Химиядан олимпиадалық есептерді шығару әдістерін зерттеу

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ ... ... 3
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ...
І БӨЛІМ. МЕКТЕП БАҒДАРЛАМАСЫНДАҒЫ ЕСЕПТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ

1.1Химия есептерін шығарудың мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ...4
1.2 Химиялық есептердің түрлері және мазмұнына байланысты
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 8 сынып деңгейіндегі есептердің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.4 9 сынып есептерінің түрлері және шығару әдістері ... ... ... ... ... ... .10
1.510 сынып есептерінің мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жалпы құрылымы мен мазмұны ... ... ...14
1.611 сыныпта енгізілетін есептердің иптері

II БӨЛІМ. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ

2.1 Сандық есептерді шығару әдісі қолданылған сабақ мазмұны ... ..28
2.2 Табиғи ресурстық шикізаттардан жаңа заттар өндіруге байланысты
жүргізілетін химиялық есептеулер ... .31
2.3 Ерітінді ... ... .36
2.4 Электролиз ... ... ... ...39
2.5 Қаныққан көмірсутектер тақырыбына есептер шығару ... ... ... ... ...42
2.6 Қанықпаған көмірсутектер тақырыбына есептер шығару ... ... ... ...46
2.7 Органикалық химияға кіріспе тарауына бақылау жұмысы ... ... .49

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... .53

ҚР білім беру саласында көптеген өзгерістер оқу үрдісін сапалы ұйымдастырудың қажеттілігін қамтамасыз етуді көздейді. Оқыту- мұғалім мен оқушылардың белгіленген мақсатқа жетуге бағытталған, реттелген, бірлескен іс - әрекеті, оқушылардың танымдық іс - әрекетін арнайы ұйымдастыру.
Еліміздің жан-жақты ғылыми негізде дамуына зор үлес қосатын ғылымдарқатарына жаратылыстану ғылымдары жатады. Химия-жаратылыстану ғылымдарының негізгі бір саласы. Техникалық және экономикалық дамудың халықтың әлеуметтік жағдайын арттырудағы маңызы химия ғылымымен тікелей байланысты деуге болады. Сондықтан да мектепте оқытылатын химия пәнінің ұғымдары мен түсініктерін жете түсіндіру үшін, өмірмен тығыз байланыстыра оқыту үшін пән мұғалімінің біліктілік құзыреттілігі білім беру талаптарына сай болуы міндетті. Химия пәнінің әрбір теориялық оқу материалдарын есептер шығарту арқылы бекіту қажеттілік. Себебі, теориялық білім мен практикалық білімнің ұштасуы оқыту үрдісінде берілетін жалпы білімді қалыптастырады және жетілдіре түседі.
Химия пәні мұғалімдері сабақ беру үрдісінде үнемі есептер шығару арқылы сабақты бекіту- тиімді әдістердің бірі.

Пән: Химия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І БӨЛІМ. МЕКТЕП БАҒДАРЛАМАСЫНДАҒЫ ЕСЕПТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ
1.1Химия есептерін шығарудың мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ...4
1.2 Химиялық есептердің түрлері және мазмұнына байланысты
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.3 8 сынып деңгейіндегі есептердің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.4 9 сынып есептерінің түрлері және шығару әдістері ... ... ... ... ... ... .10
1.510 сынып есептерінің мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жалпы
құрылымы мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.611 сыныпта енгізілетін есептердің типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
II БӨЛІМ. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
2.1

Сандық

есептерді

шығару

әдісі

қолданылған

сабақ

мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Табиғи ресурстық шикізаттардан жаңа заттар өндіруге байланысты
жүргізілетін химиялық есептеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.3 Ерітінді ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.4 Электролиз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.5

Қаныққан

көмірсутектер

тақырыбына

есептер

шығару ... ... ... ... ...42
2.6 Қанықпаған көмірсутектер тақырыбына есептер шығару ... ... ... ...46
2.7 Органикалық химияға кіріспе тарауына бақылау жұмысы ... ... .49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
КІРІСПЕ
ҚР білім беру саласында көптеген өзгерістер оқу үрдісін сапалы
ұйымдастырудың қажеттілігін қамтамасыз етуді көздейді. Оқыту- мұғалім
мен оқушылардың белгіленген мақсатқа жетуге бағытталған, реттелген,
бірлескен іс - әрекеті, оқушылардың танымдық іс - әрекетін арнайы
ұйымдастыру.
Еліміздің жан-жақты ғылыми негізде дамуына зор үлес қосатын
ғылымдарқатарына

ғылымдары

жаратылыстану

жатады.

Химия-

жаратылыстану ғылымдарының негізгі бір саласы. Техникалық және
экономикалық дамудың халықтың әлеуметтік жағдайын арттырудағы маңызы
химия ғылымымен тікелей байланысты деуге болады. Сондықтан да мектепте
оқытылатын химия пәнінің ұғымдары мен түсініктерін жете түсіндіру үшін,
өмірмен тығыз байланыстыра оқыту үшін пән мұғалімінің біліктілік
құзыреттілігі білім беру талаптарына сай болуы міндетті. Химия п әніні ң
әрбір теориялық оқу материалдарын есептер шығарту арқылы бекіту
қажеттілік. Себебі, теориялық білім мен практикалық білімнің ұштасуы
оқыту үрдісінде берілетін жалпы білімді қалыптастырады және жетілдіре
түседі.
Химия пәні мұғалімдері сабақ беру үрдісінде үнемі есептер шығару
арқылы сабақты бекіту- тиімді әдістердің бірі.
Өзектілігі:Осы тұрғыдан қарастырғанда патриоттық сезімі жоғары,
егеменді

еліміздің

беріктігі

мен

дамуына

зор

үлес

қоса

алатын,

интеллектуалдық қабілетті, тиімді шешімдер шығара алатын білімді ұрпа қ
тәрбиелеуде мектепте политехникалық немесе т.б. әр түрлі химиялық есептер
шығаруды үйретуге бағытталған диплом жұмыстарының тақырыбы өзекті
болып табылады.
Химиялық есептерді шығарғанда негізгі екі мәнге көңіл бөлу керектігін
пән мұғалімдері білуі керек.

Зерттеудің мақсаты: Химиядан олимпиадалық есептерді шығару әдістерін
зерттеу және болашақта химиялық есептерді шығаруда пайдалана білу.
Зерттеудің міндеттері:
- химия есептерін шығарудың мақсаттары мен міндеттері
- химиялық есептердің түрлері және мазмұнына байланысты
жіктелуі
- 8 сынып деңгейіндегі есептердің мазмұнымен таныстыру;
- 9 сынып есептерін шығару әдістерін пысықтау;
- 10 сынып есептерінің мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жалпы
құрылымы мен мазмұнын қарастыру;
- 11 сыныпта енгізілетін есептердің типтерін зерттеу;
- оқушыларға есеп шығарту және талдау арқылы ой – өрісін дамыту
- олимпиадалық есептердің құрылымы және оларды шығарудың тиімді
әдістері
-эксперимент есептерінің түрлері және оларды шығаруын
Зерттеу нысаны: химиялық олимпиадалық есептер, олардың түрлері және
шығарылу әдістері.
Жұмыстың

жаңашылдығы:

химиялық

олимпиада

есептерін

тиімді

әдістермен шығару жолдарының келтірілуі.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы: химиялық олимпиада есептерін
шығару нәтижесінде оқушылардың логикалық ой өрісі артады, әр түрлі
химиялық пәндік байқауларда жоғары көрсеткіштерге ие болады.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады

І БӨЛІМ. МЕКТЕП БАҒДАРЛАМАСЫНДАҒЫ ЕСЕПТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ

1.1 Химия есептерін шығарудың мақсаттары менміндеттері
Кез келген пәнді оқытқанда ол өз кезегінде белгілі мақсаттар мен
міндеттер қояды. Сәйкесінше химиялық есептер оқушыларға шығартқанда
белгілі мақсаттар мен міндеттер қойылады. Бұл мақсаттарға жеке то қталып
кететін болсақ:
- оқушыларға сарамандық есептер шығаруға, политехникалық дайындық
беру;
- химиялық зертханаларда және өндіріс орындарында, табиғатта және
күнделікті өмірде кездесетін, байқалатын сапалық өзгерістерді түсініп,
бақылай алуы;
- басқа пәндермен байланысы бар екенін түсіндіру, ғылыми көзқарас
қалыптастыру;
- химиялық заттар, құралдар, көрнекі құралдармен жұмыс істей алу
білімдеріндамыту;
- химиялық есептер шығару арқылы күнделікті өмірде пайдалана алуына
үйретү;
- оқушыларды білім алуда кездесетін әртүрлі қиын жағдайларға табандығы,
ізденпаздығын тәрбиелеу;
- оқушыларға химиядан кездесетін әртүрлі қиын есеп шығару
қызығушылығын мен қабілеттерін дамытуға, кәсіптік бағдар беру.
Химия есептерін шығарудың мақсаттары әр сыныптың химия
курсында, жеке тақырыптарда, яғни химия сабағынан өткізілетін әр
тақырыпта нақтылана түседі.
Химия есептерін шығарудың міндеттеріне тоқталатын болсақ. Химия
есептерін шығарудың міндеттері арқылы химия есептерін шығарудың
мақсаттары айқындала түседі. Мектепте химия пәнін негізгі үш слаға бөліп
оқытады. Олар:
- оқушылардың заттар туралы білімі;
- негізгі химиялық теориялар мен заңдар туралы білімі;
- химиялық өндіріс туралы білімі.

Оқушылар химия сабағын орта сыныптан бастап оқи бастайды, яғни
химия туралы білімдері орта сыныптан бастап дамиды. Химия есептерін
шығарудың бірнеше міндеттері бар. Бірінші міндеті - жаратылыстану
ғылымдарының арасынан химия есептерін шығарудың алатын орнын көрсету.
Екінші міндеті - басқа да оқылатын пәндер арасындағы байланысты көрсету.
Бұл кезде химия есептерін шығарған кезде басқа пәндерден алатын
білімдерін қолдана отырып оқушылар өздеріне ыңғайлы әдісті таңдап есеп
шығарады.
Химиядан орта білім берудің үшінші міндеті – табиғаттың тұтастығы,
онда кездесетін және жүзеге асатын құбылыстардың бір - бірімен
байланыстығын,

шарттылығын

ескере

отырып

химиялық

есептердің

шығарылуы, яғни өлі табиғат (минералдар, тау жыныстары, химиялық
элементтер т.б.) және тірі табиғат (белок т.б.).
Химиядан орта білім берудің төртінші міндеті - орта мектептегі
химиялық есептерді шығарғанда кіретін негізгі материалдарды іріктеу.
Бесінші міндеті - химиялық есептер шығарғанда қолданылатын ұғымдар
жүйесін құру (яғни, олардың оқылу ретін құру). Алтыншы міндеті – орта
мектепте оқылатын химия пәнінің теориясының мазмұнын құру. Жетінші
міндеті - политехникалық (химия ғылымының негізіне кіретін өндірістік
материялдарды іріктеп алу) дайындығын арттыру. Ал сегізінші міндеті экологиялық тәрбие.
Сонымен химия есептерін шығарудың мақсаттары мен міндеттері оқушылардың есеп шығару қабілетін жоғарылату, ғылыми көзқарасын
қалыптастыру, адамгершілікке, еңбекке, экологиялық, экономикалық т.б.
тәрбиелеу.
1.2 Химиялық есептердің түрлері және мазмұнына байланысты жіктелуі
Сандық есептерді шығарту отырып, біз оқушыларға химиядан
білімдерін арттырып, сонымен қоса тәрбие береміз. Сан есептерін шығару
арқасында оқушылардың білімі нығайып, жетілдіріледі және керек жағдайда

бұл үйренген сан есептерін басқа химия салаларында қолдану ға үйренеді.
Химиялық

есептері

теориялардың,

шығару

заңдылықтардың

кезінде
және

оқушылар
ұғымдардың

негізгі
мәнін

химиялық
түсінеді,

политехникалық білім беріледі.
Химиялық

құбылыстар

пен

заттардың

арасындағы

сандық

қатынастардың мәнін түсіне отыра, оқушы басқа пәндермен байланысы бар
екенін, оларды ұштастырып қолдануға үйрене отырып, оқушылардың
ғылыми

материалистік көзқарастары жоғары деңгейде қалыптасады. Сан

есептерді шығара отырып біз химия мұғалымдері оқушылады еңбекке
сүйгіштік, мақсатқа жету жолындағы табандылық, өзіне берілген ісіне аса
жауапкершілікпен қарауға тәрбиелейміз.
Кез келген химиялық есептерді шығарғанда алдымен есепті м ұқият
оқып, есепті түсіну керек. Одан кейін ой - тұжырымдама жасап, дәлелдеуі
тиіс. Ал осындай есептерді шығарған оқушылар ойлау арқылы а қыл - ойы,
дамиды, интелектуалды біліктері мен дағдылары қалыптасады.
Әдістемелік әдебиеттерде және арнайы оқу құралдарында сан
есептерін жіктеудің бір ізге түсірілген жүйесі кездеспейді. Бір авторды ң өзі
сан есептерін әр түрлі негізге сүйеніп жіктейді. Мысалы С.Г.Шаповаленкозаң,
теория, ұғым, ерітінділер, және химиялық формула, теңдеу бойынша сан
есептерін жеті типке бөлген.
1тип.Масса сақталу және құрам тұрақтылық заңы, тәжірибен алынған
мәліметтері бойынша есептеулер;
2 тип. Химиялық заттың қарапайым және дәл формуласын табу;
3 тип. Химиялық формулалар бойынша жүргізілетін есептеулер;
4 тип. Химиялық теңдеулер бойынша жүргізілетін есептеулер;
5 тип. Химиялық есеп шығарғанда әзірленетін ерітінділер және қанықпасын
анықтауға байланысты жүргізілетін ерітінділер;
6 тип. Молекулалық массасы бойынша тығыздығын немесе керісінше
жүргізілетін есептер және қалыпты жағдайда газдардың көлемін есептеу;
7 тип. Химияда кездесетін аралас есептер.

Химияда сен есептерін шығарудың екі мәселесі бар. Оның бірінші
мәселесі химиялық ұғымдар, реакциялар және заттардың мазмұны, екіншісі –
химиялық есепте берілетін сандық мәліметтермен жүргізілетін алгебралық
тәсілдерді

шешу.

Алгебралық

тәсілмен

химиялық

есептерді

оқушы

шығарғанда химия сабағын оқымас бұрын математикада алған білімдерін
қолданады. Ол есептреді пропорция, алгебралық және графикалы қ тәсілдерді
қолдану арқылы есептерді шығару.
Мектепте оқушылар әртүрлі деңгейдегі химиялық есеп шығарғанда көп
кемшіліктер кездеседі. Мысалы, уақыттың аздығынан сандық есептердің аз
шығарылуы және тек мұғалім көрсеткен бір әдісті (пропорциялық әдіс)
қолданылуы. Осы кезде математикадан алынған білімдері ескерілмей , ал б ұл
өз кезегінде оқушылардың белсенділігін төмендетеді, деңгейі жоғары, яғни
олемпиадалық есептер шығара алмауына алып келеді. Енді бұндай
кемшіліктер кездеспеуі үшін сан есептерді шығаруды көбейтіп, әртүрлі
алгебралық әдістер мен тәсілдер қолдану арқылы оқушыларды есеп
шығаруға машықтандыру қажет.
Сан есептерін үй тапсырмасын сұрағанда, жаңа сабақ түсіндіргенде,
өтілген сабақты бекіткенде қолдануға болады. Бұл тек мұғалімнің ыңғайы
бойынша жүргізіледі. Бір ескеретін жағдай есеп шығарғанда сыныпта
отырған әр оқушыға есеп шығартылуы тиіс (әрбір оқушының деңгейі
ескеріліп каточкалар жасап тапсырмалардың берілуі). Осы кезде сыныптың
тәртібі түзеліп, сабақ жақсы оқитын оқушылардың белсендігі артады.

1.3 8 сынып деңгейіндегі есептердің мазмұны
Сегізінші сыныпта оқушылар алғаш рет химия пәнімен танысады.
Осыған дейін бастауыш сыныпта табиғаттануды оқып үйренді, содан соң
физика мен биологияны оқып - үйрене бастады. Физика сабағы кезінде

физикалық дене және зат т.б.ұғымдарымен танысса. Биология саба ғы
кезінде белок, крахмал, өсімдік майлары т.б. ұғымдармен танысады.
Ал химия сабағы кезінде осы айтылып кеткен заттардың химиялық құрамын
зерттейді. [Г.Е. Рудзитис, Ф.Е. Фельдман 8 сынып А. Мектеп 2002ж]
Химия сабағы кезінде оқушылардың білімін одан әрі дамыту үшін
әртүрлі тақырыптарда есептер мұғалім шығартады.
Тақырыбы
І-тарау. Химиялық алғашқы ұғымдар

Енгізілетін есептің типі
Химиялық теңдеу бойынша реакцияға
кіріскен немесе шыққан заттардың
біреуінің белгілі мөлшері бойынша

ІІ-тарау. Оттек. Оксидтер. Жану

қалғандарының массасын есептеу
Термохимиялық теңдеулер бойынша

VIII-тарау. Галогендер

есептеулер
Химиялық

теңдеулер

бойынша

реакцияға түскен немесе шыққан
заттардың біреуінің белгілі мөлшері
бойынша газдың көлемін табу
Ал химиялық есептерді оқушылар еш қиындықсыз шығару үшін олар
формула мен физикалық өлшем бірліктерді білуі қажает. Енді осы физикалы қ
өлшем бірліктер төмендегідей кесте түрінде келтірейік.[Н.Л. Глинка задачий
и упражнения по общей химии издательство химия 1983 г]
Сегізінші

сыныпта

шығарылатын

есептерге

тақырып

бойынша

тоқталып, мысалдар келтіріп жазайық. [И.Нұғманұлы химияны оқыту
әдістемесі А. рауан 1993 ж]
5. Ерітіндіде еріген заттың массалық үлесін табу.
Берілгені:
m1 (қоспа)=1г

Шешуі:
Үш компонентінің ішінен, тек Fe ғана тұз

қышқылымен әрекеттесіп, сутек газын бөледі:

V(Н2)=112 мл
m2 (қоспа)=1г
m(Н2О)=0,2115 г

Fе + 2НСІ = FеСІ2 + Н2↑ (1)

(1) реакцияға сәйкес:
ω%(Fе) - ?
ω%(FеО) - ?

n(Fе)=n(Н2) =V(Н2)VМ = 0,112 л 22,4 лмоль=0,005 моль
Бұдан, Fe - ның 1 г қоспасының массасы мынаған тең:
m(Fе) = М(Fе) ∙ n(Fе) = 56гмоль ∙ 0,005моль =0,28г

ω %(Fе)=m(Fе) ∙ 100m1 (қоспа)= 0,28 ∙ 1001=28%
Сутек екі компоненттің қоспасын түзе алады- FеО және Fе2О3 :
FеО + Н2 = Fе + Н2О

(2)

Fе2О3 + 3Н2=2Fе + 3Н2О

(3)

Оксидтің 1 г қоспасының суммарлы массасы, мынаған тең:
m(FеО) + m(Fе2О3)= 1г - m(Fе)=1г - 0,28 г = 0,72 г
Егер m(FеО)=�; онда m(Fе2О3)=0,72-�
FеО және Fе2О3 мөлшері мынаған тең:
n(FеО) = хМ(FеО)=х72
n(Fе2О3)=(0,72-х)М(Fе2О3)=(0,72-х) 160
Есептің шарты бойынша судың суммарлы мөлшері, (2) және (3) реакция
нәтижесінде түзілген:

n(Н2О)=m(Н2О)М(Н2О)=0,2115г18гм оль = 0,01175 моль
(2) реакцияда түзілген судың моль саны FеО- ға тең:
n2 (Н2О)=n(FеО)=х72;
(1) Реакцияда үш есе Fе2О3 моль саны суға қарағанда көп:
n3(Н2О)=3n(Fе2О3)=3(0,72-х)160
n(Н2О)=n2(Н2О) + n3(Н2О)=х72+3 (0,72-х)160=0,01175
осыдан, х=0,36г =m(FеО)
ω%(FеО) = m(FеО) ∙ 100m2(қоспасы)=0,36�1001=36%
Жауабы: Темір және темірдің ІІ оксиді қоспаларының массалық үлестері
28 және 36 ℅ тең.

1.4 9 сынып есептерін шығару әдістері
9 сыныпта берілетін есептер біршама күрделене түседі.Берілетін
есептерді мына кесте түрінде келтірейік:
Енді

осы

тақырыптарға

әртүрлі

деңдейдегі

есептерді

шығарып,

көрсетейік.
1-eсеп.Сымнан жасалған металды Ме деп белгілейік. Бұл метал жанғанда
белгісіз жағдайда МеА (мұндағы А — анион) тұзы түзіледі. МеА тұзын суда

еріткенде және H2S газы қатысында жүргізілсе, онда қара түсті тұнба металл
сульфиді түзіледі :
МеА + H2S = MeS4↓ + НА
Анықталғандай, m(MeS) = m(Ме) + m(S); бұдан:
m(S) = m(MeS) - т(Me) = 48 г - 32 г = 16 г
Күкірт атомының моль саны:
n(S) = m(S) ∕ M(S) = 1632 = 0,5 моль
n(Ме) = п(S) = 0,5 моль

m(Me) =

Аr(Ме) = 64; бұндай атомдық массасына Сu тең.
Мыс

жанатын

газ

ол

хлорС12,

себебі

бұл

қышқылыменәрекеттесуінентүзіледі:
МnО2 + 4НС1 = МnС12 + С12↑ + 2Н2О

(1)

Сu + С12 = СuС12

(2)

(1, 2) реакция теңдеулерінен:
n(МnО2) = n(С12) = n(Cu) = 0,5 моль;
n(НС1) = 4n(С12) = 4n(Сu) = 4 ∙ 0,5 = 2 моль;
n(МnО2) = n(МnО2) ∙ М(МnО2) = 0,5 ∙ 87 = 43,5 г

газ

МnО2нің

тұз

m (ерді НС1) =n(НС1) ∙ М(НС1)ω(НС1) = 2 ∙ 36,5о,365 = 200 г
V (ерді HC1) = m(ерді HC1 )d(ерді HC1) = 200l,19 ≈ 168 мл
Жауабы:сым мыстан; 43,5 г МnО2; 168 мл НС1ерітіндісі.
2-есеп. Сия түсті газ – азот оксиді.
Ол

концентрлі

азот

қышқылы

мен

әлсіз

активті

металлдардың

әрекеттесуінен түзіледі:
Me + 2HNO3 = MeNO3 + NО2↑ + Н2О

(1)

n(NО2) = V(NО2)VM = 4,4822,4 = 0,2 моль
n(Ме) =n(NO2) = 0,2 моль
Бастапқы бір нитраттың моль саны:
n(MeNO3) = n(Ме) = 0,2 моль
Бұл нитраттың моль саны екі мағынаның біреуін беруін мүмкін:
M1( MeNO3) = m1(MeNО3)0,2 = 340,2 = 170 гмоль;
М2( MeNO3) = m2(MeNО3)0,2 = 20,20,2 = 101 гмоль
Бұдан,
M1(Me) = 170 - 62 = 108 гмоль; Аr(Ме) = 108;
М2( Me) =101-62 = 39 гмоль; Аr(Ме) = 39.
Атомдық масссы 108 сәйкес келетіні - Ag, ал атомдық массасы 39 —
калий К. Анықталғандай, (1)реакцияға Ag түседі:
2AgNО3 = 2Ag + 2NО2↑ + О2↑(2)
Ал екінші реакцияда нитрат сілті металмен әрекеттеседі, өйткені екінші
реакцияда нитриттің сулы ерітіндіде еритін өнімдер түзіледі:
2 MeNO3 = 2MeNО2 + О2↑

(3)

Берілгені бойынша, екінші және үшінші реакцияларда 8,96 л газ бөлінеді,
бұл жалпы моль санына n(газдар) = 8,9622,4 = 0,4 моль.
(2) реакция теңдеуінен,
n(NО2) = n(AgNO3) = 0,2 моль

n2(O2) = l2n(AgNO3) = 12 ∙ 0,2 = 0,1 моль

0,3 моль

Бұдан n3(O2) = 0,4 - 0,3 = 0,1 моль;
n3(MeNO3) = 2∙ n3(O2) = 2 ∙ 0,1 = 0,2 моль
Басында жүргізілген есептеулер бойынша бұл калий нитраты.
Жауабы: AgNО3(34 г); KNО3(20,2 г).
3-есеп. Есептің шарты бойынша А затының көмегімен біз бұл металл Mg
екеніне мүмкіндік берді. Ол қызған кезде су буымен әрекеттеседі:
t°
Mg + 2Н2 О = Mg(OH)2 + H2↑

(1)

Күрделі В заты — Mg(OH)2 — қыздырғанда ыдырайды:
t°
Mg(OH)2 = MgO + Н2О,

(2)

Ал күкірт қышқылымен әрекеттестірген кезде (зат Г) магний сульфаты
түзіледі (зат Д):
Mg(OH)2 + H2SО4 = MgSО4 + 2Н2О (3)
MgSО4ерітіндісін ВаС12– мен әрекеттестіргенде BaSО4 (зат Е)қалдығы
түзіледі:
MgSО4 + ВаС12 = BaSО4↓ + MgCl2

(4)

(1—4) реакция теңдеулерінен:
n(BaSO4) = n(Mg).
Енді бұл теңдіктің дұрыстығын дәлелдеу үшін
массаларының арақатынасы тең екенін дәлелдейміз:

BaSO 4 пен Mg - дың

n(BaSO4) = m(BaSO4) M(BaSO4) = 6,99 233 = 0,03 моль;
n(Mg) = m(Mg) M(Mg) = 0,7224 = 0,03 моль.
Жауабы: А - Mg, Б - Н2, В - Mg(OH)2, Г - H2SO4, Д - MgSO4,
Е -BaSO4.
4-есеп.Есептің шарты бойынша А затының көмегімен біз бұл металл
алюминий екеніне мүмкіндік береді. Ол броммен активті

әрекеттеседі,

нәтижесінде алюминий бромиді түзіледі ( В қосылысы):
2А1 + 3Br2 = 2А1Вг3

(1)

Егер А1Вг3 ерітіндісін амиактын сулы ерітіндісіне қоссақ А1(ОН)3 (зат
Г), бұл амфотерлі гидроксид:
А1Вг3 + 3NH4OH = А1(ОН)3↓ + 3NH4Br (2)
А1(ОН)3 + ЗНС1 = А1С13 + ЗН2O

(3)

Al(OH)3 + 3 КОН = К3[А1(ОН)6] (4)
А1(ОН)3гидроксидін ыдыратқан кезде алюминий оксиді (зат Д) мен суға
ыдырайды:
t°
2А1(ОН)3 = А12O3 + 3 Н2O

(5)

(1, 2, 5) реакция теңдеулерінен:
n(А1) = 12n(А12O3).

Енді бұл теңдіктің дұрыстығын дәлелдеу үшін

А1 мен А12О3 - тың

массаларының арақатынасы тең екенін дәлелдейміз:
n(А1) = m(А1)M(А1) = 1,3527 = 0,05 моль
n(А12O3) = m(А12O3)M(А12O3) = 2,55102 = 0,025 моль
Жауабы: А- А1, Б-Вг2, В -А1Вг3, Г - А1(ОН)3, Д - А12O3

1.5 10 сынып есептерінің мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жалпы
құрылымы мен мазмұны
8, 9 сыныптарда оқушылар химияның негізгі ұғымдары мен заңдары
туралы түсініктерін игеріп, белгілі химиялық элементтердің біразымен және
олардың қосылыстарымен танысады. Ал 10 сыныпта химияны о қу біршама
күрделене

түседі.

Оныншы

сыныпта

бейорганикалық

оқытылады. Енді осы тақырыптарға есеп шығарайық.

химия

курсы

1-есеп.

Шешуі:

Берілгені:

2КСІО3 = 2КСІ + 3О2 ↑

(1)

m(КСІО3)=44,1 г

4КСІО3 = КСІ + 3КСІО4

(2)

V(О2) = 6,72л (қ.ж.)
Массасын және қатты
заттың қалдығының
құрамын - ?

КСІО3 толығымен ыдырағанда қатты заттың
қалдығы КСІ және КСІО4 қоспаларына
айналады; сол себептен- бұл
m(КСІ) және m(КСІО4) - калий перхлоратын

және хлорид массаларының түзілуі.
Бертоль тұзының мөлшерін есептейік:
n(КСІО3) = m(КСІО3) М(КСІО3) = 44,1г122,5 гмоль = 0,36 моль
1)Реакция жүруі кезінде түзілетін оттектің мөлшерін есептейік:
n(О2)=V(О2) VМ = 6,72 л 22,4 лмоль = 0,3 моль
2)Теңдеуінен шығады:
n1 (КСІО3)= 23 n (О2) = 23 ∙0,3 моль = 0,2 моль
КСІ моль саны, (1) реакция кезінде түзілген, КСІО 3 мольінің санына
тең, осы реакцияға қатысқан:
n1 (КСІ)= n1 (КСІО3)=0,2 моль
Бұдан, (2) реакцияға қатысатын КСІО3 мөлшері, мынаған тең:
n2 (КСІО3)= n (КСІО3) – n1 (КСІО3) = 0,36 моль – 0,2 моль = 0,16 моль
(2)Теңдеуден шығады:
n2 (КСІ)= ¼ n2 (КСІО3)= ¼ ∙0,16 моль = 0,04 моль;

n(КСІО4) = ¾ n2 (КСІО3)=34 ∙ 0,16 моль = 0,12 моль
(1) және (2) реакцияларынан шығатын жалпы моль санын есептесек,
төмендегідей болад:
n(КСІ)= n1 (КСІ) - n2 (КСІ) = 0,2 моль + 0,04моль = 0,24 моль
Хлорид және перхлорад калийдан түзілетін массалар, мынаған тең:
m (КСІ) = М(КСІ) ∙n (КСІ)=74,5 гмоль ∙ 0,24 моль =17,88 г ≈ 17,9 г
m (КСІО4)=М(КСІО4)∙n (КСІО4)=138,5 гмоль ∙ 0,24 моль=16,62 г ≈ 16,6 г
Жауабы: қатты заттың қалдық массасы 34,5 г. Ол 17,9 г КСІ және 16,6 г
КСІО3 құрамынан түрады.
2-есеп.
Берілгені:
n[Al2(SO4)3]=1 моль

Шешуі:
Al2(SO4)3 +6NaOH=2Al(OH)3↑ + Na2SO4 (1)

n[Fe2(SO4)3]=1 моль
Fe2(SO4)3 +6NaOH=2Fe(OH)3↑ + Na2SO4 (2)
V(NaOH)=2,5л
d(NaOH)=1,2 гл
ω%(NaOH)=20%
m-?

Реакцияға қажет 1 моль Al2(SO4)3 және 1 моль
Fe2(SO4)3 үшін NaOH – тың жалпы моль саны, (1)

және
(2) реакцияларда көрсеткендей, мынаған тең:
n1 (NaOH) + n2(NaOH)=6 моль + 6 моль=12 моль
Бастапқы ерітіндідегі NaOH-тың моль санын есептейік:
m(NaOH) = V(NaOH) ∙ d(NaOH) ∙ ω(NaOH) = 2500мл ∙ 1,2 гмл ∙ 0,2 = 600г

n(NaOH)=m(NaOH)M(NaOH)=600г40 гмоль =15 моль
NaOH шығынының мольшерінің (15моль-12моль = 3моль тең)
нәтижесінде (1) реакцияда Al(OH)3 түзіледі:
Al(OH)3 + NaOH=Na[Al(OH)4]

(3)

Al(OH)3 мөлшері, (1) реакциядан алынған, мынаған тең:
n1[Al(OH)3]=2n[Al2(SO4)3]=2∙1=2 моль
NaOH және Al(OH)3 реакцияға тең мольдік мөлшерде түседі сол
себептен 3 моль NaOH 2 моль Al(OH)3 – қа толығымен жеткілікті.
Сол себептен, қоспада темір ІІІ гидроксиді қалады, ол ары қарай былай
ыдырайды:
2Fe(OH)3 = Fe2O3 + 3H2O

(4)

(1) және (4) теңдеуінен:
n[Fe(OH)3]=n[Fe2(SO4)3]=1 моль
m(Fе2О3)=n(Fе2О3)∙M(Fе2О3)=1 моль ∙ 160г моль=160г
Жауабы: Fе2О3 = 160г.
3-есеп.
Берілгені:
∆m=5,6 г

Шешуі:
СаСО3 + 2НСІ = СаСІ2 + СО2↑ + Н2О

m(СаСО3) - ?
СаСО3 –тің әсерінен ерітіндінің массасы көбейеді, ал
СО2 газының әсерінен азаяды:
∆m=m(СаСО3) – m(СО2)
Кальций карбонатының мөлшері мынаған тең:
n(СаСО3)=m(СаСО3) М(СаСО3)
Осы теңдеуден шығады:

n(СО2) = n(СаСО3) = m(СаСО3) М(СаСО3)
m(СО2) = М(СО2) ∙ n(СО2) = М(СО2) ∙m(СаСО3) М(СаСО3)
∆m = m (СаСО3) - М(СО2) ∙ m(СаСО3) М(СаСО3)
m(СаСО3) - 44гмоль∙m(СаСО3) 100 гмоль = 5,6 г
бұдан, m (СаСО3)=10г
Жауабы: НСІ ерітіндісінде 10 г кальций карбонаты бар.
4-есеп.
СаО- тің мөлшерін х қоспасы арқылы анықтау: n(СаО) = х.
Онда n(СаС2) = 2х; n(Са3Р2) = Зx.
Қоспаның массасы тең:
m(қоспа) = m( СаО) + m( СаС2) + n(Са3Р2) = n(СаО) ∙ М(СаО) + n(СаС2)∙
∙М(СаС2)+ n(Са3Р2) ∙ М(Са3Р2) = 56х + 64 ∙ 2х + 182∙ Зх = 16;
730х = 16;
х = 0,0219 (моль)
Судың қатысында берілген қоспада мынадай реакция жүреді:
СаО + Н2O = Са(ОН)2
СаС2 + 2Н2O = Са(ОН)2 + С2Н2 ↑

(1)
(2)

Са3Р2 + 6Н2O = ЗСа(ОН)2 + 2РН3↑ (3)
Осы реакцияға қатысатын судың мөлшері, мынаған тең:
n1(H2 O) = n(СаО) = 0,0219 моль
n2(Н2O) = 2n (CaC2) = 2 · 2х = 0,0876 моль
n3(Н2O) = 6n(Ca3P2) = 6 ∙Зх = 0,3942 моль
Судың жалпы мөлшері мен жалпы массасы мынаған тең:
п(Н2O) = n1(Н2O) + n2(Н2O) + n3(Н2O) = 0,5037 моль
m(Н2O) = 0,5037 ∙ 18 ≈9,1 г

V(H2O) = m(H2O) d(H2O) = 9,1 гl гмл = 9,1мл
Са(ОН)2 – нің көлемі 1 - 3реакцияларының нәтижесінде түзіледі, ол мынаған
тең:
n1[ Са(ОН)2] = n(СаО) =х
n2[Са(ОН)2] = n(СаС2) = 2х
n3[Са(ОН)2] = Зn(Са3Р2) = 3 ∙Зх
Са(ОН)2 –нің жалпы мөлшері:
n[Са(ОН)2] = 12 ∙х = 12 ∙ 0,0219 = 0,263 моль
Ал Са(ОН)2 –нің массасы:
m[Са(ОН)2] = n[Са(ОН)2] ∙ М[Са(ОН)2] = 0,263 ∙ 74 = 19,45 г
Жауабы: V(H2O) = 9,1 мл; m[Са(ОН)2] = 19,45 г

1.6 11 сыныпта енгізілетін есептердің типтері
11 сыныпта бейорганикалық химиядан алғандан алған білімдері теңдеп,
одан әрі дамытылады. Бұл сыныпта органикалық химия курсы оқытылады.
Оқушылар органикалық заттардың заттардың құрылымы қасиеттерінің
арасындағы тәуелділікті, органикалық қосылыстардың кластары туралы жаңа
ұғымдар алады, химия ауылшаруашылығында қолданылуы туралы танысады.
Енді осы тақырыптарға есеп шығарайық.

1-eсеп. Салыстырмалы молекулалық массасы 46-ға тең бір атомды спирттің
молекулалық формуласын табыңдар.
Шешуі: 1. Бір атомды спирттердің жалпы формуласы СnH2n+1OH
2. Формуланы түрлендіру арқылы: СnH2n+1OH=46
14n+1+17=46
14n=46-18
14n=28, бұдан n=2
3. n=нің мәнін жалпы формуладағы орнына қойсақ
СnH2n+1OH= С2H5OH шығады.
Жауабы: бір атомды спирттің формуласы С2H5OH.

II БӨЛІМ. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
2.1 Сандық есептер шығару
Сабақтың тақырыбы: Сандық есепті шығару
Сабақтың мақсаты: оқушылардың теориялық білімді меңгеру дәрежесін
есептеу есептері арқылы тексеру және бекіту. Есеп шығару дағдысын
арттыру.

Сабақтың типі: есептер шығару
Сабақтың барысы: 1.ұйымдастыру
2.жаңа сабақ
1-есеп. 1,11г сілтілік металл сумен әрекеттескенде 0,16г сутегі түзіледі. Бұл
қай металл?
Шешуі: металдық тұрақты валенттіліктік бір деп аламыз. Сонда 1г сутегін

неше г элемент ығыстырып шығады? 1г элементтің салмағы
тен немесе 1г Н2

-

х металл ығыстырады

1,11г металл ығысты

0,16гН2-

бұдан,
Металл валенттілігі бірге тең атомдықмассасы

болатын метал - литий.

2-есеп. 6г екі валентті металл жанғанда 10г оксид түзіледі. Бұл қай металл?
Шешуі: 2Me + O2 = MeO
1)Осы металды жазуға қанша оттек жұмсалады?
10г-6г=4г, яғни 4г жұмсалады.
2)Металды табамыз.
х г металл 6г металл -

32 г О2
4 г О2;

х=48г

Ол екі металл атомына сәйкес келеді.

Ме=

ендеше ол металл магний.

3-есеп.5,4 г үш валентті металл жанғанда 10,2 металл оксиді түзіледі. Бұл қай
металл?
Шешуі: 1) металдың оттегімен жану реакциясының теңдеуін құрамыз.
4Me + 3O2 = 2Me2O3
2)осы металды жағуға қанша оттек жұмсалады?
10,2 г -5,4=4,8 O2
х г металл

- 96 г О2

5,4 г металл

- 4,8 г О2

4Ме = 108 г

Белгісіз металл алюминий М(AI)=27 г ∕ моль.
Жауабы:AI
4-есеп. А,В және С – бір топтағы элементтер. Екі валентті А элементіні ң
сутекті қосылысында 11,1% сутегі болады. В элементі А элементімен екі
түрлі қосылыс түзеді, ол қосылыстарда

А-ның үлесіне 50%

және 60%

келеді. С элементі келесі периодтқа жатады және сутегімен ұшқыш қосылыс
бермейді. А,В және С –мен белгіленген қандай эементтер?
С

элементінің

А

элементімен

жоғары

валенттік

көрсеткен

қосылысының формуласы қандай?
Шешуі:1) А элементінің сутегімен қосылысында екі валентті жалпы формула
Н2А;
2)%-к мөлшері бойынша А элементінің атомдық массасын табамыз. Н-11,1%.
Сонда А= 100%-11,1%=89,9%

оттектік бөлек жүйеде массасы 16 г тең екі валентті оттек
қана.
3)элемент А-оттек VI топтың негізі топшасында. Есептің шарты бойынша В
және С элементтері орналасқан.
4) В элементін табамыз. В мен А элементтерінің қосылыстарында 50% А
элементі бар. Олардың атом массалары өзара қатынастары 16:16 немесе ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.