Ұлтық тәрбиені қазіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалану маңыздылығы
Кіріспе
1 Қазақтың ұлттық тағылымын қазіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдаланудың теориялық негіздері
1.1 Қазақтың ұлттық тағылымын қазіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалануын қарастырған ғалымдардың пікірлері
1.2 Қазақтың ұлттық тағылымдарының мәні және түрлері
1.3 Эстетикалық тәрбиенің ұғымы, міндеттері, әдіс.тәсілдері
2 Қазақтың ұлттық тағылымын казіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдаланудың педагогикалық негіздері
2.1 Қазақтың ұлттық тағылымын казіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалану жолдары
2.2 Ұлттық поэтикалық шығармалардың қазіргі бастауыш мектептің оқушыларына әсері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Қазақтың ұлттық тағылымын қазіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдаланудың теориялық негіздері
1.1 Қазақтың ұлттық тағылымын қазіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалануын қарастырған ғалымдардың пікірлері
1.2 Қазақтың ұлттық тағылымдарының мәні және түрлері
1.3 Эстетикалық тәрбиенің ұғымы, міндеттері, әдіс.тәсілдері
2 Қазақтың ұлттық тағылымын казіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдаланудың педагогикалық негіздері
2.1 Қазақтың ұлттық тағылымын казіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалану жолдары
2.2 Ұлттық поэтикалық шығармалардың қазіргі бастауыш мектептің оқушыларына әсері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 14-бабы «Оқу тәрбие процесін ұйымдастыру» бөлімінің 7-тармағында «Білім беру ұйымдарындағы тәрбие беру бағдарламалары білім беру бағдарламаларының құрамдас бөлігі болып табылады және білім алушылардың, тәрбиеленушілердің елжандылық азаматтық, интернационал-дық, жоғары моралдық және адамгершілік сезімін қалыптастыруға, сондай-ақ жан-жақты ынта-ықыласы мен қабілеттерін дамытуға бағытталуға тиіс» деп, ал «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасындағы» Орта білім берудің алғашқы міндеттерінің бірінде: «азаматтыққа, адамның құқықтары мен бостандықтарына құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз Отанын сүюге тәрбиелеу» делінген. Осы мақсаттарды іске асыруда жаңа қоғам мүддесіне лайықты жан жақты жетілген, бойында ұлттық санасы мен ұлттық психологиясы қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеп өсіру – отбасының, балабақшаның, орта және жоғары білім беру ошақтарының, мемлекеттің, қала берді барша халықтың міндеті. Қытайларда мынадай бір сөз бар: «Әр адам бір мемлекет, ал мемлекетке немқұрайды қарау опасыздық.» Сондықтан да ұрпақ тәрбиесі қай кезде де, қай заманда да болмасын күрмеуінің шешілуі өте қиын өзекті мәселе [1].
Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы қаңтар айындағы Қазақстан халқына Жолдауында ел келешегі жас ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру мәселесіне де баса назар аударылғаны белгілі. Шын мәнісінде де туған тілмен бірге, туған халқының ғұрпын, салт-санасын, өнері мен мәдениетін жетік білудің мәні үлкен. Әрине, бұл орайда ұлттық тәрбиенің – халық даналығының берері сарқылмас, әрі бүгінгі таңда өзекті мәселе
Әйтсе де, қазіргі тәуелсіздік жағдайында кеңестік кезеңде жіберілген қателіктерімізді жойып, жас ұрпағымыздың бойында халқымыздың ғасырлар бойы жинаған салттары мен дәстүрлері арқасында ізгілікті – адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мемлекетіміздің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Қазақ елінде қазірде болып жатқан әлеуметтік – экономикалық, саяси өзгерістер, халық ағарту, білім, тәрбие, ғылым cалаларына да ерекше әсерін жасауда. Бұл жағдай бұрынғы рухани құндылықтарымызды тағы да қайта қарауды тарихи жәдігерлерімізді әлі де ашылмай жатқан асылдарды зерделеуді қажет етуде.
Адамзат тарихының түрлі кезеңдерінде әр өлкеде өмір сүрген атақты білімпаз, ақылгөй – даналар айтып, жазып қалдырған, уақыт елегінен өтіп, ұрпақтар зердесіне ұялаған ұлағатты педагогикалық ойлар ұшан – теңіз. Сондықтан тек сабақта ғана емес, сыныптан тыс тәрбие, үйірме жұмыстарында да ұлтымыздың асыл мұраларын дәріптейтіндей, баланың бойына озық әдет - ғұрып, салт - дәстүрлерді сіңіретіндей, имандылыққа, адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелейтіндей ұлттық поэтикалық шығармалар - шешендік сөздер, жыраулардың нақыл сөздерін, мақал - мәтелдерді кеңінен қолдансақ: біріншіден оқушылардың тіл орамдылығын арттырып, өмірге қөзқарасын қалыптастырса, екіншіден ой - өрісін кеңейтіп, көркем сөйлеп, пікірін дәл айтып жеткізуге баулиды сөздік қорын байытады, үшіншіден балалардыжақсыға үйреніп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді. Біздіңжарқын болашағымыз - өскелең жас ұрпақтың біліктілігімен байланысты. «Жас ұрпақ - өркениетті тәрбие шуағына шомылса ғана, білім нәріне сусындаса ғана,мемлекетіміз көгереді,егеменді ел іргесі берік болады» деп сенімді түрде нық айта аламыз.Кезінде қаралғанымен, талданғанымен, әлде рухани қазыналарымыздың қалтарыста қалған, байқалмай жүрген байлықтары жоқ емес. Оларды замана талабына сай білім беру тәрбие жұмыстарында лайықты қолдана алмай, қазіргі жас өскіндерімізге, болашақ жеткіншектерімізге өз деңгейінде үлгі - өнеге етуде олқылықтар жіберіп жатқан жағдайларымыз бар екендігі де жасырын емес. Сондықтанда тарихи тұлғаларымыздың тағылымдарын мектеп шәкірттеріне әсіресе бастауыш сынып оқушыларына паш етуді, нақты іс–шаралар атап айтқанда мектептен тыс жүргізілетін үйірме жұмыстарында, тәрбие сағаттарында эстетикалық тәрбие құралы ретінде пайдалануды рухани саладағы негізгі мәселелердің бірі деп есептейміз[2]
Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы қаңтар айындағы Қазақстан халқына Жолдауында ел келешегі жас ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру мәселесіне де баса назар аударылғаны белгілі. Шын мәнісінде де туған тілмен бірге, туған халқының ғұрпын, салт-санасын, өнері мен мәдениетін жетік білудің мәні үлкен. Әрине, бұл орайда ұлттық тәрбиенің – халық даналығының берері сарқылмас, әрі бүгінгі таңда өзекті мәселе
Әйтсе де, қазіргі тәуелсіздік жағдайында кеңестік кезеңде жіберілген қателіктерімізді жойып, жас ұрпағымыздың бойында халқымыздың ғасырлар бойы жинаған салттары мен дәстүрлері арқасында ізгілікті – адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мемлекетіміздің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Қазақ елінде қазірде болып жатқан әлеуметтік – экономикалық, саяси өзгерістер, халық ағарту, білім, тәрбие, ғылым cалаларына да ерекше әсерін жасауда. Бұл жағдай бұрынғы рухани құндылықтарымызды тағы да қайта қарауды тарихи жәдігерлерімізді әлі де ашылмай жатқан асылдарды зерделеуді қажет етуде.
Адамзат тарихының түрлі кезеңдерінде әр өлкеде өмір сүрген атақты білімпаз, ақылгөй – даналар айтып, жазып қалдырған, уақыт елегінен өтіп, ұрпақтар зердесіне ұялаған ұлағатты педагогикалық ойлар ұшан – теңіз. Сондықтан тек сабақта ғана емес, сыныптан тыс тәрбие, үйірме жұмыстарында да ұлтымыздың асыл мұраларын дәріптейтіндей, баланың бойына озық әдет - ғұрып, салт - дәстүрлерді сіңіретіндей, имандылыққа, адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелейтіндей ұлттық поэтикалық шығармалар - шешендік сөздер, жыраулардың нақыл сөздерін, мақал - мәтелдерді кеңінен қолдансақ: біріншіден оқушылардың тіл орамдылығын арттырып, өмірге қөзқарасын қалыптастырса, екіншіден ой - өрісін кеңейтіп, көркем сөйлеп, пікірін дәл айтып жеткізуге баулиды сөздік қорын байытады, үшіншіден балалардыжақсыға үйреніп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді. Біздіңжарқын болашағымыз - өскелең жас ұрпақтың біліктілігімен байланысты. «Жас ұрпақ - өркениетті тәрбие шуағына шомылса ғана, білім нәріне сусындаса ғана,мемлекетіміз көгереді,егеменді ел іргесі берік болады» деп сенімді түрде нық айта аламыз.Кезінде қаралғанымен, талданғанымен, әлде рухани қазыналарымыздың қалтарыста қалған, байқалмай жүрген байлықтары жоқ емес. Оларды замана талабына сай білім беру тәрбие жұмыстарында лайықты қолдана алмай, қазіргі жас өскіндерімізге, болашақ жеткіншектерімізге өз деңгейінде үлгі - өнеге етуде олқылықтар жіберіп жатқан жағдайларымыз бар екендігі де жасырын емес. Сондықтанда тарихи тұлғаларымыздың тағылымдарын мектеп шәкірттеріне әсіресе бастауыш сынып оқушыларына паш етуді, нақты іс–шаралар атап айтқанда мектептен тыс жүргізілетін үйірме жұмыстарында, тәрбие сағаттарында эстетикалық тәрбие құралы ретінде пайдалануды рухани саладағы негізгі мәселелердің бірі деп есептейміз[2]
1Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика:Университеттер студенттеріне арналған оқу құралы. Алматы. 2004. 420 б.
2Нұрсұлтанқызы Ж. Салт-дәстүрлік мәтіндердің ұлттық-мәдени ерекшеліктері //ҚазМУ хабаршысы. Филолог. Сер.2001. №1. 37б.
3Мырзатаева Б. Халықтық салт-дәстүрлердің бала дамуына ықпалы. Ұлағат. 2002№5. 56 б.
4Жумадуллаева А.Халық педагогикасы – тәрбие өзегі.//Ұлт тағылымы-2001-№4-5-27-29б.
5Мұқанов С.Қазақ қауымы. Ата мұраң – асыл қазынаң.Алматы, «Ана тілі», 1995 22 б.
6Қалиев С. Халық педагогикасының тағылымдары // Бастауыш мектеп-1991-№5 – 26 б.
7НурпейсоваШ. Вспоминания о традиции //Таң-шолпан, 2001-№2-4стр62. Нурахметов Н, Аймағамбетова А. Дүниетану (Жалпы білім беретін мектептің 1-4 сыныптарына арналған оқулықтар) Алматы: Атамұра, 2001ж.
8НұрсұлтанқызыЖ. Салт-дәстүрлік мәтіндердің ұлттық-мәдени ерекшеліктері //ҚазМУ хабаршысы, Филолог. Сер.- 2001-№1-37б.
9ЖумадуллаеваА. Халық педагогикасы – тәрбие өзегі.//Ұлт тағылымы-2001-№4-5-27-29б
10Сейітқұлов Н. Халықтың рухани қазынасы-халықтықпедагогика // Бастауыш мектеп. - 2010. -№3. - 70-72 б.
11Садырбаев С.Фальклор және эстетика. Алматы, 1990 63б
12 ҚалиевС. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. - Алматы: Білім, 2003.- 396 б.
13 Бейсенова Б.Материалы научной конференции. – Караганда: КарЮИ МВД РК, 2002. - 102 с.
14 ТабылдиевӘ. Қазақтың халық педагогикасы және тәрбие. – Алматы: Қазақ университеті, 1991. - 216 б.
15 ҰзақбаевС. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрлері - Білім, 1990. 288 б.
16 ЖарықбаевҚ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы: «Санат», 1995. 296 б.
17Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. - Алматы: Білім, 2003.- 396 б.
18Нұрсұлтанқызы Ж.Салт-дәстүрлік мәтіндердің ұлттық-мәдени ерекшеліктері //ҚазМУ хабаршысы, Филолог. Сер. 2001 №1-37б.
Ұлттық тәрбие – тарихи дәстүрдің заңды жалғасы // Қазіргі таңдағы педагог мамандарды кәсіби даярлау мәселелері: аймақтық ғыл. - практ. конф. материалдары. –Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2003. Б. 61-66.
19НурпейсоваШ.Вспоминания о традиции //Таң-шолпан, 2001 №2 4стр62
20 Мырзатаева Б.Халықтық салт-дәстүрлердің бала дамуына ықпалы.Ұлағат – 2002№5 56 б.
21Жумадуллаева А.Халық педагогикасы – тәрбие өзегі.//Ұлт тағылымы-2001 №4 27-29б.
22 Мұқанов С.Қазақ қауымы. Ата мұраң – асыл қазынаң.Алматы, «Ана тілі», 1995 22 б.
23 Қалиев С.Халық педагогикасының тағылымдары. //Бастауыш мектеп-1991 №5-26 б
24 Мырзатаева Б.Халықтық салт-дәстүрлердің бала дамуына ықпалы, Ұлағат-2002 №5-37б
25Арғынбаев Х.Қазақ отбасы //Қазақ отбасының кешегісі мен бүгінгісі жайындағы ғылыми зерттеу еңбек/ Алматы: Қайнар, 1996-286б
26 Ақбаев Н. Атасалтыңды аяла: салт-дәстүрлері туралы таным. Алматы: Ана тілі, 1999-159б
27АбдрасиловаГ. Халықтық тәрбие мектебі//
Ұлт тағылымы. - 2006. № 3. Б 7.
28ОразақыноваН./ Мұғалім тұлғасы туралы Ж.Аймауытовтың ой-тұжырымдары //. - 2012. №4. 30-35 б.
2Нұрсұлтанқызы Ж. Салт-дәстүрлік мәтіндердің ұлттық-мәдени ерекшеліктері //ҚазМУ хабаршысы. Филолог. Сер.2001. №1. 37б.
3Мырзатаева Б. Халықтық салт-дәстүрлердің бала дамуына ықпалы. Ұлағат. 2002№5. 56 б.
4Жумадуллаева А.Халық педагогикасы – тәрбие өзегі.//Ұлт тағылымы-2001-№4-5-27-29б.
5Мұқанов С.Қазақ қауымы. Ата мұраң – асыл қазынаң.Алматы, «Ана тілі», 1995 22 б.
6Қалиев С. Халық педагогикасының тағылымдары // Бастауыш мектеп-1991-№5 – 26 б.
7НурпейсоваШ. Вспоминания о традиции //Таң-шолпан, 2001-№2-4стр62. Нурахметов Н, Аймағамбетова А. Дүниетану (Жалпы білім беретін мектептің 1-4 сыныптарына арналған оқулықтар) Алматы: Атамұра, 2001ж.
8НұрсұлтанқызыЖ. Салт-дәстүрлік мәтіндердің ұлттық-мәдени ерекшеліктері //ҚазМУ хабаршысы, Филолог. Сер.- 2001-№1-37б.
9ЖумадуллаеваА. Халық педагогикасы – тәрбие өзегі.//Ұлт тағылымы-2001-№4-5-27-29б
10Сейітқұлов Н. Халықтың рухани қазынасы-халықтықпедагогика // Бастауыш мектеп. - 2010. -№3. - 70-72 б.
11Садырбаев С.Фальклор және эстетика. Алматы, 1990 63б
12 ҚалиевС. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. - Алматы: Білім, 2003.- 396 б.
13 Бейсенова Б.Материалы научной конференции. – Караганда: КарЮИ МВД РК, 2002. - 102 с.
14 ТабылдиевӘ. Қазақтың халық педагогикасы және тәрбие. – Алматы: Қазақ университеті, 1991. - 216 б.
15 ҰзақбаевС. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрлері - Білім, 1990. 288 б.
16 ЖарықбаевҚ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы: «Санат», 1995. 296 б.
17Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. - Алматы: Білім, 2003.- 396 б.
18Нұрсұлтанқызы Ж.Салт-дәстүрлік мәтіндердің ұлттық-мәдени ерекшеліктері //ҚазМУ хабаршысы, Филолог. Сер. 2001 №1-37б.
Ұлттық тәрбие – тарихи дәстүрдің заңды жалғасы // Қазіргі таңдағы педагог мамандарды кәсіби даярлау мәселелері: аймақтық ғыл. - практ. конф. материалдары. –Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2003. Б. 61-66.
19НурпейсоваШ.Вспоминания о традиции //Таң-шолпан, 2001 №2 4стр62
20 Мырзатаева Б.Халықтық салт-дәстүрлердің бала дамуына ықпалы.Ұлағат – 2002№5 56 б.
21Жумадуллаева А.Халық педагогикасы – тәрбие өзегі.//Ұлт тағылымы-2001 №4 27-29б.
22 Мұқанов С.Қазақ қауымы. Ата мұраң – асыл қазынаң.Алматы, «Ана тілі», 1995 22 б.
23 Қалиев С.Халық педагогикасының тағылымдары. //Бастауыш мектеп-1991 №5-26 б
24 Мырзатаева Б.Халықтық салт-дәстүрлердің бала дамуына ықпалы, Ұлағат-2002 №5-37б
25Арғынбаев Х.Қазақ отбасы //Қазақ отбасының кешегісі мен бүгінгісі жайындағы ғылыми зерттеу еңбек/ Алматы: Қайнар, 1996-286б
26 Ақбаев Н. Атасалтыңды аяла: салт-дәстүрлері туралы таным. Алматы: Ана тілі, 1999-159б
27АбдрасиловаГ. Халықтық тәрбие мектебі//
Ұлт тағылымы. - 2006. № 3. Б 7.
28ОразақыноваН./ Мұғалім тұлғасы туралы Ж.Аймауытовтың ой-тұжырымдары //. - 2012. №4. 30-35 б.
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 14-бабы Оқу тәрбие процесін ұйымдастыру бөлімінің 7-тармағында Білім беру ұйымдарындағы тәрбие беру бағдарламалары білім беру бағдарламаларының құрамдас бөлігі болып табылады және білім алушылардың, тәрбиеленушілердің елжандылық азаматтық, интернационал-дық, жоғары моралдық және адамгершілік сезімін қалыптастыруға, сондай-ақ жан-жақты ынта-ықыласы мен қабілеттерін дамытуға бағытталуға тиіс деп, ал Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасындағы Орта білім берудің алғашқы міндеттерінің бірінде: азаматтыққа, адамның құқықтары мен бостандықтарына құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз Отанын сүюге тәрбиелеу делінген. Осы мақсаттарды іске асыруда жаңа қоғам мүддесіне лайықты жан жақты жетілген, бойында ұлттық санасы мен ұлттық психологиясы қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеп өсіру - отбасының, балабақшаның, орта және жоғары білім беру ошақтарының, мемлекеттің, қала берді барша халықтың міндеті. Қытайларда мынадай бір сөз бар: Әр адам бір мемлекет, ал мемлекетке немқұрайды қарау опасыздық. Сондықтан да ұрпақ тәрбиесі қай кезде де, қай заманда да болмасын күрмеуінің шешілуі өте қиын өзекті мәселе [1].
Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы қаңтар айындағы Қазақстан халқына Жолдауында ел келешегі жас ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру мәселесіне де баса назар аударылғаны белгілі. Шын мәнісінде де туған тілмен бірге, туған халқының ғұрпын, салт-санасын, өнері мен мәдениетін жетік білудің мәні үлкен. Әрине, бұл орайда ұлттық тәрбиенің - халық даналығының берері сарқылмас, әрі бүгінгі таңда өзекті мәселе
Әйтсе де, қазіргі тәуелсіздік жағдайында кеңестік кезеңде жіберілген қателіктерімізді жойып, жас ұрпағымыздың бойында халқымыздың ғасырлар бойы жинаған салттары мен дәстүрлері арқасында ізгілікті - адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мемлекетіміздің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Қазақ елінде қазірде болып жатқан әлеуметтік - экономикалық, саяси өзгерістер, халық ағарту, білім, тәрбие, ғылым cалаларына да ерекше әсерін жасауда. Бұл жағдай бұрынғы рухани құндылықтарымызды тағы да қайта қарауды тарихи жәдігерлерімізді әлі де ашылмай жатқан асылдарды зерделеуді қажет етуде.
Адамзат тарихының түрлі кезеңдерінде әр өлкеде өмір сүрген атақты білімпаз, ақылгөй - даналар айтып, жазып қалдырған, уақыт елегінен өтіп, ұрпақтар зердесіне ұялаған ұлағатты педагогикалық ойлар ұшан - теңіз. Сондықтан тек сабақта ғана емес, сыныптан тыс тәрбие, үйірме жұмыстарында да ұлтымыздың асыл мұраларын дәріптейтіндей, баланың бойына озық әдет - ғұрып, салт - дәстүрлерді сіңіретіндей, имандылыққа, адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелейтіндей ұлттық поэтикалық шығармалар - шешендік сөздер, жыраулардың нақыл сөздерін, мақал - мәтелдерді кеңінен қолдансақ: біріншіден оқушылардың тіл орамдылығын арттырып, өмірге қөзқарасын қалыптастырса, екіншіден ой - өрісін кеңейтіп, көркем сөйлеп, пікірін дәл айтып жеткізуге баулиды сөздік қорын байытады, үшіншіден балалардыжақсыға үйреніп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді. Біздіңжарқын болашағымыз - өскелең жас ұрпақтың біліктілігімен байланысты. Жас ұрпақ - өркениетті тәрбие шуағына шомылса ғана, білім нәріне сусындаса ғана,мемлекетіміз көгереді,егеменді ел іргесі берік болады деп сенімді түрде нық айта аламыз.Кезінде қаралғанымен, талданғанымен, әлде рухани қазыналарымыздың қалтарыста қалған, байқалмай жүрген байлықтары жоқ емес. Оларды замана талабына сай білім беру тәрбие жұмыстарында лайықты қолдана алмай, қазіргі жас өскіндерімізге, болашақ жеткіншектерімізге өз деңгейінде үлгі - өнеге етуде олқылықтар жіберіп жатқан жағдайларымыз бар екендігі де жасырын емес. Сондықтанда тарихи тұлғаларымыздың тағылымдарын мектеп шәкірттеріне әсіресе бастауыш сынып оқушыларына паш етуді, нақты іс - шаралар атап айтқанда мектептен тыс жүргізілетін үйірме жұмыстарында, тәрбие сағаттарында эстетикалық тәрбие құралы ретінде пайдалануды рухани саладағы негізгі мәселелердің бірі деп есептейміз[2]
Курсық жұмыстың мақсаты:Ұлтық тәрбиені қазіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалану маңыздылығы.
Курстық жұмыстың міндеттері:
-Қазақтың ұлттық тағылымын қазіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалануын қарастырған ғалымдардың пікірлері;
-Қазақтың ұлттық тағылымдарының мәні және түрлері;
-Эстетикалық тәрбиенің ұғымы, міндеттері, әдіс-тәсілдері;
-Қазақтың ұлттық тағылымын казіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалану жолдары;
-Қазақтың ұлттық тағылымын, ұлттық поэтикалық шығармалар арқылы эстетикалық тәрбиеде пайдалану.
Курстық жұмыстың обьектісі: Қазақтың ұлттық тағылымын қазіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалану.
Курстық жұмыстың құрылымы:Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, екі тараудан, қорытындыдан тұрады [3].
1 Қазақтың ұлттық тағылымын қазіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдаланудың теориялық негіздері
1.1 Қазақтың ұлттық тағылымын қазіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалануын қарастырған ғалымдардың пікірлері
Қоғамның барлық тарихи даму педагогикасы жайлы ұғымды анықтау, әр түрлі ғылыми-педагогикалық көзқарастарды қалыптастыру проблемаларына көптеген ғалымдар, педагогтар көңіл аударды, құнды пікірлер айты, өмірлік мұра қалдырды. Олар орыс педагогтары В.А.Сухомлинский, А.С.Макаренко, К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская, В.И.Водовозов, чуваш педагогы Г,Н,Волков, татар педагогы Я.И.Хантибидзэ, қазақтың көрнекті жаңашыл педагогы Ыбырай Алынсарин, қазақтың асқан ақыны, педагогы Мағжан Жұмабаев т.б.
Халық тағылымы - ескірмей, заман ағымымен өзгеріп, өсіп-өніп отырады. Әрине, оны өшіретін де өсіретін де - тіршілік иесі Адамзат. Сенімді, сергек санаңа сапалы да саналы ой ұялататын, ар-ұятыңның аражігін айқындайтын игі істерді шашпай-төкпей көненің көзіндей сақтап, келер келешекке, ұрпақ бойына күре қан тамырындай білім нәрін тарататын да сіздер мен біздер.
Халық педагогикасы - сол халықтың тұрмыстық, өмірлік тәжірибесінен дамып, қалыптасқан ұлттық тәрбиелік және дүниетанымдық жүйені көрсететін ғылым саласы. Халықтың тәжірибесіз педагог та жоқ, педагогика да жоқ (К.Д.Ушинский) Кейбір ғалым-педагогтардың зерттеу мәліметтеріне қарағанда халық педагогикасы жайлы әр түрлі ұғымдарды және көзқарастарды байқауға болады. К.Д.Ушинский әрбір елде халықтың мүддесіне, сәйкес өзіндік білім және тәрбие беру жүйесінің қажет екендігін айтты. Ол өзінің педагогикалық тәрбиенің ұлыстық принципіне сүйеніп, тәрбиенің халықтық идеясын дәлелдеді. К.Д.Ушинский халық дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын, сат-санасын жақсы білген. "Дерексіздік идеяларға сүйеніп жазылған ең жақсы тәрбие жүйесін, халықтың мол тәрбиесіне негізделген тәрбиеге еш уақытта тең бола алмайды" - деп тұжырымдады ол. Осыған орай халық педагогикасының тәрбиелік ықтималын өте жоғары бағалады.
Кейбір авторлар халық педагогикасының зерттеу саласын тәрбие деп қарастырады. Әринеғ тәрбие жастарды әлеуметтік өмірге, еңбекке даярлау және қоғамдық тарихи тәжірибені үйрету процесі. Сонымен бірге халық педагогикасында оқыту процесінде маңызы өте зор. Өйткені, халық жастары да оқытады, оларды мамандық алуға, зергерлікке, ұлттық спорт ойындарына үйретеді. Демек, халық педагогикасында тәрбие мен оқытуды екі жақты біртекті, яғни тұтас педагогикалық процесс деп қарастыру керек.
Халық педагогикасы - бұл ұлттық қазына, кең өріс ХІХ ғасырдың екінші жартысында Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев т.б. педагогикалық ой-пікірлерді дамытқан қазақ халқының ғұлама ғалымдары [4].
Ыбырай Алтынсарин өзінің әдеби және педагогикалық еңбектерінде қазақтың фольклорын, мысалы, Қобыланды Батыр, Жәнібек батыр, Қара батыр т.б. түрлі әңгімелерді пайдалана білді.
Кеменгер ұстаз Ыбырай Алтынсариннің ұлағатты сөздері, педагогикалық мұралары халық педагогикасында үлкен орын алады.
Халық педагогикасын дамуда қазақтың асқан ақыны, педагогы Мағжане Жұмабаев үлкен үлес қосты. Ол бала тәрбиесі жөнінде көп өлендерінде өзінің терең педагогикалық ойларын оратаға салды.
Кесте 1. Педагогика және этнопедагогиканың арақатынасына(К.Ж. Қожахметова) төмендегідей талдау жасайды.
Ғылымныңкомпоненттері
Педагогикалық ғылым -- үлкендер мен балаларды тәрбиелеу мен оқыту туралы ғылым заңдылықтары
Мақсаты мен міндеттері
1.Тәрбие аймақтарының заңдылықтарын ашу, білім беру, оқыту, тәрбиелеу мен білімдендіру жүйесін басқару;
2. Практикалық тәжірибені кеңейту және үйрену;
3. Білім беру жүйесін болжау;
4. Практикада зерттеудің нәтижесін енгізу;
5. Негізгі инновациялық үрдісті әдістемелік, теориялық тұрғыда өңдеу, тәжірибе мен теорияның
Нысанасы
Педагогика нысаны - адамның өзгеруі мен өзіндік өзгеруі барлық жағынан құрылымы және оның қалыптасуы.
Пәні
Пәні-оқу-тәрбие үрдісінің мақсаттылығы, бар мақсаттылығының қалыптасуы, оқыту, оқу, өзін-өзі білімдендіру мен өзін-өзі тәрбиелеу. Педагогика пәні- тәрбие, білім беру , оқытудағы адамның тұлғалық қалыптасуы мен дамуындағы бағыттар үрдісі.
Қызметті
Адамдарға таным заңдылықтары тәрбие, білім беру, оқыту мен оның негіздерін көрсету және жақсы жолы педагогикалық тәжірибе мен қойылған мақсатқа жетудің тәсілін көрсету.
Әдістері
Бақылау, тәжірибеден үйрену, басылымдар, мектеп құжаттарын талдау, педагогикалық шеберлікті үйрену, әңгімелесу, педагогикалық эксперимент, педагогикалық тестілеу, сауалнама, сандық әдістер.
Принциптері
Тәрбиелеу: 1. құндылық қарым-қатынасқа бағытталу; 2. Субъективтілік; 3. "баланың бар екенін қабылдау".
Оқыту: оқытудың дамытушылық, тәрбиелеушілік сипаты; ғылыми мазмұн мен оқу процесінің әдістері; ғылым жетістіктерін меңгерудегі жүйелілік пен бірізділік; саналылық;көрнекілік; оқытудың жеткіліктілігі; оқытудың өмірмен байланыстылығы;
Категориялары
Тәрбиелеу,оқыту, білімдендіру, қалыптастыру, дамыту, өзін-өзі тәрбиелеу, педагогикалық процесс, әлеуметтік қалыптасу.
Заңдары
Оқытудың мақсаты, мазмұны, әдістерінің әлеуметпен ұштасу заңы; тәрбиелей және дамыта оқыту заңы; оқушылар іс-әрекетінің оқыту мен тәрбиелеуге бағыттылық заңы; педагогикалық процестің тұтастық заңы; оқытудағы теория мен практиканың байланыстылық заңы; оқу практикасын ұйымдастырудағы ұжым мен жеке адамдардың байланыстылық заңы.
Заңдылықтары
Педагогикалық заңдылық -- тәрбие құбылыстарының нақты шынайылықпен байланыстылығы.
1.Жеке адамның әлеуметтік-психологиялық қалыптасуы, баланың өзіндік белсенділігіне байланысты іске асырылады;
2. тәрбие процесінде баланың іс-әрекетінің мазмұны, өзекті қажеттіліктердің тууына байланысты өзгеріп отырады;
1. Жеке адам тек өзінің іс-әрекеті арқылы ғана дамиды.
2. Бала өзін жақсы көргенде, қорғанышты сезінгенде өзінің қарым-қатынасын еркін көрсете алады.
3. Субъектінің белсенді іс-әрекеті барысында обектіге жеке қарым-қатынасы туындайды.
4. Баланың дамытушылық автономиясы мен психологиялық эмансипациясы тәрбиенің "жабық сипатын" бейнелейді.
5. Жеке адам тұтас феномен ретінде өмір сүреді.
Теория
Тәрбие процесінің мәні. Тәрбие процесінің заңдылықтары. Тәрбиеге комплекстік тұрғыдан келу теориясы. Оқушы тәрбиесін жүйелі талдау. Педагогтар мен оқушылардың қарым-қатынасын қалыптастыру. Және басқа теориялар.
Ж.Жарықбаев пен С.Қалиеваның бірлесіп жазған Национальные аспекты обучения и воспитания в Казахстане атты кітапшасында қазақтың ұлттық тәрбиесі жөнінде бірсыпыра мәселелер қарастырылған. Солардың ішінде қазақ даласында әлеуметтік және табиғи-клиаттық жағдайларға байланысты әрбір жеке адамның бойында қандай қасиеттер болу керек, оған қандай талаптар қойылады. Мәне, осындай мәселелердің, сонымен бірге халық педагогикасында жұмбақ, мақал, мәтел, терме сияқты халық тағылымдарының тәрбиелік мәні жайлы құнды пікір айтылған.
К.Оразбекованың пайымдауынша, ұлттық тәрбие - болашақ қоғамымыздың құрылысшыларын дайындайтын дарынды, парасатты, жоғары мәдениеттi, жан-жақты дамыған жеке тұлғаларды қалыптастырудың негiзi болуы шарт деп санайды. Ол: ұлттық тәрбиенiң тәлiмдiк негiздерi Адам атадан бастау алып, бүкiл өмiрi-өлеңге, өлеңi-өмiрге айналған жыраулар арқылы жалғасын тауып, ұрпақтан-ұрпаққа жетiп отырды,-деп, ұлттық тәрбиенiң бүгiнгi таңда ұлттыј идеологияны қалыптастыруда шешушi рөл атқаратынын атап өтедi.
К.Ж.Қожахметова ұлттық тәрбиені этникалық тәрбиеге қарағанда кең ұғым деп қарастыра отырып, мынадай анықтама береді: ұлттық тәрбие-жалпыхалықтықты ұлттық сипаттармен біріктіре алатын ұлттың азаматтарын, мүшелерін қалыптастыру: олар тілді, мәдениетті білумен қатар қазіргі заманға сай білімді де игеруі қажет.
С.Қалиев халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі жайлы өзінің көзқарасын педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі жайлы өзінің көзқарасын баяндаған. Себебі ауыз әдебиеті - халық педагогикасының кең өрісі, қайнар көзі, ғасырлар бойы ауызекі сақталып келе жатқан энциклопедиясы. Мақал-мәтелдердің, ертегілер мен жұмбақтардың, өлеңдер мен жырлардың, термелердің тәрбиелік мәні зор, олар халық тағылымы, ауыз әдебиетінің арқауы [5]
1.2 Қазақтың ұлттық тағылымдарының мәні және түрлері
Қазақ халқының даналығы, тәрбие тағылымы - тамыры тереңде жатқан асыл қазына. Сондықтан, тәрбиенің діңгегін босатпай, тілімізді сұр жыландай шұбарламай, тектілікпен, сөзімізді сүйектен өтіп, жүрекке жететіндей мағыналы, мазмұнды сөз саптауымызбен өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу біздің борышымыз. Бүгінгі таңның таудай талабы - білімді де білікті ұрпақ тәрбиелеу. Білім берудің мазмұны, мақсаты өзгерді. Осыған орай, тәрбие жұмысының да жүйесіне өзгерістер еңгізәлуде.
Адамдардың әсемдікке сезімдері олардың өмірінде зор рөл атқарады. Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады, оған ең жоғары рухани ләззаттануға мүмкіндік береді. Біз әр адамның қоғамдық мәнін жан-жақты дамытуға ұмтыламыз, сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Ұлттық поэтикалық шығармаларды қазіргі бастауыш мектептің оқушыларына эстетикалық тәрбие құралы ретінде пайдалану өзінің татымды жеміс беретіні сөзсіз. Өйткені дарқан даламызда жасап өткен небір ділмар шешендер, небір майталман аузымен құс тістеген аузы даулы даналар ұлттық поэтикалық шығармалардан нәрленіп сусынданып өскеніне тарих беттері куә. Зерттеуімізді әуелі эстетикалық тәрбиенің міндеттері, мазмұны және әдістеріне шолу жасап бстағанды жөн санап отырмыз [6].
Мектеп- қазақ халықтың ұрпақтан - ұрпаққа жалғасқан адамгершілік ізгі қасиеттерін жас жеткіншек бойына сіңіретін орта. Ендеше егемендік алған елімізде мектептің философиялық тамыры тереңдеген, міндеттер жиынтығы молайған тұсында заман талаптарына сай білім беру жүйесін құру қажеттілігі заман талабы. Заңғар жазушы МұхтарӘуезовтың: Халықты халықпен, адамды адаммен теңестіретін білім,- деп атап көрсеткеніндей, рухани ұлттық қажеттілікке жараған білім ғана ең мықты білім, рухани ұлттық тәрбие нәрімен сусындаған ұрпақ қана - болашақты гүлдендіріп, тәуелсіз елді нығайтушы ұрпақ.Ата-бабадын қалған өшпес мұра,мол қазынаны қабілеті жоғары ұрпақтың бойына дарыту - мектеп міндеті [7].
Қазір бала тәрбиесін бүгінгі теледидарға, компьютерге жүктедік. Ғалам қаншалықты өзгеріске ұшыраған сайын да сонымен бірге жаңа өзгерістерге ұшырайтыны ақиқат. Осындай кезде адам өзінің тектілік, ұлттық тәлім-тәрбиесінің негіздері болып табылатын халықтың үлгі-өнегеден қол үзбеулері ауадай қажет. Тәуелсіз елдің ұлы-өжет, қызы-қайратты, халқы - қаһарман дегендей, азаттық жолында жалындап жанып, тәуелсіздікке қолы жеткен халқымыздың қаһарман екендігін тарих шежіресі көрсетіп отыр. Ал тарих шежіресі қаншалықты бай болса, ұлттық тәрбиенің соншалықты құнды болатындығы және мәлім. Сондықтан да бала тәрбиесі - қашанда киелі ұғым, ал білім тәрбие арқылы бойға сіңеді.
Ұлттық тәрбиелілік - бұл адамды белгілі бір ұлттың өкілі, ұлттық дәстүрді, халықтық тәжірибені ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші ретінде сипаттайтын адами сапа (қасиет) болып табылады, ол ұлттық тұлғаның таным-білімімен, сана-сезімімен және алынған білімді іс жүзінде жүзеге асыра алу дәрежесімен - мінез-құлқымен өлшенеді. Демек, бұдан шығатын қорытынды: бастауыш сынып оќушыларының ұлттық тәрбиелілігі (ұлттық тұлғаның қалыптасуы) өз кезегінде кіріктірілген біртұтас тұлғалық құрылым болып табылатын когнитивті, эмоциялық және мінез-құлықтық компоненттерін қамтиды. Осыған орай бастауыш сынып оқушыларының жас және дербес ерекшеліктеріне, психикалық және даму деңгейіне сүйене отырып, ұлттық адами сапаларының қалыптасуының өлшемдері мен көрсеткіштері айқындалды.
Қай халықтың болмасын өзінің сан ғасырға созылған ұрпақ тәрбиелеу үрдісі бар. Ол отбасындағы бала тәрбиесінен басталып, шаруашылық кәсібі, тұрмыс-тіршілігімен бірге жалғасып, салт-дәстүрден, ұлттық саз әуені мен ауыз әдебиеті үлгілерінен өзекті орын алып келген. Ұлт мәдениетінің өзіндік ерекшелігін атқара қарап, терең зерттеген педагог ғалымдардың бәрі де оның тәрбиелік мәнін сөз етпей өткен емес. Халықтың тәрбиесінен тыс жерде педагогика да жоқ, педагог та жоқ деп орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский текке айтпаған.
Ұлттық тәрбиенің ұйтқысы-ана тілі. Тілін жоғалтқан этнос бұрынғы этностық қасиеттен айырылады. Себебі ұлттық мәдениет (салт-дәстүр) ана тілі арқылы ғана өркен жаяды. Адамның тектілігі, қасиеттілігі айналасындағы әлеуметтік ортасы болмаса, оны бағалайтын, ол туралы пікір алысатын ортасы болмаса құнын жояды. Яғни идеалдың ұжымсыз, әлеуметсіз идеалдық қасиеті болмайды. Сыйласымдық қарым-қатынастың қазақ халқының ескі тарихынан келе жатқандығы, оның ұлттық дәстүрлерге байланыстылығын, оның ауызбірлік пен ұйымшылдықтың тұтқасы екендігін ұлт тіршілігінен көреміз. Оған: Көшпенді қауымда әр адамның қадір қасиеті оның жасына, әлеуметтік ортадағы орнына қарай белгіленеді. Осындай қоғамдық қатынастарды көріп өскен жағдайда мүдделестік, көзқарас бірлігі, кісілік қарым-қатынас нормалары айқындалып, жеке бастың бұра тартуына мүмкіндік қалдырмады, психологиялық ахуалы бір ауызды болып қауымдасқан жандар үнемі өздерінің рулық одағына етене сіңіскен салттар мен дәстүрлерді ұстанады,-деген тұжырымдар куә бола алады. Осындай дәстүрлерімізді географиялық жағдайлардың ерекшеліктерімен адам игілігіне негізделген экономикамызбен байланыстырып, ұлттық тәрбиені жан-жақты жүргізу - парыз [8].
Қазақ тағылымының ұстанған негізгі бағыты-ата-бабалардың үлгі-өнегесі, ақыл-кеңесі, дүниеге шынайы көзқарасы, бостандыққа, еркіндікке, тәуелсіздік- дербестікке ұмтылысы. Бұл - алдан күткен арманы, ойға алған негізгі мақсаты.
Ұлт тәрбиесінің сезімдік әсері зор. Сондықтан халықта Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле деген мақал бар. Бұл қазаққа тән жақсы қасиеттер мен ұлттық сананы ұрпаққа қалыптастыру, ұлтымыздың дүниетанымдық тәжірибесін жалғастыру дегенге саяды. Қазаққа тән игілік пен ұлттық сана дегеніміз ол - әдептілік, бауырмалдық, қонақжайлылық, еңбекқұмарлық, ұрлық, қиянат жасамау, үлкенді сыйлау, тағы сондай сияқты. Қазақ ойшылдарының көзқарасындағы басты идея атаның баласы болма, адамның баласы бол, жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін, деген гуманистік ой-пікірді қуаттау болды. Қазақ халқы баланы жамандықтан жиреніп, жақсылықты жаны тілеп тұратын құлықты болуын, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі өң мен түрден ләззат ала білетін, һәм байсалды, ойламды, шымыр болып өсуін ұлт тәрбиесінің негізгі қағидасы етіп ұсынған.
Қазақ тағылымының ұстанған негізгі бағыты-ата-бабалардың үлгі-өнегесі, ақыл-кеңесі, дүниеге шынайы көзқарасы, бостандыққа, еркіндікке, тәуелсіздік- дербестікке ұмтылысы. Бұл - алдан күткен арманы, ойға алған негізгі мақсаты. Тәрбие - ұрпақ үшін күрес. Ұлы ойшыл осы сөзімен әйел-қоғамның ұйтқысы екенін, әйел еркіндікке жетпесе, адамшылық та күрмеулі болатынын қадап айтып, егер, қазақ, мүшел болып қалмайын десең, бесігіңді түзе, әйелдің халін түзе!,-деп сол тұстың да, қазіргі біздің заманымыздың да ең зәру идеясын ұсынып еді.
Ұлттық салт пен дәстүрдің тууы, ұлттың ұлт болып қалыптасуына байланысты қазіргі ғылыми дәлелдеулер бойынша, а қазақ ұлтының алғашқы пайда болуы 13 - 14 ғасырларда басталды деп жүрміз. Олай болса сол дәуірден бері қарай қазақтың көптеген әдет - ғұрып, салт - дәстүрлері қалыптасып, дамыды. Оның озық үлгілері ұрпақтан ұрпаққа көшіп, біздің дәуірімізге жетті. В. Г. Белинский салт - дәстүрдің өміршеңдігі жөнінде: "Әдет - ғұрып замандар бойы сыннан өтеді. Өз дәуірінде ардақталып, ата - бабадан әулетке мұра болып ауысып, рудан - руға, ұрпақтан - ұрпаққа жетеді. Олар халықтың сыртқы бейнесі болып табылады. Онсыз халық бет әлпетсіз бейне, болымсыз тас мүсін тәрізді"- дейді. Әрине, әр халықтың өзіне тән салт - дәстүрлері, и әдет - ғұрпы болады. Олар сол халықтың ерекше белгісі болып табылады.
Ұлттық салт - дәстүрлер - тарихи және процесс. Көптеген салт - дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуынан бұрын пайда болған. Сондықтан ол кейде бірталай ұлттарға ортақ мәнді дәстүр болып келеді. Мысалы, асар - қырғыз, қазақ, өзбек, тәжік, түрікмен халықтарына ортақ өте ертеде пайда болған дәстүр.
Салт - дәстүр халықтардың тіршілік кәсібіне, наным - сеніміне, өмірге деген көзқарасына байланысына туып, қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа ауысып, өзгеріп, жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері дамып, жаңа мағынаға ие болады. Мысалы, қазақтар жауынгершілік заманында қой сойып, қанына найзасын малып, бір - бірімен анттасып достасқан. Достықты бұзғанды ант атсын деп серттескен. Бертін жаңа қоғамның дамуына байланысты анттасу салты мүлде жойылды. Қазақ халқының салт - дәстүрлері: бала тәрбиесіне байланысты салт - дәстүрлер, тұрмыс салт - дәстүрлері, әлеуметтік - мәдени салт - дәстүрлері болып үш топқа бөлінеді.
Бала тәрбиесіне байланысты әдеп - ғұрыптарға баланың дүниеге келген күнінен бері жүргізілетін тәлім - тәрбиелік дәстүрлерден (шілдехана, балаға ат қою, бесікке салу, қырқынан шығару, тіл дамыту, тұсау кесу, атқа мінгізу, сүндет той т. б.) бастап, қыз бала мен ұл баланы келешек отбасы - жанұя құруға, шаруашылыққа, өмірге, еңбекке бейімдеуге арналған азаматтық жөн - жоралғылар кіреді.Қазақтардың дәстүрлі ұлттық мерекелерінде де халықтың бастауыш мектеп оқушыларын еңбек әрекетіне тәрбиелеу мақсаты көзделеді. Халық мұраларының бірі - ұлт ойындары. Ойынға тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы, бір жүйеге келтіретін тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды [9].
1.3 Эстетикалық тәрбиенің ұғымы, міндеттері, әдіс-тәсілдері
Педагогика эстетикалық тәрбиені өмірдегі және өнердегі әсемдікті қабылдау, сезіну, түсіну қабілеттерін дамыту ретінде әсемдік заңы бойынша қоршаған дүниені жасауда өзі ұмтылуға тәрбиелеу, көркем іс-әрекетке араласу және шығармашылық қабілеттерді дамыту ретінде анықтап береді.
Эстетикалық тәрбиеде өнерге ерекше роль беріледі. Ол толғанта, қуанта отырып, балалар алдында өмір құбылыстарының мәнін оларды қоршаған дүниеге үңіле қарауға мәжбүр етеді, әсер ықпалын бастан кешіруге, зұлымдықтан жиренуге итермелейді.
Баланы адам қарым-қатынасындағы жақсылық пен зұлымдықты ажырата білуге, формалар, сызықтар, үндер, бояулар әдемілігін қабылдауға үйрету дегеніміз оның жанын жақсартып, тазартып, мазмұндандыра түсу деген сөз. Психологтар мен педагогтардың бірлесіп атқарған зерттеулері соңғы жылдары балалардың ақыл-ой және эстетикалық іс-әрекеті адамгершілік қасиеттерінің деңгейі неғұрлым жоғарылағанын көрсетті.
Қазіргі кездегі өмір тәртібі, адамдардың еңбектік, қоғамдық қарым-қатынастары, айнала қоршаған табиғат баланың эстетикалық дамуының алғы шартын жасайды. Ол әр түрлі халықтардың шығармашылығымен, сурет және мүсін өнерімен, музыка және биімен, қуыршақ театрының спектакльдерімен, мультфильмдермен және басқалармен таныса отырып, өнер дүниесіне енеді [10].
Эстетикалық тәрбие педагогиканың оқшауланған саласы емес, оның барлық жақтарымен өзара әрекеттес. Ақыл-ой және дене жағынан толық даму, моральдық пәктік және өмір мен өнерге деген белсенді қарым-қатынас адамгершілік жағынан жетілуі көбіне эстетикалық тәрбиеге тәуелді болып келетін кесек тұлғалы, жан-жақты дамыған адамның жеке басын сипаттайды.
Сәбилік шақтағы көркем әсерлер күшті болады және есте ұзақ уақытқа, кейде бүкіл өмір бойына сақталады. Баланың көркемдік дамуының ойдағыдай болуы үшін педагог оның жасына сай балалар іс-әрекеттері мен көңіл көтерулерінің түрліше формалары мен түрлерін дұрыс пайдалану қажет. Эстетикалық тәрбие заманамен тығыз байланысты, көбіне сонымен анықталады. Болмысты эстетикалық жағынан игеру өмірмен етене болуды, қоршаған дүниені, қоғамды, табиғатты, заттық ортаны жасампаздықпен өзгертуге талпынтады. Эмоция, қиял, сезінуге жанасты шешілмеген проблемалар әлі де көп болғанымен эстетикалық әсерлену түрінде қоршаған дүниеге өзіндік реакцияның материалдық негізі болуы, сөзсіз. Әр баланың қабілеттерінің дамуына әсерін тигізетін өзінің анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері бар. Дегенмен, совет педагогтары өз жұмысында академик И. П. Павловтың нерв жүйесінің икемділігі туралы іліміне сүйене отырып, табиғи қасиеттердің бағытталған қалыптасу мүмкіндігін қолдайды.
Қазіргі жағдайда эстетикалық тәрбие беруде мына міндеттер алға қойылып отыр:
1. Балалардың әсемдікті қабылдауын, эстетикалық сезімін, елес-қиялын жүйелі дамыту. Өнердің барлық түрлері, табиғат пен тұрмыс бұған көмектеседі, тікелей эмоциялық ықыластылық, қуаныш, толқу, таңдану, қызығу тудырады.
2. Балалардың тұрмысқа, табиғатқа, қоғамдық қарым-қатынасқа әлі келгенше әсемдік әлементтерін ендіру қажеттілігі мен әдетін баули отырып, оларды өнер саласындағы іс-әрекетке тарту.
3.Балалардың эстетикалық талғамының негізін және өнер туындылары мен өмір құбылыстарын өздігінен бағалай білу қабілетін қалыптастыру,
4.Балалардың көркем шығармашылық қабілеттерін дамыту. Олардың өнермен байланысты іс-әрекеттері әрқашанда ешқандай зорлықсыз, қуанышты талпыныспен, шығармашылық қиялмен, ынтамен суарылған болуы тиіс. Бала эстетикалық жағынан неғұрлым дамыған болса, оның көркемдік іскерлігі мен дағдылары соғұрлым беріге. Шығармашылық іс-әрекеті соғұрлым кеңірек болады [11].
Эстетикалық тәрбиенің мазмұны.Эстетикалық тәрбие - өмірге деген көзқарас белсенділігінің тууына әсерін тигізетін қабылдаудың, қиялдаудың, естің қалыптасуына және ынтаның, сезімнің, бейімділік пен қабілеттің дамуына, жалпы жан сұлулығына бағытталған. Бұл қасиеттердің көрініс беруін және олардың дамуын қадағалау білім және дағдыны үйретудің нақты нәтижелерінен қиындау. Бұл дамудың бірізділігін анықтау маңызды. Эстетикалық тәрбие -- күрделі процесс. Сондықтан біз кейде балаларды эмоциялы қабылдауға үйрету, рахаттана білу, сүю және ұмтылу, қабілеттілік көрсету. деген сияқты тұжырымды сөздерді жадымызда ұстаймыз да, оның қалай көрініс беретінін нақтылай отырамыз. Мәселен, баланың музыкалық және поэтикалық есту қабілетін көрсету талабына тап болдық делік, дәл осы жерде мүны қалай тексеруге болатындығы және балалардан не талап етілетіндігі түсіндіріледі: таза интонациялау, әннің дұрыс салынғандығын, есту арқылы анықтау, дыбыстардың жоғарылығын және төмендігін, олардың күшін және шарықтауын, ән салу, өлең оқудағы қарқын ауысуын айыра білу.
Эстетикалық тәрбиенің әдістері.Эстетикалық тәрбие методикасының негізіне бала мен педагогтың, баладағы көркем құндылықты қабылдауға, өнімді іс-әрекетке дсген шығармашылық қабілеттерді, әлеуметтік, табиғи, затты ортаға деген саналы қарым-қатыстарды дамыту жөніндегі бірлескен іс-әрекетті жатады.
Бұл жұмыстың табысты болуы көбіне-көп тәрбиеленушінің дара ерекшеліктерінің, қажетсінуі мен мүддесінің, оның жалпы даму деңгейінің қаншалық мөлшерде ескерілетіндігімен анықталады.Өмір құбылыстарын эстетикалық қабылдау әрқашан да дара әрі таңдамады. Оның негізіне әсемдікке эмоция білдіру жатады. Бала әрқашанда табиғаттағы, заттың дүниедегі, өнердегі әсемдікке, адамдардың мейірбан сезіміне үн қосады.
Эстетикалық тәрбие әдістері тіпті алуан түрлі. Олар көп жағдайға: көркем информацияның көлемі мен сапасына, ұйымдастыру формалары мен іс-әрекет түрлеріне, баланың жас мөлшеріне бағынышты. Педагогтың даярлық деңгейі, шеберлігі меп қабілеттігінің атқаратын ролі аз емес. Эстетикалық информацияны бала көптеген каналдар арқылы (әлеуметтік орта, музыкалық әуендер, табиғи құбылыстар, көркем шығармалар) алады. Сондықтан да музыкалық әуендерді, ертегіні, эпостық жырларды, мақал-мәтелдерді, насихат сөздерді тыңдау арқылы қабылдау өте маңызды. Бұдан әрі педагог балаға дыбыстарды беріле тыңдауға, зер сала қарауға көмектесу үшін оның назарын детальдарды қабылдауға, мақсатты бақылауға, аударады. Мәселен, телевизиялық хабарды көруде ересек адам балаға жеке кейіпкерлерге, олардың мінез-құлықтарына, әдеттеріне ерекше назар аударуды ұсынады [12].
Балалар эстетикалық информацияны қалай алатындығына қарай (өнер туындысымен музыкалық пьесаны, әнді, ертегіні тыңдай, суреттерді көре отырып тікелей немесе әңгімелеп, түсіндіріп, сұрақтар қойып отырған тәрбие арқылы танысады) эстетикалық тәрбие әдістері мен тәсілдерін көрнекі және ауызша деп бөлуге болады.
Эстетикалық тәрбие әдістерінің мәні балалардың жас мөлшеріне де тәуелді. Сәбилерді әсемдік әлеміне тарта отырып, тәрбиелік оның назарын жапырақтардың күзде қандай болатындығына, бөлмеде реттілік, тазалық болудың қандай тамаша екендігіне аударады. Ересек балалардың алдына басқа міндет -- ересек адамның жетекшілігімен қоршаған дүниені активтіжасампаздықпен, бірақ олардың шама-шарқы жететіндей етіп өзгерту міндеті қойылады.
Педагогикалық ғылым мен практика балаларды эстетикалық сезімдердің, қарым-қатынастардың, ой қорытындылаудың, бағалаудың практикалық іс-әрекеттердің қалыптасуына көмектесетін неғұрлым тиімді әдістерін анықтайды:
- эстетикалық қабылдауын, бағалауын, талғамының бастапқы көріністерін дамытуға бағытталған сендіру әдісі;
- қоршаған ортаны жасампаздандыруға және мінез-құлық мәдениеті дағдыларын қалыптастыруға арналған практикалық іс-әреттерге үйрету, жаттықтыру әдісі;
- творчестволық және практикалық іс-әрекеттерге итермелейтін проблемалық ситуациялар әдісі;
- әсемдікке бірге толғанып, эмоциялық-жағымды ықылас тудыруға және қоршаған дүниедегі сұрықсыздыққа жек көре қарауға ояту әдісі.
Баланың әсемдікпен тікелей қарым-қатынаста болуы қаншалықты маңызды болғанымен оның өзі жеткіліксіз. Эстетикалық толғанулар әрдайым этикалық көріністермен байланысты. Эстетикалық және этикалық бірлік еліміздің болашақ құрылысшысын жеке адам ретінде қалыптастырудың ерекше маңызды белгісі болып табылады. Әсемдіктің өнердегі, қоғамдағы тұрмыстағы, табиғаттағы тікелей әсерімен ғана сендірмеу керек. Бала санасына, оны практикалық іс-әрекеттерге тарта отырып, сөзбен активті әсер ету қажет. Қарастырылған әдістер балалардың әсемдік сезімін оятуға, өзіне тән, аралық, бірақ әсемдік заңы бойынша әрекет ету ынтасын тудырады. Д.Б.Кабалевский: Әсемдік жақсы қасиеттерді оятады, -- дейді [13].
Қазіргі кездегі педагогика ғылымында сабартарда проблемалық ізденіс ситуацияларын тудыру, әр балаға әр түрлі және жеке-жеке қатынас жасау жолымен қарау қажеттігін қарастыстыратын көркем білім беру методикасына ерекше роль беріледі.
Үйретудің тәрбиелік және дамыту сипатын күшейту үшін тәрбие әдістерін (сендіру, үйрету), сондай-ақ дербестікті, белсендікті, шығармашылықты дамытатын оқыту әдістерін қолданған жөн. Бұл -- кеңестік дидактикада кең қолданылатын проблемалық-ізденгіштік әдістің мән-мағынасы. Оның проблемалық-ізденгіштік болып аталатын себебі тәрбиеші ойға түйген нәрсенің шешім тәсілдерін табуды балалардың өздеріне ұсынады. Мәселен, балаларға ертегіні тыңдаған соң оның белгілі бір кейіпкерін бейнелеу ұсынылады. Бұл міндетті олардың өздері шешеді. Қолайлы не қолайсыз кейіпкер таңдап алу арқылы тапсырманың орындалуы күрделендіруге немесе оңайлатуға болады. Оны қалай бейнелеуді (балшықтан жапсыру немесе суретін салу), өз ойын қандай тәсілдермен іске асыру дұрыс екендігін ойластыру қажет. Осылайша бала ойлануды, ізденуді, шешім табуды, яғни ізденгіштік іс-әрекеттерін жүргізуді үйренеді.
Балалардың көркем іс-әрекетінің маңызды шарты олардың өзіндік іс-әрекеті болып табылады, ол үлкендердің іс-әрекеттерімен ара байланыста болады. Тапсырманы баланың өзі жасай алатында тәсілдер жүйесін қамтамасыз ету керек. Қабылдау, елестету, орындауды қалыптастыруға ықпал ету тәсілдерінің екі түрі бар.
Бірінші. Педагог балаларды шығарманың мазмұны, сипаты бейнелеу құралдары жөнінде өздігінен ой айтуға, өзінің және өз құр-быларының тапсырманы орындауларын бағалауға, балалардың өздері өткізетін түрлі теңестіруге, салыстыруларға жетелейді.
Екінші. Балалар неғұрлым күрделірек жағдайларда тапсырманы тәрбиешінің көмегінсіз орындайды, мысалы, фортепьяноның сүйемелдеуінсіз ән айтады, алдын ала ескертпей-ақ қимылдар жасайды, өз ойлары бойынша сурет салады. Өзіндік іс-әрекет неғұрлым жеңіл жағдайда да тәрбиеші не істеу керек екенін айтып, бала өзін-өзі бақылай отырып, өз орындауындағы кемшіліктерді өзі түзетуге тапсырма алады.
Кейбір әдістер қарама-қайшы сипатта болады. Бірақ оларды құрайтын тәсілдер бір-бірін толықтырып тұратындай болады. Міне, олардың кейбіреулері:
- өнер шығармаларын, орындау тәсілдерін көрсету барысында айтатын тәрбиеші сөзі (түсіндіру, нұсқау) және көрнекілік әдістер;
- саналы қатынасты талдай, салыстыра білуді дамытатын және
эмоциялы толғануларды оятатын тәсілдер;
- дәл атқарылуға тиісті іс-әрекеттерді көрсету және өзіндік іс-әрекет жолдарын қалыптастыру тәсілдері;
- жаттығуға, дағдыларды жаттықтыруға бағытталған тәсілдер өзіндік ерекшелікті, өзіндік орындалуды, тапқырлықты, құбылмалылықты қалайтын шығармашылық тапсырмалар.
Тұтас алғанда мүмкіндігінше әр түрлі әдістер комплексі - ғана баланың толық құнды көркемдік дамуын қамтамасыз ете алады [14].
2 Қазақтың ұлттық тағылымын казіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдаланудың педагогикалық негіздері
2.1 Қазақтың ұлттық тағылымын казіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалану жолдары
Баланың таным түсінігі, іс-әрекеті ойыннан басталады, оның негізі болашақ өмірінде жалғасын табады. Қазақтың ұлттық ойындары туралы арнайы еңбек жазған Базарбек Төтенаев "Ұлттық ойындардың қалыптасуы тек балаларға керектігімен дамып қойған жоқ, ересектердің күнделікті тіршілігіндегі қозғалысы мен көңіл көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі еңбектің бір түрі ретінде де дамыды" деген пайымдау жасады.
Мақалдар - нақыл, өсиет түрінде айтылатын философиялық ой түйіндері, сөз мәйегі. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен, сабырлы, салмақты ырғақпен айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен айтылатын мақалдар да бар. Мақал негізінен, екі бөлімнен құралады. Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың түп негізі), екінші бөлімде ой қорытындысы айтылады (Еңбек етсең, емерсің). Тура мағынада (Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей), ауыспалы мағынада (От жақпаған үй - қорамен тең, адам кірмеген үй - моламен тең) қолданылатын мақалдарды, көбінесе халық шығарған. Жыраулар мен ақындар, ақындар, ел басылар мен батырлар, зиялы адамдар шығарған мақалдар мен мәтелдер де өте көп.
Ғылыми әдебиеттерге үңілсек, халықтық педагогикада өскелең ұрпақтың еркіне, сезіміне, санасына әсер теудің толып жатқан мүмкіндіктері бар екен. Мәселен, көрсету, сенім, сыйыну, игілік тілеу, жаттығу, үйрету, бата беру, тілек айту, сәлем беру, тыйым салу, өсиет, сөгу, үгіттеу, мазақ қылу, сөз беру, айыптау, кіналау т.б. Олардың көпшілігі классикалық педагогиканың қазынасына енген. Ал кейбіреулері ескірген әрі әсерсіз саналады. Оларға қарғыс, ұрып-соғу, ұрсу, қорқыту, үгіттеу т.б. жатады. Біздіңше, халықтық педагогиканың әдіс-тәсілдерін сауатты пайдалану үрдісті жандандырудың бір шарты бола алады. Төмендегі кестеде біз осы мүмкіндіктерді жүйелеп көрсетуге тырыстық.
Қазақ халқы - сөз қадірін біліп, қасиетті сөзді қадірлеп, аузынан тастамай, өнеге ретінде данышпандығын өлең өрнектерімен, терең мағыналы сөздермен зерлеп келе жатқан халық. Сөз зергерлерінің аузынан шыққан мәтелдер мен мақалдарды үздіксіз пайдаланып, үлгі етіп, ұрпақ тәрбиесіне парықтап пайдалану дәстүріне айналған. Сондықтан да, әсіресе, қариялар мақалдап, маңызды сөйлеуді борышым деп санайды [15].
Нақты бір зат туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы ойлату, танымдық, білімдік ұғымдар мен түсініктерді ой-қиял елегінен өткізіп, тұжырым жасап, шешімге келуде тапқырлық пен дүниетанымдық дәрежесін байқау үшін, халық ертеден-ақ жұмбақтардың әртүрлерін шығарған.
Кесте 2. Қазақ халықтық педагогикасының құралдарының маңызы[16].
№
Қазақ халықтық педагогикасының құралдары
Мазмұндық қыры
Тәрбиелік мәні
1.
Халықтың ауыз-ша шығармашы-лығы
Фольклорлық жанр-лардың халықтың сан ғасырлық әдептілік тәжірибесін, оның эстетикалық ұғымдары мен мұраттарын жинақ-таған күрделі жүйесі. Халықтың ауызша шығармашылығы қазақ халқының тарихы өмі-рінің түрлі оқиғаларын бейнелейді. Халықтың ауызша шығарма-шылығына мақалдар мен мәтелдер, айтыс, ертегілер, аңыздар, жырлар, дастандар, хикаялар, әндер, т.б. жатады.
Халық ауызша шығар-машылығы бойында өз халқына барынша бер-ілгендік, Отанға сүйіспеншілік, оны қорғауға әзірлік, ең-бексүйгіштік, ақыл, дене күші мен сергектіктігі, жақсы көру және әдемілікті жасай білу ұштасқан жетік адамның жиын-тық үлгісін ұсынады.
2.
Дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар
Традиция (дәстүр) латын тілінен аударған-да ауысып беру де-генді білдіреді. Бұл бел-гілі бір қоғамдық қағидалар, мінез-құлық ережелері, құндылық-тар, идеялар, әдет-ғұрыптар, жол-жоралар т.б. Мәдени мұраның бөлшегі ретінде олар ұзақ уақыт бойы ұрпақ-тан-ұрпаққа беріледі.
Дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар темірді философиялық тұрғы-дан пайымдауға жәрдемдеседі, сананы алдыңғы ұрпаққа құрметті қалыптасты-рады, жалпы адамзат-тық, рухани-адамгер-шілік құндылықтарға жол сілтейді. Олар қоғамдағы мінез-құ-лықтың әдептілік ере-желерін меңгеруге көмектеседі.
3.
Халықтық мейрамдар мен серуендер
Ұлттық мейрамдар мұс-ылман дінінің ерекше-ліктері болып табыла-ды. Оларға мыналар жатады: Ораза айт, Құр-бан айт, Наурыз, Ләйләт әл-қадр, Мирадж және басқалары. Адамдар жан тыныштығын маза-лағанның бәрінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 14-бабы Оқу тәрбие процесін ұйымдастыру бөлімінің 7-тармағында Білім беру ұйымдарындағы тәрбие беру бағдарламалары білім беру бағдарламаларының құрамдас бөлігі болып табылады және білім алушылардың, тәрбиеленушілердің елжандылық азаматтық, интернационал-дық, жоғары моралдық және адамгершілік сезімін қалыптастыруға, сондай-ақ жан-жақты ынта-ықыласы мен қабілеттерін дамытуға бағытталуға тиіс деп, ал Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасындағы Орта білім берудің алғашқы міндеттерінің бірінде: азаматтыққа, адамның құқықтары мен бостандықтарына құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз Отанын сүюге тәрбиелеу делінген. Осы мақсаттарды іске асыруда жаңа қоғам мүддесіне лайықты жан жақты жетілген, бойында ұлттық санасы мен ұлттық психологиясы қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеп өсіру - отбасының, балабақшаның, орта және жоғары білім беру ошақтарының, мемлекеттің, қала берді барша халықтың міндеті. Қытайларда мынадай бір сөз бар: Әр адам бір мемлекет, ал мемлекетке немқұрайды қарау опасыздық. Сондықтан да ұрпақ тәрбиесі қай кезде де, қай заманда да болмасын күрмеуінің шешілуі өте қиын өзекті мәселе [1].
Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы қаңтар айындағы Қазақстан халқына Жолдауында ел келешегі жас ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру мәселесіне де баса назар аударылғаны белгілі. Шын мәнісінде де туған тілмен бірге, туған халқының ғұрпын, салт-санасын, өнері мен мәдениетін жетік білудің мәні үлкен. Әрине, бұл орайда ұлттық тәрбиенің - халық даналығының берері сарқылмас, әрі бүгінгі таңда өзекті мәселе
Әйтсе де, қазіргі тәуелсіздік жағдайында кеңестік кезеңде жіберілген қателіктерімізді жойып, жас ұрпағымыздың бойында халқымыздың ғасырлар бойы жинаған салттары мен дәстүрлері арқасында ізгілікті - адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мемлекетіміздің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Қазақ елінде қазірде болып жатқан әлеуметтік - экономикалық, саяси өзгерістер, халық ағарту, білім, тәрбие, ғылым cалаларына да ерекше әсерін жасауда. Бұл жағдай бұрынғы рухани құндылықтарымызды тағы да қайта қарауды тарихи жәдігерлерімізді әлі де ашылмай жатқан асылдарды зерделеуді қажет етуде.
Адамзат тарихының түрлі кезеңдерінде әр өлкеде өмір сүрген атақты білімпаз, ақылгөй - даналар айтып, жазып қалдырған, уақыт елегінен өтіп, ұрпақтар зердесіне ұялаған ұлағатты педагогикалық ойлар ұшан - теңіз. Сондықтан тек сабақта ғана емес, сыныптан тыс тәрбие, үйірме жұмыстарында да ұлтымыздың асыл мұраларын дәріптейтіндей, баланың бойына озық әдет - ғұрып, салт - дәстүрлерді сіңіретіндей, имандылыққа, адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелейтіндей ұлттық поэтикалық шығармалар - шешендік сөздер, жыраулардың нақыл сөздерін, мақал - мәтелдерді кеңінен қолдансақ: біріншіден оқушылардың тіл орамдылығын арттырып, өмірге қөзқарасын қалыптастырса, екіншіден ой - өрісін кеңейтіп, көркем сөйлеп, пікірін дәл айтып жеткізуге баулиды сөздік қорын байытады, үшіншіден балалардыжақсыға үйреніп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді. Біздіңжарқын болашағымыз - өскелең жас ұрпақтың біліктілігімен байланысты. Жас ұрпақ - өркениетті тәрбие шуағына шомылса ғана, білім нәріне сусындаса ғана,мемлекетіміз көгереді,егеменді ел іргесі берік болады деп сенімді түрде нық айта аламыз.Кезінде қаралғанымен, талданғанымен, әлде рухани қазыналарымыздың қалтарыста қалған, байқалмай жүрген байлықтары жоқ емес. Оларды замана талабына сай білім беру тәрбие жұмыстарында лайықты қолдана алмай, қазіргі жас өскіндерімізге, болашақ жеткіншектерімізге өз деңгейінде үлгі - өнеге етуде олқылықтар жіберіп жатқан жағдайларымыз бар екендігі де жасырын емес. Сондықтанда тарихи тұлғаларымыздың тағылымдарын мектеп шәкірттеріне әсіресе бастауыш сынып оқушыларына паш етуді, нақты іс - шаралар атап айтқанда мектептен тыс жүргізілетін үйірме жұмыстарында, тәрбие сағаттарында эстетикалық тәрбие құралы ретінде пайдалануды рухани саладағы негізгі мәселелердің бірі деп есептейміз[2]
Курсық жұмыстың мақсаты:Ұлтық тәрбиені қазіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалану маңыздылығы.
Курстық жұмыстың міндеттері:
-Қазақтың ұлттық тағылымын қазіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалануын қарастырған ғалымдардың пікірлері;
-Қазақтың ұлттық тағылымдарының мәні және түрлері;
-Эстетикалық тәрбиенің ұғымы, міндеттері, әдіс-тәсілдері;
-Қазақтың ұлттық тағылымын казіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалану жолдары;
-Қазақтың ұлттық тағылымын, ұлттық поэтикалық шығармалар арқылы эстетикалық тәрбиеде пайдалану.
Курстық жұмыстың обьектісі: Қазақтың ұлттық тағылымын қазіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалану.
Курстық жұмыстың құрылымы:Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, екі тараудан, қорытындыдан тұрады [3].
1 Қазақтың ұлттық тағылымын қазіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдаланудың теориялық негіздері
1.1 Қазақтың ұлттық тағылымын қазіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалануын қарастырған ғалымдардың пікірлері
Қоғамның барлық тарихи даму педагогикасы жайлы ұғымды анықтау, әр түрлі ғылыми-педагогикалық көзқарастарды қалыптастыру проблемаларына көптеген ғалымдар, педагогтар көңіл аударды, құнды пікірлер айты, өмірлік мұра қалдырды. Олар орыс педагогтары В.А.Сухомлинский, А.С.Макаренко, К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская, В.И.Водовозов, чуваш педагогы Г,Н,Волков, татар педагогы Я.И.Хантибидзэ, қазақтың көрнекті жаңашыл педагогы Ыбырай Алынсарин, қазақтың асқан ақыны, педагогы Мағжан Жұмабаев т.б.
Халық тағылымы - ескірмей, заман ағымымен өзгеріп, өсіп-өніп отырады. Әрине, оны өшіретін де өсіретін де - тіршілік иесі Адамзат. Сенімді, сергек санаңа сапалы да саналы ой ұялататын, ар-ұятыңның аражігін айқындайтын игі істерді шашпай-төкпей көненің көзіндей сақтап, келер келешекке, ұрпақ бойына күре қан тамырындай білім нәрін тарататын да сіздер мен біздер.
Халық педагогикасы - сол халықтың тұрмыстық, өмірлік тәжірибесінен дамып, қалыптасқан ұлттық тәрбиелік және дүниетанымдық жүйені көрсететін ғылым саласы. Халықтың тәжірибесіз педагог та жоқ, педагогика да жоқ (К.Д.Ушинский) Кейбір ғалым-педагогтардың зерттеу мәліметтеріне қарағанда халық педагогикасы жайлы әр түрлі ұғымдарды және көзқарастарды байқауға болады. К.Д.Ушинский әрбір елде халықтың мүддесіне, сәйкес өзіндік білім және тәрбие беру жүйесінің қажет екендігін айтты. Ол өзінің педагогикалық тәрбиенің ұлыстық принципіне сүйеніп, тәрбиенің халықтық идеясын дәлелдеді. К.Д.Ушинский халық дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын, сат-санасын жақсы білген. "Дерексіздік идеяларға сүйеніп жазылған ең жақсы тәрбие жүйесін, халықтың мол тәрбиесіне негізделген тәрбиеге еш уақытта тең бола алмайды" - деп тұжырымдады ол. Осыған орай халық педагогикасының тәрбиелік ықтималын өте жоғары бағалады.
Кейбір авторлар халық педагогикасының зерттеу саласын тәрбие деп қарастырады. Әринеғ тәрбие жастарды әлеуметтік өмірге, еңбекке даярлау және қоғамдық тарихи тәжірибені үйрету процесі. Сонымен бірге халық педагогикасында оқыту процесінде маңызы өте зор. Өйткені, халық жастары да оқытады, оларды мамандық алуға, зергерлікке, ұлттық спорт ойындарына үйретеді. Демек, халық педагогикасында тәрбие мен оқытуды екі жақты біртекті, яғни тұтас педагогикалық процесс деп қарастыру керек.
Халық педагогикасы - бұл ұлттық қазына, кең өріс ХІХ ғасырдың екінші жартысында Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев т.б. педагогикалық ой-пікірлерді дамытқан қазақ халқының ғұлама ғалымдары [4].
Ыбырай Алтынсарин өзінің әдеби және педагогикалық еңбектерінде қазақтың фольклорын, мысалы, Қобыланды Батыр, Жәнібек батыр, Қара батыр т.б. түрлі әңгімелерді пайдалана білді.
Кеменгер ұстаз Ыбырай Алтынсариннің ұлағатты сөздері, педагогикалық мұралары халық педагогикасында үлкен орын алады.
Халық педагогикасын дамуда қазақтың асқан ақыны, педагогы Мағжане Жұмабаев үлкен үлес қосты. Ол бала тәрбиесі жөнінде көп өлендерінде өзінің терең педагогикалық ойларын оратаға салды.
Кесте 1. Педагогика және этнопедагогиканың арақатынасына(К.Ж. Қожахметова) төмендегідей талдау жасайды.
Ғылымныңкомпоненттері
Педагогикалық ғылым -- үлкендер мен балаларды тәрбиелеу мен оқыту туралы ғылым заңдылықтары
Мақсаты мен міндеттері
1.Тәрбие аймақтарының заңдылықтарын ашу, білім беру, оқыту, тәрбиелеу мен білімдендіру жүйесін басқару;
2. Практикалық тәжірибені кеңейту және үйрену;
3. Білім беру жүйесін болжау;
4. Практикада зерттеудің нәтижесін енгізу;
5. Негізгі инновациялық үрдісті әдістемелік, теориялық тұрғыда өңдеу, тәжірибе мен теорияның
Нысанасы
Педагогика нысаны - адамның өзгеруі мен өзіндік өзгеруі барлық жағынан құрылымы және оның қалыптасуы.
Пәні
Пәні-оқу-тәрбие үрдісінің мақсаттылығы, бар мақсаттылығының қалыптасуы, оқыту, оқу, өзін-өзі білімдендіру мен өзін-өзі тәрбиелеу. Педагогика пәні- тәрбие, білім беру , оқытудағы адамның тұлғалық қалыптасуы мен дамуындағы бағыттар үрдісі.
Қызметті
Адамдарға таным заңдылықтары тәрбие, білім беру, оқыту мен оның негіздерін көрсету және жақсы жолы педагогикалық тәжірибе мен қойылған мақсатқа жетудің тәсілін көрсету.
Әдістері
Бақылау, тәжірибеден үйрену, басылымдар, мектеп құжаттарын талдау, педагогикалық шеберлікті үйрену, әңгімелесу, педагогикалық эксперимент, педагогикалық тестілеу, сауалнама, сандық әдістер.
Принциптері
Тәрбиелеу: 1. құндылық қарым-қатынасқа бағытталу; 2. Субъективтілік; 3. "баланың бар екенін қабылдау".
Оқыту: оқытудың дамытушылық, тәрбиелеушілік сипаты; ғылыми мазмұн мен оқу процесінің әдістері; ғылым жетістіктерін меңгерудегі жүйелілік пен бірізділік; саналылық;көрнекілік; оқытудың жеткіліктілігі; оқытудың өмірмен байланыстылығы;
Категориялары
Тәрбиелеу,оқыту, білімдендіру, қалыптастыру, дамыту, өзін-өзі тәрбиелеу, педагогикалық процесс, әлеуметтік қалыптасу.
Заңдары
Оқытудың мақсаты, мазмұны, әдістерінің әлеуметпен ұштасу заңы; тәрбиелей және дамыта оқыту заңы; оқушылар іс-әрекетінің оқыту мен тәрбиелеуге бағыттылық заңы; педагогикалық процестің тұтастық заңы; оқытудағы теория мен практиканың байланыстылық заңы; оқу практикасын ұйымдастырудағы ұжым мен жеке адамдардың байланыстылық заңы.
Заңдылықтары
Педагогикалық заңдылық -- тәрбие құбылыстарының нақты шынайылықпен байланыстылығы.
1.Жеке адамның әлеуметтік-психологиялық қалыптасуы, баланың өзіндік белсенділігіне байланысты іске асырылады;
2. тәрбие процесінде баланың іс-әрекетінің мазмұны, өзекті қажеттіліктердің тууына байланысты өзгеріп отырады;
1. Жеке адам тек өзінің іс-әрекеті арқылы ғана дамиды.
2. Бала өзін жақсы көргенде, қорғанышты сезінгенде өзінің қарым-қатынасын еркін көрсете алады.
3. Субъектінің белсенді іс-әрекеті барысында обектіге жеке қарым-қатынасы туындайды.
4. Баланың дамытушылық автономиясы мен психологиялық эмансипациясы тәрбиенің "жабық сипатын" бейнелейді.
5. Жеке адам тұтас феномен ретінде өмір сүреді.
Теория
Тәрбие процесінің мәні. Тәрбие процесінің заңдылықтары. Тәрбиеге комплекстік тұрғыдан келу теориясы. Оқушы тәрбиесін жүйелі талдау. Педагогтар мен оқушылардың қарым-қатынасын қалыптастыру. Және басқа теориялар.
Ж.Жарықбаев пен С.Қалиеваның бірлесіп жазған Национальные аспекты обучения и воспитания в Казахстане атты кітапшасында қазақтың ұлттық тәрбиесі жөнінде бірсыпыра мәселелер қарастырылған. Солардың ішінде қазақ даласында әлеуметтік және табиғи-клиаттық жағдайларға байланысты әрбір жеке адамның бойында қандай қасиеттер болу керек, оған қандай талаптар қойылады. Мәне, осындай мәселелердің, сонымен бірге халық педагогикасында жұмбақ, мақал, мәтел, терме сияқты халық тағылымдарының тәрбиелік мәні жайлы құнды пікір айтылған.
К.Оразбекованың пайымдауынша, ұлттық тәрбие - болашақ қоғамымыздың құрылысшыларын дайындайтын дарынды, парасатты, жоғары мәдениеттi, жан-жақты дамыған жеке тұлғаларды қалыптастырудың негiзi болуы шарт деп санайды. Ол: ұлттық тәрбиенiң тәлiмдiк негiздерi Адам атадан бастау алып, бүкiл өмiрi-өлеңге, өлеңi-өмiрге айналған жыраулар арқылы жалғасын тауып, ұрпақтан-ұрпаққа жетiп отырды,-деп, ұлттық тәрбиенiң бүгiнгi таңда ұлттыј идеологияны қалыптастыруда шешушi рөл атқаратынын атап өтедi.
К.Ж.Қожахметова ұлттық тәрбиені этникалық тәрбиеге қарағанда кең ұғым деп қарастыра отырып, мынадай анықтама береді: ұлттық тәрбие-жалпыхалықтықты ұлттық сипаттармен біріктіре алатын ұлттың азаматтарын, мүшелерін қалыптастыру: олар тілді, мәдениетті білумен қатар қазіргі заманға сай білімді де игеруі қажет.
С.Қалиев халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі жайлы өзінің көзқарасын педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі жайлы өзінің көзқарасын баяндаған. Себебі ауыз әдебиеті - халық педагогикасының кең өрісі, қайнар көзі, ғасырлар бойы ауызекі сақталып келе жатқан энциклопедиясы. Мақал-мәтелдердің, ертегілер мен жұмбақтардың, өлеңдер мен жырлардың, термелердің тәрбиелік мәні зор, олар халық тағылымы, ауыз әдебиетінің арқауы [5]
1.2 Қазақтың ұлттық тағылымдарының мәні және түрлері
Қазақ халқының даналығы, тәрбие тағылымы - тамыры тереңде жатқан асыл қазына. Сондықтан, тәрбиенің діңгегін босатпай, тілімізді сұр жыландай шұбарламай, тектілікпен, сөзімізді сүйектен өтіп, жүрекке жететіндей мағыналы, мазмұнды сөз саптауымызбен өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу біздің борышымыз. Бүгінгі таңның таудай талабы - білімді де білікті ұрпақ тәрбиелеу. Білім берудің мазмұны, мақсаты өзгерді. Осыған орай, тәрбие жұмысының да жүйесіне өзгерістер еңгізәлуде.
Адамдардың әсемдікке сезімдері олардың өмірінде зор рөл атқарады. Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады, оған ең жоғары рухани ләззаттануға мүмкіндік береді. Біз әр адамның қоғамдық мәнін жан-жақты дамытуға ұмтыламыз, сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Ұлттық поэтикалық шығармаларды қазіргі бастауыш мектептің оқушыларына эстетикалық тәрбие құралы ретінде пайдалану өзінің татымды жеміс беретіні сөзсіз. Өйткені дарқан даламызда жасап өткен небір ділмар шешендер, небір майталман аузымен құс тістеген аузы даулы даналар ұлттық поэтикалық шығармалардан нәрленіп сусынданып өскеніне тарих беттері куә. Зерттеуімізді әуелі эстетикалық тәрбиенің міндеттері, мазмұны және әдістеріне шолу жасап бстағанды жөн санап отырмыз [6].
Мектеп- қазақ халықтың ұрпақтан - ұрпаққа жалғасқан адамгершілік ізгі қасиеттерін жас жеткіншек бойына сіңіретін орта. Ендеше егемендік алған елімізде мектептің философиялық тамыры тереңдеген, міндеттер жиынтығы молайған тұсында заман талаптарына сай білім беру жүйесін құру қажеттілігі заман талабы. Заңғар жазушы МұхтарӘуезовтың: Халықты халықпен, адамды адаммен теңестіретін білім,- деп атап көрсеткеніндей, рухани ұлттық қажеттілікке жараған білім ғана ең мықты білім, рухани ұлттық тәрбие нәрімен сусындаған ұрпақ қана - болашақты гүлдендіріп, тәуелсіз елді нығайтушы ұрпақ.Ата-бабадын қалған өшпес мұра,мол қазынаны қабілеті жоғары ұрпақтың бойына дарыту - мектеп міндеті [7].
Қазір бала тәрбиесін бүгінгі теледидарға, компьютерге жүктедік. Ғалам қаншалықты өзгеріске ұшыраған сайын да сонымен бірге жаңа өзгерістерге ұшырайтыны ақиқат. Осындай кезде адам өзінің тектілік, ұлттық тәлім-тәрбиесінің негіздері болып табылатын халықтың үлгі-өнегеден қол үзбеулері ауадай қажет. Тәуелсіз елдің ұлы-өжет, қызы-қайратты, халқы - қаһарман дегендей, азаттық жолында жалындап жанып, тәуелсіздікке қолы жеткен халқымыздың қаһарман екендігін тарих шежіресі көрсетіп отыр. Ал тарих шежіресі қаншалықты бай болса, ұлттық тәрбиенің соншалықты құнды болатындығы және мәлім. Сондықтан да бала тәрбиесі - қашанда киелі ұғым, ал білім тәрбие арқылы бойға сіңеді.
Ұлттық тәрбиелілік - бұл адамды белгілі бір ұлттың өкілі, ұлттық дәстүрді, халықтық тәжірибені ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші ретінде сипаттайтын адами сапа (қасиет) болып табылады, ол ұлттық тұлғаның таным-білімімен, сана-сезімімен және алынған білімді іс жүзінде жүзеге асыра алу дәрежесімен - мінез-құлқымен өлшенеді. Демек, бұдан шығатын қорытынды: бастауыш сынып оќушыларының ұлттық тәрбиелілігі (ұлттық тұлғаның қалыптасуы) өз кезегінде кіріктірілген біртұтас тұлғалық құрылым болып табылатын когнитивті, эмоциялық және мінез-құлықтық компоненттерін қамтиды. Осыған орай бастауыш сынып оқушыларының жас және дербес ерекшеліктеріне, психикалық және даму деңгейіне сүйене отырып, ұлттық адами сапаларының қалыптасуының өлшемдері мен көрсеткіштері айқындалды.
Қай халықтың болмасын өзінің сан ғасырға созылған ұрпақ тәрбиелеу үрдісі бар. Ол отбасындағы бала тәрбиесінен басталып, шаруашылық кәсібі, тұрмыс-тіршілігімен бірге жалғасып, салт-дәстүрден, ұлттық саз әуені мен ауыз әдебиеті үлгілерінен өзекті орын алып келген. Ұлт мәдениетінің өзіндік ерекшелігін атқара қарап, терең зерттеген педагог ғалымдардың бәрі де оның тәрбиелік мәнін сөз етпей өткен емес. Халықтың тәрбиесінен тыс жерде педагогика да жоқ, педагог та жоқ деп орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский текке айтпаған.
Ұлттық тәрбиенің ұйтқысы-ана тілі. Тілін жоғалтқан этнос бұрынғы этностық қасиеттен айырылады. Себебі ұлттық мәдениет (салт-дәстүр) ана тілі арқылы ғана өркен жаяды. Адамның тектілігі, қасиеттілігі айналасындағы әлеуметтік ортасы болмаса, оны бағалайтын, ол туралы пікір алысатын ортасы болмаса құнын жояды. Яғни идеалдың ұжымсыз, әлеуметсіз идеалдық қасиеті болмайды. Сыйласымдық қарым-қатынастың қазақ халқының ескі тарихынан келе жатқандығы, оның ұлттық дәстүрлерге байланыстылығын, оның ауызбірлік пен ұйымшылдықтың тұтқасы екендігін ұлт тіршілігінен көреміз. Оған: Көшпенді қауымда әр адамның қадір қасиеті оның жасына, әлеуметтік ортадағы орнына қарай белгіленеді. Осындай қоғамдық қатынастарды көріп өскен жағдайда мүдделестік, көзқарас бірлігі, кісілік қарым-қатынас нормалары айқындалып, жеке бастың бұра тартуына мүмкіндік қалдырмады, психологиялық ахуалы бір ауызды болып қауымдасқан жандар үнемі өздерінің рулық одағына етене сіңіскен салттар мен дәстүрлерді ұстанады,-деген тұжырымдар куә бола алады. Осындай дәстүрлерімізді географиялық жағдайлардың ерекшеліктерімен адам игілігіне негізделген экономикамызбен байланыстырып, ұлттық тәрбиені жан-жақты жүргізу - парыз [8].
Қазақ тағылымының ұстанған негізгі бағыты-ата-бабалардың үлгі-өнегесі, ақыл-кеңесі, дүниеге шынайы көзқарасы, бостандыққа, еркіндікке, тәуелсіздік- дербестікке ұмтылысы. Бұл - алдан күткен арманы, ойға алған негізгі мақсаты.
Ұлт тәрбиесінің сезімдік әсері зор. Сондықтан халықта Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле деген мақал бар. Бұл қазаққа тән жақсы қасиеттер мен ұлттық сананы ұрпаққа қалыптастыру, ұлтымыздың дүниетанымдық тәжірибесін жалғастыру дегенге саяды. Қазаққа тән игілік пен ұлттық сана дегеніміз ол - әдептілік, бауырмалдық, қонақжайлылық, еңбекқұмарлық, ұрлық, қиянат жасамау, үлкенді сыйлау, тағы сондай сияқты. Қазақ ойшылдарының көзқарасындағы басты идея атаның баласы болма, адамның баласы бол, жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін, деген гуманистік ой-пікірді қуаттау болды. Қазақ халқы баланы жамандықтан жиреніп, жақсылықты жаны тілеп тұратын құлықты болуын, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі өң мен түрден ләззат ала білетін, һәм байсалды, ойламды, шымыр болып өсуін ұлт тәрбиесінің негізгі қағидасы етіп ұсынған.
Қазақ тағылымының ұстанған негізгі бағыты-ата-бабалардың үлгі-өнегесі, ақыл-кеңесі, дүниеге шынайы көзқарасы, бостандыққа, еркіндікке, тәуелсіздік- дербестікке ұмтылысы. Бұл - алдан күткен арманы, ойға алған негізгі мақсаты. Тәрбие - ұрпақ үшін күрес. Ұлы ойшыл осы сөзімен әйел-қоғамның ұйтқысы екенін, әйел еркіндікке жетпесе, адамшылық та күрмеулі болатынын қадап айтып, егер, қазақ, мүшел болып қалмайын десең, бесігіңді түзе, әйелдің халін түзе!,-деп сол тұстың да, қазіргі біздің заманымыздың да ең зәру идеясын ұсынып еді.
Ұлттық салт пен дәстүрдің тууы, ұлттың ұлт болып қалыптасуына байланысты қазіргі ғылыми дәлелдеулер бойынша, а қазақ ұлтының алғашқы пайда болуы 13 - 14 ғасырларда басталды деп жүрміз. Олай болса сол дәуірден бері қарай қазақтың көптеген әдет - ғұрып, салт - дәстүрлері қалыптасып, дамыды. Оның озық үлгілері ұрпақтан ұрпаққа көшіп, біздің дәуірімізге жетті. В. Г. Белинский салт - дәстүрдің өміршеңдігі жөнінде: "Әдет - ғұрып замандар бойы сыннан өтеді. Өз дәуірінде ардақталып, ата - бабадан әулетке мұра болып ауысып, рудан - руға, ұрпақтан - ұрпаққа жетеді. Олар халықтың сыртқы бейнесі болып табылады. Онсыз халық бет әлпетсіз бейне, болымсыз тас мүсін тәрізді"- дейді. Әрине, әр халықтың өзіне тән салт - дәстүрлері, и әдет - ғұрпы болады. Олар сол халықтың ерекше белгісі болып табылады.
Ұлттық салт - дәстүрлер - тарихи және процесс. Көптеген салт - дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуынан бұрын пайда болған. Сондықтан ол кейде бірталай ұлттарға ортақ мәнді дәстүр болып келеді. Мысалы, асар - қырғыз, қазақ, өзбек, тәжік, түрікмен халықтарына ортақ өте ертеде пайда болған дәстүр.
Салт - дәстүр халықтардың тіршілік кәсібіне, наным - сеніміне, өмірге деген көзқарасына байланысына туып, қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа ауысып, өзгеріп, жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері дамып, жаңа мағынаға ие болады. Мысалы, қазақтар жауынгершілік заманында қой сойып, қанына найзасын малып, бір - бірімен анттасып достасқан. Достықты бұзғанды ант атсын деп серттескен. Бертін жаңа қоғамның дамуына байланысты анттасу салты мүлде жойылды. Қазақ халқының салт - дәстүрлері: бала тәрбиесіне байланысты салт - дәстүрлер, тұрмыс салт - дәстүрлері, әлеуметтік - мәдени салт - дәстүрлері болып үш топқа бөлінеді.
Бала тәрбиесіне байланысты әдеп - ғұрыптарға баланың дүниеге келген күнінен бері жүргізілетін тәлім - тәрбиелік дәстүрлерден (шілдехана, балаға ат қою, бесікке салу, қырқынан шығару, тіл дамыту, тұсау кесу, атқа мінгізу, сүндет той т. б.) бастап, қыз бала мен ұл баланы келешек отбасы - жанұя құруға, шаруашылыққа, өмірге, еңбекке бейімдеуге арналған азаматтық жөн - жоралғылар кіреді.Қазақтардың дәстүрлі ұлттық мерекелерінде де халықтың бастауыш мектеп оқушыларын еңбек әрекетіне тәрбиелеу мақсаты көзделеді. Халық мұраларының бірі - ұлт ойындары. Ойынға тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы, бір жүйеге келтіретін тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды [9].
1.3 Эстетикалық тәрбиенің ұғымы, міндеттері, әдіс-тәсілдері
Педагогика эстетикалық тәрбиені өмірдегі және өнердегі әсемдікті қабылдау, сезіну, түсіну қабілеттерін дамыту ретінде әсемдік заңы бойынша қоршаған дүниені жасауда өзі ұмтылуға тәрбиелеу, көркем іс-әрекетке араласу және шығармашылық қабілеттерді дамыту ретінде анықтап береді.
Эстетикалық тәрбиеде өнерге ерекше роль беріледі. Ол толғанта, қуанта отырып, балалар алдында өмір құбылыстарының мәнін оларды қоршаған дүниеге үңіле қарауға мәжбүр етеді, әсер ықпалын бастан кешіруге, зұлымдықтан жиренуге итермелейді.
Баланы адам қарым-қатынасындағы жақсылық пен зұлымдықты ажырата білуге, формалар, сызықтар, үндер, бояулар әдемілігін қабылдауға үйрету дегеніміз оның жанын жақсартып, тазартып, мазмұндандыра түсу деген сөз. Психологтар мен педагогтардың бірлесіп атқарған зерттеулері соңғы жылдары балалардың ақыл-ой және эстетикалық іс-әрекеті адамгершілік қасиеттерінің деңгейі неғұрлым жоғарылағанын көрсетті.
Қазіргі кездегі өмір тәртібі, адамдардың еңбектік, қоғамдық қарым-қатынастары, айнала қоршаған табиғат баланың эстетикалық дамуының алғы шартын жасайды. Ол әр түрлі халықтардың шығармашылығымен, сурет және мүсін өнерімен, музыка және биімен, қуыршақ театрының спектакльдерімен, мультфильмдермен және басқалармен таныса отырып, өнер дүниесіне енеді [10].
Эстетикалық тәрбие педагогиканың оқшауланған саласы емес, оның барлық жақтарымен өзара әрекеттес. Ақыл-ой және дене жағынан толық даму, моральдық пәктік және өмір мен өнерге деген белсенді қарым-қатынас адамгершілік жағынан жетілуі көбіне эстетикалық тәрбиеге тәуелді болып келетін кесек тұлғалы, жан-жақты дамыған адамның жеке басын сипаттайды.
Сәбилік шақтағы көркем әсерлер күшті болады және есте ұзақ уақытқа, кейде бүкіл өмір бойына сақталады. Баланың көркемдік дамуының ойдағыдай болуы үшін педагог оның жасына сай балалар іс-әрекеттері мен көңіл көтерулерінің түрліше формалары мен түрлерін дұрыс пайдалану қажет. Эстетикалық тәрбие заманамен тығыз байланысты, көбіне сонымен анықталады. Болмысты эстетикалық жағынан игеру өмірмен етене болуды, қоршаған дүниені, қоғамды, табиғатты, заттық ортаны жасампаздықпен өзгертуге талпынтады. Эмоция, қиял, сезінуге жанасты шешілмеген проблемалар әлі де көп болғанымен эстетикалық әсерлену түрінде қоршаған дүниеге өзіндік реакцияның материалдық негізі болуы, сөзсіз. Әр баланың қабілеттерінің дамуына әсерін тигізетін өзінің анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері бар. Дегенмен, совет педагогтары өз жұмысында академик И. П. Павловтың нерв жүйесінің икемділігі туралы іліміне сүйене отырып, табиғи қасиеттердің бағытталған қалыптасу мүмкіндігін қолдайды.
Қазіргі жағдайда эстетикалық тәрбие беруде мына міндеттер алға қойылып отыр:
1. Балалардың әсемдікті қабылдауын, эстетикалық сезімін, елес-қиялын жүйелі дамыту. Өнердің барлық түрлері, табиғат пен тұрмыс бұған көмектеседі, тікелей эмоциялық ықыластылық, қуаныш, толқу, таңдану, қызығу тудырады.
2. Балалардың тұрмысқа, табиғатқа, қоғамдық қарым-қатынасқа әлі келгенше әсемдік әлементтерін ендіру қажеттілігі мен әдетін баули отырып, оларды өнер саласындағы іс-әрекетке тарту.
3.Балалардың эстетикалық талғамының негізін және өнер туындылары мен өмір құбылыстарын өздігінен бағалай білу қабілетін қалыптастыру,
4.Балалардың көркем шығармашылық қабілеттерін дамыту. Олардың өнермен байланысты іс-әрекеттері әрқашанда ешқандай зорлықсыз, қуанышты талпыныспен, шығармашылық қиялмен, ынтамен суарылған болуы тиіс. Бала эстетикалық жағынан неғұрлым дамыған болса, оның көркемдік іскерлігі мен дағдылары соғұрлым беріге. Шығармашылық іс-әрекеті соғұрлым кеңірек болады [11].
Эстетикалық тәрбиенің мазмұны.Эстетикалық тәрбие - өмірге деген көзқарас белсенділігінің тууына әсерін тигізетін қабылдаудың, қиялдаудың, естің қалыптасуына және ынтаның, сезімнің, бейімділік пен қабілеттің дамуына, жалпы жан сұлулығына бағытталған. Бұл қасиеттердің көрініс беруін және олардың дамуын қадағалау білім және дағдыны үйретудің нақты нәтижелерінен қиындау. Бұл дамудың бірізділігін анықтау маңызды. Эстетикалық тәрбие -- күрделі процесс. Сондықтан біз кейде балаларды эмоциялы қабылдауға үйрету, рахаттана білу, сүю және ұмтылу, қабілеттілік көрсету. деген сияқты тұжырымды сөздерді жадымызда ұстаймыз да, оның қалай көрініс беретінін нақтылай отырамыз. Мәселен, баланың музыкалық және поэтикалық есту қабілетін көрсету талабына тап болдық делік, дәл осы жерде мүны қалай тексеруге болатындығы және балалардан не талап етілетіндігі түсіндіріледі: таза интонациялау, әннің дұрыс салынғандығын, есту арқылы анықтау, дыбыстардың жоғарылығын және төмендігін, олардың күшін және шарықтауын, ән салу, өлең оқудағы қарқын ауысуын айыра білу.
Эстетикалық тәрбиенің әдістері.Эстетикалық тәрбие методикасының негізіне бала мен педагогтың, баладағы көркем құндылықты қабылдауға, өнімді іс-әрекетке дсген шығармашылық қабілеттерді, әлеуметтік, табиғи, затты ортаға деген саналы қарым-қатыстарды дамыту жөніндегі бірлескен іс-әрекетті жатады.
Бұл жұмыстың табысты болуы көбіне-көп тәрбиеленушінің дара ерекшеліктерінің, қажетсінуі мен мүддесінің, оның жалпы даму деңгейінің қаншалық мөлшерде ескерілетіндігімен анықталады.Өмір құбылыстарын эстетикалық қабылдау әрқашан да дара әрі таңдамады. Оның негізіне әсемдікке эмоция білдіру жатады. Бала әрқашанда табиғаттағы, заттың дүниедегі, өнердегі әсемдікке, адамдардың мейірбан сезіміне үн қосады.
Эстетикалық тәрбие әдістері тіпті алуан түрлі. Олар көп жағдайға: көркем информацияның көлемі мен сапасына, ұйымдастыру формалары мен іс-әрекет түрлеріне, баланың жас мөлшеріне бағынышты. Педагогтың даярлық деңгейі, шеберлігі меп қабілеттігінің атқаратын ролі аз емес. Эстетикалық информацияны бала көптеген каналдар арқылы (әлеуметтік орта, музыкалық әуендер, табиғи құбылыстар, көркем шығармалар) алады. Сондықтан да музыкалық әуендерді, ертегіні, эпостық жырларды, мақал-мәтелдерді, насихат сөздерді тыңдау арқылы қабылдау өте маңызды. Бұдан әрі педагог балаға дыбыстарды беріле тыңдауға, зер сала қарауға көмектесу үшін оның назарын детальдарды қабылдауға, мақсатты бақылауға, аударады. Мәселен, телевизиялық хабарды көруде ересек адам балаға жеке кейіпкерлерге, олардың мінез-құлықтарына, әдеттеріне ерекше назар аударуды ұсынады [12].
Балалар эстетикалық информацияны қалай алатындығына қарай (өнер туындысымен музыкалық пьесаны, әнді, ертегіні тыңдай, суреттерді көре отырып тікелей немесе әңгімелеп, түсіндіріп, сұрақтар қойып отырған тәрбие арқылы танысады) эстетикалық тәрбие әдістері мен тәсілдерін көрнекі және ауызша деп бөлуге болады.
Эстетикалық тәрбие әдістерінің мәні балалардың жас мөлшеріне де тәуелді. Сәбилерді әсемдік әлеміне тарта отырып, тәрбиелік оның назарын жапырақтардың күзде қандай болатындығына, бөлмеде реттілік, тазалық болудың қандай тамаша екендігіне аударады. Ересек балалардың алдына басқа міндет -- ересек адамның жетекшілігімен қоршаған дүниені активтіжасампаздықпен, бірақ олардың шама-шарқы жететіндей етіп өзгерту міндеті қойылады.
Педагогикалық ғылым мен практика балаларды эстетикалық сезімдердің, қарым-қатынастардың, ой қорытындылаудың, бағалаудың практикалық іс-әрекеттердің қалыптасуына көмектесетін неғұрлым тиімді әдістерін анықтайды:
- эстетикалық қабылдауын, бағалауын, талғамының бастапқы көріністерін дамытуға бағытталған сендіру әдісі;
- қоршаған ортаны жасампаздандыруға және мінез-құлық мәдениеті дағдыларын қалыптастыруға арналған практикалық іс-әреттерге үйрету, жаттықтыру әдісі;
- творчестволық және практикалық іс-әрекеттерге итермелейтін проблемалық ситуациялар әдісі;
- әсемдікке бірге толғанып, эмоциялық-жағымды ықылас тудыруға және қоршаған дүниедегі сұрықсыздыққа жек көре қарауға ояту әдісі.
Баланың әсемдікпен тікелей қарым-қатынаста болуы қаншалықты маңызды болғанымен оның өзі жеткіліксіз. Эстетикалық толғанулар әрдайым этикалық көріністермен байланысты. Эстетикалық және этикалық бірлік еліміздің болашақ құрылысшысын жеке адам ретінде қалыптастырудың ерекше маңызды белгісі болып табылады. Әсемдіктің өнердегі, қоғамдағы тұрмыстағы, табиғаттағы тікелей әсерімен ғана сендірмеу керек. Бала санасына, оны практикалық іс-әрекеттерге тарта отырып, сөзбен активті әсер ету қажет. Қарастырылған әдістер балалардың әсемдік сезімін оятуға, өзіне тән, аралық, бірақ әсемдік заңы бойынша әрекет ету ынтасын тудырады. Д.Б.Кабалевский: Әсемдік жақсы қасиеттерді оятады, -- дейді [13].
Қазіргі кездегі педагогика ғылымында сабартарда проблемалық ізденіс ситуацияларын тудыру, әр балаға әр түрлі және жеке-жеке қатынас жасау жолымен қарау қажеттігін қарастыстыратын көркем білім беру методикасына ерекше роль беріледі.
Үйретудің тәрбиелік және дамыту сипатын күшейту үшін тәрбие әдістерін (сендіру, үйрету), сондай-ақ дербестікті, белсендікті, шығармашылықты дамытатын оқыту әдістерін қолданған жөн. Бұл -- кеңестік дидактикада кең қолданылатын проблемалық-ізденгіштік әдістің мән-мағынасы. Оның проблемалық-ізденгіштік болып аталатын себебі тәрбиеші ойға түйген нәрсенің шешім тәсілдерін табуды балалардың өздеріне ұсынады. Мәселен, балаларға ертегіні тыңдаған соң оның белгілі бір кейіпкерін бейнелеу ұсынылады. Бұл міндетті олардың өздері шешеді. Қолайлы не қолайсыз кейіпкер таңдап алу арқылы тапсырманың орындалуы күрделендіруге немесе оңайлатуға болады. Оны қалай бейнелеуді (балшықтан жапсыру немесе суретін салу), өз ойын қандай тәсілдермен іске асыру дұрыс екендігін ойластыру қажет. Осылайша бала ойлануды, ізденуді, шешім табуды, яғни ізденгіштік іс-әрекеттерін жүргізуді үйренеді.
Балалардың көркем іс-әрекетінің маңызды шарты олардың өзіндік іс-әрекеті болып табылады, ол үлкендердің іс-әрекеттерімен ара байланыста болады. Тапсырманы баланың өзі жасай алатында тәсілдер жүйесін қамтамасыз ету керек. Қабылдау, елестету, орындауды қалыптастыруға ықпал ету тәсілдерінің екі түрі бар.
Бірінші. Педагог балаларды шығарманың мазмұны, сипаты бейнелеу құралдары жөнінде өздігінен ой айтуға, өзінің және өз құр-быларының тапсырманы орындауларын бағалауға, балалардың өздері өткізетін түрлі теңестіруге, салыстыруларға жетелейді.
Екінші. Балалар неғұрлым күрделірек жағдайларда тапсырманы тәрбиешінің көмегінсіз орындайды, мысалы, фортепьяноның сүйемелдеуінсіз ән айтады, алдын ала ескертпей-ақ қимылдар жасайды, өз ойлары бойынша сурет салады. Өзіндік іс-әрекет неғұрлым жеңіл жағдайда да тәрбиеші не істеу керек екенін айтып, бала өзін-өзі бақылай отырып, өз орындауындағы кемшіліктерді өзі түзетуге тапсырма алады.
Кейбір әдістер қарама-қайшы сипатта болады. Бірақ оларды құрайтын тәсілдер бір-бірін толықтырып тұратындай болады. Міне, олардың кейбіреулері:
- өнер шығармаларын, орындау тәсілдерін көрсету барысында айтатын тәрбиеші сөзі (түсіндіру, нұсқау) және көрнекілік әдістер;
- саналы қатынасты талдай, салыстыра білуді дамытатын және
эмоциялы толғануларды оятатын тәсілдер;
- дәл атқарылуға тиісті іс-әрекеттерді көрсету және өзіндік іс-әрекет жолдарын қалыптастыру тәсілдері;
- жаттығуға, дағдыларды жаттықтыруға бағытталған тәсілдер өзіндік ерекшелікті, өзіндік орындалуды, тапқырлықты, құбылмалылықты қалайтын шығармашылық тапсырмалар.
Тұтас алғанда мүмкіндігінше әр түрлі әдістер комплексі - ғана баланың толық құнды көркемдік дамуын қамтамасыз ете алады [14].
2 Қазақтың ұлттық тағылымын казіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдаланудың педагогикалық негіздері
2.1 Қазақтың ұлттық тағылымын казіргі мектептердегі эстетикалық тәрбиеде пайдалану жолдары
Баланың таным түсінігі, іс-әрекеті ойыннан басталады, оның негізі болашақ өмірінде жалғасын табады. Қазақтың ұлттық ойындары туралы арнайы еңбек жазған Базарбек Төтенаев "Ұлттық ойындардың қалыптасуы тек балаларға керектігімен дамып қойған жоқ, ересектердің күнделікті тіршілігіндегі қозғалысы мен көңіл көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі еңбектің бір түрі ретінде де дамыды" деген пайымдау жасады.
Мақалдар - нақыл, өсиет түрінде айтылатын философиялық ой түйіндері, сөз мәйегі. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен, сабырлы, салмақты ырғақпен айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен айтылатын мақалдар да бар. Мақал негізінен, екі бөлімнен құралады. Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың түп негізі), екінші бөлімде ой қорытындысы айтылады (Еңбек етсең, емерсің). Тура мағынада (Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей), ауыспалы мағынада (От жақпаған үй - қорамен тең, адам кірмеген үй - моламен тең) қолданылатын мақалдарды, көбінесе халық шығарған. Жыраулар мен ақындар, ақындар, ел басылар мен батырлар, зиялы адамдар шығарған мақалдар мен мәтелдер де өте көп.
Ғылыми әдебиеттерге үңілсек, халықтық педагогикада өскелең ұрпақтың еркіне, сезіміне, санасына әсер теудің толып жатқан мүмкіндіктері бар екен. Мәселен, көрсету, сенім, сыйыну, игілік тілеу, жаттығу, үйрету, бата беру, тілек айту, сәлем беру, тыйым салу, өсиет, сөгу, үгіттеу, мазақ қылу, сөз беру, айыптау, кіналау т.б. Олардың көпшілігі классикалық педагогиканың қазынасына енген. Ал кейбіреулері ескірген әрі әсерсіз саналады. Оларға қарғыс, ұрып-соғу, ұрсу, қорқыту, үгіттеу т.б. жатады. Біздіңше, халықтық педагогиканың әдіс-тәсілдерін сауатты пайдалану үрдісті жандандырудың бір шарты бола алады. Төмендегі кестеде біз осы мүмкіндіктерді жүйелеп көрсетуге тырыстық.
Қазақ халқы - сөз қадірін біліп, қасиетті сөзді қадірлеп, аузынан тастамай, өнеге ретінде данышпандығын өлең өрнектерімен, терең мағыналы сөздермен зерлеп келе жатқан халық. Сөз зергерлерінің аузынан шыққан мәтелдер мен мақалдарды үздіксіз пайдаланып, үлгі етіп, ұрпақ тәрбиесіне парықтап пайдалану дәстүріне айналған. Сондықтан да, әсіресе, қариялар мақалдап, маңызды сөйлеуді борышым деп санайды [15].
Нақты бір зат туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы ойлату, танымдық, білімдік ұғымдар мен түсініктерді ой-қиял елегінен өткізіп, тұжырым жасап, шешімге келуде тапқырлық пен дүниетанымдық дәрежесін байқау үшін, халық ертеден-ақ жұмбақтардың әртүрлерін шығарған.
Кесте 2. Қазақ халықтық педагогикасының құралдарының маңызы[16].
№
Қазақ халықтық педагогикасының құралдары
Мазмұндық қыры
Тәрбиелік мәні
1.
Халықтың ауыз-ша шығармашы-лығы
Фольклорлық жанр-лардың халықтың сан ғасырлық әдептілік тәжірибесін, оның эстетикалық ұғымдары мен мұраттарын жинақ-таған күрделі жүйесі. Халықтың ауызша шығармашылығы қазақ халқының тарихы өмі-рінің түрлі оқиғаларын бейнелейді. Халықтың ауызша шығарма-шылығына мақалдар мен мәтелдер, айтыс, ертегілер, аңыздар, жырлар, дастандар, хикаялар, әндер, т.б. жатады.
Халық ауызша шығар-машылығы бойында өз халқына барынша бер-ілгендік, Отанға сүйіспеншілік, оны қорғауға әзірлік, ең-бексүйгіштік, ақыл, дене күші мен сергектіктігі, жақсы көру және әдемілікті жасай білу ұштасқан жетік адамның жиын-тық үлгісін ұсынады.
2.
Дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар
Традиция (дәстүр) латын тілінен аударған-да ауысып беру де-генді білдіреді. Бұл бел-гілі бір қоғамдық қағидалар, мінез-құлық ережелері, құндылық-тар, идеялар, әдет-ғұрыптар, жол-жоралар т.б. Мәдени мұраның бөлшегі ретінде олар ұзақ уақыт бойы ұрпақ-тан-ұрпаққа беріледі.
Дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар темірді философиялық тұрғы-дан пайымдауға жәрдемдеседі, сананы алдыңғы ұрпаққа құрметті қалыптасты-рады, жалпы адамзат-тық, рухани-адамгер-шілік құндылықтарға жол сілтейді. Олар қоғамдағы мінез-құ-лықтың әдептілік ере-желерін меңгеруге көмектеседі.
3.
Халықтық мейрамдар мен серуендер
Ұлттық мейрамдар мұс-ылман дінінің ерекше-ліктері болып табыла-ды. Оларға мыналар жатады: Ораза айт, Құр-бан айт, Наурыз, Ләйләт әл-қадр, Мирадж және басқалары. Адамдар жан тыныштығын маза-лағанның бәрінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz