Рухани мұраларда аят, хадистерді қолдану тәсілдері

Ортағасырлар мен ХІХ-ХХ ғасырдағы қазақ ақын-жырауларының шығармаларының алдына қойылған ең басты шарт – олардың барлығы да қасиетті Құран аяттары және пайғамбар хадистерімен астарласып жатуы қажет. Шығыстанушы И.М.Фильштинкий: “Коран окзал огромное влияние на всю последную арабскую литературу. Не только трактаты по мусульманскую богословию, но и многие произведение изящной словесности средневековья насыщены цитатами из Корана и кораническими реминиецениями, пропитаны кораническим духом”, – деп, [1, 32] классикалық араб шығармаларының басым бөлігінде Құран аяттарының кесек-кесек қалпында кездесетіндігі мен олардың құрани рухпен әсерленгендігі туралы жазған болатын. Ғалымның осы келтірген дәйектері тек, араб әдебиетіне ғана қатысты емес, барша мұсылман халықтарының орта ғасырлық әдеби жәдігерлеріне де тиісті екені анық. Таза парсылық көзқараста жазылған деп есептелетін Фирдаусидің “Шахнамасын” Құранның рухымен дүниеге келген деген пікірдің барлығын біз жоғарыда айтып өттік. Осындай тек Құранға еліктеп қана қоймастан, ондағы әрбір сырлы дүниені әдебиет “төріне” қарай сүйрегендер түркі ақындарының ішінде аз болмаған. Өзбек ғалымы Х.Кароматовтың: “Дархақиқат, Қуръон матни узгармаган, ислом динини қабул этган халқлар тарихи узгариб борган. Қуръон матни замон ва маконда махалий тарихий мухит билан мутаассир булиб, хар бир халқ тараққиётининг муайян даврида узига тегишли хулосалар чиқарган, қуръоний мавзуларни адабий асарларга аиритган. Мазкур жараён натижасида миллий адабиётнинг Қуръон матни билан синтези асосида бадиий ва диний-дидактик асарлар яратилган”, [2, 6] яғни “Ислам дінін қабылдаған халықтардың тарихы өзгергенімен де, Құранның мәтіні өзгермеген. Құран тексі мезгіл және мекенмен үндес жүріп, әр халық дамуының белгілі бір кезеңдерінде одан үнемді пайдаланып отырған әрі құрани дүниелерді әдеби шығармаларға алып келген. Сондай, ұлттық әдебиеттің Құран мәтінімен синтезі нәтижесінде көркем және діни-дидактикалық шығармалар жаратылған”,—деп жазуы біздің ойымызды айшықтай түссе керек. Ғасырлар бойына мұсылмандардың қасиетті кітабы болған Құран, олардың негізгі рухани қайнарккөзі ғана болып қойған жоқ, сонымен бірге, әдебиет майданында жолсілтеуші, бағыт-бағдар беруші ақыл кентіне де айналды. Онда баяндалатын қызықты сюжеттер мен жекелеген кейіпкерлер мұсылман ақындардың басты тақырыбы болды. Адам, Ибрахим, Исмағил, Мұса, Иса, Дәуіт, Мұхаммед сияқты пайғамбарлар бейнесі қасиетті кітаптан көркем шығармаларға тікелей жол тартты. Бұл ойымызды башқұрт ғалымы Ф.Ш.Сибәғәтовтың: “Көрьән мотивтарының башкорт әзәбиәтендәге сағылышын тикшергәндә ике төрлө юл менән барырға мөмкин. Беренсеһетематик яктан бүлеү. Бында мотивтар за, айрым сюжет һәм риүәйәттәр за, персонаждар за инеп китә. Икенсеһеуларзы өс өлөшкә бүлеп карауа) Көрьән мотивтары, б) сюжеттар һәм риүәйәттәр, в) персонаждар. Бындай төр бүленеш теманы тулырак асырға, буталсыклыктан котоларға һәм еңелерәк эш итергә мөмкинселек бирә” [17, 124] яғни “Башқұрт әдебиетіндегі Құран мотивтерін екі түрлі жолмен қарастыруға болады. Біріншісі – тематик жағынан. Мұнда мотивтар да, кейбір сюжеттер де, персонаждар да қамтылады. Екіншісі – оларды үшке бөліп қарау – а) Құран мотивтары, б) сюжеттер мен риуаяттар, в)персонаждар. Осындай жолдармен қарастыру бұл бағытты тереңірек зерттеуге жол ашады”, – деген дәйектемесімен түйіндесек те болады. Ғалым Құран мен әдебиеттің байланысы екі жол арқылы іске асатынын айтады. Олар: сюжеттер мен образдар. Мұндағы Құран мотивтары да, персонаждар да, ондағы кейіпкерлер мен олардың бейнеленуін білдірсе керек. Бірақ, біздің ойымызша қасиетті кітап пен әдебиеттің сабақтастығы мұнымен де шектелмейді. Егер екі арнаның байланысын теориялық һәм поэтикалық тұрғыдан талдап қарастырар болсақ, онда троптар (құбылту) мен фигура (айшықту) заңдылықтарына келіп тірелеріміз анық. Бұл сұрақтарға жауап беру үшін, әуелі Құранға ғылыми түрде анықтама беру қажет.