Халықтың тұрмыс деңгейі
1 Халықтың тұрмыс деңгейі
д) Халықаралық жағдай.
X БӨЛІМ. Демократиялық қалыптасу кезеңі.
I ТАРАУ Қоғамның жаңаруы.
11 ТАРАУ Тәуелсіздік жолында
а) Тамыз төнксрісі
ә) Жеделдету бағыты.
б) Қайта құру бағытының қарама.қайшылығы.
в) Қоғамның саяси және әлеуметтік өміріндегі қайшылықтар
г) Экономикадағы проблемалардың тереңдей түсуі.
д) 80.90 жылдардағы Қазақстан ауылдары.
е) Қазакстаннын халықаралык байланысынын дамуы.
д) Халықаралық жағдай.
X БӨЛІМ. Демократиялық қалыптасу кезеңі.
I ТАРАУ Қоғамның жаңаруы.
11 ТАРАУ Тәуелсіздік жолында
а) Тамыз төнксрісі
ә) Жеделдету бағыты.
б) Қайта құру бағытының қарама.қайшылығы.
в) Қоғамның саяси және әлеуметтік өміріндегі қайшылықтар
г) Экономикадағы проблемалардың тереңдей түсуі.
д) 80.90 жылдардағы Қазақстан ауылдары.
е) Қазакстаннын халықаралык байланысынын дамуы.
Экономикалық саясаттың басты міндеті - халықтың әл-ауқатын көтеру деп есептелді. Кеңес адамдарының тұрмыс деңгейі жақсара бастады:
• Жан басына шаққандығы нақты табыс- 2,6 есеге өсті; Төменгі жалақы - 70 сом;
• Колхозшылардың кепілді еңбек ақысы өсті (100-ден210 сомға);
• Орташа зейнетақы 51,1 сомнан 93,2 сомға көтерілді; 1971 жылы колхозшылар үшін де зейнетақы белгілеу тәртібі енгізілді;
• 1970-1985 жылдары 887,7 мың пәтер тұрғызылып, 3 млн.-нан астам адам қоныстандырылды;
Осы мәліметтер халықтың тұрмыс дәрежесі үнемі өсіп келеді деген ой туғызды, ал іс жүзінде халық тұрмысы 30-40 -жылдармен салыстырғанда ғана жақсарды. Денсаулық сақтау саласының көрсеткіштері 20-25 жылдар деңгейінде қалып қойды.
Дамыған капиталистік елдерден халықтың материалдық тұрмыс деңгейінің елеулі түрде артта қалушылығы күшейді.
Тұрмыс деңгейінің құлдырау себептері:
- Әлеуметтік саланы дамытудағы қалдықты ұстанымның сақталуы.
- Тауарлар сапасының нашарлауы.
- Ақы төлеудегі теңгермешілік.
- Қоғамдық меншіктің өктемдігі. Тұрмыс деңгейінің төмендеуінің зардаптары:
- Қазақстан халықтың тұрмыс дәрежесі бойынша Одақтық көрсеткіштерден артта қалды.
- Еңбекке немқұрайлы қарау туындады.
- Ұрлық, еңбек тәртібінің құлдырауы, маскүнемдік жаппай құбылысқа айналды.
- Тауар зәрулігі күшейді.
• Жан басына шаққандығы нақты табыс- 2,6 есеге өсті; Төменгі жалақы - 70 сом;
• Колхозшылардың кепілді еңбек ақысы өсті (100-ден210 сомға);
• Орташа зейнетақы 51,1 сомнан 93,2 сомға көтерілді; 1971 жылы колхозшылар үшін де зейнетақы белгілеу тәртібі енгізілді;
• 1970-1985 жылдары 887,7 мың пәтер тұрғызылып, 3 млн.-нан астам адам қоныстандырылды;
Осы мәліметтер халықтың тұрмыс дәрежесі үнемі өсіп келеді деген ой туғызды, ал іс жүзінде халық тұрмысы 30-40 -жылдармен салыстырғанда ғана жақсарды. Денсаулық сақтау саласының көрсеткіштері 20-25 жылдар деңгейінде қалып қойды.
Дамыған капиталистік елдерден халықтың материалдық тұрмыс деңгейінің елеулі түрде артта қалушылығы күшейді.
Тұрмыс деңгейінің құлдырау себептері:
- Әлеуметтік саланы дамытудағы қалдықты ұстанымның сақталуы.
- Тауарлар сапасының нашарлауы.
- Ақы төлеудегі теңгермешілік.
- Қоғамдық меншіктің өктемдігі. Тұрмыс деңгейінің төмендеуінің зардаптары:
- Қазақстан халықтың тұрмыс дәрежесі бойынша Одақтық көрсеткіштерден артта қалды.
- Еңбекке немқұрайлы қарау туындады.
- Ұрлық, еңбек тәртібінің құлдырауы, маскүнемдік жаппай құбылысқа айналды.
- Тауар зәрулігі күшейді.
г) Халықтың тұрмыс деңгейі
Экономикалық саясаттың басты міндеті - халықтың әл-ауқатын көтеру деп
есептелді. Кеңес адамдарының тұрмыс деңгейі жақсара бастады:
• Жан басына шаққандығы нақты табыс- 2,6 есеге өсті; Төменгі жалақы - 70
сом;
• Колхозшылардың кепілді еңбек ақысы өсті (100-ден210 сомға);
• Орташа зейнетақы 51,1 сомнан 93,2 сомға көтерілді; 1971 жылы колхозшылар
үшін де зейнетақы белгілеу тәртібі енгізілді;
• 1970-1985 жылдары 887,7 мың пәтер тұрғызылып, 3 млн.-нан
астам адам қоныстандырылды;
Осы мәліметтер халықтың тұрмыс дәрежесі үнемі өсіп келеді деген ой
туғызды, ал іс жүзінде халық тұрмысы 30-40 -жылдармен салыстырғанда ғана
жақсарды. Денсаулық сақтау саласының көрсеткіштері 20-25 жылдар деңгейінде
қалып қойды.
Дамыған капиталистік елдерден халықтың материалдық тұрмыс деңгейінің
елеулі түрде артта қалушылығы күшейді.
Тұрмыс деңгейінің құлдырау себептері:
- Әлеуметтік саланы дамытудағы қалдықты ұстанымның сақталуы.
- Тауарлар сапасының нашарлауы.
- Ақы төлеудегі теңгермешілік.
- Қоғамдық меншіктің өктемдігі. Тұрмыс деңгейінің төмендеуінің зардаптары:
- Қазақстан халықтың тұрмыс дәрежесі бойынша Одақтық көрсеткіштерден артта
қалды.
- Еңбекке немқұрайлы қарау туындады.
- Ұрлық, еңбек тәртібінің құлдырауы, маскүнемдік жаппай құбылысқа айналды.
- Тауар зәрулігі күшейді.
д) Халықаралық жағдай.
1 Қоғам дамуындағы демократиялық (және төрешіл бетбағыттар күресі
сыртқы саясатқа қайшылықты сипат берді. 70-жылдардағы Кеңес басшылығының
бағыты - халықаралық шиеленісті айықтыру (1975 ж. Хельсинки келісімі).
Өзгерістер жағдайында Қазақстаннын халықаралық байланыстары мәдени және
экономикалық бағытта нығая бастады.
• Мәдени-экономикалық байланыстар (96 елмен, 1977ж).
- Экспорт негізінен шикізаттық өнімдер болды: түсті металл, хром кені,
темір балқытпалары, жұқа болат тақталары, мұнай т.б. Бұл өнімдер әлемнің
80 еліне жөнелтілді.
- Импорт түрлері: металл кесетін станоктар, жол құрылысы жабдықтары,
электровоздар, жиһаз, киім, тағам, электр тауарлары т.б.
Мәдениет саласындағы байланыс:
- Қазақстандағы кеңес-сирия достастығының күндері.
- Францияның КСРО-дағы күндері.
- Еуропа, Азия, Африка, Америкада қазақ операсы мен балеті,
көркемсурет пен графикасы, қолданбалы өнер шеберлері өнерлерін көрсетті.
- Ирак, Египет, Үндістан, Монголия, Финляндия, Ауғанстанда жүздеген
қазақстандық мамандар жұмыс істеді.
Ғылыми байланыстар:
- Қазақ КСР Ғылым Академиясы шетелдердің ғылыми мекемелерімен
бірлестікте 31 проблемаларды зерттеді.
- АҚШ, Франция, Италия ғалымдарымен байланыс орнатылды.
- Чехословакия, Болгариямен химия ғылымдары институты қызметкерлері
қатынаста болды.
Сыртқы саясатта көптеген кедергілер бой көтерді. "Саяси күрестің
күшеюі" жолнұсқасының орнына "Идеологиялық күрестің күшеюі" жолнұсқасы
келді. Салдары:
- Екі түрлі әлеуметтік - саяси жүйе әскери күштерін өсіруге ұмтылды
(КСРО -АҚШ).
- Қарулануға жұмсалатын қаржы көбейтілді.
- Әлеуметтік-тұрмыс деңгейі төмендеді.
Қазақстан-елдің қорғаныс комплексінің аса зор ядролық полигонына
айналдырылды.
Республикада әскери өнеркәсіп кешенінің 43 ірі кәсіпорны орналасты
(1985 ж.)
• Полигондар, әскери объектілер аумағы-18 млн.ға (1980ж.).
• Ауылшаруашылығына жарамсыз жерлер-720 шаршы шақырым.
• Семей ядролық полигоны аумағы-8,372 шаршы шақырым. Орналасқан жері -
Семей, Павлодар, Қарағанды облыстарының түйіскен жері. Полигонда алғашқы
ядролық сынақ өткізілген уақыт. 1949 жылғы 29 тамыз. Әрбір эксперимент
қондырғы мен жер астында өткізу құны-30 млн. сом.
• Полигондағы жарылыс саны-500-ге жуық (459), оның 113-і әуеде
жарылды. Ашық ауада ядролық сынақ 14 жылға жалғасты.
• Сынақтан ионды радиацияның әэулесіне ұшыраған Семей тұрғындары-500
мың. 1975-1985 жылдары экологиялық аурудан қайтыс болған Семей облысының
тұрғындарының саны 7 есеге өсті. Сэуле ауруына ұшыраған аймақтар: Абай
аудаңы (Семей облысы), Егінді бұлақ ауданы (Қарағанды облысы).
Дәрігерлерге ионданушы радиацияға байланысты туындаған ауруларға дәл
диагноз қоюға тыйым салынды. Атом қаруын сынаудың адам денсаулығына зиянды
әсері туралы шынайы мәліметтерді 1990 жылға дейін жасырып келді.
• 1989 жылғы ақпан - "Невада-Семей" қозғалысы құрылды. Мақсаты:
- Ядролық сынақтарға қарсы күресу жетекшісі - О.Сүлейменов.
• 1989 жылғы 6 тамыз- Қарауыл ауылы (Семей облысы) жанында "Невада-
Семей" қозғалысының ұйымдастыруымен митинг өткізілді. Қаралған мәселе: КСРО
мен АҚШ арасында ядролық сынаққа бірлесіп мораторий жариялау қажеттігі
туралы үндеу қабылдау.
Нәтижесі:
- 1989 жылы 18 жарылыс жасау жарияланса, соның 11-ы тоқтатылды.
- Жарылыс жасауға мораторий жарияланды.
• 1990 ж. мамыр - Алматыда "Дүние жүзінің сайлаушылары ядролық қаруға
қарсы" атты халықаралық конгресс өткізілді.
• 1991 ж. 28 тамыз - Президент Н.Ә.Назарбаев Семей полигонын жабу
туралы жарлыққа қол қойды.
Тарихи маңызы:
- Алғашқы рет ең ірі полигонның жабылуы.
- Жалпыға бірдей ядролық қарусыздану процесіне үлес қосуы.
- Ресей, АҚШ, Францияның полигондарында мораторий жариялануы. Бұдан
басқа республика территориясында 27 жерде 38 ядролық жарылыс жасалды.
Полигон аймақтары:
• Атырау облысы(17 жаппай қырып-жоятын қару);
• Батыс Қазақстан облысы (8 ядролық заряд); "Капустин Яр" полигоны
• Ақтөбе, Ақмола, Оңтүстік Қазақстан облыстары;
• Барсакелмес және Возрождение аралдарындағы бактериологиялық қару
(Арал теңізі);
• Маңғыстау облысы (3 жерасты сынағы, 1969-1970 жж.).
1960 жылдың ортасынан КСРО-Қытай қатынасы салқындай бастады:
• 1964 жыл-екі ел арасындағы әскери шиеленіс күшейді.
• 1967 жыл-кеңес шекарасындағы Қытай әскерлерінің саны 400 мыңға жетті.
- 1969 жылғы 13 маусым-Даман аралында екі ел арасындағы әскери қақтығыс
болды.
- 1969 жылғы 13 тамыз-Жалаңашкөл (Семей облысы) бойындағы ірі әскери
қақтығыс. Кеңес басшылығы Қытай ядролық объектілеріне алдын-ала ескерту
соққыларын беру жоспарын дайындады. Ядролық соғыс қаупі төніп, КСРО - Қытай
басшыларын келіссөз жасауға мәжбүр етті:
• 1969 жылғы 11 қыркүйек-Пекинде А.Н.Косыгин мен Чжоу Эньлай арасындағы
кездесу. Нәтижесі: соғыс қаупі жойылды.
1979 жылы желтоқсан - Ауғанстан жеріне кеңес әскерлері енгізілді. Бұл
Л.И.Брежнев бастаған Кремльдегі топтың шешімі еді. Бұл шешімге қарсы шыққан-
академик А.Д.Сахаров.
- КСРО Жоғарғы Кеңесіне, Л.И.Брежневке Ауғанстанға кеңес әскерлерін
енгізудің қателігі туралы хат жолдады.
- Ауған проблемасын БҰҰ-да шешу мәселесін көтерді.
- Кеңес әскерлерін Ауғанстан территориясынан алып кетуді талап етті.
- Кеңес басшылығына әскери және ядролық тұжырымдарды қайта қарауды
тапсырды. Брежнев бастаған басшылық А.Д.Сахаровты Мәскеуден Горький
(Төменгі Новгород) қаласына жер аударды.
Ауғанстан соғысының зардаптары:
• 21979 қазақстандық қатысты.
• 780 қазақстандық қаза тапты.
• 393 адам мүгедек болды.
• 22 адам хабарсыз кетті.
Кеңес әскерінің соғыс әрекеттері КСРО-ға 5 млрд. сом шығын әкелді.
Соғыс салдары:
• КСРО-ның халықаралық беделіне нұсқан келтірді.
Соғыстың нәтнжесі:
• 1988 жыл - кеңес әскерлері Ауғанстаннан шығарыла бастады.
• 1989 жылғы ақпан-Ауғанстаннан кеңес әскерін әкету аяаталды.
Кеңестік сыртқы саясаттағы келесі қателік-орта радиуста әрекет ететін
ракеталарды Еуропаға орналастыру. Бұл КСРО-ның сыртқы саясатына сенімсіздік
туғызды.
70-80 жылдары әлемдік социализмнің даму қарқынының бәсеңдеуі байқалды.
Жанартуға ұмтылыстар оппортунизм, ревизионизм, "капитализмге қайта оралу"
деп бағаланды. Идеологиялық қысым көрсету мен жазалау социализм елдеріндегі
рухани өмірдіц басты ұстанымына айналды.
X БӨЛІМ
Демократиялық қалыптасу кезеңі.
I ТАРАУ Қоғамның жаңаруы.
а) Дағдарыс алдындағы қоғамның жағдайы
80-жылдардың басында КСРО экономикалық, әлеуметтік, саяси дағдарыс
алдында тұрды. Әкімшіл-әміршіл жүйе қазіргі заманның нақты жағдайына жауап
бере алмайтын еді. Қоғамның барлық жақтарын, оның экономикалық негіздерін,
әлеуметтік өмірді, саяси құрылымды, рухани саланы жаңарту қажеттілігі
сезілді.
➢ КСРО қоғам дамуының жаңа бетбағытына мұқтаж жағдайда тұрды.
ә) Жеделдету бағыты.
• 1982 жылғы 10 қараша - Л.И.Брежнев қайтыс болды.
• Партия мен үкімет басшылығына Ю.В.Андропов (1982-1984ж.ж.) келді. Ол
80-жылдардың басындағы елде қалыптасқан жағдайдың күрделілігін түсіне
білді:
- Өкіметтің жоғары эшелонында жүйелі түрде тәртіп орнатуды бастады.
- Өндірістс реттілік пен тәртіпті жолға қоюды қолға алды.
Алайда, бұл шешімдерді іске асыруда дәстүрлі әкімшілдік-бюрократтық
рухтағы жергілікті органдар заңдылықтың өрескел бұзылуына жол берді.
• 1984 жылғы ақпан Ю.В.Андропов қайтыс болды. Саяси басшылық КОКП
Орталық Комитетінің Бас хатшылығына К.У.Черненконы сайлады (1984-
1985ж.ж.).
• Оның басшылығы тұсы тоқырау кезеңінің нашар дәстүрлерінің қайта
тууымен сипатталады:
- Молотовтың партиялылығын қалпына келтірді.
- КОКП ОК-нің ғылыми-техникалық саясат жөніндегі пленумы өткізілмеді
(1984 ж.).
- Елді күйзеліске ұшырататын, орасан зор қаржыларды мағынасыз
жұтатын гидромелиорациялық жұмыстарды жалғастыруға рұқсат берілді.
• 1985 жылғы наурыз - К.У.Черненко қайтыс болды. КОКП Орталық
Комитетінің Бас хатшысы қызметіне М.С.Горбачев сайланды (1985-
1991 ж.ж.).
1985 жыл,ы сәуір - КОКП Орталық Комитеті пленумында әлеуметтік-
экономикалық өмірдің мәселелеріне жаңаша қарауға әрекет жасалынды.
1985 жылғы сәуір Пленумы әлеуметтік-экономикалық дамытуды жеделдету
бағыты.
Кемшіліктері:
- Жеделдету бағыты ғылыми концепциясыз, анық бағдарламасы жүргізілді.
- Әлеуметтік және экономикалық дағдарысты мемлекеттік жүйені қайта
құру арқылы емес, жекелеген шаралардың көмегімен, идеялық-саяси
тәрбиені күшейту арқылы жоюға болады деп есептеді.
- Жеделдету бағытының сегсіздікке ұшырауының негізгі айыптылары
жекелеген басшылар деп жарияланды. Мәскеуде - В.В.Гришин; Ленинградта-
Г.В.Романов; Қазақстанда - Д.Конаев; Әзірбайжанда - Г.Алиев.
Сәуір Пленумынан кейін КОКП ОК-нің "Маскүнемдік пен еңбексіз табысқа
қарсы күрес" қаулысы жарияланды. Партиялық комитеттердің нұсқаулары бойынша
науқан өрістеді:
- Жүзім шабындықтары оталып, ішімдіксіз аймақтар жарияланды.
- Кафелер жабылып, ресторандар өзгертілді.
- Жеке адамдарға өз өнімдерін өсіріп, базарда сатуға рұқсат берілмеді.
Окімет орындарының шалағай шараларының салдарлары:
- Самогон қайнату күшейді. Спиртті ішімдіктерге алып-сатарлық өсті.
- Нашақорлық үдеді. Тұрмыстық маскүнемдік артты.
- Ұрлық, қылмыс көбейді. Көлеңкелі экономика нығая түсті.
б) Қайта құру бағытының қарама-қайшылығы.
• 1987 жылғы қаңтар - КОКП ОК-нің Пленумында "Қайта құру және
партияның кадр саясаты туралы" мәселе талқыланды. Кемшіліктері:
- Дағдарыстың нақты себептерін көрсете алмады.
- Жаппай өзгерістердің символына айналып, сөз жүзінде ғана салтанат
құрды.
• 1987 маусым - КОКП ОК-нің Пленумы басқару ісін түбірлі қайта құру
мәселелеріне арналды. Пленум әзірлеген құжаттар негізінде
"Мемлскеттік кәсіпорын туралы заң" қабылданды:
- Тауар-ақша қатынастарының ролі айқындалды.
- Мемлекеттік кәсіпорындар дербсс тауар өндірушілер ретінде
қарастырылды.
- Шаруашылықты жүргізудің экономикалық әдістерін меңгеруге көшуге негіз
жасалды.
- Ұзақ мерзімді жоспарлау орнына мемлекеттік тапсырыстар жүйесі
енгізілді. Алайда, бұл шаралар іске асырылмады.
Қоғамның саяси құрылымдарын жаңартпайынша, шаруашылықты жүргізудің жаңа
әдістері нәтиже бермейтіндігі анқын болды. Халық шаруашылығындағы жағдай
ауырлай түсті. Дүкен сөрелерінен күнделікті тұтынатын тауарлар жоғала
бастады, азық-түлік түрлері нашарлады.
Қазан төңкерісінің 70 жылдығындағы мерекелік мәжілісте М.С.Горбачев
қоғам дамуының негізгі кезеңдеріне талдау жасады:
- Тарих ақтаідақтары жаңа тұрғыдан қаралды.
- Сталинизм қылмысты құбылыс деп танылды.
• 1987 жылғы қазан - КОКП ОК-нің Пленумында Мәскеу қалалық партия
комитетінің бірінші хатшысы Б.Н.Ельцин қайта құру барысына, реформа
баяулығына наразылық білдірді. Алайда, оның сөзі қайта құрудың ту сыртынан
тиген соққы деп қабылданып, баспасөзде жарияланбады. Б.Ельциннің сөзі
толық көлемде 1988 жылдын көктемінде ғана жарық көрді.
• 1988 жылғы маусым - КОКП-ның XIX Бүкілодақтық конференциясында
қоғамның әлеуметгік-экономикалық жүйесіне талдау жасалды. Шешімдері:
- Саяси жүйеге реформа жүргізбейінше әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер жасау мүмкін еместігін мойындау.
- Демократияландыру мен жариялылық.
- Төрешілдікке қарсы күрес.
- Халықтық реформа жүргізу.
- Әлеуметтік әділеттілік ұстанымдарын жүзеге асыру.
в) Қоғамның саяси және әлеуметтік өміріндегі қайшылықтар
Әміршіл-төрешіл жүйенің жоспарлауындағы және өндіргіш күштерді
орналастырудағы жіберген кемшіліктері мен қайшылықтарының нәтижесі тоқырау
құбылыстарын туғызды. Ол кемшіліктер мен қайшылықтар:
- Жоспарлау және жаңа кен орындарын игеру кезінде республика мүддесі
есепке алынбады.
- Ведомстволар меншігіне түскен табыстардан республикаға болмашы ғана
бөлігі беріліп, жергілікті халыққа ештене тимеді.
- Қаржының көп бөлігі өндіруші салаларға жіберілді.
- Халыққа қажетті тауарлардың 60%-на жуығы шеттен тасымалданды.
- Ғылым мен агарту саласын қаржыландырудың "қалдықты" ұстанымы
сақталды.
- Барлық ғылымдар ресми саясаттың елгезек "қызметшілеріне" айналды.
- Мәдениет ұлттық тамырларынан қол үзіп, өзіндік ерекшеліктерінен
айырыла бастады.
- Қазақ тіпі қоғамдық орындарда қызмет етуден қалып, тек тұрмыстық
тілге айналды. Нәтижесінде 1954-1986 жылдар аралығында 600-ден астам қазақ
тілінде оқытатын мектептер жабылды. Маңызды саяси шешімдер Мәскеуде
қабылданып, ұлттық республикаларға директива ретінде жіберіліп отырды.
Жоғары жақпен келіспеушілік немесе қарсылық "партиялық тәртіпті бұзу"
немесе "ұлтшылдық" деп бағаланып, қатал жаңаланды.
- Қазақстан басшыларының көз алдында Арал құрғап, Семей полигонында
үздіксіз жарылыстар болып жатты.
Қазақ тілінің қолданылу аясы тарыла түсті.
- Парақорлық, маскүнемдік, адамдардың әлеуметтік немқұрайлылығы
күшейді.
• 1986 жылғы ақпан-наурыз - Қазақстан Компартиясының XVI съезі
әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың себептеріне терең талдау жасамай,
жекелген кемшіліктерді сынаумен шектелді.
Республика басшысы, дарынды қайраткер Д.А.Қонаевтың (1912-1993ж.ж.) өзі
де әміршіл-әкімшіл жүйенің өкілі ғана болып қалды. Оған КОКП Орталық
Комитеті Саяси Бюросының мүшесі, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері ретінде
өзіндік табынушылық қалыптасты. Д.А.Қонаевтің тағдыры Кремльде шешілді.
• 1986 жылғы 16 желтоқсан - Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің V пленумында (18 минуттық) ұйымдастыру мәселесі қаралды.
Шешімі:
- КОКП Орталық Комитетінің хатшысы Г.П.Разумовский ұсынысымен
Д.А.Қонаев қызметінен алынды.
- Қазақстан Үкіметінің басшылығына КОКП-ның Ульяновск облыстық
комитетінің бірінші хатшысы болып істеген Г.В.Колбин тағайындалды (1986-
1989ж.ж.).
Қоғамда жарияланған мақсаттар мен нақты өмір арасындағы күрделі
қайшылық нәтижесі 1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан оқиғаларына әкеп тіреді.
• 1986 жылғы 17 желтоқсан - Алматыда жаппай толқу басталды. Кейін бұл
толқу республиканың басқа қалаларына тарады. Желтоқсан оқиғасы
басталуының сылтауы - Г.В.Колбиннің республиканың жоғарғы басшылығына
тағайындалуы. Желтоқсан оқиғасының болу себебі:
• Орталықтың өктемдік әрекеттерінен қайта кұру жариялаған демократиялық
ұстанымдар арасындағы қарама-қайшылықтар.
Шеру бейбіт және саяси сипатта болды. Басқа халықтарға қарсылық және
мемлекеттік құрылысты жою үндеулері болған жоқ, Әміршіл басшылық саяси
наразылықты өкімет билігіне төнген қатер деп бағалап, Алматы гарнизонын
жауынгерлік дайындыққа келтірді. КОКП ішкі істер министрі А.В.Власов
еліміздің 8 қаласынан Алматыға ішкі істер министрлігі әскерлерінің арнайы
бөлімдерін жіберуге шешім қабылдап, заң бұзушылыққа жол берді. Шеруді
тарату кезінде сойылдар, саперлік күректер, үйретілген иттер, су шашатын
машиналар пайдаланылды. Партия комитеттері мен өкімет тарапынан
бақылаусыздыққа жол берілді:
• 8,5 мыңнан астам адам ұсталып, қаланың сыртына әкетілді.
• 99 адам айыпталып, бас бостандығынан айырылды (46-сы кейін ақталды).
2 адам-ату жазасына кесілді, 83 адам - 1,5 жылдан 15 жылға дейін бас
бостандығынан айырылды.
• 52 адам партия қатарынан шығарылды.
• 787 адам комсомол қатарынан шығарылды.
• 1138 адам комсомолдық сөгіс алды.
• Жоғары оқу орындарының 12 ректоры қызметінен алынды.
• 271 студент оқудан шығарылды.
• Ішкі істер министрлігінен 1200 адам, денсаулық сақтау және
көлік министрліктерінен 309 адам жұмыстан шығарылды.
Желтоқсан құрбаны - Қайрат Рысқұлбеков-Алматы архитектура құрылыс
институтының студенті. 1988 жылы КСРО Жоғары Кеңесі оған берілген ату
жазасын 20 жыл бас бостандығынан айыру жазасымен ауыстырды. 1988 жылғы
мамырда қайтыс болды. 1996 жылғы 9 желтоқсан - "Халық қаһарманы" атағы
берілді.
• 1987 жылғы шілде - КОКП Орталық Комитеті Қазақ республикалық партия
ұйымдарының еңбекшілерге интернационалдық және патриоттық тәрбие
берудегі жұмыстары туралы қаулы қабылдады. Желтоқсан оқиғалары -қазақ
ұлтшылдығының көрінісі деп бағаланды.
Көпшіліктің табандылықпен талап етуінен кейін қаулыдағы қазақ
ұлтшылдығы деген айып қате деп мойындалды.
• 1989 жылғы мамыр-маусым КСРО халық депутаттарының I
съезінде дарынды ақын М.Шаханов Желтоқсан оқиғаларына әділ баға беруді
талап етті. Желтоқсан оқиғаларына байланысты түпкілікті баға беру
жөніндегі комиссия құрылды (төрағасы КСРО халық депутаты, ақын Мұхтар
Шаханов).
• 1990 жылғы 24 қыркүйек - Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының
қаулысында бейбіт және сан жағынан аз наразылық демонстрацияның жаппай
тәртіпсіздікке ұласып кетуінің себебі көрсетілді. Ол себептер:
- Республика басшыларының саяси дәрменшдігі, қиын жағдайдан бейбіт
жолмен шыға алмағандығы.
- Басшылардың күшке арқа сүйегендігі.
• 1991 жылғы желтоқсан - 1986 жылғы 17-18 желтоқсан оқиғаларына
қатысқаны үшін жауапқа тартылған азаматтарды ақтау жөнінде
Н.Ә.Назарбаевтың жарлығы. Онда:
- Жауапкершілікке тартылған жастарды ақтау.
- Ішкі істер бөлімінің әскери қызметкерлері мен құқық қорғау
орындары қызметкерлерін мемлекеттік наградалармен марапаттау жөніндегі
Жарлықтың күшін жою ұсынылды.
- 17 желтоқсан Демократиялық жанару күні деп жарияланды.
Желтоқсан толқуының тарихи маңызы:
- Қазақ халқының тәуелсіздікке ұмтылуына жол ашты.
Алматыдағы желтоқсан оқиғалары партия басшылығын жылдар бойы қордаланып
қалған мәселелерді шешудін тәсілдері мен жолдарын іздестіруге мәжбүр етуі
тиіс еді. Осындай шешімін таппаған түйіннің бірі - 1989 жылғы маусымдағы
Маңғыстау облысының Жаңа Өзен қаласыидағы ірі толқу.
Толқудың себептері:
- Жергілікті тұрғындар арасындағы жұмыссыздық.
- Орталық ведомстволардың жұмыс қолдарын сырттан әкелуі.
- Тұрғын үй алу және балабақшаға орналастырудың қиындығы.
- Сауда, қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет көрсету мекемелерінің
жұмысындағы ірі кемшіліктер.
- Үй бөлудегі, азық-түлік және өнеркәсіп тауарларын бөлудегі әлеуметтік
әділеттік ұстанымдарының жиі бұзылуы. Әлеуметтік жағдайлар шиеленісуі
ұлтаралық қатынастардың шиеленісуімен (жергілікті тұрғындар мен
қавказдықтар) ұштасты. Бұл жанжал құқық қорғау орындары мен арнайы
тапсырмалы әскерлердің көмегімен тоқтатылды. Бірақ көптеген мәселелер
бұрынғысынша шешілмей қалды.
• 1989 жылғы шілде - Қарағандыдағы 10-15 мындай адам қатысқан
кеншілер ереуілі. Олар экономикалық және саяси талаптар көтерді:
- Еңбекақыны арттыру, азық-түлік түрлерін көбейту, шахталардағы жұмыс
жағдайын жақсарту.
- Семей ядролық полигонын жабу, одақтық ведомостволардың
монополиясын тоқтату.
Ереуілді тоқтату үшін КСРО көмір өнеркәсібі министрі М.И.Шадовтың келуі
кеншілерді тоқтатпады. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші
хатшысы Н.Ә.Назарбаев Қарағандыға келіп, кеншілермен бірнеше рет
кездескеннен кейін ереуіл тоқтатылды. Кеншілер мен басшының көзқарастары
бірдей болды:
- Орталық ведомостволардың монополиясына наразылық.
- Этономикалық дербестікті сақтау. Республика басшылары кеншілердің
талаптарын орындауға уәде берді.
• Бұл оқиғалар жұмысшы қозғалысының елеулі саяси күшке айналғанын
көрсетеді. Алайда КСРО басшылығы республика халқының әлеуметтік жағдайын
көтеру мәселесіне әлде де көңіл бөлмеді.
г) Экономикадағы проблемалардың тереңдей түсуі.
Басшылық 80-жылдары сыртқы саясаттағы және ішкі экономикалық
дағдарыстарды жеткілікті бағалай алмады. Ел басшылары бұл проблемаларды
ескі әміршіл әдістермен шешуге болады деп есептеді.
Кеңес Одағы экономикасының милитаристік сипаты сақталған, ядролық
арсеналы мен үлкен армиясы бар держава болғанымен, әлеуметтік жағынан өте
дәрменсіз қоғам болды.
1987 жылы басталған республика халық шаруашылығының құлдырауы тереңдей
берді. Республика экономикасына халық шаруашылығының қалыптасқан салалық
құрылымы кері әсер етті.
• Өндіруші саланың үлесі одақ бойынша -9%, республикада - 14,7%.
• 1988 жылы республикадан сыртқа - 6,7 млрд. сомның өнімі шығарылды.
• 1988 жылы сырттан - 13,8 млрд. сомның тауары әкелінді.
Осылайша қалыптасқан экономикалық байланыстардың құрылымы тиімсіз
болды.
Республиканың экономикалық дамуында экстенснвті факторлардың ролі өте
жоғары болып қалаберді.
80-жылдардың соңында Қазақстан сыртқы рынокқа неғұрлым белсенді шыға
бастады:
- Экспорттың 97%-ы - шикізаттар, материалдар, жартылай дайын өнімдер.
- КСРО экспортындағы сары фосфордың 90%-ы, мыстың 72%-ы, барлық хром,
қорғасын, мырышты Қазақстан дайындады.
- Экспортқа шығарудан Қазақстан КСРО-да 5-орында тұрды.
Республикада Сыртқы экономикалық байланыстар министрлігі
ұйымдастырылып, республикалық Сыртқы экономикалық банкі құрылды. Бұл
шаралар әр түрлі сыртқы экономикалық ассоциациялардың, корпорациялар мен
копсорциумдардың құрылуына алып келді.
• 1990 жылғы қараша - алғаш рет Аль-Барака Банк Қазақстан банкісі
Сауд Арабиясымен бірлесе құрылды.
• 1991 жыл - сыртқы сауда 1,5 есеге өсті.
• Корея республикасының Самсунг, Голд Стар корпорзцияларымен
байланыс нығайды.
• 1991 жыл - республикада 24 ел қатысқан 35 біріккен кәсіпорын, 16
сыртқы экономикалық ассоциялар, халықаралық коммерциялық банк қызмет
істеді. Кәсіпорындарды көптеп тарту үшін шетелдік иивесторлар 5 жылға дейін
пайда салығынан босатылды. Еркін экономикалық аймақтар құрылды:
Жәйрем-Атасу, Қарағанды, Маңғыстау, Алакөл және Жәркент.
Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық-мәдени байланыс өсті.
• Екі ел арасында саудадағы тауар айналымы: 1986жылы-4 млн. сом;
1990 жылы-21,7млн. сом;
• Байланыс торабы нығайды: Алматы - Үрімші - Алматы әуежелісі; Жәркент
- Инин қалалары арасында автобус байланысы ашылды. Ғылыми-техникалық
қатынас орнады;
1990 жылы қазақстандық студентгер алғаш рет Қытайға жіберілді.
1991 жылы экономикалық дағдарыс тереңдеп, еңбек өнімділігі 8,7%-ға
төмендеді. Басқа республикалар кәсіпорындарының келісім-шарт
міндеттемелерін орындамауы қиыншылық туғызды:
- 1991 жылғы қарашада Қазақстанға жеткізілмеген бұйымдар көлемі 273
млн. сомнан асты.
- 1991 жылы республикадағы 553 кәсіпорын мен ұйым жылды шығынмен
аяқтады (11%).
- Халық тұтынатын тауарлар көлемі азайды.
Өнеркәсіп тауарлары бағасының қымбаттауы аграрлық сектордың жағдайын
құлдыратты. 1991 жылы 1990 жылмен салыстырғанда ауыл шаруашылық өнімі 8%-
ға, еңбек өнімділігі- 11%-ға төмендеді. Мемлекетке 3,2 млн. тонна астық
сатылып, бұл барлық жиналған астықтың тек 27%-н ғана құрады. Мал саны құрт
азайды. Колхоздар мен совхоздардың қаржы жағдайы нашарлап, экономикалық
тиімсіз шаруашылықтардың саны 5 есеге көбейді.
Малшаруашылығы өнімдерін ендірудің төмендеуінің себептері:
- 1986-1990 жылдары жемшөп дайындау көлемі күрт төмендеді.
- Ауыл шаруашылығы техникаларының паркі ескірді.
- Экономикалық шаруашылық жүргізудің ескі формасы сақталды.
Салдары:
- Ет, сүт, жұмыртқа тұрақты түрде жетіспеді.
- Өнеркәсіптік қалаларда азық-түлік карточкалары енгізілді.
Өндіріс өнімдері мен қызмет көрсетудің заттай көлемінің төмендеуінен
кәсіпорындар мен халықтың табысы күрт өсіп, қаржы жағдайын және ақша
айналымын қиындатты.
Нәтижесінде:
• Ақша эмиссиясы өсті.
• Инфляция шарықтады,
• Баға өсті.
д) 80-90 жылдардағы Қазақстан ауылдары.
1980 жылдан бастап ауыл тұрғындары бала туудың артуынан 325,9 мың
адамға (4,8%) көбейіп, 1991 жылы 7 млн. 124,6 мың адамға жетті. Ауылдық
жерлерде республика тұрғындарының 42,4%-ы тұрды. Ауыл тұрғындарының
әлеуметтік жағдайы қалалықтарға қарағанда едәуір артта қалды.
Тұрғын үймен қамтамасыз ету XII бесжылдықта үздіксіз кеміп отырды.
Себептері:
- Материалдық-техникалық базаның нашарлауы.
- Құрылыс материалдарының қымбат болуы.
- Қаржының жеткіліксіз бөлінуі.
1991 жылы ауыл тұрғындарын үймен қамтамасыз ету жөнінен Қазақстан
көптеген республикалардың соңында қалды. Атап айтсақ:
Балтық бойындағы әрбір ауыл тұрғынына -24-25,9 шаршы метр. Грузияда-
21,2 шаршы метр. Украина мен Беларусьте - 20 шаршы метрден келді.
XII бесжылдықта беті қатты автокөлік жолдары - 67,5 мың шақырым
болғанына қарамастан, ауыл тұрғындарын көлік қатынасымен қамтамасыз ету
нашарлай түсті. 70-жылдары басталған "болашағы жоқ" шағын ауылдарды жойып,
мектептерді, сауда орындарын, дәрігерлік мекемелерді қысқартқан саясат
жүргізілді.
Нәтижелері:
• Совхоз, колхоздардың 13-не жуығында типтік жобамен салынған
мектептер, клубтар болмады.
• 400-ден астам шаруашылық тасымал сумен күн көрді.
• Сауда жүйесі тарылды.
• Күнделікті қажетті тауарлардың, балалар бұйымдарының тапшылығы
байқалды. Бөлшек сауда бағасының арттырылуы, арзан азық-түліктер мен
тауарлардың "жоғалып кетуі" көп балалы отбасыларға, зейнеткерлерге, соғыс
және еңбек мүгедектеріне ауыртпалық әкелді. Ауылдық жерлердегі білім беру
саласы төмендеді:
- Мектеп бөлмелерінің жетіспеуінен мектептердің жартысына жуығы екі,
кейде үш ауысыммен оқыды.
- Туудың кемуіне байланысты оқушылар саны азайды.
- Кәсіптік бағдар беретін оқу орындарын және есептеу техникалары
кабинеттерін жабдықтау деңгейі нашар болды.
- Асханалар мен дәмханалар жетіспеді. Ауылдарда мектепке дейінгі
балалар мекемелерімен қамтамасыз ету деңгейі темен болды. Денсаулық сақтау
саласы құлдырады:
- Ауруханалар, дәрігерлік бөлімдер жетіспеді.
- Денсаулық сақтау мекемелері мамандармен толық қамтамасыз етілмеді.
- Елді мекендердің 15 белігінің жалпы денсаулық сақтау
мекемелерінің қызметіне қолы жетпеді.
Ауылдардағы тұрмыс қажетін өтеу мекемелерінің жұмысы төмендеп
кетті:
• Қызмет көрсететін көлік- 979-дан 189-ға қысқарды.
• Монша- 4202-ден 3482-ге азайды.
• Телерадиоателье - 334-тен 226-ға кеміді.
Республика бойынша байланыс, көлік, мәдениет, тұрмыстық-шаруашылық
қызмет деңгейі ең төменгі облыстар: Маңғыстау, Атырау, Жезқазған,
Қызылорда.
Ауылдарда білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік салалардың артта
қалу деңгейі тереңдей түсті.
• 1992-1994 жылдары республикада совхоздар мен колхоздарды қайта
құру саясаты жүргізілді.
• 1987 жылдың басы ауыл шаруашылығында 51885 шаруашылық объектісі
құрылды.
- 47393 шаруа қожалығы;
- 991 шаруашылық серіктестігі;
- 2614 өндірістік кооператив;
- 399 акционерлік қоғам;
- 120 әр түрлі қауымдастық;
- 95 мемлекеттік кәсіпорын;
- 273 колхоз;
• 1997 жылдың алғашқы жартысында 2106 ауыл шаруашылық кәсіпорын
шаруашылық жүргізудің мемлекеттік емес обьектілеріне өзгертілді
(1997ж.). Меншіктің жаңа нысандарының тұрақтануы өте күрделі
экономикалық жағдайда жүргізілді.
Ауыл еңбеккерлерінің экономикалық жағданының тұрақсыздығының пайда болу
себептері:
- Шаруашылық байланыстардың бұзылуы.
- Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп арасындағы тауар алмасудағы баға
теңсіздігінің (диспаритет) артуы.
- Құнсыздану.
- Бюджеттің жетіспеушілігі.
- Несиелік ресурстардың қымбаттауы.
- Экономикалық реформаны жүргізуде кешенділіктің, жан-жақтылықтың
болмауы.
Өнеркәсіп өнімдерінің бағасы босатылғанымен (еркін баға),
ауылшаруашылық өнімдерінің көптеген түрлеріне мемлекет тұрақты сатып алу
бағаларын белгіледі. Жекешелендірілген кәсіпорындарға мемлекеттік
тапсырыс берілді. Нәтижесінде, өнеркәсіп өнімдерінің бағасы
ауылшаруашылық өнімдеріне қарағанда тезірек өсіп отырды.
• Меншіктің барлық нысандарына, астық дайындауға берілетін
мемлекеттік тапсырыс 1995 жылы тоқтатылды.
Баға қайшылығының салдарлары:
• 1992-1996 жылдары баға деңгейінің жоғарылуы - 6,8 есеге
өсті;
• Агроөнеркәсіп кешені (АӨК) - 21 млрд. теңге жоғалтты.
• Ауылшаруашылық құрал-саймандарын сатып алу бағасы және электр
қуатының бағасы - 40%-га өсті.
• Жанар-жағармай материалдарының бағасы - 25%-ға артты.
• Табыссыз шаруашылықтар сапы күрт көбейді.
Шаруашылықтар өндірісті өте қымбатқа түсетін несие есебінен ғана
жүргізе алатын болды.
Ауылшаруашылығына бөлінген төлемдердің тұрақты кешігуі қаражаттардың
құнсыздануына әкеп соқты. Нәтижесінде ауылшаруашылық кәсіпорындары
банкротқа ұшырауға жақындады (1994-1996 ж.ж.):
- Жыл бойына еңбекақы төленбеді.
- Шаруашылыққа қажетті тауар алуға қаражат жетіспеді.
1995-1996 жылдары ауылшаруашылығына коммерциилық банктер беретін
несиелер қысқартылды (1996 жылы - 44%-ға).
• Егістік жерлер көлемі азайды: 1994 жылы - 35 млн. га.
1996 жылы - 25,6 млн. га.
Топырақ деграциясы (эрозия, қайта тұздану) орын алды.
• Мал және құс саны кеміді: 1991 жылы - 16,6 мло.
1997 жылы - 8,1 млн. (51%-ға кеміді). Ауылшаруашылық кәсіпорындары
мал, астық, жанар-жағармай, қосалқы бөлшектерді жұмысшыларға еңбекақы
орнына төлеуге мәжбүр болды.
Ауыл шаруашылығында жүргізілген реформа саясатының салдарларынан
туындаған проблемалар:
• Өнімдер өткізудің қиындығы. Жоғары салықтар.
• Қарыз төлемдерінің артуы.
• Мемлекеттік қолдаудың болмауы.
• Әлеуметтік қорғау жүйесінің төмендеуі. Ауруханалар, медициналық
пункттер, кітапхана, клуб үйлерінің жабылуы.
• Көлік қызметінің қысқаруы.
1998 жылдан бастап ауыл жағдайы бұрынғыдан да ауырлай түсті. Ауылдан
қалаға көшу жиілеп, елді мекендер қаңырап бос қалды.
Мәдениет. Ғылым. Білім.
90-жылдарда өнер мен әдебиет идеологиялық қысым азабынан босану
кезеңінде болды. Халықтың өткен тарихқа, жеке тұлғаларға қызығушылығы және
жеке адамға табынудың шындығын білуге ынтасы туды.
Қазақ халқының ауыр тағдыры туралы жазылған күрделі шығармалар
авторлары: І.Есенберлин, Ә.Кекілбаев, С.Жүнісов, К.Жұмаділов, М.Мағауин
т.б.
Қоғам мен жеке тұлғалардың өзара қарым-қатынасы, тұрмыстың қилы
мәселелері терең зерттелген еңбектер жазған жазушылар: Ш.Исабеков,
И.Щеголихин т.б.
Халықтың өткен тарихындағы қасірет заманды жырлаған азаматтық үнге толы
поэзиялық шығармаларды дүниеге әкелген ақындар: Ж.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев,
М.Шаханов т.б.
Халықтың өнер-айтыс дәстүрін жаңғыртушы ақындар: М.Көкенов,
Ә.Беркенова, Ә.Қалыбекова, Қ.Әбілов, т.б.
Алматы жасөспірімдер театры Ш.Нұртазаның "Сталинге хат", М.Әуезов
атындағы театр Ж.Аймауытовтың "Ақбілек" пьесаларын қойды.
• 1991 жылғы республикадағы мәдени орындар:
- 5 тілде жұмыс істейтін 48 кәсіптік театр;
- 26 концерттік ұйым;
- 9 мыңнан астам клуб үйлері;
- 10 мыңға жуық көпшілік кітапхана;
- 49 ұлттық-мәдени орталық.
Ұлттық мәдениет күндері мен фестивальдарды, "Наурыз" секілді халықтық
мерекелерді өткізу дәстүрге айналды.
90-жылдары өнер қайраткерлерінің қатары таңдаулы есімдермен толықты:
Қ.Байбосынов, Қ.Ахмедияров, Ж.Корменов, А.Мұсақожаева, Ж.Әубәкірова, Е.
Құрманғалиев, Н.Өскембаева т.б.
Халықтық музыканы дамытуда Отырар сазы, Сазген, Адырна секілді
ұжымдар ерекшеленді.
80-жылдардың соңында ұлттық киноға өзіндік көркемдік ойы және идеялық
ұстанымы бар кино жасаушылардың жаңа ұрпағы келіп қосылды. Шығармашылық
жаңашылдығымен және әлеуметтік күйзелістерді нақты көрсетуімен ерекшеленген
фильмдер тобы:
• Соңғы аялдама - режиссері С.Апырымов
• Адамдар арасындағы бөлтірік Т.Төменов.
• Бейбарыс сұлтан - Ф.Мансұров. О.Рымжанов, С.Азимов, В.Рёрихтың
өткір проблемаға, шыншылдыққа құрылған соңғы деректі кино
шығармалары-ерекше туындылар.
Ең бір күрделі проблемаға душар болған мәселе - қазақ және басқа да ұлт
тілдерін дамыту қажеттігі.
Қазақ тілінің жағдайы сын көтермейтін дағдарысқа ұшырады:
- Қалыпты жағдайда дамыған тіл 80 қоғамдық функцияны атқарса,
қазақ тілі бар болғаны 10 түрлі функцияда пайдаланылды.
- Қазақ тілі іс қағаздарын жүргізуден шеттетілді.
- 60-90 жылдары Көкшетау, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай,
Шығыс Қазақстан облыстарында қазақ мектептерінің саны күрт қысқарды.
- Қазақ жастары ана тілінде сөйлей алмайтын деңгейге дейін төмендеді.
- Ата-аналар мен балалары әр түрлі тілде сөйлейтін жағдайға жетті.
Тіл мәдениетіне деген мұндай теріс көзқарас қазақ халқының ғасырлар
бойы қалыптасқан әдебиетіне, тарихына және салт-дәстүріне салқынын тигізді.
Орыс тілінің мәдениетін көтеруге деген талап төмендеп, жаргондық сөздер
көбейді.
Қоғамды жаңарту жағдайында бұл келеңсіз құбылыстарды ашық талқыға салу
мүмкіндігі туды. Тіл туралы Заңның жобасы жарияланып, жұртшылық
талқылауына ұсынылды.
• 1989 жылы 22 қыркүйек - Қазақ КСР-дегі тілдер туралы Зан
кабылданды.
• Қазақ тілі - мемлекеттІк тіл.
• брыс тілі - ултаралық қатынас тілІ болып жарияланды.
Республикада қазак тілін қайта тулету және дамыту жөнінде жұмыстар
атқарылды:
- 1990жылдын маусымынан 1991 жылдың маусымына дейін казак тілінде
тәрбиелейтін 482 балабақша салынып, барлыгы 1677болды.
- Қазак тілінде жалпы білім беретін 155 мектеп, 4 кэсіптік-техникалык
училище ашылды.
- Іс қағаздарын қазақша дайындайтын жэне казак тілінде басатын
мамандар даярлайтын кәсіптік-техникалық училище ущллыс Істеді.
Алматы қаласында, Қарағанды, Ақмола облыстарында татар жэне неміс
тілдерінде оқытатын мектептер ашылды. Республикалық теледидар мен радио 6
тілде хабар таратты.
1988 жылы Қазақстан компартиясы ОК-нің қаулысымен 30-40жылдары жэне 50-
жылдардың бас кезінде соттэлып, жазаға ұшыраған казақтың даңкты зрідарының
есімі халкьіна кайтарылды.
Ш.Құдайбердіулы, А.Ьайгүрсынов, М.Жумабаев, Ж.Аймаутов, М.Дулатовтьщ
шьіғармашылық мұралары ақталды.
Казақстан Компартиясы ОК-нің 40-жылдардың екінші жартысында жэне 50-
жылдардың бас кезінде идеология мен ғылым мэселелері жөнінде кабылдаған
біркатар қаулыларының күшІ жойылды.
• 1947 жылғы 21 каңтардағы Қазақ КСР Ғылым Академиясы тіл жэне
әдебиет институтынын дөрекі саяси кателіктері туралы қаулысы күшін
жойды.
• 1990 жыл қыркүйек - Н.Назарбаевтың "30-40 ж.ж. аралығында жэне 50-ж.
басында заңсыз куғын - сүргіннен зардап шегіп, кейін акталғаң
азаматтарға жэрдем көрсету жөніндегі шаралар туралы" жарлығы шыкты.
Бұл шаралар тыйым салынып келген көптеген көркем шығармаларды терен
зерттеуге мүмкіндік туғызды.
11 ТАРАУ Тәуелсіздік жолында
а) Тамыз төнксрісі.
80-жылдардың соны меп 90-жылдардың басында КСРО-да саяси-идео.попіялык
бірлік пен бірт^тастық жойыла- басіады. Оның көрінісі тамыз
төңкерісІнен апық байкалды.
• 1991 жылғы 19 тамыз КСРО Президенті
М.С.Горбачсвіін денсаулығының нашарлауына байланысты
Прсзидсн п іц өкілеттігі КСРО-ның вице-президенті Г.И.Янаевтын
қолына көшетшдігі туралы мэлімдеме жариялаііды. Елді баскару мен төтенше
жағдайды жүзеге асыру үшін төтепше жағдай жөніндегі мемлекеттік комитет
(ТЖМК) кұрылды.
Оның кұрамы:
1. Г.И.Япаев - КСРО вице-президенті.
2. В.С.Павлов - КСРО премьер-министрі.
3. Д.Т.Язов - КСРО Қорғаныс министрі.
4. Б.К.Пуго - КСРО Ішкі істер министрі.
5. В.А.Крючков - КСРО МХК-нің төрағасы.
6. О.Д.Бакланов - КСРО Қорғаныс министрі терағасының бірінші
орынбасары.
7. В.Стародубцев - КСРО Шаруалар одағының төрағасы.
8. А.Тизяков - КСРО-нын трансоорт, байланыс,кұрылыс,
өнеркәсіптік обьектілері жэне мемлекеттік кэсіпорындары
Ассоциаииясынын президенті.
ТЖМК мақсаты: КСРО-дағы ауыр экономикалық жэне саяси жағдайды
пайдалаыып, билікті қолдарына алу.
КСРО Жоғарғы Кеңссінің торағасы АЛукьяновтын қолы қойылған Кеңес
халкына үндеу жарияланды.
КСРО Прсчиденп міндстін атқарущы Г.И.Янасв мәлімдемесі:
- Тетёнше жағдайды 6 ай мерзімге енгізу.
- Мемлексттср мен үкімет басшыларына және Б¥¥-на ТЖМК-ға түсінікпен
қарау туралы.
ТЖМК-ның 1 қаулысы бойьшша:
- Саяси партиялардың, қоғамдық үйьтмдар мен бұқаралык козғалыстардың
кызмсті гоқгатылды.
- Митингілер, шерулер, демонстрациялар, ереуілдер өткІзуге жол
берІлмедІ.
- Ақпарат кұралдары үстінен қатан бакылау қойылды.
- Егін орағына жүмысшылар мен қызметкерлер, студснтіер жэне
эскерлерді жюсру жүкгелді.
ТЖМК-ның 2 қаулысы бойынша:
- Демократияны колдаған Комсомольская Правда, Московские
новости газеттерінің басылуына тыйым салынды.
- Известия, Труд, Рабочая жизнь басылымдарын шығару шектелді.
ТЖМК мемлекеттік төңкеріс жасауда
МХК әскерініц жекелеген буындары мен Кецес эскеріне арка сүйеді. • Бұл
кезде отбасымен Қырымда, Фороста демалып жатқан М.С.Горбачевтін сыртпен
байланысы тоқтатылды. Елде ауыр жағдай қалыптасты.
ТЖМК-ның әрскетіне әлем жұртшылығынын көзқарасы әртүрлі болды:
• Ресейде Президент Б.Елыщн, вице-ирезиденті А.Руцкой, РКФСР
Жогарғы Кеңесі төрағасьшың міндетін атқарушы Р.Хасбулатов, Ленинград мірі
А.Собчак ТЖМК-ға қарсы күресті баскарды.
• Қырғызстан Президенті А.Акаев ТЖМК-нын кұрылғанын катаң сынға алды.
• Қырғызстан, Украина территорияларында жақа үкімеіі ш жарлыктары
жүрмейтіндігін мэлімдеді. Әекерлердің бір бөлігі халық жағына щықты.
• АҚШ Презвденті Д.Буш КСРО-дағы Конститутциялык баскаруды
қалпьша келтіру бағытьшдағы РКФСР Президенті Б.Елыдиннің әрсксітсрін
колдады.
• Еуропа Экономикалық Кеңесінін өкілдері М.С.Горбачевтің
қайтып оралуын талап етті, талап орындалмаған жағдайда КСРО-ға
берілетін
көмекті тоқтататывдығын мэлімдеді.
• Ирак және Қытап үкІметтерІ ТЖМК-ның құрылуьш жақтады.
Қазақсіан халқы Мәскеудегі тамы"; теңкерісіие түрліше көзқараста болды.
Азат, Желтоқсан, Қазақстанның Соииал-Демократиялық партиясы жэнс
басқа да коғамдык саяси қозғалыстар ТЖМК-ны қабылдамай, халыкты опы
мойындамауға шакырды.
Қазак КСР-і Президенті, Қазакстан Компартиясы Орталык Комитетінін
бірінші хатщысы Н.Ә.Назарбаев жағдайды талқылау мақсатында мэжіліс өткічді.
Қазакстан Компартиясы Орталык Комитетінің екінші хатшысы В.Г.Ануфриев бүл
мәсолеге аса сақтықнен қарауды жэне ТЖМК-ны айыптамауды талап егті.
Н.Ә.Назарбасв қазак теледидарыиан сөз сойлеп, халыкты тыныштык пен
сабыр сақтауға шашрды. Оньщ талаіпары:
- Республика егемендІгін ныгайту;
- Демократия ұстанымдарын колдау;
- КСРО-ның біріұтастығын сақтау;
- Қазақстан герриториясына төтепше жағдайды енгізбеу саясатьщ қшідау.
ТЖМК-пың КСРО халықтары арасьшда колдау табуға деген талиынысы жүзеге
асқан жок.
21 тамыз - М.С.Горбачев Ресей үкіметі жіберген ұшақпен Мәскеуго кайтып
оралып, ел басшылығын колына алды. КСРО Бас прокуроры ТЖМК мүшелері үстінси
кылмысты іс қозғады.
Бүлікшілер максаіының күйреу себептері:
1. Кенес халқының кайгадан қатаң авторитарлық жүйе іэртібімен өмір
сүруді қаламауы.
2. Демократиялык күштер мсн гіанды сайланіан өкіметті
халыктын колдауы.
Мемлекеттік төңкеріс нәтижесі:
- КСРО-нын күйреу процесін тсздетті.
- 20-тамызда жасалуға тиісті Одақгык келісім-
шарт біржола жоиылды,
• Украина, Әзірбайжан республикалары өз эскерлерін
жасакггайтыны жөнінде мэлімдсді.
• Қазақстан Пречиденті Қазаң КСР-ініц
Қауіисіздік Кеңссін кұру жөнінде жарлык1 пі ығарды.
• Семей ядролык сынағын өткізу полигоны жабылды.
Бұл шаралар одақтык ведомстволардьщ өктемдік саясатына тоқтау
салғанымен, республиканың шынайы егемендігі толық орнамады.
Мсмлекеттік төнкерістін сэтсі:; аяқталуы Кецес Одағы Коммуннстік
партиясынын беделін түсірді:
• 1991 жылғы 23 тамыз - Қазақстан
Президснті Н.Ә.Назарбасв КОКП ОК-нін Бюро мүшелігі катарынан шыкты.
• 1991 жылғы 7 кыркүйск - Қазақстан Ком-
партнясы таратылды.
• Жаңадан Қазакстан Социалисіік
партиясы кұрылды.
Елдсіі болып жаткан саяси проішстер жастар ^йымына да эсер етіп,
комсомол үйымынын бсделі к^ідырай бастады:
• 1987 жылдан 1990 жылға дейін комсомол
қатарьшын азаюы үздіксіз жүріп отырды.
• 1991 жылғы казан - Качакстан Ленин
Комсомолынын кезектен тыс XVIII съсзі еткізіліп, Жастар Одағы қайта
кщзылды.
• Республика комсомол ұйымы
Қазақстанвыц Жастар Одағы деп аталды.
Кептегсң ұйымдар өздерін тарату жөнінде шешім кабылдады:
- Пионер ұйьшы таратылды.
- Кэсшодақтар жекелеген тэуелсіз
ұйымдарға ыдырады.
Саяси жүйенің дағдарысы ел омірінде осылааша қоғамдық-саяси жэне
демократиялык озгерістер гуғьпды.
ә) КСРО-нын ыдырауы. Қазақстанның гэуелсіздік алуы.
1991 жылғы тамыз төнкерісінен кейін КСРО-нын ыдырау процесі тез
қарқьгамвн жүзеге аса бастады.
• 1991 жылғы 8 желтоқсан - Минскідегі Беловеж
келісімі. (Бсларусь, РКФСР, Украина рсспубликаларынын басшылары)
Қяралған мәселе:
- 1922 жылғы КСРО-ны ҚҢу туралы келісім-
шартты жою.
- Тэуелсіз Мемлекеттер Достастығын (ТМД)
кұру туралы кслісімге келу.
• 1991 жылғы 13 желтоқсан - Ашхабад ■ келісімі.
(Орта Азия мең Қазақстан басшылары). Қаралған мәселе:
- Боловеж кездееуінде қабылданған шешімді
колдау.
- Алматы коздесуін жосиарлау.
• 1991 жылғы 21 желтоқсан - Алматы келісімі.
Қатысушы елдер: Қазақстан, Қырғызстан, Озбексган, Тэжікстан,
Түркіменстап, РКФСР, Украина, Беларусь. Молдава, Озірбайжан,
Армения Барлығы 11 республика. Грузия бакылаушы есебінде
қатысты. КСРО Пре^иденгі М.С.Горбачев шакырылған жок.
Қаралған мәселелер:
- КСРО іс жүзінде омір сұруін токтатты.
— Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
кұрылды.
- Ядролык каруы бар мемлекеттер (Қазақстап, РКФСР, Украина, Ъеларусь)
ТМД-ға енеіін барлык республикалардың үжьтмдық қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге келІсті. Осы оқиғалардан кейінгі іс-шаралар:
• 1991 жылғьт 25 желтоқсав - М.С.
Горбачев КСРО Президенті қызметінен босатылды.
• 1991 жылғы 26 желтоксан - КСРО-ның өмір
сүруін тоқта ткандығы туралы Декларация жарияланды.
Республика егемендігінің орнығуымсн бірге Республика Президентін
бұкілхалықтьгқ сайлау кажетгігі туындады. Казак КСР Жоғарғы Кеңесінің
кезектен тыс сессиясында Пріззидент сайлау жөніндегі Заи кабылданып,
Президенттік кызметке Н.О.Назарбаевтын кандидатурасы үсынылды.
Н.Ә.Назарбаевтыи омір дерегі:
Н.Ә.Назарбаев 1940 жылы Алматы облысы, Қаскелең ауданы, Шамалған
ауылында дүниеге келген. Мамандығы -инженср -металлург. Экономика іылымының
докторы. Ғасыр адамы атанғап қайраткер.
Енбек жолын 1960 жылы Қарағанды облысы,
Теміртау
қаласында
Казметаллургстрой тресі баскармасыңда тұрлі қол жүмысын істеуден
бастады.
1969 жыл - ТемІртау калалық партия комитетінің өндірістІк - көлІк
боліміяің меңгерушісі.
1969-197] жылдар - Теміртау қалалык комсомол комитстінің бірінші
хатшысы.
1971 жыл - Теміртау калалық партия комитетінің екіиші хатшысы.
1973-1977 жьтлдар - Қарағанды металлургия комбинатының партком хатщысы,
Қарағанды облыстык партия комитетінің екінші хатшысы.
. 1979-1984 жылдар - Қазакстан Компартиясы Орталык Комитетінін
хатшысы.
1984 жыл - Қазақ КСР Министрлер КеңесінІң төрағасы.
1989 жылғы маусым - Қа:іакстан Компартиясы
Орталык Комитетінің бірінші хатшысы.
1990 жылғы 24 сэуір - Қазақ КСР-нің тұңғыш Президенті.
Егемендік алу жалпы демократиялық процестердін барысын
шапшаңдатіы.
Республикадағы жоіары аткарушы жэне билІк жүргізуші өкімст басшысы
ретінде Қазақ КСР-нін -Прсяидентіне жеткшікгі өкілеттік бсру кажеттігі
нісіп жетілді. Мұвдай өкілеттікгср республика парламентінщ 1991 жылғы 20
карашада қабылдаған Қазак КСР-де мемлекеттІк өкімет билігі мен баскару
құрылымын жетілдіру жэне Қазак КСР Конституциясына өзгерістер мен
косымшалар енгізу туралы Заңы бойынша бсрілді.
• 1991 жылғы 1 желтоқсан - бүкілхалыктык
сайлау корытындысымен Н.Ә.На.іарбаев Қазақсіан Президеші болып сайланды.
Е.М.Асанбаев- виие-ііречидент.
• 1991 жылғы 10 желтоқсап - Презвдештің таққа
отыру рэсімі болып, анг берді.
• 1991 жылғы 10 желтоксан - Кдзак КСР -інін
атауы Каіақстан Реснубликаеы деп өзгертілді.
• 1991 жылғы 16 желтоқсан - реслублика жоғарғы
Кенесінің жетінші ссссиясында Қазакстан
Республикасыньщ мемлекеітік тәуелсіздігі туралы Зац кабылданды.
Бұл к^жаттың 1-бабында Қазакстан Республикасы - тэуслсіз,
демократиялық жсне кұқықтық мемлекет деп сипатгалды. Қазакетан
Республикасы:
- Ішкі жоне сыргкьг саясатты өз бетінше жүргізеді.
- Барлық мемлекеттермен халыкаралык кұқық
ұстанымы негізінде қарым-қатынас орнықтырады.
- Тсрритория шекарасы біртұіас,
белінбейді жэне қол тигізуге жатпайды. Құжапың 2-тарауында
рсспублика
азаматтары тең кұкьілы деп корсетілгеп. Егемендіктгің бірден-бір иесі
жэне мемлекеггіліктің қайнар көзі - республика азаматтары. Басқа
мемлекеттерде түратын қаііактарға өздсрі тұратын елдің зацы қайшы келмесе
Кдзакстанның азаматтығын қоса алу күкьіғы берілді. Республикадан тыс жерге
кеткен қазақтардың елге оралуына қолайлы жағдай туғызылды.
Мемлекетгің манызды мінлеттері:
1. Үлттык мэдениетті, дэстүр мен тілді қайта
жаңғыртып, дамыту.
2. Қазакстандык ріт өкілдері мен
қазақтардыц үлттық қадір-қасиотін нығайту.
Құжатіың 3-тарауында мемлекеттІк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономикалық саясаттың басты міндеті - халықтың әл-ауқатын көтеру деп
есептелді. Кеңес адамдарының тұрмыс деңгейі жақсара бастады:
• Жан басына шаққандығы нақты табыс- 2,6 есеге өсті; Төменгі жалақы - 70
сом;
• Колхозшылардың кепілді еңбек ақысы өсті (100-ден210 сомға);
• Орташа зейнетақы 51,1 сомнан 93,2 сомға көтерілді; 1971 жылы колхозшылар
үшін де зейнетақы белгілеу тәртібі енгізілді;
• 1970-1985 жылдары 887,7 мың пәтер тұрғызылып, 3 млн.-нан
астам адам қоныстандырылды;
Осы мәліметтер халықтың тұрмыс дәрежесі үнемі өсіп келеді деген ой
туғызды, ал іс жүзінде халық тұрмысы 30-40 -жылдармен салыстырғанда ғана
жақсарды. Денсаулық сақтау саласының көрсеткіштері 20-25 жылдар деңгейінде
қалып қойды.
Дамыған капиталистік елдерден халықтың материалдық тұрмыс деңгейінің
елеулі түрде артта қалушылығы күшейді.
Тұрмыс деңгейінің құлдырау себептері:
- Әлеуметтік саланы дамытудағы қалдықты ұстанымның сақталуы.
- Тауарлар сапасының нашарлауы.
- Ақы төлеудегі теңгермешілік.
- Қоғамдық меншіктің өктемдігі. Тұрмыс деңгейінің төмендеуінің зардаптары:
- Қазақстан халықтың тұрмыс дәрежесі бойынша Одақтық көрсеткіштерден артта
қалды.
- Еңбекке немқұрайлы қарау туындады.
- Ұрлық, еңбек тәртібінің құлдырауы, маскүнемдік жаппай құбылысқа айналды.
- Тауар зәрулігі күшейді.
д) Халықаралық жағдай.
1 Қоғам дамуындағы демократиялық (және төрешіл бетбағыттар күресі
сыртқы саясатқа қайшылықты сипат берді. 70-жылдардағы Кеңес басшылығының
бағыты - халықаралық шиеленісті айықтыру (1975 ж. Хельсинки келісімі).
Өзгерістер жағдайында Қазақстаннын халықаралық байланыстары мәдени және
экономикалық бағытта нығая бастады.
• Мәдени-экономикалық байланыстар (96 елмен, 1977ж).
- Экспорт негізінен шикізаттық өнімдер болды: түсті металл, хром кені,
темір балқытпалары, жұқа болат тақталары, мұнай т.б. Бұл өнімдер әлемнің
80 еліне жөнелтілді.
- Импорт түрлері: металл кесетін станоктар, жол құрылысы жабдықтары,
электровоздар, жиһаз, киім, тағам, электр тауарлары т.б.
Мәдениет саласындағы байланыс:
- Қазақстандағы кеңес-сирия достастығының күндері.
- Францияның КСРО-дағы күндері.
- Еуропа, Азия, Африка, Америкада қазақ операсы мен балеті,
көркемсурет пен графикасы, қолданбалы өнер шеберлері өнерлерін көрсетті.
- Ирак, Египет, Үндістан, Монголия, Финляндия, Ауғанстанда жүздеген
қазақстандық мамандар жұмыс істеді.
Ғылыми байланыстар:
- Қазақ КСР Ғылым Академиясы шетелдердің ғылыми мекемелерімен
бірлестікте 31 проблемаларды зерттеді.
- АҚШ, Франция, Италия ғалымдарымен байланыс орнатылды.
- Чехословакия, Болгариямен химия ғылымдары институты қызметкерлері
қатынаста болды.
Сыртқы саясатта көптеген кедергілер бой көтерді. "Саяси күрестің
күшеюі" жолнұсқасының орнына "Идеологиялық күрестің күшеюі" жолнұсқасы
келді. Салдары:
- Екі түрлі әлеуметтік - саяси жүйе әскери күштерін өсіруге ұмтылды
(КСРО -АҚШ).
- Қарулануға жұмсалатын қаржы көбейтілді.
- Әлеуметтік-тұрмыс деңгейі төмендеді.
Қазақстан-елдің қорғаныс комплексінің аса зор ядролық полигонына
айналдырылды.
Республикада әскери өнеркәсіп кешенінің 43 ірі кәсіпорны орналасты
(1985 ж.)
• Полигондар, әскери объектілер аумағы-18 млн.ға (1980ж.).
• Ауылшаруашылығына жарамсыз жерлер-720 шаршы шақырым.
• Семей ядролық полигоны аумағы-8,372 шаршы шақырым. Орналасқан жері -
Семей, Павлодар, Қарағанды облыстарының түйіскен жері. Полигонда алғашқы
ядролық сынақ өткізілген уақыт. 1949 жылғы 29 тамыз. Әрбір эксперимент
қондырғы мен жер астында өткізу құны-30 млн. сом.
• Полигондағы жарылыс саны-500-ге жуық (459), оның 113-і әуеде
жарылды. Ашық ауада ядролық сынақ 14 жылға жалғасты.
• Сынақтан ионды радиацияның әэулесіне ұшыраған Семей тұрғындары-500
мың. 1975-1985 жылдары экологиялық аурудан қайтыс болған Семей облысының
тұрғындарының саны 7 есеге өсті. Сэуле ауруына ұшыраған аймақтар: Абай
аудаңы (Семей облысы), Егінді бұлақ ауданы (Қарағанды облысы).
Дәрігерлерге ионданушы радиацияға байланысты туындаған ауруларға дәл
диагноз қоюға тыйым салынды. Атом қаруын сынаудың адам денсаулығына зиянды
әсері туралы шынайы мәліметтерді 1990 жылға дейін жасырып келді.
• 1989 жылғы ақпан - "Невада-Семей" қозғалысы құрылды. Мақсаты:
- Ядролық сынақтарға қарсы күресу жетекшісі - О.Сүлейменов.
• 1989 жылғы 6 тамыз- Қарауыл ауылы (Семей облысы) жанында "Невада-
Семей" қозғалысының ұйымдастыруымен митинг өткізілді. Қаралған мәселе: КСРО
мен АҚШ арасында ядролық сынаққа бірлесіп мораторий жариялау қажеттігі
туралы үндеу қабылдау.
Нәтижесі:
- 1989 жылы 18 жарылыс жасау жарияланса, соның 11-ы тоқтатылды.
- Жарылыс жасауға мораторий жарияланды.
• 1990 ж. мамыр - Алматыда "Дүние жүзінің сайлаушылары ядролық қаруға
қарсы" атты халықаралық конгресс өткізілді.
• 1991 ж. 28 тамыз - Президент Н.Ә.Назарбаев Семей полигонын жабу
туралы жарлыққа қол қойды.
Тарихи маңызы:
- Алғашқы рет ең ірі полигонның жабылуы.
- Жалпыға бірдей ядролық қарусыздану процесіне үлес қосуы.
- Ресей, АҚШ, Францияның полигондарында мораторий жариялануы. Бұдан
басқа республика территориясында 27 жерде 38 ядролық жарылыс жасалды.
Полигон аймақтары:
• Атырау облысы(17 жаппай қырып-жоятын қару);
• Батыс Қазақстан облысы (8 ядролық заряд); "Капустин Яр" полигоны
• Ақтөбе, Ақмола, Оңтүстік Қазақстан облыстары;
• Барсакелмес және Возрождение аралдарындағы бактериологиялық қару
(Арал теңізі);
• Маңғыстау облысы (3 жерасты сынағы, 1969-1970 жж.).
1960 жылдың ортасынан КСРО-Қытай қатынасы салқындай бастады:
• 1964 жыл-екі ел арасындағы әскери шиеленіс күшейді.
• 1967 жыл-кеңес шекарасындағы Қытай әскерлерінің саны 400 мыңға жетті.
- 1969 жылғы 13 маусым-Даман аралында екі ел арасындағы әскери қақтығыс
болды.
- 1969 жылғы 13 тамыз-Жалаңашкөл (Семей облысы) бойындағы ірі әскери
қақтығыс. Кеңес басшылығы Қытай ядролық объектілеріне алдын-ала ескерту
соққыларын беру жоспарын дайындады. Ядролық соғыс қаупі төніп, КСРО - Қытай
басшыларын келіссөз жасауға мәжбүр етті:
• 1969 жылғы 11 қыркүйек-Пекинде А.Н.Косыгин мен Чжоу Эньлай арасындағы
кездесу. Нәтижесі: соғыс қаупі жойылды.
1979 жылы желтоқсан - Ауғанстан жеріне кеңес әскерлері енгізілді. Бұл
Л.И.Брежнев бастаған Кремльдегі топтың шешімі еді. Бұл шешімге қарсы шыққан-
академик А.Д.Сахаров.
- КСРО Жоғарғы Кеңесіне, Л.И.Брежневке Ауғанстанға кеңес әскерлерін
енгізудің қателігі туралы хат жолдады.
- Ауған проблемасын БҰҰ-да шешу мәселесін көтерді.
- Кеңес әскерлерін Ауғанстан территориясынан алып кетуді талап етті.
- Кеңес басшылығына әскери және ядролық тұжырымдарды қайта қарауды
тапсырды. Брежнев бастаған басшылық А.Д.Сахаровты Мәскеуден Горький
(Төменгі Новгород) қаласына жер аударды.
Ауғанстан соғысының зардаптары:
• 21979 қазақстандық қатысты.
• 780 қазақстандық қаза тапты.
• 393 адам мүгедек болды.
• 22 адам хабарсыз кетті.
Кеңес әскерінің соғыс әрекеттері КСРО-ға 5 млрд. сом шығын әкелді.
Соғыс салдары:
• КСРО-ның халықаралық беделіне нұсқан келтірді.
Соғыстың нәтнжесі:
• 1988 жыл - кеңес әскерлері Ауғанстаннан шығарыла бастады.
• 1989 жылғы ақпан-Ауғанстаннан кеңес әскерін әкету аяаталды.
Кеңестік сыртқы саясаттағы келесі қателік-орта радиуста әрекет ететін
ракеталарды Еуропаға орналастыру. Бұл КСРО-ның сыртқы саясатына сенімсіздік
туғызды.
70-80 жылдары әлемдік социализмнің даму қарқынының бәсеңдеуі байқалды.
Жанартуға ұмтылыстар оппортунизм, ревизионизм, "капитализмге қайта оралу"
деп бағаланды. Идеологиялық қысым көрсету мен жазалау социализм елдеріндегі
рухани өмірдіц басты ұстанымына айналды.
X БӨЛІМ
Демократиялық қалыптасу кезеңі.
I ТАРАУ Қоғамның жаңаруы.
а) Дағдарыс алдындағы қоғамның жағдайы
80-жылдардың басында КСРО экономикалық, әлеуметтік, саяси дағдарыс
алдында тұрды. Әкімшіл-әміршіл жүйе қазіргі заманның нақты жағдайына жауап
бере алмайтын еді. Қоғамның барлық жақтарын, оның экономикалық негіздерін,
әлеуметтік өмірді, саяси құрылымды, рухани саланы жаңарту қажеттілігі
сезілді.
➢ КСРО қоғам дамуының жаңа бетбағытына мұқтаж жағдайда тұрды.
ә) Жеделдету бағыты.
• 1982 жылғы 10 қараша - Л.И.Брежнев қайтыс болды.
• Партия мен үкімет басшылығына Ю.В.Андропов (1982-1984ж.ж.) келді. Ол
80-жылдардың басындағы елде қалыптасқан жағдайдың күрделілігін түсіне
білді:
- Өкіметтің жоғары эшелонында жүйелі түрде тәртіп орнатуды бастады.
- Өндірістс реттілік пен тәртіпті жолға қоюды қолға алды.
Алайда, бұл шешімдерді іске асыруда дәстүрлі әкімшілдік-бюрократтық
рухтағы жергілікті органдар заңдылықтың өрескел бұзылуына жол берді.
• 1984 жылғы ақпан Ю.В.Андропов қайтыс болды. Саяси басшылық КОКП
Орталық Комитетінің Бас хатшылығына К.У.Черненконы сайлады (1984-
1985ж.ж.).
• Оның басшылығы тұсы тоқырау кезеңінің нашар дәстүрлерінің қайта
тууымен сипатталады:
- Молотовтың партиялылығын қалпына келтірді.
- КОКП ОК-нің ғылыми-техникалық саясат жөніндегі пленумы өткізілмеді
(1984 ж.).
- Елді күйзеліске ұшырататын, орасан зор қаржыларды мағынасыз
жұтатын гидромелиорациялық жұмыстарды жалғастыруға рұқсат берілді.
• 1985 жылғы наурыз - К.У.Черненко қайтыс болды. КОКП Орталық
Комитетінің Бас хатшысы қызметіне М.С.Горбачев сайланды (1985-
1991 ж.ж.).
1985 жыл,ы сәуір - КОКП Орталық Комитеті пленумында әлеуметтік-
экономикалық өмірдің мәселелеріне жаңаша қарауға әрекет жасалынды.
1985 жылғы сәуір Пленумы әлеуметтік-экономикалық дамытуды жеделдету
бағыты.
Кемшіліктері:
- Жеделдету бағыты ғылыми концепциясыз, анық бағдарламасы жүргізілді.
- Әлеуметтік және экономикалық дағдарысты мемлекеттік жүйені қайта
құру арқылы емес, жекелеген шаралардың көмегімен, идеялық-саяси
тәрбиені күшейту арқылы жоюға болады деп есептеді.
- Жеделдету бағытының сегсіздікке ұшырауының негізгі айыптылары
жекелеген басшылар деп жарияланды. Мәскеуде - В.В.Гришин; Ленинградта-
Г.В.Романов; Қазақстанда - Д.Конаев; Әзірбайжанда - Г.Алиев.
Сәуір Пленумынан кейін КОКП ОК-нің "Маскүнемдік пен еңбексіз табысқа
қарсы күрес" қаулысы жарияланды. Партиялық комитеттердің нұсқаулары бойынша
науқан өрістеді:
- Жүзім шабындықтары оталып, ішімдіксіз аймақтар жарияланды.
- Кафелер жабылып, ресторандар өзгертілді.
- Жеке адамдарға өз өнімдерін өсіріп, базарда сатуға рұқсат берілмеді.
Окімет орындарының шалағай шараларының салдарлары:
- Самогон қайнату күшейді. Спиртті ішімдіктерге алып-сатарлық өсті.
- Нашақорлық үдеді. Тұрмыстық маскүнемдік артты.
- Ұрлық, қылмыс көбейді. Көлеңкелі экономика нығая түсті.
б) Қайта құру бағытының қарама-қайшылығы.
• 1987 жылғы қаңтар - КОКП ОК-нің Пленумында "Қайта құру және
партияның кадр саясаты туралы" мәселе талқыланды. Кемшіліктері:
- Дағдарыстың нақты себептерін көрсете алмады.
- Жаппай өзгерістердің символына айналып, сөз жүзінде ғана салтанат
құрды.
• 1987 маусым - КОКП ОК-нің Пленумы басқару ісін түбірлі қайта құру
мәселелеріне арналды. Пленум әзірлеген құжаттар негізінде
"Мемлскеттік кәсіпорын туралы заң" қабылданды:
- Тауар-ақша қатынастарының ролі айқындалды.
- Мемлекеттік кәсіпорындар дербсс тауар өндірушілер ретінде
қарастырылды.
- Шаруашылықты жүргізудің экономикалық әдістерін меңгеруге көшуге негіз
жасалды.
- Ұзақ мерзімді жоспарлау орнына мемлекеттік тапсырыстар жүйесі
енгізілді. Алайда, бұл шаралар іске асырылмады.
Қоғамның саяси құрылымдарын жаңартпайынша, шаруашылықты жүргізудің жаңа
әдістері нәтиже бермейтіндігі анқын болды. Халық шаруашылығындағы жағдай
ауырлай түсті. Дүкен сөрелерінен күнделікті тұтынатын тауарлар жоғала
бастады, азық-түлік түрлері нашарлады.
Қазан төңкерісінің 70 жылдығындағы мерекелік мәжілісте М.С.Горбачев
қоғам дамуының негізгі кезеңдеріне талдау жасады:
- Тарих ақтаідақтары жаңа тұрғыдан қаралды.
- Сталинизм қылмысты құбылыс деп танылды.
• 1987 жылғы қазан - КОКП ОК-нің Пленумында Мәскеу қалалық партия
комитетінің бірінші хатшысы Б.Н.Ельцин қайта құру барысына, реформа
баяулығына наразылық білдірді. Алайда, оның сөзі қайта құрудың ту сыртынан
тиген соққы деп қабылданып, баспасөзде жарияланбады. Б.Ельциннің сөзі
толық көлемде 1988 жылдын көктемінде ғана жарық көрді.
• 1988 жылғы маусым - КОКП-ның XIX Бүкілодақтық конференциясында
қоғамның әлеуметгік-экономикалық жүйесіне талдау жасалды. Шешімдері:
- Саяси жүйеге реформа жүргізбейінше әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер жасау мүмкін еместігін мойындау.
- Демократияландыру мен жариялылық.
- Төрешілдікке қарсы күрес.
- Халықтық реформа жүргізу.
- Әлеуметтік әділеттілік ұстанымдарын жүзеге асыру.
в) Қоғамның саяси және әлеуметтік өміріндегі қайшылықтар
Әміршіл-төрешіл жүйенің жоспарлауындағы және өндіргіш күштерді
орналастырудағы жіберген кемшіліктері мен қайшылықтарының нәтижесі тоқырау
құбылыстарын туғызды. Ол кемшіліктер мен қайшылықтар:
- Жоспарлау және жаңа кен орындарын игеру кезінде республика мүддесі
есепке алынбады.
- Ведомстволар меншігіне түскен табыстардан республикаға болмашы ғана
бөлігі беріліп, жергілікті халыққа ештене тимеді.
- Қаржының көп бөлігі өндіруші салаларға жіберілді.
- Халыққа қажетті тауарлардың 60%-на жуығы шеттен тасымалданды.
- Ғылым мен агарту саласын қаржыландырудың "қалдықты" ұстанымы
сақталды.
- Барлық ғылымдар ресми саясаттың елгезек "қызметшілеріне" айналды.
- Мәдениет ұлттық тамырларынан қол үзіп, өзіндік ерекшеліктерінен
айырыла бастады.
- Қазақ тіпі қоғамдық орындарда қызмет етуден қалып, тек тұрмыстық
тілге айналды. Нәтижесінде 1954-1986 жылдар аралығында 600-ден астам қазақ
тілінде оқытатын мектептер жабылды. Маңызды саяси шешімдер Мәскеуде
қабылданып, ұлттық республикаларға директива ретінде жіберіліп отырды.
Жоғары жақпен келіспеушілік немесе қарсылық "партиялық тәртіпті бұзу"
немесе "ұлтшылдық" деп бағаланып, қатал жаңаланды.
- Қазақстан басшыларының көз алдында Арал құрғап, Семей полигонында
үздіксіз жарылыстар болып жатты.
Қазақ тілінің қолданылу аясы тарыла түсті.
- Парақорлық, маскүнемдік, адамдардың әлеуметтік немқұрайлылығы
күшейді.
• 1986 жылғы ақпан-наурыз - Қазақстан Компартиясының XVI съезі
әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың себептеріне терең талдау жасамай,
жекелген кемшіліктерді сынаумен шектелді.
Республика басшысы, дарынды қайраткер Д.А.Қонаевтың (1912-1993ж.ж.) өзі
де әміршіл-әкімшіл жүйенің өкілі ғана болып қалды. Оған КОКП Орталық
Комитеті Саяси Бюросының мүшесі, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері ретінде
өзіндік табынушылық қалыптасты. Д.А.Қонаевтің тағдыры Кремльде шешілді.
• 1986 жылғы 16 желтоқсан - Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің V пленумында (18 минуттық) ұйымдастыру мәселесі қаралды.
Шешімі:
- КОКП Орталық Комитетінің хатшысы Г.П.Разумовский ұсынысымен
Д.А.Қонаев қызметінен алынды.
- Қазақстан Үкіметінің басшылығына КОКП-ның Ульяновск облыстық
комитетінің бірінші хатшысы болып істеген Г.В.Колбин тағайындалды (1986-
1989ж.ж.).
Қоғамда жарияланған мақсаттар мен нақты өмір арасындағы күрделі
қайшылық нәтижесі 1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан оқиғаларына әкеп тіреді.
• 1986 жылғы 17 желтоқсан - Алматыда жаппай толқу басталды. Кейін бұл
толқу республиканың басқа қалаларына тарады. Желтоқсан оқиғасы
басталуының сылтауы - Г.В.Колбиннің республиканың жоғарғы басшылығына
тағайындалуы. Желтоқсан оқиғасының болу себебі:
• Орталықтың өктемдік әрекеттерінен қайта кұру жариялаған демократиялық
ұстанымдар арасындағы қарама-қайшылықтар.
Шеру бейбіт және саяси сипатта болды. Басқа халықтарға қарсылық және
мемлекеттік құрылысты жою үндеулері болған жоқ, Әміршіл басшылық саяси
наразылықты өкімет билігіне төнген қатер деп бағалап, Алматы гарнизонын
жауынгерлік дайындыққа келтірді. КОКП ішкі істер министрі А.В.Власов
еліміздің 8 қаласынан Алматыға ішкі істер министрлігі әскерлерінің арнайы
бөлімдерін жіберуге шешім қабылдап, заң бұзушылыққа жол берді. Шеруді
тарату кезінде сойылдар, саперлік күректер, үйретілген иттер, су шашатын
машиналар пайдаланылды. Партия комитеттері мен өкімет тарапынан
бақылаусыздыққа жол берілді:
• 8,5 мыңнан астам адам ұсталып, қаланың сыртына әкетілді.
• 99 адам айыпталып, бас бостандығынан айырылды (46-сы кейін ақталды).
2 адам-ату жазасына кесілді, 83 адам - 1,5 жылдан 15 жылға дейін бас
бостандығынан айырылды.
• 52 адам партия қатарынан шығарылды.
• 787 адам комсомол қатарынан шығарылды.
• 1138 адам комсомолдық сөгіс алды.
• Жоғары оқу орындарының 12 ректоры қызметінен алынды.
• 271 студент оқудан шығарылды.
• Ішкі істер министрлігінен 1200 адам, денсаулық сақтау және
көлік министрліктерінен 309 адам жұмыстан шығарылды.
Желтоқсан құрбаны - Қайрат Рысқұлбеков-Алматы архитектура құрылыс
институтының студенті. 1988 жылы КСРО Жоғары Кеңесі оған берілген ату
жазасын 20 жыл бас бостандығынан айыру жазасымен ауыстырды. 1988 жылғы
мамырда қайтыс болды. 1996 жылғы 9 желтоқсан - "Халық қаһарманы" атағы
берілді.
• 1987 жылғы шілде - КОКП Орталық Комитеті Қазақ республикалық партия
ұйымдарының еңбекшілерге интернационалдық және патриоттық тәрбие
берудегі жұмыстары туралы қаулы қабылдады. Желтоқсан оқиғалары -қазақ
ұлтшылдығының көрінісі деп бағаланды.
Көпшіліктің табандылықпен талап етуінен кейін қаулыдағы қазақ
ұлтшылдығы деген айып қате деп мойындалды.
• 1989 жылғы мамыр-маусым КСРО халық депутаттарының I
съезінде дарынды ақын М.Шаханов Желтоқсан оқиғаларына әділ баға беруді
талап етті. Желтоқсан оқиғаларына байланысты түпкілікті баға беру
жөніндегі комиссия құрылды (төрағасы КСРО халық депутаты, ақын Мұхтар
Шаханов).
• 1990 жылғы 24 қыркүйек - Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының
қаулысында бейбіт және сан жағынан аз наразылық демонстрацияның жаппай
тәртіпсіздікке ұласып кетуінің себебі көрсетілді. Ол себептер:
- Республика басшыларының саяси дәрменшдігі, қиын жағдайдан бейбіт
жолмен шыға алмағандығы.
- Басшылардың күшке арқа сүйегендігі.
• 1991 жылғы желтоқсан - 1986 жылғы 17-18 желтоқсан оқиғаларына
қатысқаны үшін жауапқа тартылған азаматтарды ақтау жөнінде
Н.Ә.Назарбаевтың жарлығы. Онда:
- Жауапкершілікке тартылған жастарды ақтау.
- Ішкі істер бөлімінің әскери қызметкерлері мен құқық қорғау
орындары қызметкерлерін мемлекеттік наградалармен марапаттау жөніндегі
Жарлықтың күшін жою ұсынылды.
- 17 желтоқсан Демократиялық жанару күні деп жарияланды.
Желтоқсан толқуының тарихи маңызы:
- Қазақ халқының тәуелсіздікке ұмтылуына жол ашты.
Алматыдағы желтоқсан оқиғалары партия басшылығын жылдар бойы қордаланып
қалған мәселелерді шешудін тәсілдері мен жолдарын іздестіруге мәжбүр етуі
тиіс еді. Осындай шешімін таппаған түйіннің бірі - 1989 жылғы маусымдағы
Маңғыстау облысының Жаңа Өзен қаласыидағы ірі толқу.
Толқудың себептері:
- Жергілікті тұрғындар арасындағы жұмыссыздық.
- Орталық ведомстволардың жұмыс қолдарын сырттан әкелуі.
- Тұрғын үй алу және балабақшаға орналастырудың қиындығы.
- Сауда, қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет көрсету мекемелерінің
жұмысындағы ірі кемшіліктер.
- Үй бөлудегі, азық-түлік және өнеркәсіп тауарларын бөлудегі әлеуметтік
әділеттік ұстанымдарының жиі бұзылуы. Әлеуметтік жағдайлар шиеленісуі
ұлтаралық қатынастардың шиеленісуімен (жергілікті тұрғындар мен
қавказдықтар) ұштасты. Бұл жанжал құқық қорғау орындары мен арнайы
тапсырмалы әскерлердің көмегімен тоқтатылды. Бірақ көптеген мәселелер
бұрынғысынша шешілмей қалды.
• 1989 жылғы шілде - Қарағандыдағы 10-15 мындай адам қатысқан
кеншілер ереуілі. Олар экономикалық және саяси талаптар көтерді:
- Еңбекақыны арттыру, азық-түлік түрлерін көбейту, шахталардағы жұмыс
жағдайын жақсарту.
- Семей ядролық полигонын жабу, одақтық ведомостволардың
монополиясын тоқтату.
Ереуілді тоқтату үшін КСРО көмір өнеркәсібі министрі М.И.Шадовтың келуі
кеншілерді тоқтатпады. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші
хатшысы Н.Ә.Назарбаев Қарағандыға келіп, кеншілермен бірнеше рет
кездескеннен кейін ереуіл тоқтатылды. Кеншілер мен басшының көзқарастары
бірдей болды:
- Орталық ведомостволардың монополиясына наразылық.
- Этономикалық дербестікті сақтау. Республика басшылары кеншілердің
талаптарын орындауға уәде берді.
• Бұл оқиғалар жұмысшы қозғалысының елеулі саяси күшке айналғанын
көрсетеді. Алайда КСРО басшылығы республика халқының әлеуметтік жағдайын
көтеру мәселесіне әлде де көңіл бөлмеді.
г) Экономикадағы проблемалардың тереңдей түсуі.
Басшылық 80-жылдары сыртқы саясаттағы және ішкі экономикалық
дағдарыстарды жеткілікті бағалай алмады. Ел басшылары бұл проблемаларды
ескі әміршіл әдістермен шешуге болады деп есептеді.
Кеңес Одағы экономикасының милитаристік сипаты сақталған, ядролық
арсеналы мен үлкен армиясы бар держава болғанымен, әлеуметтік жағынан өте
дәрменсіз қоғам болды.
1987 жылы басталған республика халық шаруашылығының құлдырауы тереңдей
берді. Республика экономикасына халық шаруашылығының қалыптасқан салалық
құрылымы кері әсер етті.
• Өндіруші саланың үлесі одақ бойынша -9%, республикада - 14,7%.
• 1988 жылы республикадан сыртқа - 6,7 млрд. сомның өнімі шығарылды.
• 1988 жылы сырттан - 13,8 млрд. сомның тауары әкелінді.
Осылайша қалыптасқан экономикалық байланыстардың құрылымы тиімсіз
болды.
Республиканың экономикалық дамуында экстенснвті факторлардың ролі өте
жоғары болып қалаберді.
80-жылдардың соңында Қазақстан сыртқы рынокқа неғұрлым белсенді шыға
бастады:
- Экспорттың 97%-ы - шикізаттар, материалдар, жартылай дайын өнімдер.
- КСРО экспортындағы сары фосфордың 90%-ы, мыстың 72%-ы, барлық хром,
қорғасын, мырышты Қазақстан дайындады.
- Экспортқа шығарудан Қазақстан КСРО-да 5-орында тұрды.
Республикада Сыртқы экономикалық байланыстар министрлігі
ұйымдастырылып, республикалық Сыртқы экономикалық банкі құрылды. Бұл
шаралар әр түрлі сыртқы экономикалық ассоциациялардың, корпорациялар мен
копсорциумдардың құрылуына алып келді.
• 1990 жылғы қараша - алғаш рет Аль-Барака Банк Қазақстан банкісі
Сауд Арабиясымен бірлесе құрылды.
• 1991 жыл - сыртқы сауда 1,5 есеге өсті.
• Корея республикасының Самсунг, Голд Стар корпорзцияларымен
байланыс нығайды.
• 1991 жыл - республикада 24 ел қатысқан 35 біріккен кәсіпорын, 16
сыртқы экономикалық ассоциялар, халықаралық коммерциялық банк қызмет
істеді. Кәсіпорындарды көптеп тарту үшін шетелдік иивесторлар 5 жылға дейін
пайда салығынан босатылды. Еркін экономикалық аймақтар құрылды:
Жәйрем-Атасу, Қарағанды, Маңғыстау, Алакөл және Жәркент.
Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық-мәдени байланыс өсті.
• Екі ел арасында саудадағы тауар айналымы: 1986жылы-4 млн. сом;
1990 жылы-21,7млн. сом;
• Байланыс торабы нығайды: Алматы - Үрімші - Алматы әуежелісі; Жәркент
- Инин қалалары арасында автобус байланысы ашылды. Ғылыми-техникалық
қатынас орнады;
1990 жылы қазақстандық студентгер алғаш рет Қытайға жіберілді.
1991 жылы экономикалық дағдарыс тереңдеп, еңбек өнімділігі 8,7%-ға
төмендеді. Басқа республикалар кәсіпорындарының келісім-шарт
міндеттемелерін орындамауы қиыншылық туғызды:
- 1991 жылғы қарашада Қазақстанға жеткізілмеген бұйымдар көлемі 273
млн. сомнан асты.
- 1991 жылы республикадағы 553 кәсіпорын мен ұйым жылды шығынмен
аяқтады (11%).
- Халық тұтынатын тауарлар көлемі азайды.
Өнеркәсіп тауарлары бағасының қымбаттауы аграрлық сектордың жағдайын
құлдыратты. 1991 жылы 1990 жылмен салыстырғанда ауыл шаруашылық өнімі 8%-
ға, еңбек өнімділігі- 11%-ға төмендеді. Мемлекетке 3,2 млн. тонна астық
сатылып, бұл барлық жиналған астықтың тек 27%-н ғана құрады. Мал саны құрт
азайды. Колхоздар мен совхоздардың қаржы жағдайы нашарлап, экономикалық
тиімсіз шаруашылықтардың саны 5 есеге көбейді.
Малшаруашылығы өнімдерін ендірудің төмендеуінің себептері:
- 1986-1990 жылдары жемшөп дайындау көлемі күрт төмендеді.
- Ауыл шаруашылығы техникаларының паркі ескірді.
- Экономикалық шаруашылық жүргізудің ескі формасы сақталды.
Салдары:
- Ет, сүт, жұмыртқа тұрақты түрде жетіспеді.
- Өнеркәсіптік қалаларда азық-түлік карточкалары енгізілді.
Өндіріс өнімдері мен қызмет көрсетудің заттай көлемінің төмендеуінен
кәсіпорындар мен халықтың табысы күрт өсіп, қаржы жағдайын және ақша
айналымын қиындатты.
Нәтижесінде:
• Ақша эмиссиясы өсті.
• Инфляция шарықтады,
• Баға өсті.
д) 80-90 жылдардағы Қазақстан ауылдары.
1980 жылдан бастап ауыл тұрғындары бала туудың артуынан 325,9 мың
адамға (4,8%) көбейіп, 1991 жылы 7 млн. 124,6 мың адамға жетті. Ауылдық
жерлерде республика тұрғындарының 42,4%-ы тұрды. Ауыл тұрғындарының
әлеуметтік жағдайы қалалықтарға қарағанда едәуір артта қалды.
Тұрғын үймен қамтамасыз ету XII бесжылдықта үздіксіз кеміп отырды.
Себептері:
- Материалдық-техникалық базаның нашарлауы.
- Құрылыс материалдарының қымбат болуы.
- Қаржының жеткіліксіз бөлінуі.
1991 жылы ауыл тұрғындарын үймен қамтамасыз ету жөнінен Қазақстан
көптеген республикалардың соңында қалды. Атап айтсақ:
Балтық бойындағы әрбір ауыл тұрғынына -24-25,9 шаршы метр. Грузияда-
21,2 шаршы метр. Украина мен Беларусьте - 20 шаршы метрден келді.
XII бесжылдықта беті қатты автокөлік жолдары - 67,5 мың шақырым
болғанына қарамастан, ауыл тұрғындарын көлік қатынасымен қамтамасыз ету
нашарлай түсті. 70-жылдары басталған "болашағы жоқ" шағын ауылдарды жойып,
мектептерді, сауда орындарын, дәрігерлік мекемелерді қысқартқан саясат
жүргізілді.
Нәтижелері:
• Совхоз, колхоздардың 13-не жуығында типтік жобамен салынған
мектептер, клубтар болмады.
• 400-ден астам шаруашылық тасымал сумен күн көрді.
• Сауда жүйесі тарылды.
• Күнделікті қажетті тауарлардың, балалар бұйымдарының тапшылығы
байқалды. Бөлшек сауда бағасының арттырылуы, арзан азық-түліктер мен
тауарлардың "жоғалып кетуі" көп балалы отбасыларға, зейнеткерлерге, соғыс
және еңбек мүгедектеріне ауыртпалық әкелді. Ауылдық жерлердегі білім беру
саласы төмендеді:
- Мектеп бөлмелерінің жетіспеуінен мектептердің жартысына жуығы екі,
кейде үш ауысыммен оқыды.
- Туудың кемуіне байланысты оқушылар саны азайды.
- Кәсіптік бағдар беретін оқу орындарын және есептеу техникалары
кабинеттерін жабдықтау деңгейі нашар болды.
- Асханалар мен дәмханалар жетіспеді. Ауылдарда мектепке дейінгі
балалар мекемелерімен қамтамасыз ету деңгейі темен болды. Денсаулық сақтау
саласы құлдырады:
- Ауруханалар, дәрігерлік бөлімдер жетіспеді.
- Денсаулық сақтау мекемелері мамандармен толық қамтамасыз етілмеді.
- Елді мекендердің 15 белігінің жалпы денсаулық сақтау
мекемелерінің қызметіне қолы жетпеді.
Ауылдардағы тұрмыс қажетін өтеу мекемелерінің жұмысы төмендеп
кетті:
• Қызмет көрсететін көлік- 979-дан 189-ға қысқарды.
• Монша- 4202-ден 3482-ге азайды.
• Телерадиоателье - 334-тен 226-ға кеміді.
Республика бойынша байланыс, көлік, мәдениет, тұрмыстық-шаруашылық
қызмет деңгейі ең төменгі облыстар: Маңғыстау, Атырау, Жезқазған,
Қызылорда.
Ауылдарда білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік салалардың артта
қалу деңгейі тереңдей түсті.
• 1992-1994 жылдары республикада совхоздар мен колхоздарды қайта
құру саясаты жүргізілді.
• 1987 жылдың басы ауыл шаруашылығында 51885 шаруашылық объектісі
құрылды.
- 47393 шаруа қожалығы;
- 991 шаруашылық серіктестігі;
- 2614 өндірістік кооператив;
- 399 акционерлік қоғам;
- 120 әр түрлі қауымдастық;
- 95 мемлекеттік кәсіпорын;
- 273 колхоз;
• 1997 жылдың алғашқы жартысында 2106 ауыл шаруашылық кәсіпорын
шаруашылық жүргізудің мемлекеттік емес обьектілеріне өзгертілді
(1997ж.). Меншіктің жаңа нысандарының тұрақтануы өте күрделі
экономикалық жағдайда жүргізілді.
Ауыл еңбеккерлерінің экономикалық жағданының тұрақсыздығының пайда болу
себептері:
- Шаруашылық байланыстардың бұзылуы.
- Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп арасындағы тауар алмасудағы баға
теңсіздігінің (диспаритет) артуы.
- Құнсыздану.
- Бюджеттің жетіспеушілігі.
- Несиелік ресурстардың қымбаттауы.
- Экономикалық реформаны жүргізуде кешенділіктің, жан-жақтылықтың
болмауы.
Өнеркәсіп өнімдерінің бағасы босатылғанымен (еркін баға),
ауылшаруашылық өнімдерінің көптеген түрлеріне мемлекет тұрақты сатып алу
бағаларын белгіледі. Жекешелендірілген кәсіпорындарға мемлекеттік
тапсырыс берілді. Нәтижесінде, өнеркәсіп өнімдерінің бағасы
ауылшаруашылық өнімдеріне қарағанда тезірек өсіп отырды.
• Меншіктің барлық нысандарына, астық дайындауға берілетін
мемлекеттік тапсырыс 1995 жылы тоқтатылды.
Баға қайшылығының салдарлары:
• 1992-1996 жылдары баға деңгейінің жоғарылуы - 6,8 есеге
өсті;
• Агроөнеркәсіп кешені (АӨК) - 21 млрд. теңге жоғалтты.
• Ауылшаруашылық құрал-саймандарын сатып алу бағасы және электр
қуатының бағасы - 40%-га өсті.
• Жанар-жағармай материалдарының бағасы - 25%-ға артты.
• Табыссыз шаруашылықтар сапы күрт көбейді.
Шаруашылықтар өндірісті өте қымбатқа түсетін несие есебінен ғана
жүргізе алатын болды.
Ауылшаруашылығына бөлінген төлемдердің тұрақты кешігуі қаражаттардың
құнсыздануына әкеп соқты. Нәтижесінде ауылшаруашылық кәсіпорындары
банкротқа ұшырауға жақындады (1994-1996 ж.ж.):
- Жыл бойына еңбекақы төленбеді.
- Шаруашылыққа қажетті тауар алуға қаражат жетіспеді.
1995-1996 жылдары ауылшаруашылығына коммерциилық банктер беретін
несиелер қысқартылды (1996 жылы - 44%-ға).
• Егістік жерлер көлемі азайды: 1994 жылы - 35 млн. га.
1996 жылы - 25,6 млн. га.
Топырақ деграциясы (эрозия, қайта тұздану) орын алды.
• Мал және құс саны кеміді: 1991 жылы - 16,6 мло.
1997 жылы - 8,1 млн. (51%-ға кеміді). Ауылшаруашылық кәсіпорындары
мал, астық, жанар-жағармай, қосалқы бөлшектерді жұмысшыларға еңбекақы
орнына төлеуге мәжбүр болды.
Ауыл шаруашылығында жүргізілген реформа саясатының салдарларынан
туындаған проблемалар:
• Өнімдер өткізудің қиындығы. Жоғары салықтар.
• Қарыз төлемдерінің артуы.
• Мемлекеттік қолдаудың болмауы.
• Әлеуметтік қорғау жүйесінің төмендеуі. Ауруханалар, медициналық
пункттер, кітапхана, клуб үйлерінің жабылуы.
• Көлік қызметінің қысқаруы.
1998 жылдан бастап ауыл жағдайы бұрынғыдан да ауырлай түсті. Ауылдан
қалаға көшу жиілеп, елді мекендер қаңырап бос қалды.
Мәдениет. Ғылым. Білім.
90-жылдарда өнер мен әдебиет идеологиялық қысым азабынан босану
кезеңінде болды. Халықтың өткен тарихқа, жеке тұлғаларға қызығушылығы және
жеке адамға табынудың шындығын білуге ынтасы туды.
Қазақ халқының ауыр тағдыры туралы жазылған күрделі шығармалар
авторлары: І.Есенберлин, Ә.Кекілбаев, С.Жүнісов, К.Жұмаділов, М.Мағауин
т.б.
Қоғам мен жеке тұлғалардың өзара қарым-қатынасы, тұрмыстың қилы
мәселелері терең зерттелген еңбектер жазған жазушылар: Ш.Исабеков,
И.Щеголихин т.б.
Халықтың өткен тарихындағы қасірет заманды жырлаған азаматтық үнге толы
поэзиялық шығармаларды дүниеге әкелген ақындар: Ж.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев,
М.Шаханов т.б.
Халықтың өнер-айтыс дәстүрін жаңғыртушы ақындар: М.Көкенов,
Ә.Беркенова, Ә.Қалыбекова, Қ.Әбілов, т.б.
Алматы жасөспірімдер театры Ш.Нұртазаның "Сталинге хат", М.Әуезов
атындағы театр Ж.Аймауытовтың "Ақбілек" пьесаларын қойды.
• 1991 жылғы республикадағы мәдени орындар:
- 5 тілде жұмыс істейтін 48 кәсіптік театр;
- 26 концерттік ұйым;
- 9 мыңнан астам клуб үйлері;
- 10 мыңға жуық көпшілік кітапхана;
- 49 ұлттық-мәдени орталық.
Ұлттық мәдениет күндері мен фестивальдарды, "Наурыз" секілді халықтық
мерекелерді өткізу дәстүрге айналды.
90-жылдары өнер қайраткерлерінің қатары таңдаулы есімдермен толықты:
Қ.Байбосынов, Қ.Ахмедияров, Ж.Корменов, А.Мұсақожаева, Ж.Әубәкірова, Е.
Құрманғалиев, Н.Өскембаева т.б.
Халықтық музыканы дамытуда Отырар сазы, Сазген, Адырна секілді
ұжымдар ерекшеленді.
80-жылдардың соңында ұлттық киноға өзіндік көркемдік ойы және идеялық
ұстанымы бар кино жасаушылардың жаңа ұрпағы келіп қосылды. Шығармашылық
жаңашылдығымен және әлеуметтік күйзелістерді нақты көрсетуімен ерекшеленген
фильмдер тобы:
• Соңғы аялдама - режиссері С.Апырымов
• Адамдар арасындағы бөлтірік Т.Төменов.
• Бейбарыс сұлтан - Ф.Мансұров. О.Рымжанов, С.Азимов, В.Рёрихтың
өткір проблемаға, шыншылдыққа құрылған соңғы деректі кино
шығармалары-ерекше туындылар.
Ең бір күрделі проблемаға душар болған мәселе - қазақ және басқа да ұлт
тілдерін дамыту қажеттігі.
Қазақ тілінің жағдайы сын көтермейтін дағдарысқа ұшырады:
- Қалыпты жағдайда дамыған тіл 80 қоғамдық функцияны атқарса,
қазақ тілі бар болғаны 10 түрлі функцияда пайдаланылды.
- Қазақ тілі іс қағаздарын жүргізуден шеттетілді.
- 60-90 жылдары Көкшетау, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай,
Шығыс Қазақстан облыстарында қазақ мектептерінің саны күрт қысқарды.
- Қазақ жастары ана тілінде сөйлей алмайтын деңгейге дейін төмендеді.
- Ата-аналар мен балалары әр түрлі тілде сөйлейтін жағдайға жетті.
Тіл мәдениетіне деген мұндай теріс көзқарас қазақ халқының ғасырлар
бойы қалыптасқан әдебиетіне, тарихына және салт-дәстүріне салқынын тигізді.
Орыс тілінің мәдениетін көтеруге деген талап төмендеп, жаргондық сөздер
көбейді.
Қоғамды жаңарту жағдайында бұл келеңсіз құбылыстарды ашық талқыға салу
мүмкіндігі туды. Тіл туралы Заңның жобасы жарияланып, жұртшылық
талқылауына ұсынылды.
• 1989 жылы 22 қыркүйек - Қазақ КСР-дегі тілдер туралы Зан
кабылданды.
• Қазақ тілі - мемлекеттІк тіл.
• брыс тілі - ултаралық қатынас тілІ болып жарияланды.
Республикада қазак тілін қайта тулету және дамыту жөнінде жұмыстар
атқарылды:
- 1990жылдын маусымынан 1991 жылдың маусымына дейін казак тілінде
тәрбиелейтін 482 балабақша салынып, барлыгы 1677болды.
- Қазак тілінде жалпы білім беретін 155 мектеп, 4 кэсіптік-техникалык
училище ашылды.
- Іс қағаздарын қазақша дайындайтын жэне казак тілінде басатын
мамандар даярлайтын кәсіптік-техникалық училище ущллыс Істеді.
Алматы қаласында, Қарағанды, Ақмола облыстарында татар жэне неміс
тілдерінде оқытатын мектептер ашылды. Республикалық теледидар мен радио 6
тілде хабар таратты.
1988 жылы Қазақстан компартиясы ОК-нің қаулысымен 30-40жылдары жэне 50-
жылдардың бас кезінде соттэлып, жазаға ұшыраған казақтың даңкты зрідарының
есімі халкьіна кайтарылды.
Ш.Құдайбердіулы, А.Ьайгүрсынов, М.Жумабаев, Ж.Аймаутов, М.Дулатовтьщ
шьіғармашылық мұралары ақталды.
Казақстан Компартиясы ОК-нің 40-жылдардың екінші жартысында жэне 50-
жылдардың бас кезінде идеология мен ғылым мэселелері жөнінде кабылдаған
біркатар қаулыларының күшІ жойылды.
• 1947 жылғы 21 каңтардағы Қазақ КСР Ғылым Академиясы тіл жэне
әдебиет институтынын дөрекі саяси кателіктері туралы қаулысы күшін
жойды.
• 1990 жыл қыркүйек - Н.Назарбаевтың "30-40 ж.ж. аралығында жэне 50-ж.
басында заңсыз куғын - сүргіннен зардап шегіп, кейін акталғаң
азаматтарға жэрдем көрсету жөніндегі шаралар туралы" жарлығы шыкты.
Бұл шаралар тыйым салынып келген көптеген көркем шығармаларды терен
зерттеуге мүмкіндік туғызды.
11 ТАРАУ Тәуелсіздік жолында
а) Тамыз төнксрісі.
80-жылдардың соны меп 90-жылдардың басында КСРО-да саяси-идео.попіялык
бірлік пен бірт^тастық жойыла- басіады. Оның көрінісі тамыз
төңкерісІнен апық байкалды.
• 1991 жылғы 19 тамыз КСРО Президенті
М.С.Горбачсвіін денсаулығының нашарлауына байланысты
Прсзидсн п іц өкілеттігі КСРО-ның вице-президенті Г.И.Янаевтын
қолына көшетшдігі туралы мэлімдеме жариялаііды. Елді баскару мен төтенше
жағдайды жүзеге асыру үшін төтепше жағдай жөніндегі мемлекеттік комитет
(ТЖМК) кұрылды.
Оның кұрамы:
1. Г.И.Япаев - КСРО вице-президенті.
2. В.С.Павлов - КСРО премьер-министрі.
3. Д.Т.Язов - КСРО Қорғаныс министрі.
4. Б.К.Пуго - КСРО Ішкі істер министрі.
5. В.А.Крючков - КСРО МХК-нің төрағасы.
6. О.Д.Бакланов - КСРО Қорғаныс министрі терағасының бірінші
орынбасары.
7. В.Стародубцев - КСРО Шаруалар одағының төрағасы.
8. А.Тизяков - КСРО-нын трансоорт, байланыс,кұрылыс,
өнеркәсіптік обьектілері жэне мемлекеттік кэсіпорындары
Ассоциаииясынын президенті.
ТЖМК мақсаты: КСРО-дағы ауыр экономикалық жэне саяси жағдайды
пайдалаыып, билікті қолдарына алу.
КСРО Жоғарғы Кеңссінің торағасы АЛукьяновтын қолы қойылған Кеңес
халкына үндеу жарияланды.
КСРО Прсчиденп міндстін атқарущы Г.И.Янасв мәлімдемесі:
- Тетёнше жағдайды 6 ай мерзімге енгізу.
- Мемлексттср мен үкімет басшыларына және Б¥¥-на ТЖМК-ға түсінікпен
қарау туралы.
ТЖМК-ның 1 қаулысы бойьшша:
- Саяси партиялардың, қоғамдық үйьтмдар мен бұқаралык козғалыстардың
кызмсті гоқгатылды.
- Митингілер, шерулер, демонстрациялар, ереуілдер өткІзуге жол
берІлмедІ.
- Ақпарат кұралдары үстінен қатан бакылау қойылды.
- Егін орағына жүмысшылар мен қызметкерлер, студснтіер жэне
эскерлерді жюсру жүкгелді.
ТЖМК-ның 2 қаулысы бойынша:
- Демократияны колдаған Комсомольская Правда, Московские
новости газеттерінің басылуына тыйым салынды.
- Известия, Труд, Рабочая жизнь басылымдарын шығару шектелді.
ТЖМК мемлекеттік төңкеріс жасауда
МХК әскерініц жекелеген буындары мен Кецес эскеріне арка сүйеді. • Бұл
кезде отбасымен Қырымда, Фороста демалып жатқан М.С.Горбачевтін сыртпен
байланысы тоқтатылды. Елде ауыр жағдай қалыптасты.
ТЖМК-ның әрскетіне әлем жұртшылығынын көзқарасы әртүрлі болды:
• Ресейде Президент Б.Елыщн, вице-ирезиденті А.Руцкой, РКФСР
Жогарғы Кеңесі төрағасьшың міндетін атқарушы Р.Хасбулатов, Ленинград мірі
А.Собчак ТЖМК-ға қарсы күресті баскарды.
• Қырғызстан Президенті А.Акаев ТЖМК-нын кұрылғанын катаң сынға алды.
• Қырғызстан, Украина территорияларында жақа үкімеіі ш жарлыктары
жүрмейтіндігін мэлімдеді. Әекерлердің бір бөлігі халық жағына щықты.
• АҚШ Презвденті Д.Буш КСРО-дағы Конститутциялык баскаруды
қалпьша келтіру бағытьшдағы РКФСР Президенті Б.Елыдиннің әрсксітсрін
колдады.
• Еуропа Экономикалық Кеңесінін өкілдері М.С.Горбачевтің
қайтып оралуын талап етті, талап орындалмаған жағдайда КСРО-ға
берілетін
көмекті тоқтататывдығын мэлімдеді.
• Ирак және Қытап үкІметтерІ ТЖМК-ның құрылуьш жақтады.
Қазақсіан халқы Мәскеудегі тамы"; теңкерісіие түрліше көзқараста болды.
Азат, Желтоқсан, Қазақстанның Соииал-Демократиялық партиясы жэнс
басқа да коғамдык саяси қозғалыстар ТЖМК-ны қабылдамай, халыкты опы
мойындамауға шакырды.
Қазак КСР-і Президенті, Қазакстан Компартиясы Орталык Комитетінін
бірінші хатщысы Н.Ә.Назарбаев жағдайды талқылау мақсатында мэжіліс өткічді.
Қазакстан Компартиясы Орталык Комитетінің екінші хатшысы В.Г.Ануфриев бүл
мәсолеге аса сақтықнен қарауды жэне ТЖМК-ны айыптамауды талап егті.
Н.Ә.Назарбасв қазак теледидарыиан сөз сойлеп, халыкты тыныштык пен
сабыр сақтауға шашрды. Оньщ талаіпары:
- Республика егемендІгін ныгайту;
- Демократия ұстанымдарын колдау;
- КСРО-ның біріұтастығын сақтау;
- Қазақстан герриториясына төтепше жағдайды енгізбеу саясатьщ қшідау.
ТЖМК-пың КСРО халықтары арасьшда колдау табуға деген талиынысы жүзеге
асқан жок.
21 тамыз - М.С.Горбачев Ресей үкіметі жіберген ұшақпен Мәскеуго кайтып
оралып, ел басшылығын колына алды. КСРО Бас прокуроры ТЖМК мүшелері үстінси
кылмысты іс қозғады.
Бүлікшілер максаіының күйреу себептері:
1. Кенес халқының кайгадан қатаң авторитарлық жүйе іэртібімен өмір
сүруді қаламауы.
2. Демократиялык күштер мсн гіанды сайланіан өкіметті
халыктын колдауы.
Мемлекеттік төңкеріс нәтижесі:
- КСРО-нын күйреу процесін тсздетті.
- 20-тамызда жасалуға тиісті Одақгык келісім-
шарт біржола жоиылды,
• Украина, Әзірбайжан республикалары өз эскерлерін
жасакггайтыны жөнінде мэлімдсді.
• Қазақстан Пречиденті Қазаң КСР-ініц
Қауіисіздік Кеңссін кұру жөнінде жарлык1 пі ығарды.
• Семей ядролык сынағын өткізу полигоны жабылды.
Бұл шаралар одақтык ведомстволардьщ өктемдік саясатына тоқтау
салғанымен, республиканың шынайы егемендігі толық орнамады.
Мсмлекеттік төнкерістін сэтсі:; аяқталуы Кецес Одағы Коммуннстік
партиясынын беделін түсірді:
• 1991 жылғы 23 тамыз - Қазақстан
Президснті Н.Ә.Назарбасв КОКП ОК-нін Бюро мүшелігі катарынан шыкты.
• 1991 жылғы 7 кыркүйск - Қазақстан Ком-
партнясы таратылды.
• Жаңадан Қазакстан Социалисіік
партиясы кұрылды.
Елдсіі болып жаткан саяси проішстер жастар ^йымына да эсер етіп,
комсомол үйымынын бсделі к^ідырай бастады:
• 1987 жылдан 1990 жылға дейін комсомол
қатарьшын азаюы үздіксіз жүріп отырды.
• 1991 жылғы казан - Качакстан Ленин
Комсомолынын кезектен тыс XVIII съсзі еткізіліп, Жастар Одағы қайта
кщзылды.
• Республика комсомол ұйымы
Қазақстанвыц Жастар Одағы деп аталды.
Кептегсң ұйымдар өздерін тарату жөнінде шешім кабылдады:
- Пионер ұйьшы таратылды.
- Кэсшодақтар жекелеген тэуелсіз
ұйымдарға ыдырады.
Саяси жүйенің дағдарысы ел омірінде осылааша қоғамдық-саяси жэне
демократиялык озгерістер гуғьпды.
ә) КСРО-нын ыдырауы. Қазақстанның гэуелсіздік алуы.
1991 жылғы тамыз төнкерісінен кейін КСРО-нын ыдырау процесі тез
қарқьгамвн жүзеге аса бастады.
• 1991 жылғы 8 желтоқсан - Минскідегі Беловеж
келісімі. (Бсларусь, РКФСР, Украина рсспубликаларынын басшылары)
Қяралған мәселе:
- 1922 жылғы КСРО-ны ҚҢу туралы келісім-
шартты жою.
- Тэуелсіз Мемлекеттер Достастығын (ТМД)
кұру туралы кслісімге келу.
• 1991 жылғы 13 желтоқсан - Ашхабад ■ келісімі.
(Орта Азия мең Қазақстан басшылары). Қаралған мәселе:
- Боловеж кездееуінде қабылданған шешімді
колдау.
- Алматы коздесуін жосиарлау.
• 1991 жылғы 21 желтоқсан - Алматы келісімі.
Қатысушы елдер: Қазақстан, Қырғызстан, Озбексган, Тэжікстан,
Түркіменстап, РКФСР, Украина, Беларусь. Молдава, Озірбайжан,
Армения Барлығы 11 республика. Грузия бакылаушы есебінде
қатысты. КСРО Пре^иденгі М.С.Горбачев шакырылған жок.
Қаралған мәселелер:
- КСРО іс жүзінде омір сұруін токтатты.
— Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
кұрылды.
- Ядролык каруы бар мемлекеттер (Қазақстап, РКФСР, Украина, Ъеларусь)
ТМД-ға енеіін барлык республикалардың үжьтмдық қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге келІсті. Осы оқиғалардан кейінгі іс-шаралар:
• 1991 жылғьт 25 желтоқсав - М.С.
Горбачев КСРО Президенті қызметінен босатылды.
• 1991 жылғы 26 желтоксан - КСРО-ның өмір
сүруін тоқта ткандығы туралы Декларация жарияланды.
Республика егемендігінің орнығуымсн бірге Республика Президентін
бұкілхалықтьгқ сайлау кажетгігі туындады. Казак КСР Жоғарғы Кеңесінің
кезектен тыс сессиясында Пріззидент сайлау жөніндегі Заи кабылданып,
Президенттік кызметке Н.О.Назарбаевтын кандидатурасы үсынылды.
Н.Ә.Назарбаевтыи омір дерегі:
Н.Ә.Назарбаев 1940 жылы Алматы облысы, Қаскелең ауданы, Шамалған
ауылында дүниеге келген. Мамандығы -инженср -металлург. Экономика іылымының
докторы. Ғасыр адамы атанғап қайраткер.
Енбек жолын 1960 жылы Қарағанды облысы,
Теміртау
қаласында
Казметаллургстрой тресі баскармасыңда тұрлі қол жүмысын істеуден
бастады.
1969 жыл - ТемІртау калалық партия комитетінің өндірістІк - көлІк
боліміяің меңгерушісі.
1969-197] жылдар - Теміртау қалалык комсомол комитстінің бірінші
хатшысы.
1971 жыл - Теміртау калалық партия комитетінің екіиші хатшысы.
1973-1977 жьтлдар - Қарағанды металлургия комбинатының партком хатщысы,
Қарағанды облыстык партия комитетінің екінші хатшысы.
. 1979-1984 жылдар - Қазакстан Компартиясы Орталык Комитетінін
хатшысы.
1984 жыл - Қазақ КСР Министрлер КеңесінІң төрағасы.
1989 жылғы маусым - Қа:іакстан Компартиясы
Орталык Комитетінің бірінші хатшысы.
1990 жылғы 24 сэуір - Қазақ КСР-нің тұңғыш Президенті.
Егемендік алу жалпы демократиялық процестердін барысын
шапшаңдатіы.
Республикадағы жоіары аткарушы жэне билІк жүргізуші өкімст басшысы
ретінде Қазақ КСР-нін -Прсяидентіне жеткшікгі өкілеттік бсру кажеттігі
нісіп жетілді. Мұвдай өкілеттікгср республика парламентінщ 1991 жылғы 20
карашада қабылдаған Қазак КСР-де мемлекеттІк өкімет билігі мен баскару
құрылымын жетілдіру жэне Қазак КСР Конституциясына өзгерістер мен
косымшалар енгізу туралы Заңы бойынша бсрілді.
• 1991 жылғы 1 желтоқсан - бүкілхалыктык
сайлау корытындысымен Н.Ә.На.іарбаев Қазақсіан Президеші болып сайланды.
Е.М.Асанбаев- виие-ііречидент.
• 1991 жылғы 10 желтоқсап - Презвдештің таққа
отыру рэсімі болып, анг берді.
• 1991 жылғы 10 желтоксан - Кдзак КСР -інін
атауы Каіақстан Реснубликаеы деп өзгертілді.
• 1991 жылғы 16 желтоқсан - реслублика жоғарғы
Кенесінің жетінші ссссиясында Қазакстан
Республикасыньщ мемлекеітік тәуелсіздігі туралы Зац кабылданды.
Бұл к^жаттың 1-бабында Қазакстан Республикасы - тэуслсіз,
демократиялық жсне кұқықтық мемлекет деп сипатгалды. Қазакетан
Республикасы:
- Ішкі жоне сыргкьг саясатты өз бетінше жүргізеді.
- Барлық мемлекеттермен халыкаралык кұқық
ұстанымы негізінде қарым-қатынас орнықтырады.
- Тсрритория шекарасы біртұіас,
белінбейді жэне қол тигізуге жатпайды. Құжапың 2-тарауында
рсспублика
азаматтары тең кұкьілы деп корсетілгеп. Егемендіктгің бірден-бір иесі
жэне мемлекеггіліктің қайнар көзі - республика азаматтары. Басқа
мемлекеттерде түратын қаііактарға өздсрі тұратын елдің зацы қайшы келмесе
Кдзакстанның азаматтығын қоса алу күкьіғы берілді. Республикадан тыс жерге
кеткен қазақтардың елге оралуына қолайлы жағдай туғызылды.
Мемлекетгің манызды мінлеттері:
1. Үлттык мэдениетті, дэстүр мен тілді қайта
жаңғыртып, дамыту.
2. Қазакстандык ріт өкілдері мен
қазақтардыц үлттық қадір-қасиотін нығайту.
Құжатіың 3-тарауында мемлекеттІк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz