Гендік инженерияның негізгі әдістері осы ғасырдың 60-70 жылдары қолданыла бастады. Бұл әдіспен организмдердің генотиптері мен рекотиптерін өзгерту жұмыстары мынадай төрт кезеңнен тұрады: Қажетті генді донорлық клеткадан бөліп алу немесе жасанды түрде синтездеу; Реципиент-клеткасына енгізуге қабілетті векторлық ДНҚ-ға осы генді байланыстыру; Реципиент-клеткасының геномына генді енгізу. Гендердің экспериментальды түрде басқа геномга тасымалдануын трансгенез деп атайды; Геннің жұмыс істеуіне сай транскрипция және трансляция нәтижесінде реципиент-клетканың фенотиптік өзгерістерін бақылау.Қазіргі генетикада генді организмнсн тыс синтездеудің екі әдісі бар: химиялық және ферментативтік.
Гендік инженерия - молекулалық және клеткалық генетиканың қолданбалы саласы. Белгілі қасиеттері бар генетикалық материалдарды In vitro жағдайында алдын-ала құрастырып, оларды тірі клеткаға енгізіп, көбейтіп, зат алмасу процесін өзгеше жүргізу. Бұл әдіспен организмдердегі генетикалық информацияны көздеген мақсатқа сай өзгертіп, олардың геномдарын белгіленген жоспармен қайта құруға болады.
Гендік инженерия ол функционалдық активті генетикалық құрылымдарды рекомбинаттық ДНҚ молекулалары түрінде қолдан құрастыру. Гендік иженерияның мәні жеке гендерді бір организмнен алып басқа организмге көшіру. Бұған рестриктаза мен лигаза ферменттерінің ашылуы мүмкіндік туғызады. Рестриктазалар ДНҚ молекуласын белгілі жерлерден жеке үзінділерге қиып бөлшектейтін ыдыратушы фермент. Қазір ДНҚ молекуласын бір-бірінен өзгеше 120 жерінен үзетін 500-ден астам рестриктазалар анықталған. Алынған полинуклеотид бөлшектерінінің комплементарлық немесе жабысқыш ұштарны ДНҚ лигазасы - бір-біріне желімдеп реттеп жалғасытырып қосады. Осы ферменттердің көмегімен бір ДНҚ молекуласынан қажетті ген бөлініп алынып, басқа ДНҚ молекуласын үзінділерімен құрастырылып рекомбинанттық, яғни жаңа будан ДНҚ жасалады.
Одан кейін рекомбинанттық ДНҚ бірнеше әдістермен тірі клеткаға енгізіледі. Жаңа геннің экспрессиясы өтеді де клетка сол ген белгілейтін белокты синтездей бастайды. Сонымен, клеткаға рекомбинанттық ДНҚ молекуласы түрінде жаңа генетикалық информация енгізіп, ақырында жаңа белгісі жаңа белгісі бар организмді алуға болады. Бұндай организмді трансгендік немесе трансформацияланған организм деп атайды, себебі организмдер өзгеріп басқа қасиетке ие болуын трансформация дейді [3,45б.]
Сөйтіп, гендік инженерияның дамуына негіз болған молекулалық биология мен молекулалық генетиканың мынадай жетістіктер:
рестректазалармен лигазалардың ашылуы;
генді химиялық және ферменттерді қолдану арқылы синтездеу әдісі ;
бөтен генді клеткаға тасымалдаушы векторларды пайдалану;
бөтен генге ие болған клеткаларды таңдап бөліп алу жолдарының ашылуы.
Алғашқы рет рекомбинаттық ДНҚ 1972 жылы АҚШ та Стенфорд университетінде П. Бергтің лабораториясында жасалған. Онда проберка ішінде үш түрлі микроорганизмнің ДНҚ лары - лямбда фагтің және шек таяқшасы бактериясының ДНҚ фрагменттері мен маймылдың онкогендік вирусының толық геномы қосылған еді.
Өсімдіктердің гендік инженериясы саласында бірінші жұмыстар In vitro өсірілетін клеткалармен 1980 жылы жүргізілген 1983 жылы алдымен күнбағыстың трансгендік каллусы, кейін сол каллустан табиғатта мүлдем болмаған санбин өсімдігі алынды.
Санбин деген ол геномында бұршақтың белогі фазеолинді кодтайтын гендері бар күнбағыс өсімдігі еді.
Гендік инженерия гендерді тасымалдау тәсілі ретінде болашақта екпе өсімдіктердің селекциясының тиімді аспабы бола алады. Қазіргі кезде гендік инженерия алғашқы қадамдарын басып, екпінді дамып келеді.
Гендік инженерияның әдістемелік негізі жарықтың мезофилл клеткаларының немесе каллус ұлпасының протопластары болады. Жаңа генетиканың информацияға ие болған протоплаты өсіріп одан регенерант өсімдігін алуға болады. Генетикалық трансформация үшін сомалық клеткалардан басқа тозаң клеткалары, жұмыртқа клеткасы қолданылады. Сонымен, In vitro өсірілетін клеткаларға гендік инженерияның әдістерін қолданып, өсімдіктің бағалы белгілері бар негізінде жаңа формаларын құруға болады.

1.2 Ген инженерия ғылымының даму тарихы

Ген инженериясы молекулалық биологияның жаңа саласы. Ол лабораториялық әдіс арқылы генетикалық жүйелер мен тұқымы өзгерген организмдерді алу жолын қарастырады. Ген инженериясының пайда болуы генетиканың, биохимияның, микробиологияның және молекулалалық биологияның жетістіктерімен байланысты. Бұл атаудың екі түрі қол-данылады: "генетикалық инженерия" және "ген инженериясы". Соңғы кезде "генетикалық инженерия" жалпылама түрде колданылып жүр, ген инженериясы да осының ішіне кіреді.
Молекулалық биология ғылыми жетістіктерінің нәтижесінде пайда болған ген инженериясы организмнің бағалы қасиетін сақтап қана қоймай, оған жаңа әрі саналы қасиетте бере алады. "Инженерия" деген атау құрастыру деген мағынаны білдіреді. Яғни ген инженериясы дегенді ген кұрастыру деп түсіну қажет. Ген инженериясының дәуірі басталмай тұрып 1969 жылы Г. Корана нуклеотидтерді белгілі бір жүйемен орналасқан ДНҚ синтезінің методологиясын жасап берген. Жекеленген дербес амин қышқылы - ашытқының аланиндік тРНҚ-ның бастауыш жүйесі ашылғаннан кейін Г. Корана химиялық жолмен осы РНҚ-ның көлемі 77 полинуклеотидтен тұратын кодтық бөлігін синтездеді. Кейіннен 1979 жылы осы лабораторияда ішек таяқшасының тирозиндік тРНҚ-сы синтезделді және ол Т4 бактериофагының құрамына енгізіліп, бактерияның клеткасында жұмыс істеді.
Ген инженериясының дүниеге келген уақыты 1972 жыл деп есептеледі. Сол жылы Т. Берг алғаш рет пробиркада үш түрлі микроорганизмнің ДНҚ-ларының фрагменттерінен жаңа гибридтік ДНҚ құрастырды. Бірақ маймылдың рак вирусының, бактериофагтың және ішек бактериясының гендік ДНҚ-ларынан құрастырылған ол гибридтік ДНҚ-ның клетка ішінде ойдағыдай жұмыс істей алатындығы тексерілмеді, себебі құрамында рак вирусының нуклеин қышқылы болғандықтан ғалымдар тәуекелге бармады [10,73б.]
Клеткада жұмыс істей алатын гибридтік ДНҚ-ны 1973-74 жылдары С. Коэн мен Г. Бойер құрастырды. Олар басқа организмнен бөліп алған ДНҚ фрагментін (генін) бактерия плазмидасының құрамына енгізді. Ол плазмидадағы бөтен гендердің алғаш рет жаңа организм ішінде жұмыс істей алатынын көрсетті. Соның артынша-ақ дүние жүзінің көптеген лабораторияларында жұмыс істей алатын әр түрлі плазмидалар алынды. Совет елінде ондай бөтен гені бар плазмида академик А.А. Баевтың басшылығымен жасалды.
Генетикалық инженерия туындау кезінен бастап ғалымдар қоғамда кейбір зерттеулердің қауіптілігіне назар аудартты. Мұндай қорқыныштын туындаған қауіпсіздік пікір 1974 жылы айтылған болатын. Кейін бірнеше сәтті эксперименттен соң in vitro әдісі арқылы рекомбинантты молекуланың ДНҚ алынды. П.Берг бастаған әйгілі молекулярлы биологтар тобы гендік инженерия эксперименттерін жүргізуді шектеуге шақырды. Айтылған пікір екі жақты болды. Алдымен рекомбинантты ДНҚ молекулаларының зертхана сыртында немесе өнеркәсіп орнында шынымен жасушалардың жоғалып кетуі ескертілсе, сонымен қатар адам және жануарлар ағзасына келтірілетін зиян бақылаусыз концентрацияда өте жоғары екендігі айтылды. Екіншіден клондалған ДНҚ фрагментіндегі құрылымы мен қызметі туралы білімнің жетіспеушілігі, оларды реципиентті жасушаға енгізгенде олар қалаған затымызды ғана емес, одан да басқа қауіпті (токсиндер, онкоген) өнімдерді синтездеу ықтимал.
1975 жылы бұл мәселелер Халықаралық конференцияларда сөз болды, онда рекомбинантты ДНҚ молекулаларын алу сұрағына тоқталды. Онда биологиялық әр аумағын зерттейтін ғалымдар (медициналық микробиологтар, бактериальді генетиктер, эпидемиологтар, биохимикиер, ботаниктер, даму биологтар т.б.) жәнезаңгерлер, ақпарат көздерінің мүшелері, мемлекеттік және жеке өнеркәсіп иелері қатысты. Конференцияға қатысушылар гендік инженерия әдісімен жүретін эксперименттер жалғасуы керек деп шешті, бірақ белгігленген ережелер мен ұсыныстарды сақтауы қажет. Бұл ережелер келесі жылдары Англия, АҚШ, Франция мен басқа елдерде жасалынды. Олар бірнеше рет қайта қаралып, жеңілдіктер ұсынылды, себебі жинақталған мәліметтер олардың шектен тыс қаталдығын дәлеледеді, әсіресе дәстүрлі зертханалық штаммдармен жұмыс істеуге қатысты.
Генотипке әсер ету адам, өсімдік, жануарлар мен қоршаған орта үшін қайта қалпына келмес өзгерістерге ұшыратуы мүмкін. Бақылаудан шығып кеткен немесе арнайы дайындалған генетикалық агенттер, тіршілікті жоятын, әдейілеп қолданылуы оларды биологиялық қару деп қарауға құқық береді.
Дамыған елдерде азық-түлік сапасын бақылау оның шығаруына дейін жүзеге асады., ал дамушы елдерде - шыққаннан кейін [12,144б.]
Трансгенді өнімдердің шығуына тыйым салудан жеңілген кей ұйымдар енді оларға арнайы маркировка берілуін талап етіп отыр. ТМД елдерінде биоқауіпсіздік туралы заң қабылдауды - Гендік-инженерия әрекеті аумағында мемлекеттік бақылау жүгізу туралы.
Қазақстанда гендік-инженерия өнімдері мен препараттарын маркілеу жөніндегі келісім шартқа қол қойды.
Генетикалық модифицирленген микроорганизмдерді қолдануға байланысты қатерді бағалау. Барлық микроорганизмдар адам үшін патогендік көзқарас тұрғысынан төрт қатерлі топқа бөлінеді:
1 қауіп тобы: адам ауруын қоздырмайтындар;
2 қауіп тобы: олар мен кім жұмыс жасап отырғандарда ауру тудырады. Алайда микробтра жалпы алғанда азконтагиозды (мысалы, E. coli, Mycoplasma pneumoniae, адам папилома вирусы).
3 қауіп тобы: адамда ауру тудырады және олармен жұмыс жасушаларға да қауіп тудырады. Қоғамда тарап кету қауіпі бар, бірақ алдын алу шаралары да бар.(Bacillus anthracis, Mycobacterium leprae, АИВ)
4 қауіп тобы: олармен жұмыс жасушаларда ауру тударады, қоғамда тарап кету қауіпі бар, алдын алу шаралары жоқ. (мысалы - геморрагиялық безгек вирусы). 2-4 топтары патогендік микроорганизмдар біріктіреді. Топтың нөмірі қауіп түрін анықтайды және қорғаныс шараларын да қамтамасыз етеді. Бұл деңгей үшін GLP ( Good Laboratory Practice) ережелер міндетті. Мщдифицирленген генетикалық микроорганизмдерді ұстау деңгейін анықтау үшін Генетикалық модификацияны халықаралық бақылау камитетінің ережелері (1993) бар.
Арнайы кесте бойынша вектор типі анықталады (өз бетінше мобилизденуші - өз бетінше хромосомаға тіркелуші, нашар мобилизденуші немесе мүлдем мобилизденбеуші) екеуі де түзілуші векторды керек етеді [8,78б.]
Иесінің түрін де есепке алады (жабайы, әлсіз, ауксотроф), промотор астында трансгенді құрылымды кіргізуші түр (максималды экспрессиялы, күшті, әлсіз, арнайы-сайт, дефектілі) және өнімдердің қатерлілігі (улы заттар, БАВ бұзушы әсері бар, аз бұзушы әсерлі, мүлдем әсерсіз, ДНҚ кодталмайтын бірізділігі).
Гендік инженерияның даму тарихы
Б.з.б. 8 мың ж. - ең алғаш рет өсімдіктерді культивациялау әдістері.
Б.з.б. 4 - 2 мың ж. - алғаш рет нан мен сыраны даярлау үшін қолданады (Египет), ірімшік ферментациясы (Шумер, Қытай және Египет).
Б.з.б. 500 ж. - Қытайда алғаш рет антибиотик қолданылды (ас бұршақтағы плесень ауру сезімін жеңілдетеді).
Б.з. 100 ж. Қытайда алғаш рет инсектицид қолданылды (шыбын мен шағатын жәндіктерді жою үшін хризантеманың жапырағын уатып, кептірген).
1322ж. - Арабияда араб аттарын жасанды жолмен ұрықтандыру селекциялық жұмыстары жүргізілді.
1941 ж. - дат микробиологы Лост Львов қаласында лекция оқығанда генетикалық инженерия терминін қолданды.
1942 ж. - антибиотик алу басталды(пенициллин).
1961 ж. - бірінші биопестицид жасалды.
1964 ж. - Филиппиндегі Халықаралық Зерттеу Институты күріштің өнімділігін екі есе арттырды.
1978 ж. - рекомбинантты инсулин жасалды.
1978 ж. - адамның өсу гормоны синтезделді.
1981 ж. - трансгенді жануар алынды(тышқан).
1981 ж. - қытай ғалымдары клондалған балық алды (алтын карп).
1982 ж. - ауылшаруашылық өсімдігінің гендік трансформациясы жүргізілді(петуния).
1986 ж. - гендік инженерия көмегімен вакцина (гепатит В) және ракқа қарсы дәрі (интерферон) алынды.
1987 ж. - вирустық ауруға қарсы тұра алатын қызанақ алынды.
1990 ж. - 4 жастағы иммунитеті нашар қыздың өмірін сақтап қалуда адамның генетикалық картасын құрастыру үлкен роль атқарды.
1995 ж. - СПИД-пен ауыратын адамға бабуиннің костный мозг енгізілді.
2001ж. Күріштің толық генетикалық картасы құрылды. Monsanto (АҚШ) компаниясы картоп (вирусқа қарсы), мақта (жәндікке қарсы), соя және жүгері (арамшөптерге әсер ететін гербицид) шығарды. Syngenta (Швейцария) компаниясы Monsanto-мен "алтын күріш" шығарды.
2002ж. - адамның толық генетикалық картасы құрастырылды.
Ген инженериясының теориялық негізінде генетикалық кодтың универсалдығы жатады.Бір ғана кодтың (триплеттің) барлық организмдердің адам, жануар, өсімдік, бактериялардың белок молекулаларының құрамына енетін амин қышқылдарын бақылай алатындығына байланысты ДНК малекуласының кез келген бөлігін басқа клеткаға апарып салу, яғни малекулалық деңгейде гибредтеу теориялық тұрғыдан алғанда мүмкін болып есептеледі. Генді бөтен клеткаға апарып салу (трансгеноз) және геннің өзін ДНҚ құрамынан бөліп алу немесе қолдан синтездеу күрделі жұмыстар. Ал организмге сырттан енгізілген геннің жаңа генетикалық аппарат құрамына қосылып, қызмет атқаруы одан да күрделірек. Бірақта бұл салада қол жеткен табыстар баршылық.Ж асанды ортада балапан ұрығының клеткасы өсірілген. Белгілі бір уақытта оған жаңа синтезделген ДНК жіпшелерінің құрамына енетін бромдезоксиуридин қосылған. Осылайша таңбаланған жаңа синтезделген ДНК -ны бұрынғы ескі ДНК-дан оңай ажыратуға болады.Сонымен қатар осындай ортаға тышқан клеткасынан бөлініп алынғын тритимин (H3) таңбаланған ДНК қосылған.
Содан біраз уақыттан соң клетка көбейгеннен кейін, оның құрамындағы генетикалық материалды алып қарағанда тышқанның ДНК-сы мен балапан ДНҚ-сының араласып кеткендігі байқалған.
ДНҚ құрамынан жеке генді бөліп алу жұмысы тұңғыш ре 1969 жылы Дж. Беквитің лабораториясында жүргізілген. Ол E.Coli бактериясынан лактозалық оперон тобына жататын гендерді бөліп алды [4,116б.]
Гендік инженерия әдістерімен рекомбинантты ДНК құрамына енетін жекеленген гендерді мынадай әдістермен алуға болады:
1) табиғи ортадан (клетка, организм) тікелей бөліп алу; 2) химиялық жолмен синтездеу; 3) белгілі бір генге сәйкес келетін иРНҚ-ның көшірмесін алу.
Бірінші әдіс ген инженерияның дамуының алғашқы кезеңінде қолданыла бастады.Белгілі организмнің ДНК-сын түгелімен әр түрлі рестрикатазалармен үзіп, әр түрлі фрагменттер алады. Сонан соң оны клетка ішіне арқалап кіргізе алатын сақиналы (дөңгелек) плазмидалармен жалғайды. Ол үшін плазмиданы да рестриктазалармен үзіп, әр т үрлі фрагменттер алады. Сонан соң оны клетка ішіне арқалап кіргізе алатын сақиналы (дөңгелек) плазмидалармен жалғайды. Ол үшін плазмиданы да рестриктазалармен үзеді, оған плазмидалардың әрқайсысының құрамында бір немесе бірнеше бірнеше бөтен ДНҚ фрагменті (гені) болады.Одан кейін ол плазмидалары қайтадан бактерияға енгізеді. Осының нәтижесінде бактерия клеткасының әрқайсысында басқа организм генінің бір түрі болады. Осындай әр түрлі бөтен гендері бар бактерия клеткаларының жиынтығын немесе колекциясын гендер банкі, кейде гендер кітапханасы деп атайды. Зерттеушілер ол банкіден керек уақыт ында қажет белоктың генін жаңадан тауып алады.Осындай гендер банкі қазір Ресейде, Батыс Европада және АҚШ-та жасалған.
Химиялық жолмен жасанды генді 1969 жылы Г.Корана синтезделген. Бірақ оған жалғасқан промотор тізбегі мен транскрипцияны аяқтайтын кодондар болмағандықтан, ол клетка ішінде ешбір қызмет көрсете алмады. Гендерді химиялық синездеуге нуклеин қышқылдарындағы нуклеотидтердің орналасу тәртібін анықтау әдісін тапқаннан кейін ғана мүмкіндік туды. Бұл әдістерді тапқан Д.Джиильберт пен Ф.Сэнгер.
Ғалымдар генді белоктың құрамындағы амин қышқылдарына қарап отырып синтездеуді де үйренді. (3нуклеотид -1кодон -1амин қышқылы деген заңдылық бойынша). Соның ішінде қолдан синтезделген ұзын ген адамның самототропин (өсу) гені, ол 584 нуклеотидтен тұрады. Оны бактериядағы басқа геннің промоторына жалғастырып, плазмида арқылы бактерия клеткасына енгізді. Соның нәтежесінде бактерияның бір клеткасы 3 млн га дейін адам самотропин малекуласын жасай алатын болды. Адам инсулин де химиялық жолмен синтезделіп, әлгі айтылған жолмен бактерияға енгізілді.
1979 жылы біздің елімізде Ю.А.Овчинников пен М.Н.Колосовтың басшылығымен ферменттердің көмегімен химиялық жолмен адам мен жануалардың гармонның гендері - онкефалин және брадикинин синтезделеді. Химиялық ферментік синтездеу ұсақ гендерді алу үшін ген инженериясында кеңінен қолданылады [6,236б.]
1970жылы Г.темин Т.Мизутаин және Д.Балтимор кері транскриптаза (ревертраза) ферментін ашты.1972 жылы кейбір онкогенді (рак) вирустар кері транскриптаза ферментінің көмегімен РНҚ ның үлгісінен ДНҚ синтездейтіні ашылды. Одан әрі жүргізілген зерт теулер ДНҚ көшірмесінің пайда болуы үшін онкогендік вирустардың ғана РНҚ сы емес, сондай ақ жасанды подирибонуклеотидтердің де үлгі бола алатындығын көрсетті.Бұл кез келген жеке гендерді (ДНҚ), олардың РНҚ көшірмелерін қолдана отырып ферменттік синтездеуге болатынына мүмкіншілік туғызады. Жасанды генді рак вирустарынан бөлініп алынған кері транскриптазаның организмнен алынған РНҚ ға қарап, оның тізбегіне сәйкес генді (ДНҚ ны) жасауға болады. Осы әдісімен самототропиннің гені жасалынып алынды.Ол үшін гипофиздің рак клеткаларынан бөлініп алынған самототропиннің иРНҚ сы пайдаланылды (иРНҚ рак клеткаларында өте көп синтезделеді екен)
ССРО да академик Ю.А.Овчинниковтың басшылығымен интерфон гені кері транскриптазха арқылы жасалып, ақырында ең көп мөлшерде интерфон жасайтын бактерия түрі алынд.
Ферментті синтездеп пробиркада РНҚ малекуласынан ДНҚ генінің, комплеменарлы тізбегән жазып алуды транскрипция дейді.Синтездеу үшін қолданылатын жүйе құрамында ДНК ға кіретін төрт нуклеотид, магний ионы, кері транскриптаза, оған сәйкес ДНК тізбегін синтездеп, сол ферменттің көмегімен ДНК ның екінші тізбегі синтезделеді. Осының нәтежесінде иРНҚ да синтезделген ген құрылымына ұқсас ген пайда болады.Осы әдіспен В.А.Энгельдерт басшылығымен ревертаза жобасы жасалған. Осы ферменттің көмегімен гендер синтезделеді. Бұл жобаны іске асыру үшін көптеген институттар , сондай ақ ғылым академиялары қатысты.

1.3 Ген инженериясының мақсаты мен міндеттері

Генетикалық инженерияның көздеген мақсаты мен зерттеу әдістеріне байланысты мынандай деңгейлерін ажыратуға болады: 1) молекулалық ( геннің құрамды бөліктерің зерттеу); 2) гендік; 3) хромосомалық; 4) клеткалық; 5) ұлпалық; 6) организмдің; 7)популациялық.
Бұл саладағы алғашқы зерттеулердің қатарына Н.П.Дубининнің (1934ж) дрозофила шыбындарының хромосом санын өзгнрту бағытында жүргізген жұмыстары жатады.Ол рентген сәулелерімен әсер ету жолымен хромосома санын өзгертуге болаындығын анықтады.
1956 Е.Сирс рентген сәулесінің көмегімен жабайы эгилопс өсімдігі жапырағының сары дақ ауруына төзімділігін анықтайтын генді жұмсақ бидайдың хромосомасына апарып салған.Жұмсақ бидайдың сары дақ ауруына төзімді формасы алынған.
1971 жылыВ.А.Струников ген және хромосом деңгейіндегі генетикалық инженерия әдістерін жібек құртында пайдаланады.
Клетка деңгейінде жүргізілетін жұмыстардың ішінде сомалық клеткаларды гибридзациялау әдісі кеңінен қолданылады.1960 жылы Ж.Барский жануарлардың сомалық клеткаларының бір бірімен қосылып, екі клеткадағы генетикалық информацияны біріктіруге қабілетті екендігін көрсетті.
Сомалық клеткаларды гибредтеу өсімдіктерге де жүргізіледі. Темекі, сәбіз, томат сияқты өсімдіктердің жеке протопластарынан клетка қабықшасы регенерациланып, калус түзілгеннен кейін, тұтас өсімдік қалыптасқандығы анықталды.
К.Грежник (1973ж) көп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.