Дебиторлық борыштар есебi
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Дебиторлық борыштар есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Дебиторлық борыштар есебiнiң мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының есебi ... ... ...
1.3. Күмәндi дебиторлық борыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 тарау. Дебиторлық борыштар аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Дебиторлық борыштар аудитiнің мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының аудиті ... ... ...
2.3. Күмәндi дебиторлық борыштар резерв есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Дебиторлық борыштар есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Дебиторлық борыштар есебiнiң мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының есебi ... ... ...
1.3. Күмәндi дебиторлық борыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 тарау. Дебиторлық борыштар аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Дебиторлық борыштар аудитiнің мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының аудиті ... ... ...
2.3. Күмәндi дебиторлық борыштар резерв есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – Дебиторлық борыштары /Алынуға тиіс шоттар/ деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін /алынатын/ уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ мнрзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі «Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын /өтелінетін/ дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың катарына жататындар:
- ағымдағы активті сатып алуға төленген аванстық /алдын ала төленген/ төлем;
- тапсырылған /берілген/ шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды адамдарының /тұлғаларының/ дебиторлық борышы:
- басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша шоттар /дебиторлық борыштар/ иелік ету хұқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ «дебиторлық борыш» дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты мен өтеу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады.
Дипломдық жұмыста «Қос қанат» ЖШС нің мәліметтерін негізгі ала отырып, ізденіс жасадым.
Дипломдық жұмыс кіріспе, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – Дебиторлық борыштары /Алынуға тиіс шоттар/ деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін /алынатын/ уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ мнрзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі «Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын /өтелінетін/ дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың катарына жататындар:
- ағымдағы активті сатып алуға төленген аванстық /алдын ала төленген/ төлем;
- тапсырылған /берілген/ шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды адамдарының /тұлғаларының/ дебиторлық борышы:
- басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша шоттар /дебиторлық борыштар/ иелік ету хұқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ «дебиторлық борыш» дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты мен өтеу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады.
Дипломдық жұмыста «Қос қанат» ЖШС нің мәліметтерін негізгі ала отырып, ізденіс жасадым.
Дипломдық жұмыс кіріспе, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады.
Пайданылған әдебиеттер тiзiмi
1. «Бухгалтерлік есеп және қаржы есебі туралы » 2002жылғы 24 маусымдағы Қазақстан Республикасының № 309-11заңы.
2. ҚР ның Қаржы министрлігінің 18.09.2002 жылғы № 438 бұйрығымен (ҚР министрлігінің өзгертулер енгізілген 21.10.2003 жылғы № 372 бұйрығымен) бекітілген Бухгалтерлік есеп типтік шот жоспары.
3. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2001 жылғы 12 маусымдағы № 209-11 Қазақстан Республикасының салық кодексі. (енген өзгерістері мен толықтыруларымен бірге)
4. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» 1998 жылғы 20 қарашадағы № 20 заң күші бар жарлығы (2001 жылғы 15 қарашадағы өзгерістері мен толықтыруларымен).
5. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы. –Алмвты, 1996-2004ж.
6. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ.. Радостовец В.В., Шмид О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. –Алматы: 2002
7. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері. –Алматы: Экономикс,2003
8. Назарова В.Л. Шаруашылық жургізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп -Алматы: Экономика, 2004
9. Ә.Әбдіманапов. Бухгалтерлік есеп принциптері, Алматы, 2001
10. Укашев Б.Е., Әжібаева З.Н. Бухгалтерлік есеп теориясы, Алматы, 1998
11. Кеулимжаев К.К. Финансовый учет на предприятии. – Алматы: Экономика, 2003.
12. Т.Ә.Әбдықалықов. Бухгалтерлік есеп және аудит –Алматы, Қазақ университеті, 2000
13. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов, А.А.Жантаева. Қаржылық есеп. Алматы, 2001
14. Баймұханова С.Б., Балапанова Ә.Ж. Бухгалтерлік есеп . – Алматы: Қазақ университеті, 2002
15. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп . – Алматы: ИздатМаркет,2005
16. Тасмағанбетов Т.А., Омаров А.Ш., Әлібекова Б.А., Рабатов О., Ьайболтаева П.Э., Радостовец В.К. Қаржы есебі. Алматы: - Дәуір, 1998
17. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп принциптері. Оқулық, -Алматы, 2006
17. Назарова В.Л. Бухгалтерлік іскерлік корреспонденция. Алматы,
Экономика, 2004
18. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и аналаз финансовой отчетности. –Алматы: Қаржы-қаражат, 1998
19. Энциклопедия общего аудита. –М.:Дело и сервис, 1999
20. Шишкин А.К., Микрюков В.А., Дышкант И.А. Учет, анализ, аудит на предприятии. – М.: Аудит, ЮНИТИ, 1996
21. Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. –Алматы: Сөздік-Словарь, 1999
1. «Бухгалтерлік есеп және қаржы есебі туралы » 2002жылғы 24 маусымдағы Қазақстан Республикасының № 309-11заңы.
2. ҚР ның Қаржы министрлігінің 18.09.2002 жылғы № 438 бұйрығымен (ҚР министрлігінің өзгертулер енгізілген 21.10.2003 жылғы № 372 бұйрығымен) бекітілген Бухгалтерлік есеп типтік шот жоспары.
3. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2001 жылғы 12 маусымдағы № 209-11 Қазақстан Республикасының салық кодексі. (енген өзгерістері мен толықтыруларымен бірге)
4. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» 1998 жылғы 20 қарашадағы № 20 заң күші бар жарлығы (2001 жылғы 15 қарашадағы өзгерістері мен толықтыруларымен).
5. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы. –Алмвты, 1996-2004ж.
6. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ.. Радостовец В.В., Шмид О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. –Алматы: 2002
7. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері. –Алматы: Экономикс,2003
8. Назарова В.Л. Шаруашылық жургізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп -Алматы: Экономика, 2004
9. Ә.Әбдіманапов. Бухгалтерлік есеп принциптері, Алматы, 2001
10. Укашев Б.Е., Әжібаева З.Н. Бухгалтерлік есеп теориясы, Алматы, 1998
11. Кеулимжаев К.К. Финансовый учет на предприятии. – Алматы: Экономика, 2003.
12. Т.Ә.Әбдықалықов. Бухгалтерлік есеп және аудит –Алматы, Қазақ университеті, 2000
13. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов, А.А.Жантаева. Қаржылық есеп. Алматы, 2001
14. Баймұханова С.Б., Балапанова Ә.Ж. Бухгалтерлік есеп . – Алматы: Қазақ университеті, 2002
15. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп . – Алматы: ИздатМаркет,2005
16. Тасмағанбетов Т.А., Омаров А.Ш., Әлібекова Б.А., Рабатов О., Ьайболтаева П.Э., Радостовец В.К. Қаржы есебі. Алматы: - Дәуір, 1998
17. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп принциптері. Оқулық, -Алматы, 2006
17. Назарова В.Л. Бухгалтерлік іскерлік корреспонденция. Алматы,
Экономика, 2004
18. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и аналаз финансовой отчетности. –Алматы: Қаржы-қаражат, 1998
19. Энциклопедия общего аудита. –М.:Дело и сервис, 1999
20. Шишкин А.К., Микрюков В.А., Дышкант И.А. Учет, анализ, аудит на предприятии. – М.: Аудит, ЮНИТИ, 1996
21. Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. –Алматы: Сөздік-Словарь, 1999
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Дебиторлық борыштар
есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Дебиторлық борыштар есебiнiң
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының есебi ... ... ...
1.3. Күмәндi дебиторлық
борыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 тарау. Дебиторлық борыштар
аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Дебиторлық борыштар аудитiнің
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының аудиті ... ... ...
2.3. Күмәндi дебиторлық борыштар резерв есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайданылған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Кіріспе
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан
оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері сондай-ақ аванс ретінде алдын
ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – Дебиторлық борыштары Алынуға
тиіс шоттар деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар
заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін алынатын
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті
борыштар және ұзақ мнрзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында
есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын өтелінетін
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
катарына жататындар:
- ағымдағы активті сатып алуға төленген аванстық алдын ала
төленген төлем;
- тапсырылған берілген шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды адамдарының тұлғаларының дебиторлық борышы:
- басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы
сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін
ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша шоттар
дебиторлық борыштар иелік ету хұқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына
дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың
есептелген уақыты мен өтеу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны.
Ұйымның дебиторлық борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана
анықталады.
Дипломдық жұмыста Қос қанат ЖШС нің мәліметтерін негізгі ала отырып,
ізденіс жасадым.
Дипломдық жұмыс кіріспе, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады.
1 тарау. Дебиторлық борыштар есебi
1.1. Дебиторлық борыштар есебiнiң мақсаты
Дебиторлық борыштар – бұл заңды тұлғалардың немесе жеке азаматтардың
шаруашылыққа берешек қарыздары. Дебиторлық борыштар шаруашылықтың ішінде
және сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен де пайда болады.
Есептеу әдісін қолданып, қолма-қол емес есеп айырысу операциялары кезінде
дебиторлық борыштардың пайда болуы заңды құбылыс.
Дебиторлық борыштардың ішінде субъектінің шаруашылық қызметінде жиі
кездесетінін – дайын өнімдерді (жұмыс, қызмет) және тауарларды сату
операциялары. Баланста көрсетілген дебиторлық борыштар баптарының ішіндегі
үлесі жағынан ең қомақтысы. Сондықтан сатып алу және тапсырыс берушілермен
есеп айырысуды тексерген кезде бағдарламада келтірілген сұрақты жан-жақты
қамтып, ауқымын кеңейте түсу үшін мынандай мәселелерді анықтап алу қажет:
өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен шарт
жасалғандығын; түгендеу (салыстыру) актілерімен есеп айырысу құжаттарымен
расталған сатып алушылардың борыштарының нақтылығын; сатып алушылармен және
тапсырыс берушілердің борыштарын; бөлімшесінің шоттары бойынша жүргізілген
синтетикалық (жіктеу) есептің дұрыстығын. Мұндай жағдайда аналитикалық
(талдау) есеп мынандай мәселелерді қамтамасыз етуге міндетті:
вексельдермен қамтамасыз етілген ақша қаражаттарының түсу мерзімі әлі
жетпеген, сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар
бойынша борыштардың мәліметтерін алу мүмкіндігін, дисконтталған вексельдер
мен ақша қаражаттарының мерзімінде түспегендігіне қарамастан, банктен өткен
дисконтталған вексельдерді; сатып алушылармен және тапсырыс берушілердің
борыштары бөлімінің шоттары бойынша бухгалтерлік есеп
корреспонденцияларының дұрыс берілгендігін: сатып алушылармен және
тапсырыс берушілердің борыштары бөлімінің шоттары бойынша анадитикалық
есеп жазуларының № 11 журнал-ордердегі, Бас кітаптағы және баланстағы
жазулармен сәйкестігін;
талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштардың дұрыс шығысқа
шығарылғандығын.
Субъектінің басшысының қабылдаған шешіміне сәйкес талап ету мерзімі
өткен дебиторлық борыштар шығысқа шығарылып, күдікті қарыздар резервінің
шоттарына жатқызу арқылы жабылады.
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының есебi
Кәсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау
үшін арналған. Аталған бөлімде келесі шоттар қараған:
алынуға тиісті борыштар шоттар;
алынған вексельдер;
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштар.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар (дебиторлық борыш шоты) сатып алушы заңды немесе жеке
тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен
Қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
Алынуға тиісті борыштар шоттары деп аталатын шотта тиеліп жіберілген
өнімдер тауарлар, атқарылған жұмыстары мен қөрсетілген қызметтері үшін
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылданған есеп
айырысу құжаттары бойынша төлеуге тиісті сомасы есертеледі. Жалпы
Алынуға тиісті шоттар шотын сипаттай келе, олардың қысқа мерзімді
активтер екендігін және олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын
аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір уақыттарда саудалық
міндеттемелер деп те атайды. Олар тауарларды кезінде де пайда болады.
Міндеттемелердің өтелуі орындалу көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған
жағдайда, оларды сатудан алында деп санайды. Халықаралық тәжірибеде кез
келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге
сатып алушылар үшін сатып алған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше
айдан кейін төлеу өтеу құқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялвқ
несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының
шотты тиісті уақытында төлеу қабілеттілігі бар болатындығына бақылау
шарадарын жүргізулері қажет. Сол үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер
жұмыс істейді. Несиелік ақпарат бөлімдерінің мәліметтері бойынша да нестеге
тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем
сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс
берушілерден несиені уақтылы өтеуді қамтамасыз ететін бедгілі бір
қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орый субъектілердің таңдап алған
ережелері мен негізгі қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл
шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
және тағы да басқа дебиторлық борыштар есептеледі.
Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы шоттарына қатысты
бухгалтерлік есепте мынадай бухгалтерлік жазу жазылады:
Мысалы, Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 үш жүз мың
теңгенің дайын өнімдері 500000 бес жүз мың теңгеге сатылды, соның ішінде
80000 сексен мың теңге ҚҚС сомасы .
Сатылған тауарлардың өзіндік құнына:
Дт Сатылған дайын өнімдердің өзіндік құны 300000тг.
Кт Дайын өнімдер 300000тг.
Сатылған тауарлардан алынатын сомаға:
Дт Алынуға тиісті борыштар шоты 420000тг.
Кт Дайын өнімдерді сатудан алынатын табыс шоты
420000тг.
Сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасына:
Дт Алынуға тиісті борыштар шоттары 80000тг.
Кт Қосылған құн салығы сомасы 80000тг.
Сатылған тауарлар үшін алынатын сома келіп түскенде:
Дт Ақшалар шоты 500000тг.
Кт Алынуға тиісті борыштар шоттары
500000тг.
Ал сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына Алынуға тиісті
борыштар шоттары, Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс
берушілердің борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттелініп,
оған сәйкес материалдық емес активтердің есептен шығарылуынан алынатын
кіріс, негізгі құралдарын есептен шығарылуынан алынатын кіріс, және
құнды қағаздардың есептен шығарылуынан алынатын кіріс деп аталатын
шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосылған құн салығы есептелінгенде Алынуға тиісті борыштар
шоттары, Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттелініп, Қосылған құн
салығы шоты кредиттелінеді.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға
айырмашылықтарының пайда болуына Алынуға тиісті борыштар шоттары,
Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттеніліп, Бағамдық
айырмашылықтан алынатын кіріс шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына Алынуға тиісті
борыштар шоттары, Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс
берушілердің борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттеніліп,
Негізгі емес қызметтен алынған басқадай кірістер шоты кредиттелінеді.
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
арнаулы тізімдемелерде есептелініп, онда сатылған айналымнан тыс активтер,
қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық құндылықтар бойынша шот
фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып,
топтастырылып бөлек көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар – шоттар,
фактуралар немесе олардың орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде
активтердің топтары бойынша жазылады. Тізімдемелердің бағандарында сатып
алушылар тапсырыс берушілер бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі
және бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық
мәліметтері көрсетіледі. Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы шотының бөлімше шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі
үшін № 11 жорнал-ордер қолданылады.
Тауарларды сату және сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісім-шарттарымен және тағы бас құжаттар құқықтық
рәсімделуі қажет. Кеоісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі
”тауар” болып табылады. Сондықтан келісім шартта тауарлардың сипаттамасы
толығымен көрсетіліп, оның бағасымен келісілген жалпы құны аладып өтуі
қажет.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандақтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. Дебиторлық қарыз айналымдылығы 30-дан 90 күнге
дейін тең болады, егер осы мерзімнен асып кетсе, онда оны мерзімі өтіп
кеткен деп санайды.
Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқын
факторингалық компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және лд үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия
болуы керек. Бірақ кез келген еәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен
шұғылданбас бұрынекі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді және
көрсеткен қызметі үшін, өз құқын беоген кәсіпорын автоматты түрде төленуге
тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды талап ету құқын берген кәсіпорын
мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай келісім-шарт ашық
та, жабық та болуы мүмкін.
Осы келісім-шартта, клиентке құқын өзіне қайтып беру мәселесі де
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингалық қызметтің
құны көрсететін қызметтің түріне, қаржылық жағдайына және т.б. факторларына
тәуелді болып келеді. Мысалы; Қос қанат ЖШС Эверест плюс ЖШС –на 326250
теңгеге тауарды беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Енді осы
жеткізіп берген тауарына толық төлемін алу үшін Қос қанат ЖШС факторинг
компаниясымен келісім шартқа отырады.
Келісім шарттың жағдайы бойынша факторинг компания (қаржылық агент)
Қос қанат ЖШС-тік Эверест плюс ЖШС –на тауарды жөнелткеннен үш күннің
ішінде Қос қанат ЖШС-тің есеп айырысу шотына ақшаны ауларуы тиіс. Шын
мәнінде, Эверест плюс ЖШС жасалған контрактының 80% құнын бірден
аударған, ал қалған контрактының құнынан (20%) марапаттау сомасы ұсталып,
содан қалған сомасы аударылған. Келісім шартқа сәйкес марапаттау сомасы,
несие мөлшерлемесі сияқты 38% жылдық мөлшерлемесінің деңгеінде ұсталған.
Қаражаттың айналымдық мерзімі 18 күнде құраған.
Факторинг келісім шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9% ((38%х18күн)360
күн)) құраған және сол сомасы төлеуге қабылданған.
Енді шоттар корреспонденциясын жасап көрейік.
Жабдықтаушы-кәсіпорында (Қос қанат ЖШС)
1. Контрактының шарты бойынша
Қос қанат ЖШС, Эверест плюс
ЖШС-ке тауарды жөнелтті: сомасы, Дт
Кт
тенге
- жөнелтілген тауардың нақты
өзіндік құнына 196875
802 222
- келісімшарттың құнына 281250 301
702
- ҚҚС (15%) 42187
301 633
2. Қаржылық агенттен жөнелтілген
тауардың 80% алынды 261000 441
687
3. Қаржылық агентке көрсеткен қызметі
үшін, марапаттау сомасы шығысқа
жатқызылды 6199
831 687
4. Қалған 20% қаржылық агенттен
алынды, бірақ осы сомадан марапаттау
сомасы шегерілді (326250х20%-6199) 59051 441
687
5. Қарыздары зачет жасалды 326250 687
301
Қарыз кәсіпорын (Эверест плюс ЖШС)
1. Қос қанат ЖШС-тен жөнелтілген
тауар Эверест плюс ЖШС-ке тауар түсті:
- тауар құнына 281250
222 671
- ҚҚС (15%) 42187
331 671
2. Қаржылық агенттің талап еткен сомасы,
алынған тауар үшін төленді 326250 334
441
3. Қарыздары зачет жасалды 326250 671
334
Қаржылық агентте
1. Факторинг келісім шарты бойынша
Қос қанат ЖШС-гі қарыз сомасының
80% аударылды 261000
334 441
2.Факторингі бойынша марапаттау сомасы
есептелінді (326250х1,9%) 6199
332 724
3. Эверест плюс ЖШС-тен талап
етілген қаржы сомасы алынды 326250 441
687
4.Факторинг келісім шартының жағдайы
бойынша Қаржылық агентке 20% қалған
сомасы аударылды (бірақ бұл жерде
марапаттау сомасы шегерілді) 59051 334
441
5. Қарыздары зачет жасалды 326250 671
332,334
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісім шарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық рәсімделуі қажет. Кеілісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісім-шартта тауарлардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітілген
фиксированный болып көрсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісім-шартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде
қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Ақшанаң құнсыздану жағдайында
әсіресе келісім шартқа қол қою мен тауарларды жеткізу арасындағы уақыт
айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға тұрақты
пайдаланған жағдайда теңге құнының өзгеруіне байланысты тиімсіз жағдайға
тап болуы мүмкін. Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде
белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы
анықталады және теңгедегі валюталық эквивалентті қайта санау тәртібі мен
бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан,
бағам тауардың жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі
жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың
белгілі бір сомасының немесе 100% пайызы сомасының төленгендігі тиімді
болады.
Тұрақсыз баға келісім шартқа отыру барысындағы тұрақты бағаны анықтау
қиын болған жағдайда белгіленеді. Мысалы, бағаға әсер ететін факторлар жиі
өзгерген уақытта. Бұл жағдайда бастапқы бағасы белгіленіп, оны есептеудің
әдістері мен жағдайлары қарастырылады. Келісім-шартта қосылған құн салығы
көрсетілмейді, алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті.
Келісім шарттың басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық
жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары үшін
вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім ішінде белгіленген
соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель құнды қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің еисіне міндеттеменің мерзімі
өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді
талап етуге даусыз құқық береді. Векселді толтырушы яғни ол вексель
бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші
деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады.
ВЕКСЕЛЬ
100000 (жүз мың) тенге
25.03.2005 жыл
Төленуге тиісті сома мөлшері
Вексельдің берілген уақыты
ВИТА фирмасы
Вексель бойынша ақша алушы ұйымның аты
13.12.2005 жыл
Төлену мерзімі
Қос қанат ЖШС
Вексель беруші ұйымның аты
Әділхан
М.О.
Тиісті адамдардың қолдары және ұйымның мөр таңбасы
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында жүргізілетін
болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің өтімділігі
жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель беруші осы
соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі берілген
вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып вексель
бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни вексель қызметінің
аяқталатын уақыты есептелінеді. Вексельді пайдаланылуы барысындағы
міндеттері:
- дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгілі бір уақытқа ұзарту;
- шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға дебиторлық қарыздарды
нақты дәлелдеу;
- пайыз түрінде төлем алу үшін негізі;
- айналымға жіберілу мүмкіндігі.
Дебиторлық қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі
бухгалтерлік есепте 302шотында және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі.
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және
аударылмалы деп аталатын екі түрге бөленеді.
Жәй вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-
ақ міндеттейтін құжат болып табылады. Жәй вексель борышкердің жазбаша
міндеттемесі болып саналады. Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік
міндеттемесінің сомасы, төленетін мерзімі мен жері, төлем төлеуге тиісті
кредитордың аты көрсетіліп, борышкердің, яғни вексель берушінің қолы
қойылуы керек.
Айналым үдерісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
тіркеліп жазылғаннан кейін ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс
жағында немесе қосымша парағында жазылады.
Аударылмалы вексель - тратта кредитордың транссангтың қарызкерге
трассатқа белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесес жеке тұлғаға
ремитентке төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналынады. Яғни оның жәй
вексельден ерекшілігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге
вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы
жазбаша бұйрығын бере алады.
Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайызсыздық деп екіге бөлуге
болады.
Пайыздық вексельдердің атаулы құыныда төленетін пайыз сомасы өз алдына
бөлек көрсетіледі.
Пайызсыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді,
бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.
302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель
бойынша 302 шотында , 1 Вексель бойынша алынатын пайызы деп аталатын
субшоты ашылады.
Пайыздық емес вексель бойынша қосымша шот ашылуы мүмкін.
2Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасынан шегерілген (дисконт),
3 Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт).
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемінде, олардың
алған кезінде келесі қалыпта көрініс табады:
1 кесте
Алынған вексельдер бойынша марапаттау сомасының көрінісі
Пайыздық вексель Пайызсыз вексель
Алғашқыда, марапаттау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңнің табысы
ретінде есептелінеді
332 шоттың дебеті мен 611 шоттың 302 шоттың 3 субшотының дебетінде
кредиті бойынша көрсетіледі мен 611 шоттың кредиті көрсетілінеді
Содан соң, есепті кезең барысында үоесіне сай есептелген пайыз сомасы
табысқа жатқызылады
611 шоттың дебеті мен 724 шоттың 611 шоттың дебеті мен 724 шоттың
кредитінде көрініс табады. кредитінде көрініс табады.
Ақпарат көзі: В.К.Радостовец, Т.Ғ.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, Кәсіпорынның
бухгалтерлік есебі, 253 бет.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып үш түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алуш кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі
ретінде рәсіделеді.
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісім шарттарға жатпайтын әр
түрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар рәсімделеді.
Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
Мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық
вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналынан шегерім жасауды қоса
алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарға
сатылады. Олар банк арқылы ақша рыногында пайдаланылады.
Вексельдер эмитенттер бойынша: қазынашылық және жекеше.
Төлем түрі бойынша: жәй және аударылмалы.
Төлем кепілдігінің барлығына қарай: қамтамасыз етілген және қамтамасыз
етілмеген.
Төлем тәртібі бойынша: мерзімдік вексель және ұсынушылық вексель болып
бөлінеді. Вексельдерді толтыру және рәсімдеу белгіленген ережені сақтауды
керек етеді. Құжатта міндетті түрде вексельдік таңба яғни вексель деген
жазу жазылып, оның ұсынылған күні мен орны, вексельдің сомасы, пайызы,
төлеу мерзімі көрсетілуі қажет. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу
мерзіміне дейін жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін
басқа заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен
несие алу үшін пайдаланылуы мүмкін. Вексельдің маңызды деректемесі болып
төлем мерзімі саналынады. Ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері вексель
бойынша төһлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап оны бақылап отыруы қажет.
Аексельмен есеп айырысу есебі арнайы ” Алынған вексельдер” шотында
жүргізіледі. Бұл шотта сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс
берушілермен арадағы олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу
операциялары жайлы ақпараттар жинақталады.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Дт Алынған вексельдер шоты
Кт Алынуға тиісті борыштар шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына, яғни ақша
келіп түскен мерзімінде пайызсыз:
Дт Ақшалар шоты
Кт Алынған вексельдер шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Айта кететін бір жағдай көптеген уақыттарда вексельде көрсетілген сома
бойынша пайыз мөлшері жылдық мерзімге негізделеді. Мысалы, 500000 (бес жүз
мың) теңгеге алты айға вексель алынып және оған қоса жылдық 5 (бес) пайыз
көлемінде төлем төлеу көрсетілген болды деп есептейік. Осы жағдайда біздің
вексель бойынша адуға тиісті сомамыздың мөлшері былай есептелінеді:
500000+500000х5%х612=500000+12500= 512500 теңге.
Егер осы сомадағы вексель алты айға емес тоғыз айға жазылып берілген
жағдайда алынуға тиісті сома мына санға тең болады:
500000+500000х5%х912=500000+18750= 518750теңге.
2 кесте
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шоты бойынша
жүргізілетін операциялар
№ Операциялардың мазмұны Дебет Кредит
1 2 3 4
1 Тиеп жіберген тауарға, өнімге, көрсетілген қызметке
есептелінген сатып алушы, тапсырыс берушілердің 301 701
борышы
2 Тиеп жіберген тауарға, өнімге, көрсетілген қызметке
есептелінген қосылған құн салық сомасы 301 633
3 Борыш сомасы бұрын алынған аванс сомасынан 661-662 301
шегерілді
4 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден есеп
айырысу шотына келіп түскен сома 441 301
5 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары 641-643,
олардың кредиторлық қарызы есебінен өтелінді 687 301
6 Сатылып (тиеп жіберілген) тауар, өнім, көрсетілген 301,
қызмет үшін алынған вексель 302 321-323
7 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер берген
вексельдері үшін борыштарын төледі 441 302
Ақпарат көзі: Бухгалтерлік есеп шоттарының Үлгі жоспарын қолдану жөніндегі
әдістемелік ұсынымдар.
ҚР Қаржы министрінің 2002 жылғы 18 қыркүйектегі №
438 бұйрығымен бекітілген.
Жоғарыда қарастырылған мысалымыз бойынша бухгалтерлік жазуларымыз келесі
түрде жазылады:
а) вексель алғанды:
Дт Алынған вексельдер шоты 500000тг.
Кт Алынуға тиісті борыштар шоты 500000тг.
ә) вексель бойынша сатып алушылардың борыштары есептелген пайыз сомасымен
бірге өтелгенле:
Дт Ақшалар шоты 512500 тг.
Кт Алынған вексельдер шоты 500000 тг.
Кт Пайыз бойынша кірістер шоты 12500 тг.
Шаруашылық субъектісіне басқадай операциялар бойынша тиісті дебиторлық
борыштар төмендегідей шоттарда есептелінеді:
331 Алынуға тиісті қосылған құн салығы;
332 Есептелінген пайыздар
333 Жұмысшылар мен басқадай тұлғалардың борышы
334 Басқалары
Бұл шоттарда 30 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер бөлімшесінің
шоттарында есептеуге жатпайтын сатылған тауарларға, көрсетілген
қызметтерге, орындалған жұмыстарға жатпайтын есеп айырысу операциялары
есептелінеді.
331 Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты субъектінің сатып алынған
негізгі құралдары, материалдары тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға
төленген қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға
алынған.Салықтың бұл түрі барлық тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама
салық болып саналады. Осыған орай ол тауардың құны қосылып, оның бағасын
көтереді. Сондықтан бұл салықты сатып алушылар төлейді. Жанама салықтар
бюджетке тауаралрды сатып алатын заңды және жеке тұлғалардан түспейді, осы
тауарлар сатушылардан түседі. Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салық
сомасы да жоғары болады. Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатылған
тауарлар жұмыстар мен қызметтер үшін сатып алушылардан алынған салық пен
материалдық ресурстар үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы
сомалары арасындағы айырмашылық ретінде анықталады.
Бухгалтерлік есепте қосылған құн салығы бойынша есеп айырысуды көрсету
үшін 331 Өтелуі тиісті қосылған құн салығы шоты қолданылады.
Алынған тауарлар мен материалдық құндылықтар және орындалған жұмыстар
мен қызметтер бойынша есептелінген қосылған құн сомасына 331 шот
дебеттелініп, 671,687 және тағы да басқа тиісті шоттар кредиттелінеді.
Тауардың, жұмыстың, қызметтің есебінен қосылған құн салығы алыналы,
ондағы айналымы салық салу үшін пайдаланады, егер де:
- тауарды (жұмысты, қызметті) алушы қосылған құн салығын төлеуші
болып табылса;
- жабдықтаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады,
сатылған тауарларға (жұмысқа, қызметке) берілген шот-фактураның
негізінде.
Қосылған құн салығының сомасы зачетқа жатқызылатын болып табылады,
егер де:
- тауарды (жұмысты, қызметті) алушы қосылған құн салығын төлеуші
болса;
- төленген салық сомасы кеден заңдылығымен сәйкес келсе, яғни жүк
кеденінің декларациясында көрсеткендей болса;
- төлем құжатында көрсетілген салық сомасы салықтың төленгенін
қуаттайтын болса;
- темір жол және авиа билетінде көрсетілген салық сомасы салық заңына
сәйкес сомада болса;
- тұрғын-үй қызметінде пайдаланатын құжаттарында көрсетілген сома
салық сомасымен сәйкес келсе;
- бақылау-кассалық машинасынан алынған чектердің сомасы салық
сомасымен сәйкес келсе;
Алумен байланысты төлеуге жататын ҚҚС болса, олар зачетқа жатпайды,
егер де: тауарлар (жұмыстар, қызметтер) кәсіпкерлік қызметке жатпайтын
шараларды жүргізумен байланысты болса; тұрғын-үй қорларындағы ғимараттар
болса, қонақ үй ретінде пайдаланатын ғимараттардан басқасы; жеңіл
автомобиль, негізгі құрал ретінде алынған болса; тегін алынған мүліктер
(тауарлар, жұмыстар, қызметтер).
Есептік кезең өткеннен кейін, ҚҚС бойынша зачетқа рұқсат етілген
сомасы, 331 шоттың кредитінен 633 шоттың дебетіне есептен шығарылады.
Бұрындары зачетқа жатқызыылған ҚҚС сомасы зачеттан тасталады, ол кезде 633
шотының дебетінде және 331 шотының кредитінде көрініс табады, бірақ қызыл
жазумен жазылады.
332 Есептелген пайыздар шотында субъектінің шартта қаралған жалға
берген негізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері
үшін пайыз түрінде алатын сомасы сондай-ақ салынған инвестициядан алатын
дивидендтерінің сомасы есептелінді. Осыған байланысты 332 Есептелген
пайыздар шотына сәйкес бухгалтерлік жазулар мына түрде жазылады:
- Жалдағы негізгі құралдар, алынған вексельдер, берілген займдар бойынша
пайыздар есептегенде 332-ші шот дебеттелініп, 724-ші шот кредиттелінеді.
- Есептелген пайыздар бойынша борыштардың жабылуына: 421,422,431,441,451
шоттарының тиістілері дебеттелініп, 332 шот кредитінде көрсетіледі.
332 Есептелген пайыздар шоты бойынша аналитикалық есеп – қарыз алушы,
вексель ұстаушы, жалға алушы және т.с.с. кәсіпорындар бойынша және уақыттың
өтуімен туындаған пайыздық қарыздары бойынша айналым ведомоснда немесе
соған ұқсас машинограммасыпда жүргізіледі.
333 Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздар шотында дебиторлық
қарыздардың келесі түрлері есепке алынады: есеп беруші тұлғалармен есеп
айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған тауарлары бойынша
ұсыеылған заемдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша. Кәсіпорын өз
қызметкерлерін қызмет бабымен іс-сапарға жіберіледі, дүкендерден кеңсе
жабдықтарын сатып алады, пошта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа да
шығындарды төлейді. Бұл шығындардың үнемі банк мекемелері арқылы нақты
ақшасыз есеп айырысу жолымен төленуі мүмкін емес.Сондықтан да шығындарды
төлеу үшін қызметкерлерге қолма-қол ақша беріледі және олар сол алған
ақшасына есеп беруі тиіс.
Аванс тек басшының жарлығымен және қажеттілік жеткен кезде есеп беруге
тиісті адамдарға және қызмет бабымен жіберілген тұлғаларға беріледі. Есеп
беруі тиісті адамдарға берілген сомалар оны қуаттайдын құжаттарының
негізінде жұмсалады және белгіленген мерзімде бухгалтерияға тапсырады.
Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, сонан соң оларды субъектінің
басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және оларға қоса
тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға қайтарылады.
333 Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борыштары шотында жұмысшылар
мен басқа тұлғалардың дебиторлық борыштары жайлы ақпараттар жинақталады.
Бұл шотта жұмысшылар мен басқа тұлғаларға қарызға қызметтегі іс-сапарлары
және басқадай шығындары үшін берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен
қызметкерлерден олардың кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталынатын
сомалар есептелінеді.
Кәсіпорын жүргізетін барлық шаруашылық операциялар дәлелді
құжатттармен рәсімдеоуге тиіс. Бұл құжаттар бастапқы есеп құжаттары болып
есептелінеді, бухгалтерлік есеп солардың негізінде жүргізіледі. Бастапқы
есеп құжаты – операцияның немесе оқиғаның жасалу фактісін тіркейтін құжат.
Бастапқы есеп құжаты оперыцияны жасау кезінде жасалады, ал егер оны жасау
мүмкін болмаса, ол аяқталғаннан кейін дереу жасалады.
Бастапқы есеп құжаттары мынадай міндетті деректемелерді қамтуға тиісті:
• құжаттың аталуы;
• жасалған күні;
• өз атынан құжат жасалған ұйымның атауы немесе кәсіпкерлің аты-жөні;
• операцияның немесе оқиғаның мазмұны;
• операцияның немесе оқиғаның барлық өлшемі (саны мен құны жағынан);
• операцияны жасауға және оны жасаудың дұрыстығына жауапты адамдардың
қызметінің атауы, аты-жөні және қолдары (оқиғаны растайтын).
Аталған деректемелердің болуы бастапқы құжаттарға заңдық күш береді.
Операциялардың немесе оқиғаның сипатына, Қазақстан Республикасының
нормативтік құқықтық актілерінің талаптарына және есепке алу ақпараттарын
әзірлеу әдістеріне қарай қосымша деректемелер енгізілуі мүмкін. Сөйтіп,
жоғары аталған деректемелердің барлығы бастапқы кассалық құжаттарды және
есеп беруші адамдардың аванстық есептерін жасаған кезде қажет.
Ақшалай қаражаттар есеп беруші адамдарға жеткізіп берушілердің қызметі мен
жұмысына ақы беруге, бланкілер, ЖЖМ сатып алуға, базарлар мен дүкендерде
тауар сатып алуға, іссапар шығындарына неғұрлым жиі беріледі.
Қазақстанның халық шаруашылығында кассалық операцияларды жүргізудің
уақытша тәртібіне сәйкес шаруашылық субъектілері кассалық қызмет көрсетуді
жүзеге асыратын банк мекемесімен келісім бойынша субъект бастығы
белгілеген мөлшерде және мерзімге операциялық, шаруашылық және басқа
шығындар үшін қолма-қол ақшаны есеп беруге кассадан береді. Есеп беруге
берілген қолма-қол ақшаның жұмсалмаған бөлігі алынған мерзімі аяқталғаннан
кейінгі 3 күннен кешіктірместен кассаға қайтарылуға тиіс. Қолма-қол ақшаны
есеп беруге алған тұлға жұмсалған сомалар туралы есептемені мерзім
аяқталғаннан кейінгі 5 күннен кешіктірместен бухгалтерияға өткізуге
тиісті. Есеп беру сомаларын жұмсау туралы есептемені белгіленген уақытта
тапсырмаған және авапстың пайдаланылмаған қалдығын кассаға қайтармаған
тұлғалардан бухгалтер заңда көзделген тәртіпке сәйкес аталған борышты
жалақысынан ұстап қалуға құқылы. Қолма-қол ақшаларды берудің және оларды
іссапар шығыстары үшін пайдаланудың тәртібі қолданыстағы заңдармен
реттеледі.
Іссапарға жіберілген қызметкерлердің:
1) іссапар орнына дейінгі және одан кері қарай тұрақты жұмыс орнына
дейінгі жол жүру шығындарын;
2) тұрғын үй-жайды жалдау шығындарын;
3) тәулік ақысын;
4) ұсынылған құжаттарға (сақталым, кеңсемен, офиспен сөйлесудің шоты және
т.б.) сәйкес өзге шығындарын шаруашылық субъектісі өтейді.
Қызметкер іссапардан орылғаннан кейінгі 3 күннің ішінде іссапарға
байланысты жұмсалған сомалар аванстық есептеме тапсыруға міндетті. Аванстық
есептемеге қоса берілетіндер: белгіленген тәртіппен рәсімделген іссапар
куәлігі, жол жүру құжаттарының түбіршегі, үй-жайды жалдау туралы құжаттар
(шоттар).
Басшылар іссапарға байланысты белгіленген нормадан тыс қосымша
төлемдерді кәсіпорын қарамағында қалған пайда есебінен жүргізуге рұқсат
етеді.
Қызметкерді шетелге іссапарға жіберген кезде шетелдік валютадағы іссапар
шығындарын өтеудің тиісті нормаларын басшылыққа алу керек.
Есеп беретін адамдармен есеп айырысудың жинақтамалы есебі 333 -
Қызметкерлермен басқа да адамдардың борышы шотында жүргізіледі. Шот
активтік, дебеттік қалдығы есеп беретін субъектіге берешек сомасын
көрсетеді. Шоттың дебеті бойынша өндіріп алынған артық шығыс сомасы мен
шығыс касса ордері негізінде беруге қайтадан берілген сомалар көрсетіледі.
Кредиті бойынша аванстық есептемеге сәйкес пайдаланылған сомалар мен кіріс
касса ордері бойынша пайданылмағандар ретінде көрсетілген сомалар
көрсетіледі.
1. Шаруашылық шығындарына, операция мұқтаждықтарына, іссапарларға
есеп беруге қолма-қол ақшалар берілгенде: Дт 333 Кт 441,431
2. Аударым жолымен есеп беруге сомалар берілді (ұшаққа билет сатып алу):
Дт 333 Кт 441,431
3.Жол жүру билеттері сатып алында және чекпен төленді:
Дт 333 Кт 422
4. Есеп беретін тұлға сатып алған ТМҚ кіріске алынды:
Дт 201-206,208,223,222 Кт 333
5. Аванстық есептемелер тапсырылған бойда есеп беру сомаларын есептен
шығару: Дт 821,938 Кт 333
6. Есеп беретін сомалар бойынша: Дт 331 Кт 333
7. Жұмсалмаған есеп беру сомаларын қайтару: Дт 451,452 Кт 333
8. Жұмсалмаған есеп беру сомаларын жалақыдан ұстап қалу: Дт 681 Ет 333
9. Есеп беретін тұлға алдындағы кәсіпорынның берешегі (артық шығын
өтелмейді): Дт 333 Кт 682
Заңды тұлғалардың жұмысына, қызметіне ақы төлеу, олардан тауар сатып
алу кезінде бастапқы дәлелді құжаттарды: шот-фактураны, жүкқұжатты, тауар
чегін, ақы төленгенін дәлелдейтін фискальдің чекті қоса тіркей отырып,
аванстық есеп жасау қажет. Аванстық есептерде және бухгалтерлік есептің
тиісті тіркелімдерінде растайтын құжаттар болған жағдайда (касса № 7
жорнал-ордер бойынша – қызметкерлер мен басқа да адамдардың берешегі),
мынадай жазбалар бойынша жүзеге асырылады:
3 кесте
Қызметкерлер мен басқа да адамдардың берешегінің бухгалтерлік жазуы
күні Дт Кт Сомасы Операцияның
тенге мазмұны
06.08.2004821 333 1000 Бланкілер, ФШ, тауар
чегі, ШФ сатып алынған
06.08.2004331 333 160 ҚҚС есепке жатқызу
07.08.2004201 333 1000 Шаруашылық тауарлары, ФЧ,
ШФ, жүкқұжат сатып
алынған
07.08.2004125 333 18000 Ұялы телефон, ФЧ, ШФ
сатып алынған
07.08.2004331 333 3040 ҚҚС есепке жатқызылған
09.08.2004203 333 6000 Бензин, ФЧ сатып алынған
09.08.2004331 333 960 ҚҚС есепке жатқызылған,
ФЧ ҚҚС бөліп көрсетіліп
жеке жолмен
Ақпарат көзі: Қос Қанат ЖШС-нің 2004 жылдың қаржылық мәліметтерінен
алынды
Бухгалтерлердегі қинайтын сұрақтардың бірі – есеп беруші адамдарда
фискальды чектің болмауы.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан
Респубдикасы Кодексінің 546 бабының 1-тармағына сәйкес ҚР аумағында сауда
операцияларян жүзеге асыру кезінде немесе қолма-қол ақша, банктік төлем
карточкалары, чектер арқылы қызмет көрсеткенде тұтынушылармен ақшалай есеп
айырысу міндетті түрде фискальлық жады бар бақылау чегін беру арқылы
жүргізілетіні белгілі. Ал егер тауар жеткізуші, жұмыстар, қызметтер
көрсетуші көптеген ұйымдарда фискальдық чектер берілмейтін болса, ең
алдымен заңға бағынатын, БКМ бар және фискальдық чектер беретін жеткізіп
берушілермен жұмыс істеуге тырысу қажет. Ад мүмкіндік болмай фискальды чек
беруден бас тартса, онда кассалық орлеріне түбіртек пен шот-фактура алу
қажет, оларды заңды тұлғаның мөрімен расталған барлық деректемелері
көрсетілуге тиіс. ”Әкімшілік құқық бұзушылық туралы„ Кодексте (ӘҚБтК)
фискальдық чек бермегені үшін жауапкершілік сатушыға жүктелгенін есте
сақтау керек. Осы ӘҚБтК 215 бабына сәйкес фискальдық жады бар бақылау-касса
машиналарын (БКМ) қолданбай тауарлар сату немесе қызметтер көрсету не салық
органдарында тіркелмеген, ақауы бар машиналарды қолдану арқылы фискальдық
жады бар БКМ-ларын қолдану тәртібін бұзу – жеке кәсіпкерлер мен лауазымды
адамдарға бестен жиырма бес айлық есептік көрсеткішке дейін айыппұл салуға
әкеп соқтырады. Фискальдық жады бар БКМ қолданған кезде салық төлеушінің
тауар үшін төлегенінен кем немесес артық сомаға кассалық чек бермеуі – жеке
кәсіпкерлерге және лауазымды адамдарға бестен онға дейінгі айлық есептік
көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соқтырады. Әеімшілік жазалау
шарасы салынғаннан кейін жыл ішінде қайталап жасалған тап сондай әрекеттер
– жеке кәсіпкерлер мен лауазымды адамдарға оннан қырыққа дейінгі АЕК
мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соқтырады.
Салық кодексінің 517 бабына сәйкес фискальдық жады бар БКМ қолдвну
ережелеріне бақылау жасау сатып олушылардың емес, салық қызметі органдарына
жүктелген. Сонымен бірге сатып алушыларда ғана емес, сатушыларда да
фискальдық чектерді беруге байланысты проблемалар бар. Авиа және теміржол
билеттерін сататын ұйымдардың тасымалдаушылардың агенттері мен
субагенттерінің қызметін пайдаланбайтын кәсіпорын жоқ шығар. Алматыдағы
кәсіпкерлер қауымдастығы осындай ұйымдарда БКК қолдану жайында түсініктеме
беру туралы ҚР Қаржы министрлігінің Салық комитетіне жүгінген еді.
02.12.2002ж. № НК-УНК-08-4-15-111333 хат бойынша мынадай түсіпіктеме
берілді. Салық кодексінің 846 бабының 1- тармвғының ережелері түбертек,
билеттер, талондвр, пошта төлемі белгілерін немесе ҚР Қаржы министрлігі
бекіткен нысандар бойынша қатаң есептесу чектеріне теңестірілген құжаттарды
бере отырып, халыққа қызмет көрсететін салық төлеушілердің ақшалай есеп
айырысуларына қолданылмайды.
” Фискальдық жады бар БКМ қолданбай қызмет көрсеткен кезде халыққа
берілетін түбіртектердің, талондардың, пошта төлемі белгілерін немесе
чектерге теңестірілген қатаң есептіліктегі басқа да құжаттардың нысандарын
бекіту туралы„ ҚР Қаржы министрлігінің 23.05.2002ж. № 230 бұйрығымен қатаң
есептіліктегі құжаттар нысандарының тізбесі бекітілген. Теміржол және
авиабилеттердің нысандары бұл тізбеге кірмейді.
Теміржол және авиабилеттердің нысандарын қатаң есептіліктегі құжаттар
ретінде бекіту дұрыс емес деп есептейміз, өйткені ҚР ҚМ жоғарыда аталған
бұйрығы бойынша кәсіпкерлік қызметтің жекедеген түрлерінің айрықша
ерекшеліктеріне байланысты БКМ қолдану қиын болған жағдайда, қатаң
есептілік құжаттары ретінде қолданылатын түбіртектер, билеттер, талондар,
пошта төлемін төлеу белгілері қатаң есептілік бланкілері санатына
жатқызылған. Теміржол және авиабилеттердің сату стационарлық үй-жайларда
жүзеге асырылады, оның үстіне, жолаушы орындарының бар-жоғы туралы
мәліметтер алу үшін компьютерлік жүйе қолданылады.
23.11.2002ж. № 458-11 ҚР Заңымен Салық кодексіне енгізілген өзгерістер мен
толықтыруларға сәйкес БКМ ұғымына компьютерлік жүйе де кіреді.
Есеп беретін адамдар АМҚС-да ЖЖМ сатып алған кезде фискальдық чекте бөліп
көрсетілген ҚҚС есепке жатқызу жайындағы мәселелер бухгалтерлерде жиі
туындап отырады. Осы мәселені Салық кодексінің баптары негізінде
қарастырайық. Салық кодексінің 235 бабының 1-ші тармағында, егер осы
тарауда өзгеше көзделмесе (38 тарау ”Қосылған құн салығы бойынша есепке
жатқызу”), тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) алушының бюджет
жарнасына жатқызуға тиіс салық сомасын анықтау кезінде, негізгі құралдарды
қоса алғанда, алынған тауарлар, жұмыстар мен қызмет көрсетулер салық
салынатын айналым мақсатында пайдаланылса немесе пайдаланылатын болса,
сондай-ақ, егер мынадай шарттар орындалса:
1. тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) алушы осы Кодекстің 207
бабының 1-тармағына сәйкес қосылған құн салығын төлеуші болып табылса;
2. өнім беруші Қазақстан Республикасының аумағында өткізілген тауарларға
(жұмыстарға, қызмет көрсетулерге) шот-фактура немесе 235 баптың 2-
тармағына сәйкес берілетін басқа да құжатты ұсынылса, тауарлар
(жұмыстар, қызмет көрсетулер) алушының ҚҚС сомасын есепке жатқызуға
құқығы бар деп белгіленген.
”Фискальдық жады бар БКМларын қолдану Ережелері” атты ҚР Үкіметінің
18.04.02ж. № 449 қаулысына сәйкес ҚҚС көрсетілетін бақылау чегінде мынадай
ақпарат блуға тиіс екендігі көрсетіледі: сатушының СТН-ні; қосылған құн
салығы бойынша есепке қою туралы куәліктің сериясы мке нөмірі; тауардың
(жұмыстың, көрсетілген қызметтің) атауы; қосылған құн салығының сомасы.
2002 жылдан бастап базарларда жеке тұлғалардан ТМҚ сатып алуға арналған
құжаттарды рәсімдеуге талаптар өзгерді. Салық кодексінің 372 бабабына
сәйкес базарларда тауар сатумен айналысатын адамдар бюджетпен есеп
айырысуды біржолғы талон негізіндегі арнаулы салық режимінде жүзеге асырады
(базарларда біржолғы талон бойынша патент негізінде арнайы салық режимін,
оңайтылған декларация негізінде арнайы салық режимін қолданатын, сондай-ық
жалпыға бірдей белгіленген салық салу режимін қолданатын жеке тұлғалар
сауда жасай алады. ҚР МКМ 30.03.2002ж. № ДНП-1-1-133002 хаты).
Қолданыстағы заңдарға сәйкес сатып алу актілерін осылайша рәсімдеген
жағдайда жеке табыс салығы ұсталмайды, сатып алынған ТМҚ құны 92-баптың
шарттары орындалған жағдайда шегерімге жатқызылады. (ҚР МКМ 18.07.2002ж. №
ДНП-1-1-217242 хаты). Сондықтан базардан тауар сатып алған кезде міндетті
түрде сатып алу актілерінде сатушының СТН, аты-жөнін, сондай-ақ біржолғы
талонның нөмірі мен сериясын, базардың мөрін көрсету керек. Олар болмаған
жағдайда сатып алынған ТМҚ құнынан төлем көзінде есеп беруші адамнан
салықты қосымша есептеу қаупі бар.
22.09.2000ж. № 1428 ”Мемлекеттік бюджеттің есебінен ұсталатын мемлекеттік
мекемелердің қызметкерлерін ҚРсының шегіндегі қызметтік іссапарлары туралы
Ережелерге” сәйкес қызметтік іссапарға жіберу үшін басшы қол қойған бұйрық
негіз болып табылады. Іссапарға орындарында болудың нақты мерзімі баратын
пунктіне келген күн және пункттен қайтқан күн туралы іссапар куәлігіндегі
белгілер бойынша айқындалады.
Іссапардан қайтқаннан кейін қызметкер бес күннің ішінде ақшалай қаражаттың
нақты шығыны туралы аванстық есепті табыс етуге міндетті. Аванстық есепке
белгіленген тәртіппен рәсімделген іссапар куәлігі, тұрғын үй жалдағаны және
жол жүру шығындары туралы құжаттар қоса тіркеледі.
2002 жылдан бастап қызметтік іссапарлар кезінде және өкілдік шығындар
бойынша өтемақы сомаларын шегерудің жаңа нормалары енгізілген. Салық
кодексінің 93 бабына сәйкес қызметтік іссапарлар көзіндегі өтемақыларға
мыналар жатады:
броньға шыққан шығындарға шығындарға ақы төлеуді қоса есептегенде,
іссапар орнына және кері қарай жол жүруге нақты жұмсалған шығындар;
броньға шыққан шығындарға шығындарға ақы төлеуді қоса есептегенде,
тұрғын үй жалдауға нақты жұмсалған шығындар; Қазақстан Республикасының
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Дебиторлық борыштар
есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Дебиторлық борыштар есебiнiң
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының есебi ... ... ...
1.3. Күмәндi дебиторлық
борыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 тарау. Дебиторлық борыштар
аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Дебиторлық борыштар аудитiнің
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының аудиті ... ... ...
2.3. Күмәндi дебиторлық борыштар резерв есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайданылған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Кіріспе
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан
оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері сондай-ақ аванс ретінде алдын
ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – Дебиторлық борыштары Алынуға
тиіс шоттар деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар
заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін алынатын
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті
борыштар және ұзақ мнрзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында
есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын өтелінетін
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
катарына жататындар:
- ағымдағы активті сатып алуға төленген аванстық алдын ала
төленген төлем;
- тапсырылған берілген шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды адамдарының тұлғаларының дебиторлық борышы:
- басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы
сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін
ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша шоттар
дебиторлық борыштар иелік ету хұқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына
дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың
есептелген уақыты мен өтеу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны.
Ұйымның дебиторлық борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана
анықталады.
Дипломдық жұмыста Қос қанат ЖШС нің мәліметтерін негізгі ала отырып,
ізденіс жасадым.
Дипломдық жұмыс кіріспе, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады.
1 тарау. Дебиторлық борыштар есебi
1.1. Дебиторлық борыштар есебiнiң мақсаты
Дебиторлық борыштар – бұл заңды тұлғалардың немесе жеке азаматтардың
шаруашылыққа берешек қарыздары. Дебиторлық борыштар шаруашылықтың ішінде
және сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен де пайда болады.
Есептеу әдісін қолданып, қолма-қол емес есеп айырысу операциялары кезінде
дебиторлық борыштардың пайда болуы заңды құбылыс.
Дебиторлық борыштардың ішінде субъектінің шаруашылық қызметінде жиі
кездесетінін – дайын өнімдерді (жұмыс, қызмет) және тауарларды сату
операциялары. Баланста көрсетілген дебиторлық борыштар баптарының ішіндегі
үлесі жағынан ең қомақтысы. Сондықтан сатып алу және тапсырыс берушілермен
есеп айырысуды тексерген кезде бағдарламада келтірілген сұрақты жан-жақты
қамтып, ауқымын кеңейте түсу үшін мынандай мәселелерді анықтап алу қажет:
өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен шарт
жасалғандығын; түгендеу (салыстыру) актілерімен есеп айырысу құжаттарымен
расталған сатып алушылардың борыштарының нақтылығын; сатып алушылармен және
тапсырыс берушілердің борыштарын; бөлімшесінің шоттары бойынша жүргізілген
синтетикалық (жіктеу) есептің дұрыстығын. Мұндай жағдайда аналитикалық
(талдау) есеп мынандай мәселелерді қамтамасыз етуге міндетті:
вексельдермен қамтамасыз етілген ақша қаражаттарының түсу мерзімі әлі
жетпеген, сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар
бойынша борыштардың мәліметтерін алу мүмкіндігін, дисконтталған вексельдер
мен ақша қаражаттарының мерзімінде түспегендігіне қарамастан, банктен өткен
дисконтталған вексельдерді; сатып алушылармен және тапсырыс берушілердің
борыштары бөлімінің шоттары бойынша бухгалтерлік есеп
корреспонденцияларының дұрыс берілгендігін: сатып алушылармен және
тапсырыс берушілердің борыштары бөлімінің шоттары бойынша анадитикалық
есеп жазуларының № 11 журнал-ордердегі, Бас кітаптағы және баланстағы
жазулармен сәйкестігін;
талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштардың дұрыс шығысқа
шығарылғандығын.
Субъектінің басшысының қабылдаған шешіміне сәйкес талап ету мерзімі
өткен дебиторлық борыштар шығысқа шығарылып, күдікті қарыздар резервінің
шоттарына жатқызу арқылы жабылады.
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының есебi
Кәсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау
үшін арналған. Аталған бөлімде келесі шоттар қараған:
алынуға тиісті борыштар шоттар;
алынған вексельдер;
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштар.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар (дебиторлық борыш шоты) сатып алушы заңды немесе жеке
тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен
Қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
Алынуға тиісті борыштар шоттары деп аталатын шотта тиеліп жіберілген
өнімдер тауарлар, атқарылған жұмыстары мен қөрсетілген қызметтері үшін
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылданған есеп
айырысу құжаттары бойынша төлеуге тиісті сомасы есертеледі. Жалпы
Алынуға тиісті шоттар шотын сипаттай келе, олардың қысқа мерзімді
активтер екендігін және олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын
аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір уақыттарда саудалық
міндеттемелер деп те атайды. Олар тауарларды кезінде де пайда болады.
Міндеттемелердің өтелуі орындалу көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған
жағдайда, оларды сатудан алында деп санайды. Халықаралық тәжірибеде кез
келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге
сатып алушылар үшін сатып алған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше
айдан кейін төлеу өтеу құқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялвқ
несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының
шотты тиісті уақытында төлеу қабілеттілігі бар болатындығына бақылау
шарадарын жүргізулері қажет. Сол үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер
жұмыс істейді. Несиелік ақпарат бөлімдерінің мәліметтері бойынша да нестеге
тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем
сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс
берушілерден несиені уақтылы өтеуді қамтамасыз ететін бедгілі бір
қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орый субъектілердің таңдап алған
ережелері мен негізгі қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл
шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
және тағы да басқа дебиторлық борыштар есептеледі.
Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы шоттарына қатысты
бухгалтерлік есепте мынадай бухгалтерлік жазу жазылады:
Мысалы, Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 үш жүз мың
теңгенің дайын өнімдері 500000 бес жүз мың теңгеге сатылды, соның ішінде
80000 сексен мың теңге ҚҚС сомасы .
Сатылған тауарлардың өзіндік құнына:
Дт Сатылған дайын өнімдердің өзіндік құны 300000тг.
Кт Дайын өнімдер 300000тг.
Сатылған тауарлардан алынатын сомаға:
Дт Алынуға тиісті борыштар шоты 420000тг.
Кт Дайын өнімдерді сатудан алынатын табыс шоты
420000тг.
Сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасына:
Дт Алынуға тиісті борыштар шоттары 80000тг.
Кт Қосылған құн салығы сомасы 80000тг.
Сатылған тауарлар үшін алынатын сома келіп түскенде:
Дт Ақшалар шоты 500000тг.
Кт Алынуға тиісті борыштар шоттары
500000тг.
Ал сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына Алынуға тиісті
борыштар шоттары, Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс
берушілердің борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттелініп,
оған сәйкес материалдық емес активтердің есептен шығарылуынан алынатын
кіріс, негізгі құралдарын есептен шығарылуынан алынатын кіріс, және
құнды қағаздардың есептен шығарылуынан алынатын кіріс деп аталатын
шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосылған құн салығы есептелінгенде Алынуға тиісті борыштар
шоттары, Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттелініп, Қосылған құн
салығы шоты кредиттелінеді.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға
айырмашылықтарының пайда болуына Алынуға тиісті борыштар шоттары,
Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттеніліп, Бағамдық
айырмашылықтан алынатын кіріс шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына Алынуға тиісті
борыштар шоттары, Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс
берушілердің борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттеніліп,
Негізгі емес қызметтен алынған басқадай кірістер шоты кредиттелінеді.
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
арнаулы тізімдемелерде есептелініп, онда сатылған айналымнан тыс активтер,
қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық құндылықтар бойынша шот
фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып,
топтастырылып бөлек көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар – шоттар,
фактуралар немесе олардың орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде
активтердің топтары бойынша жазылады. Тізімдемелердің бағандарында сатып
алушылар тапсырыс берушілер бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі
және бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық
мәліметтері көрсетіледі. Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы шотының бөлімше шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі
үшін № 11 жорнал-ордер қолданылады.
Тауарларды сату және сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісім-шарттарымен және тағы бас құжаттар құқықтық
рәсімделуі қажет. Кеоісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі
”тауар” болып табылады. Сондықтан келісім шартта тауарлардың сипаттамасы
толығымен көрсетіліп, оның бағасымен келісілген жалпы құны аладып өтуі
қажет.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандақтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. Дебиторлық қарыз айналымдылығы 30-дан 90 күнге
дейін тең болады, егер осы мерзімнен асып кетсе, онда оны мерзімі өтіп
кеткен деп санайды.
Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқын
факторингалық компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және лд үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия
болуы керек. Бірақ кез келген еәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен
шұғылданбас бұрынекі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді және
көрсеткен қызметі үшін, өз құқын беоген кәсіпорын автоматты түрде төленуге
тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды талап ету құқын берген кәсіпорын
мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай келісім-шарт ашық
та, жабық та болуы мүмкін.
Осы келісім-шартта, клиентке құқын өзіне қайтып беру мәселесі де
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингалық қызметтің
құны көрсететін қызметтің түріне, қаржылық жағдайына және т.б. факторларына
тәуелді болып келеді. Мысалы; Қос қанат ЖШС Эверест плюс ЖШС –на 326250
теңгеге тауарды беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Енді осы
жеткізіп берген тауарына толық төлемін алу үшін Қос қанат ЖШС факторинг
компаниясымен келісім шартқа отырады.
Келісім шарттың жағдайы бойынша факторинг компания (қаржылық агент)
Қос қанат ЖШС-тік Эверест плюс ЖШС –на тауарды жөнелткеннен үш күннің
ішінде Қос қанат ЖШС-тің есеп айырысу шотына ақшаны ауларуы тиіс. Шын
мәнінде, Эверест плюс ЖШС жасалған контрактының 80% құнын бірден
аударған, ал қалған контрактының құнынан (20%) марапаттау сомасы ұсталып,
содан қалған сомасы аударылған. Келісім шартқа сәйкес марапаттау сомасы,
несие мөлшерлемесі сияқты 38% жылдық мөлшерлемесінің деңгеінде ұсталған.
Қаражаттың айналымдық мерзімі 18 күнде құраған.
Факторинг келісім шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9% ((38%х18күн)360
күн)) құраған және сол сомасы төлеуге қабылданған.
Енді шоттар корреспонденциясын жасап көрейік.
Жабдықтаушы-кәсіпорында (Қос қанат ЖШС)
1. Контрактының шарты бойынша
Қос қанат ЖШС, Эверест плюс
ЖШС-ке тауарды жөнелтті: сомасы, Дт
Кт
тенге
- жөнелтілген тауардың нақты
өзіндік құнына 196875
802 222
- келісімшарттың құнына 281250 301
702
- ҚҚС (15%) 42187
301 633
2. Қаржылық агенттен жөнелтілген
тауардың 80% алынды 261000 441
687
3. Қаржылық агентке көрсеткен қызметі
үшін, марапаттау сомасы шығысқа
жатқызылды 6199
831 687
4. Қалған 20% қаржылық агенттен
алынды, бірақ осы сомадан марапаттау
сомасы шегерілді (326250х20%-6199) 59051 441
687
5. Қарыздары зачет жасалды 326250 687
301
Қарыз кәсіпорын (Эверест плюс ЖШС)
1. Қос қанат ЖШС-тен жөнелтілген
тауар Эверест плюс ЖШС-ке тауар түсті:
- тауар құнына 281250
222 671
- ҚҚС (15%) 42187
331 671
2. Қаржылық агенттің талап еткен сомасы,
алынған тауар үшін төленді 326250 334
441
3. Қарыздары зачет жасалды 326250 671
334
Қаржылық агентте
1. Факторинг келісім шарты бойынша
Қос қанат ЖШС-гі қарыз сомасының
80% аударылды 261000
334 441
2.Факторингі бойынша марапаттау сомасы
есептелінді (326250х1,9%) 6199
332 724
3. Эверест плюс ЖШС-тен талап
етілген қаржы сомасы алынды 326250 441
687
4.Факторинг келісім шартының жағдайы
бойынша Қаржылық агентке 20% қалған
сомасы аударылды (бірақ бұл жерде
марапаттау сомасы шегерілді) 59051 334
441
5. Қарыздары зачет жасалды 326250 671
332,334
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісім шарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық рәсімделуі қажет. Кеілісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісім-шартта тауарлардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітілген
фиксированный болып көрсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісім-шартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде
қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Ақшанаң құнсыздану жағдайында
әсіресе келісім шартқа қол қою мен тауарларды жеткізу арасындағы уақыт
айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға тұрақты
пайдаланған жағдайда теңге құнының өзгеруіне байланысты тиімсіз жағдайға
тап болуы мүмкін. Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде
белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы
анықталады және теңгедегі валюталық эквивалентті қайта санау тәртібі мен
бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан,
бағам тауардың жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі
жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың
белгілі бір сомасының немесе 100% пайызы сомасының төленгендігі тиімді
болады.
Тұрақсыз баға келісім шартқа отыру барысындағы тұрақты бағаны анықтау
қиын болған жағдайда белгіленеді. Мысалы, бағаға әсер ететін факторлар жиі
өзгерген уақытта. Бұл жағдайда бастапқы бағасы белгіленіп, оны есептеудің
әдістері мен жағдайлары қарастырылады. Келісім-шартта қосылған құн салығы
көрсетілмейді, алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті.
Келісім шарттың басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық
жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары үшін
вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім ішінде белгіленген
соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель құнды қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің еисіне міндеттеменің мерзімі
өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді
талап етуге даусыз құқық береді. Векселді толтырушы яғни ол вексель
бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші
деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады.
ВЕКСЕЛЬ
100000 (жүз мың) тенге
25.03.2005 жыл
Төленуге тиісті сома мөлшері
Вексельдің берілген уақыты
ВИТА фирмасы
Вексель бойынша ақша алушы ұйымның аты
13.12.2005 жыл
Төлену мерзімі
Қос қанат ЖШС
Вексель беруші ұйымның аты
Әділхан
М.О.
Тиісті адамдардың қолдары және ұйымның мөр таңбасы
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында жүргізілетін
болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің өтімділігі
жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель беруші осы
соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі берілген
вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып вексель
бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни вексель қызметінің
аяқталатын уақыты есептелінеді. Вексельді пайдаланылуы барысындағы
міндеттері:
- дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгілі бір уақытқа ұзарту;
- шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға дебиторлық қарыздарды
нақты дәлелдеу;
- пайыз түрінде төлем алу үшін негізі;
- айналымға жіберілу мүмкіндігі.
Дебиторлық қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі
бухгалтерлік есепте 302шотында және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі.
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және
аударылмалы деп аталатын екі түрге бөленеді.
Жәй вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-
ақ міндеттейтін құжат болып табылады. Жәй вексель борышкердің жазбаша
міндеттемесі болып саналады. Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік
міндеттемесінің сомасы, төленетін мерзімі мен жері, төлем төлеуге тиісті
кредитордың аты көрсетіліп, борышкердің, яғни вексель берушінің қолы
қойылуы керек.
Айналым үдерісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
тіркеліп жазылғаннан кейін ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс
жағында немесе қосымша парағында жазылады.
Аударылмалы вексель - тратта кредитордың транссангтың қарызкерге
трассатқа белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесес жеке тұлғаға
ремитентке төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналынады. Яғни оның жәй
вексельден ерекшілігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге
вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы
жазбаша бұйрығын бере алады.
Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайызсыздық деп екіге бөлуге
болады.
Пайыздық вексельдердің атаулы құыныда төленетін пайыз сомасы өз алдына
бөлек көрсетіледі.
Пайызсыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді,
бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.
302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель
бойынша 302 шотында , 1 Вексель бойынша алынатын пайызы деп аталатын
субшоты ашылады.
Пайыздық емес вексель бойынша қосымша шот ашылуы мүмкін.
2Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасынан шегерілген (дисконт),
3 Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт).
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемінде, олардың
алған кезінде келесі қалыпта көрініс табады:
1 кесте
Алынған вексельдер бойынша марапаттау сомасының көрінісі
Пайыздық вексель Пайызсыз вексель
Алғашқыда, марапаттау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңнің табысы
ретінде есептелінеді
332 шоттың дебеті мен 611 шоттың 302 шоттың 3 субшотының дебетінде
кредиті бойынша көрсетіледі мен 611 шоттың кредиті көрсетілінеді
Содан соң, есепті кезең барысында үоесіне сай есептелген пайыз сомасы
табысқа жатқызылады
611 шоттың дебеті мен 724 шоттың 611 шоттың дебеті мен 724 шоттың
кредитінде көрініс табады. кредитінде көрініс табады.
Ақпарат көзі: В.К.Радостовец, Т.Ғ.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, Кәсіпорынның
бухгалтерлік есебі, 253 бет.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып үш түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алуш кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі
ретінде рәсіделеді.
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісім шарттарға жатпайтын әр
түрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар рәсімделеді.
Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
Мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық
вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналынан шегерім жасауды қоса
алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарға
сатылады. Олар банк арқылы ақша рыногында пайдаланылады.
Вексельдер эмитенттер бойынша: қазынашылық және жекеше.
Төлем түрі бойынша: жәй және аударылмалы.
Төлем кепілдігінің барлығына қарай: қамтамасыз етілген және қамтамасыз
етілмеген.
Төлем тәртібі бойынша: мерзімдік вексель және ұсынушылық вексель болып
бөлінеді. Вексельдерді толтыру және рәсімдеу белгіленген ережені сақтауды
керек етеді. Құжатта міндетті түрде вексельдік таңба яғни вексель деген
жазу жазылып, оның ұсынылған күні мен орны, вексельдің сомасы, пайызы,
төлеу мерзімі көрсетілуі қажет. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу
мерзіміне дейін жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін
басқа заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен
несие алу үшін пайдаланылуы мүмкін. Вексельдің маңызды деректемесі болып
төлем мерзімі саналынады. Ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері вексель
бойынша төһлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап оны бақылап отыруы қажет.
Аексельмен есеп айырысу есебі арнайы ” Алынған вексельдер” шотында
жүргізіледі. Бұл шотта сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс
берушілермен арадағы олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу
операциялары жайлы ақпараттар жинақталады.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Дт Алынған вексельдер шоты
Кт Алынуға тиісті борыштар шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына, яғни ақша
келіп түскен мерзімінде пайызсыз:
Дт Ақшалар шоты
Кт Алынған вексельдер шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Айта кететін бір жағдай көптеген уақыттарда вексельде көрсетілген сома
бойынша пайыз мөлшері жылдық мерзімге негізделеді. Мысалы, 500000 (бес жүз
мың) теңгеге алты айға вексель алынып және оған қоса жылдық 5 (бес) пайыз
көлемінде төлем төлеу көрсетілген болды деп есептейік. Осы жағдайда біздің
вексель бойынша адуға тиісті сомамыздың мөлшері былай есептелінеді:
500000+500000х5%х612=500000+12500= 512500 теңге.
Егер осы сомадағы вексель алты айға емес тоғыз айға жазылып берілген
жағдайда алынуға тиісті сома мына санға тең болады:
500000+500000х5%х912=500000+18750= 518750теңге.
2 кесте
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шоты бойынша
жүргізілетін операциялар
№ Операциялардың мазмұны Дебет Кредит
1 2 3 4
1 Тиеп жіберген тауарға, өнімге, көрсетілген қызметке
есептелінген сатып алушы, тапсырыс берушілердің 301 701
борышы
2 Тиеп жіберген тауарға, өнімге, көрсетілген қызметке
есептелінген қосылған құн салық сомасы 301 633
3 Борыш сомасы бұрын алынған аванс сомасынан 661-662 301
шегерілді
4 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден есеп
айырысу шотына келіп түскен сома 441 301
5 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары 641-643,
олардың кредиторлық қарызы есебінен өтелінді 687 301
6 Сатылып (тиеп жіберілген) тауар, өнім, көрсетілген 301,
қызмет үшін алынған вексель 302 321-323
7 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер берген
вексельдері үшін борыштарын төледі 441 302
Ақпарат көзі: Бухгалтерлік есеп шоттарының Үлгі жоспарын қолдану жөніндегі
әдістемелік ұсынымдар.
ҚР Қаржы министрінің 2002 жылғы 18 қыркүйектегі №
438 бұйрығымен бекітілген.
Жоғарыда қарастырылған мысалымыз бойынша бухгалтерлік жазуларымыз келесі
түрде жазылады:
а) вексель алғанды:
Дт Алынған вексельдер шоты 500000тг.
Кт Алынуға тиісті борыштар шоты 500000тг.
ә) вексель бойынша сатып алушылардың борыштары есептелген пайыз сомасымен
бірге өтелгенле:
Дт Ақшалар шоты 512500 тг.
Кт Алынған вексельдер шоты 500000 тг.
Кт Пайыз бойынша кірістер шоты 12500 тг.
Шаруашылық субъектісіне басқадай операциялар бойынша тиісті дебиторлық
борыштар төмендегідей шоттарда есептелінеді:
331 Алынуға тиісті қосылған құн салығы;
332 Есептелінген пайыздар
333 Жұмысшылар мен басқадай тұлғалардың борышы
334 Басқалары
Бұл шоттарда 30 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер бөлімшесінің
шоттарында есептеуге жатпайтын сатылған тауарларға, көрсетілген
қызметтерге, орындалған жұмыстарға жатпайтын есеп айырысу операциялары
есептелінеді.
331 Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты субъектінің сатып алынған
негізгі құралдары, материалдары тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға
төленген қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға
алынған.Салықтың бұл түрі барлық тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама
салық болып саналады. Осыған орай ол тауардың құны қосылып, оның бағасын
көтереді. Сондықтан бұл салықты сатып алушылар төлейді. Жанама салықтар
бюджетке тауаралрды сатып алатын заңды және жеке тұлғалардан түспейді, осы
тауарлар сатушылардан түседі. Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салық
сомасы да жоғары болады. Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатылған
тауарлар жұмыстар мен қызметтер үшін сатып алушылардан алынған салық пен
материалдық ресурстар үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы
сомалары арасындағы айырмашылық ретінде анықталады.
Бухгалтерлік есепте қосылған құн салығы бойынша есеп айырысуды көрсету
үшін 331 Өтелуі тиісті қосылған құн салығы шоты қолданылады.
Алынған тауарлар мен материалдық құндылықтар және орындалған жұмыстар
мен қызметтер бойынша есептелінген қосылған құн сомасына 331 шот
дебеттелініп, 671,687 және тағы да басқа тиісті шоттар кредиттелінеді.
Тауардың, жұмыстың, қызметтің есебінен қосылған құн салығы алыналы,
ондағы айналымы салық салу үшін пайдаланады, егер де:
- тауарды (жұмысты, қызметті) алушы қосылған құн салығын төлеуші
болып табылса;
- жабдықтаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады,
сатылған тауарларға (жұмысқа, қызметке) берілген шот-фактураның
негізінде.
Қосылған құн салығының сомасы зачетқа жатқызылатын болып табылады,
егер де:
- тауарды (жұмысты, қызметті) алушы қосылған құн салығын төлеуші
болса;
- төленген салық сомасы кеден заңдылығымен сәйкес келсе, яғни жүк
кеденінің декларациясында көрсеткендей болса;
- төлем құжатында көрсетілген салық сомасы салықтың төленгенін
қуаттайтын болса;
- темір жол және авиа билетінде көрсетілген салық сомасы салық заңына
сәйкес сомада болса;
- тұрғын-үй қызметінде пайдаланатын құжаттарында көрсетілген сома
салық сомасымен сәйкес келсе;
- бақылау-кассалық машинасынан алынған чектердің сомасы салық
сомасымен сәйкес келсе;
Алумен байланысты төлеуге жататын ҚҚС болса, олар зачетқа жатпайды,
егер де: тауарлар (жұмыстар, қызметтер) кәсіпкерлік қызметке жатпайтын
шараларды жүргізумен байланысты болса; тұрғын-үй қорларындағы ғимараттар
болса, қонақ үй ретінде пайдаланатын ғимараттардан басқасы; жеңіл
автомобиль, негізгі құрал ретінде алынған болса; тегін алынған мүліктер
(тауарлар, жұмыстар, қызметтер).
Есептік кезең өткеннен кейін, ҚҚС бойынша зачетқа рұқсат етілген
сомасы, 331 шоттың кредитінен 633 шоттың дебетіне есептен шығарылады.
Бұрындары зачетқа жатқызыылған ҚҚС сомасы зачеттан тасталады, ол кезде 633
шотының дебетінде және 331 шотының кредитінде көрініс табады, бірақ қызыл
жазумен жазылады.
332 Есептелген пайыздар шотында субъектінің шартта қаралған жалға
берген негізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері
үшін пайыз түрінде алатын сомасы сондай-ақ салынған инвестициядан алатын
дивидендтерінің сомасы есептелінді. Осыған байланысты 332 Есептелген
пайыздар шотына сәйкес бухгалтерлік жазулар мына түрде жазылады:
- Жалдағы негізгі құралдар, алынған вексельдер, берілген займдар бойынша
пайыздар есептегенде 332-ші шот дебеттелініп, 724-ші шот кредиттелінеді.
- Есептелген пайыздар бойынша борыштардың жабылуына: 421,422,431,441,451
шоттарының тиістілері дебеттелініп, 332 шот кредитінде көрсетіледі.
332 Есептелген пайыздар шоты бойынша аналитикалық есеп – қарыз алушы,
вексель ұстаушы, жалға алушы және т.с.с. кәсіпорындар бойынша және уақыттың
өтуімен туындаған пайыздық қарыздары бойынша айналым ведомоснда немесе
соған ұқсас машинограммасыпда жүргізіледі.
333 Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздар шотында дебиторлық
қарыздардың келесі түрлері есепке алынады: есеп беруші тұлғалармен есеп
айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған тауарлары бойынша
ұсыеылған заемдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша. Кәсіпорын өз
қызметкерлерін қызмет бабымен іс-сапарға жіберіледі, дүкендерден кеңсе
жабдықтарын сатып алады, пошта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа да
шығындарды төлейді. Бұл шығындардың үнемі банк мекемелері арқылы нақты
ақшасыз есеп айырысу жолымен төленуі мүмкін емес.Сондықтан да шығындарды
төлеу үшін қызметкерлерге қолма-қол ақша беріледі және олар сол алған
ақшасына есеп беруі тиіс.
Аванс тек басшының жарлығымен және қажеттілік жеткен кезде есеп беруге
тиісті адамдарға және қызмет бабымен жіберілген тұлғаларға беріледі. Есеп
беруі тиісті адамдарға берілген сомалар оны қуаттайдын құжаттарының
негізінде жұмсалады және белгіленген мерзімде бухгалтерияға тапсырады.
Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, сонан соң оларды субъектінің
басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және оларға қоса
тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға қайтарылады.
333 Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борыштары шотында жұмысшылар
мен басқа тұлғалардың дебиторлық борыштары жайлы ақпараттар жинақталады.
Бұл шотта жұмысшылар мен басқа тұлғаларға қарызға қызметтегі іс-сапарлары
және басқадай шығындары үшін берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен
қызметкерлерден олардың кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталынатын
сомалар есептелінеді.
Кәсіпорын жүргізетін барлық шаруашылық операциялар дәлелді
құжатттармен рәсімдеоуге тиіс. Бұл құжаттар бастапқы есеп құжаттары болып
есептелінеді, бухгалтерлік есеп солардың негізінде жүргізіледі. Бастапқы
есеп құжаты – операцияның немесе оқиғаның жасалу фактісін тіркейтін құжат.
Бастапқы есеп құжаты оперыцияны жасау кезінде жасалады, ал егер оны жасау
мүмкін болмаса, ол аяқталғаннан кейін дереу жасалады.
Бастапқы есеп құжаттары мынадай міндетті деректемелерді қамтуға тиісті:
• құжаттың аталуы;
• жасалған күні;
• өз атынан құжат жасалған ұйымның атауы немесе кәсіпкерлің аты-жөні;
• операцияның немесе оқиғаның мазмұны;
• операцияның немесе оқиғаның барлық өлшемі (саны мен құны жағынан);
• операцияны жасауға және оны жасаудың дұрыстығына жауапты адамдардың
қызметінің атауы, аты-жөні және қолдары (оқиғаны растайтын).
Аталған деректемелердің болуы бастапқы құжаттарға заңдық күш береді.
Операциялардың немесе оқиғаның сипатына, Қазақстан Республикасының
нормативтік құқықтық актілерінің талаптарына және есепке алу ақпараттарын
әзірлеу әдістеріне қарай қосымша деректемелер енгізілуі мүмкін. Сөйтіп,
жоғары аталған деректемелердің барлығы бастапқы кассалық құжаттарды және
есеп беруші адамдардың аванстық есептерін жасаған кезде қажет.
Ақшалай қаражаттар есеп беруші адамдарға жеткізіп берушілердің қызметі мен
жұмысына ақы беруге, бланкілер, ЖЖМ сатып алуға, базарлар мен дүкендерде
тауар сатып алуға, іссапар шығындарына неғұрлым жиі беріледі.
Қазақстанның халық шаруашылығында кассалық операцияларды жүргізудің
уақытша тәртібіне сәйкес шаруашылық субъектілері кассалық қызмет көрсетуді
жүзеге асыратын банк мекемесімен келісім бойынша субъект бастығы
белгілеген мөлшерде және мерзімге операциялық, шаруашылық және басқа
шығындар үшін қолма-қол ақшаны есеп беруге кассадан береді. Есеп беруге
берілген қолма-қол ақшаның жұмсалмаған бөлігі алынған мерзімі аяқталғаннан
кейінгі 3 күннен кешіктірместен кассаға қайтарылуға тиіс. Қолма-қол ақшаны
есеп беруге алған тұлға жұмсалған сомалар туралы есептемені мерзім
аяқталғаннан кейінгі 5 күннен кешіктірместен бухгалтерияға өткізуге
тиісті. Есеп беру сомаларын жұмсау туралы есептемені белгіленген уақытта
тапсырмаған және авапстың пайдаланылмаған қалдығын кассаға қайтармаған
тұлғалардан бухгалтер заңда көзделген тәртіпке сәйкес аталған борышты
жалақысынан ұстап қалуға құқылы. Қолма-қол ақшаларды берудің және оларды
іссапар шығыстары үшін пайдаланудың тәртібі қолданыстағы заңдармен
реттеледі.
Іссапарға жіберілген қызметкерлердің:
1) іссапар орнына дейінгі және одан кері қарай тұрақты жұмыс орнына
дейінгі жол жүру шығындарын;
2) тұрғын үй-жайды жалдау шығындарын;
3) тәулік ақысын;
4) ұсынылған құжаттарға (сақталым, кеңсемен, офиспен сөйлесудің шоты және
т.б.) сәйкес өзге шығындарын шаруашылық субъектісі өтейді.
Қызметкер іссапардан орылғаннан кейінгі 3 күннің ішінде іссапарға
байланысты жұмсалған сомалар аванстық есептеме тапсыруға міндетті. Аванстық
есептемеге қоса берілетіндер: белгіленген тәртіппен рәсімделген іссапар
куәлігі, жол жүру құжаттарының түбіршегі, үй-жайды жалдау туралы құжаттар
(шоттар).
Басшылар іссапарға байланысты белгіленген нормадан тыс қосымша
төлемдерді кәсіпорын қарамағында қалған пайда есебінен жүргізуге рұқсат
етеді.
Қызметкерді шетелге іссапарға жіберген кезде шетелдік валютадағы іссапар
шығындарын өтеудің тиісті нормаларын басшылыққа алу керек.
Есеп беретін адамдармен есеп айырысудың жинақтамалы есебі 333 -
Қызметкерлермен басқа да адамдардың борышы шотында жүргізіледі. Шот
активтік, дебеттік қалдығы есеп беретін субъектіге берешек сомасын
көрсетеді. Шоттың дебеті бойынша өндіріп алынған артық шығыс сомасы мен
шығыс касса ордері негізінде беруге қайтадан берілген сомалар көрсетіледі.
Кредиті бойынша аванстық есептемеге сәйкес пайдаланылған сомалар мен кіріс
касса ордері бойынша пайданылмағандар ретінде көрсетілген сомалар
көрсетіледі.
1. Шаруашылық шығындарына, операция мұқтаждықтарына, іссапарларға
есеп беруге қолма-қол ақшалар берілгенде: Дт 333 Кт 441,431
2. Аударым жолымен есеп беруге сомалар берілді (ұшаққа билет сатып алу):
Дт 333 Кт 441,431
3.Жол жүру билеттері сатып алында және чекпен төленді:
Дт 333 Кт 422
4. Есеп беретін тұлға сатып алған ТМҚ кіріске алынды:
Дт 201-206,208,223,222 Кт 333
5. Аванстық есептемелер тапсырылған бойда есеп беру сомаларын есептен
шығару: Дт 821,938 Кт 333
6. Есеп беретін сомалар бойынша: Дт 331 Кт 333
7. Жұмсалмаған есеп беру сомаларын қайтару: Дт 451,452 Кт 333
8. Жұмсалмаған есеп беру сомаларын жалақыдан ұстап қалу: Дт 681 Ет 333
9. Есеп беретін тұлға алдындағы кәсіпорынның берешегі (артық шығын
өтелмейді): Дт 333 Кт 682
Заңды тұлғалардың жұмысына, қызметіне ақы төлеу, олардан тауар сатып
алу кезінде бастапқы дәлелді құжаттарды: шот-фактураны, жүкқұжатты, тауар
чегін, ақы төленгенін дәлелдейтін фискальдің чекті қоса тіркей отырып,
аванстық есеп жасау қажет. Аванстық есептерде және бухгалтерлік есептің
тиісті тіркелімдерінде растайтын құжаттар болған жағдайда (касса № 7
жорнал-ордер бойынша – қызметкерлер мен басқа да адамдардың берешегі),
мынадай жазбалар бойынша жүзеге асырылады:
3 кесте
Қызметкерлер мен басқа да адамдардың берешегінің бухгалтерлік жазуы
күні Дт Кт Сомасы Операцияның
тенге мазмұны
06.08.2004821 333 1000 Бланкілер, ФШ, тауар
чегі, ШФ сатып алынған
06.08.2004331 333 160 ҚҚС есепке жатқызу
07.08.2004201 333 1000 Шаруашылық тауарлары, ФЧ,
ШФ, жүкқұжат сатып
алынған
07.08.2004125 333 18000 Ұялы телефон, ФЧ, ШФ
сатып алынған
07.08.2004331 333 3040 ҚҚС есепке жатқызылған
09.08.2004203 333 6000 Бензин, ФЧ сатып алынған
09.08.2004331 333 960 ҚҚС есепке жатқызылған,
ФЧ ҚҚС бөліп көрсетіліп
жеке жолмен
Ақпарат көзі: Қос Қанат ЖШС-нің 2004 жылдың қаржылық мәліметтерінен
алынды
Бухгалтерлердегі қинайтын сұрақтардың бірі – есеп беруші адамдарда
фискальды чектің болмауы.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан
Респубдикасы Кодексінің 546 бабының 1-тармағына сәйкес ҚР аумағында сауда
операцияларян жүзеге асыру кезінде немесе қолма-қол ақша, банктік төлем
карточкалары, чектер арқылы қызмет көрсеткенде тұтынушылармен ақшалай есеп
айырысу міндетті түрде фискальлық жады бар бақылау чегін беру арқылы
жүргізілетіні белгілі. Ал егер тауар жеткізуші, жұмыстар, қызметтер
көрсетуші көптеген ұйымдарда фискальдық чектер берілмейтін болса, ең
алдымен заңға бағынатын, БКМ бар және фискальдық чектер беретін жеткізіп
берушілермен жұмыс істеуге тырысу қажет. Ад мүмкіндік болмай фискальды чек
беруден бас тартса, онда кассалық орлеріне түбіртек пен шот-фактура алу
қажет, оларды заңды тұлғаның мөрімен расталған барлық деректемелері
көрсетілуге тиіс. ”Әкімшілік құқық бұзушылық туралы„ Кодексте (ӘҚБтК)
фискальдық чек бермегені үшін жауапкершілік сатушыға жүктелгенін есте
сақтау керек. Осы ӘҚБтК 215 бабына сәйкес фискальдық жады бар бақылау-касса
машиналарын (БКМ) қолданбай тауарлар сату немесе қызметтер көрсету не салық
органдарында тіркелмеген, ақауы бар машиналарды қолдану арқылы фискальдық
жады бар БКМ-ларын қолдану тәртібін бұзу – жеке кәсіпкерлер мен лауазымды
адамдарға бестен жиырма бес айлық есептік көрсеткішке дейін айыппұл салуға
әкеп соқтырады. Фискальдық жады бар БКМ қолданған кезде салық төлеушінің
тауар үшін төлегенінен кем немесес артық сомаға кассалық чек бермеуі – жеке
кәсіпкерлерге және лауазымды адамдарға бестен онға дейінгі айлық есептік
көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соқтырады. Әеімшілік жазалау
шарасы салынғаннан кейін жыл ішінде қайталап жасалған тап сондай әрекеттер
– жеке кәсіпкерлер мен лауазымды адамдарға оннан қырыққа дейінгі АЕК
мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соқтырады.
Салық кодексінің 517 бабына сәйкес фискальдық жады бар БКМ қолдвну
ережелеріне бақылау жасау сатып олушылардың емес, салық қызметі органдарына
жүктелген. Сонымен бірге сатып алушыларда ғана емес, сатушыларда да
фискальдық чектерді беруге байланысты проблемалар бар. Авиа және теміржол
билеттерін сататын ұйымдардың тасымалдаушылардың агенттері мен
субагенттерінің қызметін пайдаланбайтын кәсіпорын жоқ шығар. Алматыдағы
кәсіпкерлер қауымдастығы осындай ұйымдарда БКК қолдану жайында түсініктеме
беру туралы ҚР Қаржы министрлігінің Салық комитетіне жүгінген еді.
02.12.2002ж. № НК-УНК-08-4-15-111333 хат бойынша мынадай түсіпіктеме
берілді. Салық кодексінің 846 бабының 1- тармвғының ережелері түбертек,
билеттер, талондвр, пошта төлемі белгілерін немесе ҚР Қаржы министрлігі
бекіткен нысандар бойынша қатаң есептесу чектеріне теңестірілген құжаттарды
бере отырып, халыққа қызмет көрсететін салық төлеушілердің ақшалай есеп
айырысуларына қолданылмайды.
” Фискальдық жады бар БКМ қолданбай қызмет көрсеткен кезде халыққа
берілетін түбіртектердің, талондардың, пошта төлемі белгілерін немесе
чектерге теңестірілген қатаң есептіліктегі басқа да құжаттардың нысандарын
бекіту туралы„ ҚР Қаржы министрлігінің 23.05.2002ж. № 230 бұйрығымен қатаң
есептіліктегі құжаттар нысандарының тізбесі бекітілген. Теміржол және
авиабилеттердің нысандары бұл тізбеге кірмейді.
Теміржол және авиабилеттердің нысандарын қатаң есептіліктегі құжаттар
ретінде бекіту дұрыс емес деп есептейміз, өйткені ҚР ҚМ жоғарыда аталған
бұйрығы бойынша кәсіпкерлік қызметтің жекедеген түрлерінің айрықша
ерекшеліктеріне байланысты БКМ қолдану қиын болған жағдайда, қатаң
есептілік құжаттары ретінде қолданылатын түбіртектер, билеттер, талондар,
пошта төлемін төлеу белгілері қатаң есептілік бланкілері санатына
жатқызылған. Теміржол және авиабилеттердің сату стационарлық үй-жайларда
жүзеге асырылады, оның үстіне, жолаушы орындарының бар-жоғы туралы
мәліметтер алу үшін компьютерлік жүйе қолданылады.
23.11.2002ж. № 458-11 ҚР Заңымен Салық кодексіне енгізілген өзгерістер мен
толықтыруларға сәйкес БКМ ұғымына компьютерлік жүйе де кіреді.
Есеп беретін адамдар АМҚС-да ЖЖМ сатып алған кезде фискальдық чекте бөліп
көрсетілген ҚҚС есепке жатқызу жайындағы мәселелер бухгалтерлерде жиі
туындап отырады. Осы мәселені Салық кодексінің баптары негізінде
қарастырайық. Салық кодексінің 235 бабының 1-ші тармағында, егер осы
тарауда өзгеше көзделмесе (38 тарау ”Қосылған құн салығы бойынша есепке
жатқызу”), тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) алушының бюджет
жарнасына жатқызуға тиіс салық сомасын анықтау кезінде, негізгі құралдарды
қоса алғанда, алынған тауарлар, жұмыстар мен қызмет көрсетулер салық
салынатын айналым мақсатында пайдаланылса немесе пайдаланылатын болса,
сондай-ақ, егер мынадай шарттар орындалса:
1. тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) алушы осы Кодекстің 207
бабының 1-тармағына сәйкес қосылған құн салығын төлеуші болып табылса;
2. өнім беруші Қазақстан Республикасының аумағында өткізілген тауарларға
(жұмыстарға, қызмет көрсетулерге) шот-фактура немесе 235 баптың 2-
тармағына сәйкес берілетін басқа да құжатты ұсынылса, тауарлар
(жұмыстар, қызмет көрсетулер) алушының ҚҚС сомасын есепке жатқызуға
құқығы бар деп белгіленген.
”Фискальдық жады бар БКМларын қолдану Ережелері” атты ҚР Үкіметінің
18.04.02ж. № 449 қаулысына сәйкес ҚҚС көрсетілетін бақылау чегінде мынадай
ақпарат блуға тиіс екендігі көрсетіледі: сатушының СТН-ні; қосылған құн
салығы бойынша есепке қою туралы куәліктің сериясы мке нөмірі; тауардың
(жұмыстың, көрсетілген қызметтің) атауы; қосылған құн салығының сомасы.
2002 жылдан бастап базарларда жеке тұлғалардан ТМҚ сатып алуға арналған
құжаттарды рәсімдеуге талаптар өзгерді. Салық кодексінің 372 бабабына
сәйкес базарларда тауар сатумен айналысатын адамдар бюджетпен есеп
айырысуды біржолғы талон негізіндегі арнаулы салық режимінде жүзеге асырады
(базарларда біржолғы талон бойынша патент негізінде арнайы салық режимін,
оңайтылған декларация негізінде арнайы салық режимін қолданатын, сондай-ық
жалпыға бірдей белгіленген салық салу режимін қолданатын жеке тұлғалар
сауда жасай алады. ҚР МКМ 30.03.2002ж. № ДНП-1-1-133002 хаты).
Қолданыстағы заңдарға сәйкес сатып алу актілерін осылайша рәсімдеген
жағдайда жеке табыс салығы ұсталмайды, сатып алынған ТМҚ құны 92-баптың
шарттары орындалған жағдайда шегерімге жатқызылады. (ҚР МКМ 18.07.2002ж. №
ДНП-1-1-217242 хаты). Сондықтан базардан тауар сатып алған кезде міндетті
түрде сатып алу актілерінде сатушының СТН, аты-жөнін, сондай-ақ біржолғы
талонның нөмірі мен сериясын, базардың мөрін көрсету керек. Олар болмаған
жағдайда сатып алынған ТМҚ құнынан төлем көзінде есеп беруші адамнан
салықты қосымша есептеу қаупі бар.
22.09.2000ж. № 1428 ”Мемлекеттік бюджеттің есебінен ұсталатын мемлекеттік
мекемелердің қызметкерлерін ҚРсының шегіндегі қызметтік іссапарлары туралы
Ережелерге” сәйкес қызметтік іссапарға жіберу үшін басшы қол қойған бұйрық
негіз болып табылады. Іссапарға орындарында болудың нақты мерзімі баратын
пунктіне келген күн және пункттен қайтқан күн туралы іссапар куәлігіндегі
белгілер бойынша айқындалады.
Іссапардан қайтқаннан кейін қызметкер бес күннің ішінде ақшалай қаражаттың
нақты шығыны туралы аванстық есепті табыс етуге міндетті. Аванстық есепке
белгіленген тәртіппен рәсімделген іссапар куәлігі, тұрғын үй жалдағаны және
жол жүру шығындары туралы құжаттар қоса тіркеледі.
2002 жылдан бастап қызметтік іссапарлар кезінде және өкілдік шығындар
бойынша өтемақы сомаларын шегерудің жаңа нормалары енгізілген. Салық
кодексінің 93 бабына сәйкес қызметтік іссапарлар көзіндегі өтемақыларға
мыналар жатады:
броньға шыққан шығындарға шығындарға ақы төлеуді қоса есептегенде,
іссапар орнына және кері қарай жол жүруге нақты жұмсалған шығындар;
броньға шыққан шығындарға шығындарға ақы төлеуді қоса есептегенде,
тұрғын үй жалдауға нақты жұмсалған шығындар; Қазақстан Республикасының
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz