М.Ж. Көпеев шығармаларындағы шағатай тілінің элементтері
1 Шағатай тілінің әдеби тілге қатысы
2 Көне дәуірде кітаптың екі түрі
6 «Rітаби әдеби тілдік»
2 Көне дәуірде кітаптың екі түрі
6 «Rітаби әдеби тілдік»
«Ағартушы ақын – жазушылардың шығармалары, 6ip жағынан, Шығыстың әлгі үлгілі әдебиеті дәстүрінде, екінші жағьнан қазақтың бұрынғы үлгілі әдебиеті дәстүрінде қисса, дастан, мысал, назым, өлең, жыр болып келеді. Оларда ескі, діни кітаби сөздер көп кездеседі. Әсіресе, назиралық шығармаларда «шағатай» тілі деп аталған ежелгі әдеби тілдің әсері бар». Осы пікірдегі «кітаби», «шағатай» деген сөздерді анықтап алайық. «Кітаби» деген атау ертеде хрестиян діндарлары арасында діни кітап «Инжіл» ережелерін бұлжытпай орындаған, бұлжытпай орындауды жақтаған, уағыздаған, адамдар жөнінде қолданылған. Оны біздің XX ғасыр басындағы ақындарымыз жөнінде қолдану мүлде орынсыз (Б.Кенжсбасв. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. «Мектеп» баспасы, Алматы, 1976, 28, 33 б.). Профессор М.Балақаев «көне әдеби тіл» - деп, түркі халықтарына opтақ орта ғасырлық тілді атайды да Ал «кітаби тіл» жаңа тіл, Октябрьден кейінгі «әдеби тіл», «қaзipгi әдеби тіл» - деп аталғаны жөн» - дейді (Қазақ әдеби тiлi және оның нормалары. Алматы, 1984, 35 б.). Р. Сыздықова: «...қазақ топырағында «кітаби» деп аталған тілде жазылған үлгілер» десе, С. Исаев: «…кітаби - тіл дәстүрі және оның қазақ әдеби тілі тарихында алатын орны туралы жан-жақты жаза келе «кітаби тіл дәстүрі» деген тілдік құбылыстьң үш анықтамасын береді де, былай қорытындылайды: «...кітаби тіл грамматикалық жағынан көптеген түркі халықтарына ортақ дәстүрі бар тіл» – дейді. Атақты ғалымдар С.Е.Малов ол кітаптар тілін «кітаби мұсылманша татарша жаргон» десе [8, 99 с.], белгілі шығыс танушы В.В.Радлов бұрын «қазақтардың өз жазба әдеби тіл болған жоқ», ал қазақша жазылған кітаптар тілі «шұбарланған қоспа тіл» -деп қарады [9, 18 с.] өзі айтқан кітаби өлең, кітаби ақындар деген, сөздері әдеби терминге айналып, жұртты бipaз әуреге салды.
Кітаби тіл туралы пікірлер қазақ, тілінде өрбiп жатты Ғ.Мұсабасв: «…бұқараға кең тараған тіл болды…»,І.Кеңесбаев.,Ғ.Мұсабаев «...кітаби тілдің дәстүрі тым ұзақтап кетеді…». Бұндай кітаби тіл туралы қилы ойларды тізе берсе бip жұмысқа арқау болары сөзсіз. «Кітаби тіл» деген үғым расында орыс тілінен ауысып бізге жеткен термин. Дәл осы айтылған қалпында мазмұны да, мәні де орыс әдебиетінде айтылып келген баламаға үш қайнаса да сорпасы қосылмайды. Қараңыз: Книга,-и, ж. 1. Произведение печати /в старину также рукописное/ в виде переплетных листов с каким н. текстом. 2. Сшитые в один переплет чистые; или разграфленные большие листы бумаги для записей. Книжник, – а, м. I. Любитель и знаток книг страстный к.2 Работник книжной торговли /разг./. II.ж. книжница, ы, ы/к I знаг./ Книжный, -ая, -ое. І.cm. книга. 2. Основанный только на изучении книг, оторванный от практики. Книжные знания. 3. Характерный для письменного изложения, несвойственный живой устной речи. К.стиль. Выражаться по-книжному /нареч././/сущ. книжность, – и, ж [10, 280 с.].
Кітаби тіл туралы пікірлер қазақ, тілінде өрбiп жатты Ғ.Мұсабасв: «…бұқараға кең тараған тіл болды…»,І.Кеңесбаев.,Ғ.Мұсабаев «...кітаби тілдің дәстүрі тым ұзақтап кетеді…». Бұндай кітаби тіл туралы қилы ойларды тізе берсе бip жұмысқа арқау болары сөзсіз. «Кітаби тіл» деген үғым расында орыс тілінен ауысып бізге жеткен термин. Дәл осы айтылған қалпында мазмұны да, мәні де орыс әдебиетінде айтылып келген баламаға үш қайнаса да сорпасы қосылмайды. Қараңыз: Книга,-и, ж. 1. Произведение печати /в старину также рукописное/ в виде переплетных листов с каким н. текстом. 2. Сшитые в один переплет чистые; или разграфленные большие листы бумаги для записей. Книжник, – а, м. I. Любитель и знаток книг страстный к.2 Работник книжной торговли /разг./. II.ж. книжница, ы, ы/к I знаг./ Книжный, -ая, -ое. І.cm. книга. 2. Основанный только на изучении книг, оторванный от практики. Книжные знания. 3. Характерный для письменного изложения, несвойственный живой устной речи. К.стиль. Выражаться по-книжному /нареч././/сущ. книжность, – и, ж [10, 280 с.].
М.Ж. Көпеев шығармаларындағы шағатай тілінің элементтері
Шағатай тілінің әдеби тілге қатысы
Ағартушы ақын - жазушылардың шығармалары, 6ip жағынан, Шығыстың әлгі үлгілі әдебиеті дәстүрінде, екінші жағьнан қазақтың бұрынғы үлгілі әдебиеті дәстүрінде қисса, дастан, мысал, назым, өлең, жыр болып келеді. Оларда ескі, діни кітаби сөздер көп кездеседі. Әсіресе, назиралық шығармаларда шағатай тілі деп аталған ежелгі әдеби тілдің әсері бар. Осы пікірдегі кітаби, шағатай деген сөздерді анықтап алайық. Кітаби деген атау ертеде хрестиян діндарлары арасында діни кітап Инжіл ережелерін бұлжытпай орындаған, бұлжытпай орындауды жақтаған, уағыздаған, адамдар жөнінде қолданылған. Оны біздің XX ғасыр басындағы ақындарымыз жөнінде қолдану мүлде орынсыз (Б.Кенжсбасв. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Мектеп баспасы, Алматы, 1976, 28, 33 б.). Профессор М.Балақаев көне әдеби тіл - деп, түркі халықтарына opтақ орта ғасырлық тілді атайды да Ал кітаби тіл жаңа тіл, Октябрьден кейінгі әдеби тіл, қaзipгi әдеби тіл - деп аталғаны жөн - дейді (Қазақ әдеби тiлi және оның нормалары. Алматы, 1984, 35 б.). Р. Сыздықова: ...қазақ топырағында кітаби деп аталған тілде жазылған үлгілер десе, С. Исаев: ...кітаби - тіл дәстүрі және оның қазақ әдеби тілі тарихында алатын орны туралы жан-жақты жаза келе кітаби тіл дәстүрі деген тілдік құбылыстьң үш анықтамасын береді де, былай қорытындылайды: ...кітаби тіл грамматикалық жағынан көптеген түркі халықтарына ортақ дәстүрі бар тіл - дейді. Атақты ғалымдар С.Е.Малов ол кітаптар тілін кітаби мұсылманша татарша жаргон десе [8, 99 с.], белгілі шығыс танушы В.В.Радлов бұрын қазақтардың өз жазба әдеби тіл болған жоқ, ал қазақша жазылған кітаптар тілі шұбарланған қоспа тіл -деп қарады [9, 18 с.] өзі айтқан кітаби өлең, кітаби ақындар деген, сөздері әдеби терминге айналып, жұртты бipaз әуреге салды.
Кітаби тіл туралы пікірлер қазақ, тілінде өрбiп жатты Ғ.Мұсабасв: ...бұқараға кең тараған тіл болды...,І.Кеңесбаев.,Ғ.Мұсабаев ...кітаби тілдің дәстүрі тым ұзақтап кетеді.... Бұндай кітаби тіл туралы қилы ойларды тізе берсе бip жұмысқа арқау болары сөзсіз. Кітаби тіл деген үғым расында орыс тілінен ауысып бізге жеткен термин. Дәл осы айтылған қалпында мазмұны да, мәні де орыс әдебиетінде айтылып келген баламаға үш қайнаса да сорпасы қосылмайды. Қараңыз: Книга,-и, ж. 1. Произведение печати в старину также рукописное в виде переплетных листов с каким н. текстом. 2. Сшитые в один переплет чистые; или разграфленные большие листы бумаги для записей. Книжник, - а, м. I. Любитель и знаток книг страстный к.2 Работник книжной торговли разг.. II.ж. книжница, ы, ык I знаг. Книжный, -ая, -ое. І.cm. книга. 2. Основанный только на изучении книг, оторванный от практики. Книжные знания. 3. Характерный для письменного изложения, несвойственный живой устной речи. К.стиль. Выражаться по-книжному нареч..сущ. книжность, - и, ж [10, 280 с.].
Көне дәуірде кітаптың екі түрін білген оның бipi лента-свиток деп аталған. Қытайда, Египетте, Грецияда, Римде көне Шығыс мемелекетінде пайда болған. Бұл елдерде бет пен пластиннің бipлігін де кітап деген. Индия, Цейлон елдерінде кітаптың орнына пальма жапырақтарын қолданған. Б.з.д. 4 - 3 мың жылдықта Көне Египетта папирус жапырағын кітап деген. Ал, б.з.д. -2 ғ. пергаменді пайдаланған. Россияда 9 ғ ІІ жартысында жазу пайда болып, ең ескі қолжазба Остромирова евангелие (1056-57) 11 ғ - 7 кітап, 12-8 кітап тіркелген екен (БСЭ. 12 том. 3 издание. Москва. 1973 года, 993 с.). Ал Повести временных лет (1037) жылғы кітапта Ярослав Мудрыйдың кезінде кітап ісінің дамығаны сөз болып, ученью книжному дегенге мадақ айтылады (А.И.Горшков. История русского литературного языка. Москва 1969 года, 46 с.). Ярослав Мудрый кезінде Бұлғариядан келген көне славян мәтінін көшіріп қана қойған жоқ грек тілінен орыс тіліне де аударды. Разумеется, в то время значение книг, литературы осознавалось прежде всего и главным образом в религиозно этическом плане... (А.И.Горшков. История русского литературного языка. Москва 1969 года, 46 с.); ...Русский литературный язык имеет две формы устную (разговорную) и письменную (книжную)(Е.Г.Ковалевская. История русского литературного языка. Москва 1978, 41 с.). После принятия христианства (988 год) у восточных славян появляются книги... (История русского литературного языка. Составитель А.Н.Кожина Москва, 1989, 10 с.) - деген пікірлер айтылды.
Мінекей, кітаби дегеннің сыр-сипаты орыс әдебиетінде осындай болған. Қазақ тілінде кітап араб тілінен ауысқан алғашқы мағынасы жазу деген мен ұғынылған. Кітап китап араб тілінде - ма-муқосымшасы алдынан жалғанады мысалы: ма+китап мектеп, му+ғалым (мұғалім), му+хабба (мұқаба)т.б. Сондықтан ғалым Б.Кенжебаев айтқан алғашқы пікір шындыққа жуық келеді. Қалай дегенмен, кітаби сөзінің мағынасы орыс тіліндегі хрестиян дінімен байланысты, сәйкес келеді. Олардың Русская правда (История русского литературного языка. Составитель А.Н.Кожина Москва, 1989, 19, 20, 21 с.) көне орыс қолжазбасын қазіргі орыстардың өзі де түсінбейді. Сондықтан орыс тіліндегі баламасы қазақтың XX ғасыр басындағы ақын - жазушыларына сай келе бермейді. ХX ғасыр басындағы шығармалардың дені жер, оқу ағарту, қазақ тілін жақсарту, әйел теңдігі, бодандық мәселесі т.б. Дала уалаяты газетін қараңыз. Тiптi XX ғасыр басындағы басылған кітаптардың мазмұны да әр қилы. Дінге тым кұлшылық ұра бермегендігі байқалады. Рас, бірді -екілі кітап бар: дінді ғалым ретінде қараған, тілі де жатық, ұғынықты осыған қарап кітаби ақын - жазушылар деуіміз келісе қоймас. XX ғасыр басында 200 кітап басылып шықты - дейді (Б.Кенжебаев. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. 1976, 23 б.). Ал, Ә.Жиреншин зерттеуі бойынша XX ғасырдың бас кезінде Қазан, Петербург, Уфа, Ташкент, Орынбор, Семей, Омбы, Орал, Верный, Астрахань қалаларында орта есеппен 1000 - нан астам атаулы қазақ кітаптары басылып шыққан, олардың тиражы шамамен 5 миллион данаға жеткен(Қазақ кітаптарының тарихынан. Алматы, 1971, 39 б.). Бұл кезде шыққан кітаптардың да мәні түрлі саланы қамтыған. Айталық: Насихат қазақия (Орынтай Қырымбайұлы), 1990 жыл, 20-бет; Топ жарған (М.Сералин) 1990 жыл, 13-бет, Гүлкәшима (М.Сералин) 1903, 97-бет; Манзұмат қазақия (Н.Наушабаев) 1903, 72-бет; Ақмолла эфендіңің манзуматы 1904, 24 - бет, Әдебиет қазақия (Әубәкір Керделі) 1905, 35 - бет; Жапон соғысы (Ғарип Сафиулланұлы) 1906, 23- бет; Жас өмірім яки жастықтағы өкініш (А.А. Жандыбаев) 1907, 15-бет; Мәшһүр шағыр Ақмоланың мәрсиясы және басқа шағырлары (Ақмола Мухамедияров) 1907, 36-бет; Tiрлікте көп жасағандықтан көрген бip тамашамыз (М-Ж. Көпеев) 1907, 23- бет, Хал - әхуал (М-Ж. Көпеев), 1907, 20-бет, Сарыарқаның кімдікі екендігі (М-Ж. Көпеев) 1907 жыл т.б.Дегенмен, әдеби тілдің белгілі 6ip ұстамы ретінде алынған кітаби деген атауды өз мағынасына емес, басқа ғасырлар әдебиет өкілдерінен бөліп қарастыру мақсатында да, айырып алу нәтижесін көздеп XX ғасыр басындағы бұқарашыл ақын-жазушыларды кітаби әдеби тілдің өкілдері деп атаған орынды. Ал, олардың тілін кітаби әдеби тіл деуіміз керек сияқты.
Негізінде кітаби әдеби тілдік аталымды орта ғасырлық әдебиет өкілдеріне қолданған дұрыс болар еді. Дивану хикмет, (Ахмет Яссауи), Бақырғани кітабы (Сүлеймен Бақырғани), Нухалайһи с - салам хикаялары (Рабғузи), Лұқман хаким хикаялары (Рабғузи) т.б. Бұл шығармаларда расында таза діни ұғым мен ғақиалық насихат қатар келіп отырады. Нақты осы шығармалардың мазмұны XX ғасыр басындағы әдебиеттерде кездеспейді. XX ғасыр басындағы әдебиет әлеуметтік саланы көбірек жырлайды, жазады. Келесі мәселе: Шағатайлық әдеби тіл дегеніміз не соған тоқталыс жасалық. Монғол cөзі мұң және ол деген сөздерден шыққан, ... Мұңның мағынасы қайғы екенін барша түрік біледі, ал ол - дың мағынасы да қайғыға жақын, түнерген дегенге келеді. Сонда моңғолдегеніміз түнерген, қайғылы деген болады (Әбілғазы. Tүpiк шежіресі. Алматы, Ана тілі, 1992, 15 б.).
Қазақтың ежелден келе жатқан көршісі Монғол eлi (Монғол Улс) кезінде Жетісу жерінде өмір сүрген Моғолстан мемлекеті осы Моңғол елінің бip бөлігі. Монғол деген түрік сөзі мың+қол деген сөзден өрбіген. Мың сан eciмi моңғолда, түріктерде көптікті бiлдipeтін ұғым. Ал, ғол монғол тіліндегі төл сөз гол. Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатай Мәуреннахырды, Хорезімнің бірсыпырасын, Ұйғыр, Кашафур, Бадахшан, Балх, Ғазнинге Сыр суына шейін билегенін тарихтан білеміз. Шағатай өзі өлгеннен кейін де бұл аймақта Шағатай ұлысы деп атады. Монғол тілінің үстемдігінен жергілікті жердің тілі шағатай тілі-деп, аталды. Бірақ, бұл жердің тілі түрік және түрки тілі болды. Монғол өктемдігінде болғанмен түркі және түрки тілі жоғалып кеткен жоқ. Өйткені, әкімшілік тілі шағатай тілі болғанмен басқа түркі халқы өз тілдеріне сөйлесіп, хат - хабар алысып жүре берді. Жалпы шағатай тілі түрки тіліне ықпалы зор болды. Өйткені түрки тілі татар, өзбек, ұйғыр, т.б. тілдер болуы мүмкін. Ceбeбi, Махмұт Қашқари: Ең таза тіл тек қана бip тілді біліп, парсылармен араласпайтын, жат жұртқа барып келіп, қарым-қатынас жасамайтын адамдардың тілі. Екі тіл білетін және шаһар халықтарымен араласып тұратын адамдардың тілдерінде шұбарлық бар. Соғдақ, қанжақ, арғу дәл сондай екі тіл білетіндерге жатады ... Сахара қыр халықтарынан шыққан жомұлдардың тілдері өз алдына жеке тіл. Олар түрікшені жақсы біледі. Кішілі - ұсақты рулардын бәрі түркі тілдерін жақсы білгенге ұқсайды. Бірақ олардың түрік тілімен қоса өзінің ішкі таңбасы сөзі болғандығын да айтады.
Енді бір де Махмұт Қашқари: Ұйғырлардың тілдері таза түрікше. Олардың өзара сөйлесетін тағы бip тәсілдері бар - дейді, демек ұсақ рулардың түрік тілі мен жергілікті ерекшеліктеріне байланысты, бөлініп қалғанына байланысты, басқа жақтан ауа келгеніне қатысты, қалдық тіл болған. Араб және моңғол шапқыншылықтарына дейін де түрік жері бөліністің талай дәмін татқан көрінеді. Ру - руға, тайпа - тайпаға, ел - елге ауысып, әлдісі әлсізді жеңіп, тіл үстемдігі жүріп отырған. Бұл территорияда субстрат жергілікті жердегі қатпарлас келген tіл өктемдігі, суперстрат баска тілді мұралап алған тіл мысалы, шағатай тілін, түрк тілі оның ішінде қазақ тілі жамап алған,адстрат көп тілдің бірде бірінің үстемдігі жоқ кезеңді басынан өткергені байқалады. Былай айтқанда, XX ғасырдың басына дейін койнэ ортақ жалпыға бip тіл көне әдеби оның ішіне түркі, түрки қоса жамылып келген шағатай өзегі болып табылатын қазақ бастауы қыпшақ тілі келіп жеткен. Түркітанушы Баскаковтың түзген классификациясында изоголосса белгілі бip шеңбердегі ғана диалектілік тілдер көрсетілген сияқты. Ал, көнетүркі тілдерінің арғы кезеңі Орхон-Енисей ескерткішіндегі елдердің немесе М.Қашқари атаған көптеген ұсақ рулардың белгісі байқалмайды. Бергі қалыптасып болып кесектелген тілдік айғақтық тіл тобын ғана көрсеткен-ді.Түрки тілі мен түркі тілі көп жылдарға дейін жарыса өмip сүрді көне дәуірден бермен қос тілділік құбылысжазба әдебиетінде болса, мұнымен қоса С.Исаев ақын - жыраулардың шығармалар тілі қабаттаса келді дейді. Cөйтiп, қазақ тарихында үш тілдік құбылыс пайда болды. Оның бip бұтағы қазақ жұртының бөлектену, шеңберлену тарихында түрік тілінде қалып, жалғасын кітаби әдеби тіл жалғап әкетсе, екіншісі түрки тілі бұлар көне өзбек, ұйғыр, башқұрт тілдеріне қарай бөлінгенге ұқсайды. Қараханит дәуірінде түрік тілі үстемдік етті оны М.Қашқари шығармасынан білеміз бірақ сол кездегі түрік тілінде сөйлейтіндердің өзі әр тілде сөйлейді. Ал XVII ғасыр жазбасы Әбілғазының: Бұл тарихты жақсылы - жаманды баршасы білсін деп түрки тілімен жаздым түсініктемеде түркі-түрки XV-XIX ғ.ғ. Орта Азия мен Қазақстанда қолданылған түрік әдеби тілі депті... түсінікті болсын деп шағатай түркісінен, парсы, араб тілдерінен бip сөз қоспаймын - деп жазғаны әлі де өзінің құнын жойған жоқ. Шағатай түркісінен деген сөзге көңіл аударыңыз. Өзі түрки тілімен жазып отыр. Олай болса түрки тілі түркі тіліне өте жақын, түсінікте айтылғандай бip тіл емес. Кітаби тілде осы түркі тілінен (шағатай түркісінен) тарап жетті. Бабыр Захир ад-дин Мұхаммед: Әндіжан тұрғындарының бәpi түркілер. Қалада да, базарда да түрікше сөйлеймейтін адам ұшыраспайды. Халықтың ауызекі сөзі әдеби тілінен айырғысыз. Mip Әлішер Науаи Гератта өзі сонда тәрбиеленгенімен, шығармалары түркі тілінде жазылған. Сол сияқты шағатай нәсілді жете моғолдар туралы деректі де осы кітаптан табамыз. Шағатай тілі туралы М.Томанов: Шағатай әдеби тілі Орта Азияны, Еділ бойын мекендеген барлық түркі халықтарына ортақ десе, Ә.Ибатов: Шағатай тілі деген терминнің осы күнге дейін 6ip жүйеге келіп, дәл айқындала қоймағанын тіліне тиек қылған. Қ.Өміралиев, М.Мырзахметов: ...XIII-XIV ғасыр арасында үш ipi тілдік топ ұйғыр - қарлық оғыз, қыпшақ тілдік топ бөлектене бастағандығын айтады. Осындай тілдік нысандар XX ғасыр басындағы әдебиетке әдеби тілге де алып келеді. Олай болса, XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті әлеуметтік - саяси қоғамдық өмірмен тығыз байланысты. Әдеби тіл үшін тартыс прогрестік және регрестік күштер арасында үнемі болып тұрды. Бұл идеологиялық күрес ең маңызды саланы оның ішінде әдеби тілдің дамуын қоғамдық құрылыс саласында қарастырды. Қазақтың зиялды өкілдері өздерінің пікірлерін баспасөз бетінде жазып отырды. Бұндай шығып сөйлейтін мінбе Айқап журналы, Қазақ газеті болып табылады. Зиялы қауымның баспасөзі XIX ғасырда дүниеге келген 1870 жылдан 1882 жылға дейін Ташкентте шығып тұрған Түркістан уалаяты мен 1888 жылдан бастап 1902 жыпға дейін Омск қаласында шығып тұрған Дала уалаяты атты газеттер болып табылды. Бұл газеттердің тілі мен стилі негізінен бұрынғы мұсылманша оқыған зиялылар, тілмаштардың тілі мен стилі деуге болады - деп жазды Т.Р.Қордабаев (Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі. Алматы, 1996, 33 б.).
Осыған орай, Қaзaқ арасындағы сауатты ақындар қиссаларды, кейбір әңгімелерді шығыс дәстүрі деп осы тілде жазған, бірақ қазақ тілінің ерекшеліктерін көп ендірген. (Қазақ тілінің ерекшеліктерін астын сызған-А.Қ.) Мәселен, Мәшһүр - Жүсіп Көпеевтің, Нұржан Наушабаевтің, Ақмолланың т.б. шығармаларының тілі осындай тіл- деп жазды Н.Т.Сауранбаев. Немесе, Әлгі аттары аталған кісілердің ішінен Дала уалаятына Мәшһүр - Жүсіп үзбей, белсеніп қатысқан: түрлі тақырыпта көптеген хабар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шағатай тілінің әдеби тілге қатысы
Ағартушы ақын - жазушылардың шығармалары, 6ip жағынан, Шығыстың әлгі үлгілі әдебиеті дәстүрінде, екінші жағьнан қазақтың бұрынғы үлгілі әдебиеті дәстүрінде қисса, дастан, мысал, назым, өлең, жыр болып келеді. Оларда ескі, діни кітаби сөздер көп кездеседі. Әсіресе, назиралық шығармаларда шағатай тілі деп аталған ежелгі әдеби тілдің әсері бар. Осы пікірдегі кітаби, шағатай деген сөздерді анықтап алайық. Кітаби деген атау ертеде хрестиян діндарлары арасында діни кітап Инжіл ережелерін бұлжытпай орындаған, бұлжытпай орындауды жақтаған, уағыздаған, адамдар жөнінде қолданылған. Оны біздің XX ғасыр басындағы ақындарымыз жөнінде қолдану мүлде орынсыз (Б.Кенжсбасв. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Мектеп баспасы, Алматы, 1976, 28, 33 б.). Профессор М.Балақаев көне әдеби тіл - деп, түркі халықтарына opтақ орта ғасырлық тілді атайды да Ал кітаби тіл жаңа тіл, Октябрьден кейінгі әдеби тіл, қaзipгi әдеби тіл - деп аталғаны жөн - дейді (Қазақ әдеби тiлi және оның нормалары. Алматы, 1984, 35 б.). Р. Сыздықова: ...қазақ топырағында кітаби деп аталған тілде жазылған үлгілер десе, С. Исаев: ...кітаби - тіл дәстүрі және оның қазақ әдеби тілі тарихында алатын орны туралы жан-жақты жаза келе кітаби тіл дәстүрі деген тілдік құбылыстьң үш анықтамасын береді де, былай қорытындылайды: ...кітаби тіл грамматикалық жағынан көптеген түркі халықтарына ортақ дәстүрі бар тіл - дейді. Атақты ғалымдар С.Е.Малов ол кітаптар тілін кітаби мұсылманша татарша жаргон десе [8, 99 с.], белгілі шығыс танушы В.В.Радлов бұрын қазақтардың өз жазба әдеби тіл болған жоқ, ал қазақша жазылған кітаптар тілі шұбарланған қоспа тіл -деп қарады [9, 18 с.] өзі айтқан кітаби өлең, кітаби ақындар деген, сөздері әдеби терминге айналып, жұртты бipaз әуреге салды.
Кітаби тіл туралы пікірлер қазақ, тілінде өрбiп жатты Ғ.Мұсабасв: ...бұқараға кең тараған тіл болды...,І.Кеңесбаев.,Ғ.Мұсабаев ...кітаби тілдің дәстүрі тым ұзақтап кетеді.... Бұндай кітаби тіл туралы қилы ойларды тізе берсе бip жұмысқа арқау болары сөзсіз. Кітаби тіл деген үғым расында орыс тілінен ауысып бізге жеткен термин. Дәл осы айтылған қалпында мазмұны да, мәні де орыс әдебиетінде айтылып келген баламаға үш қайнаса да сорпасы қосылмайды. Қараңыз: Книга,-и, ж. 1. Произведение печати в старину также рукописное в виде переплетных листов с каким н. текстом. 2. Сшитые в один переплет чистые; или разграфленные большие листы бумаги для записей. Книжник, - а, м. I. Любитель и знаток книг страстный к.2 Работник книжной торговли разг.. II.ж. книжница, ы, ык I знаг. Книжный, -ая, -ое. І.cm. книга. 2. Основанный только на изучении книг, оторванный от практики. Книжные знания. 3. Характерный для письменного изложения, несвойственный живой устной речи. К.стиль. Выражаться по-книжному нареч..сущ. книжность, - и, ж [10, 280 с.].
Көне дәуірде кітаптың екі түрін білген оның бipi лента-свиток деп аталған. Қытайда, Египетте, Грецияда, Римде көне Шығыс мемелекетінде пайда болған. Бұл елдерде бет пен пластиннің бipлігін де кітап деген. Индия, Цейлон елдерінде кітаптың орнына пальма жапырақтарын қолданған. Б.з.д. 4 - 3 мың жылдықта Көне Египетта папирус жапырағын кітап деген. Ал, б.з.д. -2 ғ. пергаменді пайдаланған. Россияда 9 ғ ІІ жартысында жазу пайда болып, ең ескі қолжазба Остромирова евангелие (1056-57) 11 ғ - 7 кітап, 12-8 кітап тіркелген екен (БСЭ. 12 том. 3 издание. Москва. 1973 года, 993 с.). Ал Повести временных лет (1037) жылғы кітапта Ярослав Мудрыйдың кезінде кітап ісінің дамығаны сөз болып, ученью книжному дегенге мадақ айтылады (А.И.Горшков. История русского литературного языка. Москва 1969 года, 46 с.). Ярослав Мудрый кезінде Бұлғариядан келген көне славян мәтінін көшіріп қана қойған жоқ грек тілінен орыс тіліне де аударды. Разумеется, в то время значение книг, литературы осознавалось прежде всего и главным образом в религиозно этическом плане... (А.И.Горшков. История русского литературного языка. Москва 1969 года, 46 с.); ...Русский литературный язык имеет две формы устную (разговорную) и письменную (книжную)(Е.Г.Ковалевская. История русского литературного языка. Москва 1978, 41 с.). После принятия христианства (988 год) у восточных славян появляются книги... (История русского литературного языка. Составитель А.Н.Кожина Москва, 1989, 10 с.) - деген пікірлер айтылды.
Мінекей, кітаби дегеннің сыр-сипаты орыс әдебиетінде осындай болған. Қазақ тілінде кітап араб тілінен ауысқан алғашқы мағынасы жазу деген мен ұғынылған. Кітап китап араб тілінде - ма-муқосымшасы алдынан жалғанады мысалы: ма+китап мектеп, му+ғалым (мұғалім), му+хабба (мұқаба)т.б. Сондықтан ғалым Б.Кенжебаев айтқан алғашқы пікір шындыққа жуық келеді. Қалай дегенмен, кітаби сөзінің мағынасы орыс тіліндегі хрестиян дінімен байланысты, сәйкес келеді. Олардың Русская правда (История русского литературного языка. Составитель А.Н.Кожина Москва, 1989, 19, 20, 21 с.) көне орыс қолжазбасын қазіргі орыстардың өзі де түсінбейді. Сондықтан орыс тіліндегі баламасы қазақтың XX ғасыр басындағы ақын - жазушыларына сай келе бермейді. ХX ғасыр басындағы шығармалардың дені жер, оқу ағарту, қазақ тілін жақсарту, әйел теңдігі, бодандық мәселесі т.б. Дала уалаяты газетін қараңыз. Тiптi XX ғасыр басындағы басылған кітаптардың мазмұны да әр қилы. Дінге тым кұлшылық ұра бермегендігі байқалады. Рас, бірді -екілі кітап бар: дінді ғалым ретінде қараған, тілі де жатық, ұғынықты осыған қарап кітаби ақын - жазушылар деуіміз келісе қоймас. XX ғасыр басында 200 кітап басылып шықты - дейді (Б.Кенжебаев. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. 1976, 23 б.). Ал, Ә.Жиреншин зерттеуі бойынша XX ғасырдың бас кезінде Қазан, Петербург, Уфа, Ташкент, Орынбор, Семей, Омбы, Орал, Верный, Астрахань қалаларында орта есеппен 1000 - нан астам атаулы қазақ кітаптары басылып шыққан, олардың тиражы шамамен 5 миллион данаға жеткен(Қазақ кітаптарының тарихынан. Алматы, 1971, 39 б.). Бұл кезде шыққан кітаптардың да мәні түрлі саланы қамтыған. Айталық: Насихат қазақия (Орынтай Қырымбайұлы), 1990 жыл, 20-бет; Топ жарған (М.Сералин) 1990 жыл, 13-бет, Гүлкәшима (М.Сералин) 1903, 97-бет; Манзұмат қазақия (Н.Наушабаев) 1903, 72-бет; Ақмолла эфендіңің манзуматы 1904, 24 - бет, Әдебиет қазақия (Әубәкір Керделі) 1905, 35 - бет; Жапон соғысы (Ғарип Сафиулланұлы) 1906, 23- бет; Жас өмірім яки жастықтағы өкініш (А.А. Жандыбаев) 1907, 15-бет; Мәшһүр шағыр Ақмоланың мәрсиясы және басқа шағырлары (Ақмола Мухамедияров) 1907, 36-бет; Tiрлікте көп жасағандықтан көрген бip тамашамыз (М-Ж. Көпеев) 1907, 23- бет, Хал - әхуал (М-Ж. Көпеев), 1907, 20-бет, Сарыарқаның кімдікі екендігі (М-Ж. Көпеев) 1907 жыл т.б.Дегенмен, әдеби тілдің белгілі 6ip ұстамы ретінде алынған кітаби деген атауды өз мағынасына емес, басқа ғасырлар әдебиет өкілдерінен бөліп қарастыру мақсатында да, айырып алу нәтижесін көздеп XX ғасыр басындағы бұқарашыл ақын-жазушыларды кітаби әдеби тілдің өкілдері деп атаған орынды. Ал, олардың тілін кітаби әдеби тіл деуіміз керек сияқты.
Негізінде кітаби әдеби тілдік аталымды орта ғасырлық әдебиет өкілдеріне қолданған дұрыс болар еді. Дивану хикмет, (Ахмет Яссауи), Бақырғани кітабы (Сүлеймен Бақырғани), Нухалайһи с - салам хикаялары (Рабғузи), Лұқман хаким хикаялары (Рабғузи) т.б. Бұл шығармаларда расында таза діни ұғым мен ғақиалық насихат қатар келіп отырады. Нақты осы шығармалардың мазмұны XX ғасыр басындағы әдебиеттерде кездеспейді. XX ғасыр басындағы әдебиет әлеуметтік саланы көбірек жырлайды, жазады. Келесі мәселе: Шағатайлық әдеби тіл дегеніміз не соған тоқталыс жасалық. Монғол cөзі мұң және ол деген сөздерден шыққан, ... Мұңның мағынасы қайғы екенін барша түрік біледі, ал ол - дың мағынасы да қайғыға жақын, түнерген дегенге келеді. Сонда моңғолдегеніміз түнерген, қайғылы деген болады (Әбілғазы. Tүpiк шежіресі. Алматы, Ана тілі, 1992, 15 б.).
Қазақтың ежелден келе жатқан көршісі Монғол eлi (Монғол Улс) кезінде Жетісу жерінде өмір сүрген Моғолстан мемлекеті осы Моңғол елінің бip бөлігі. Монғол деген түрік сөзі мың+қол деген сөзден өрбіген. Мың сан eciмi моңғолда, түріктерде көптікті бiлдipeтін ұғым. Ал, ғол монғол тіліндегі төл сөз гол. Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатай Мәуреннахырды, Хорезімнің бірсыпырасын, Ұйғыр, Кашафур, Бадахшан, Балх, Ғазнинге Сыр суына шейін билегенін тарихтан білеміз. Шағатай өзі өлгеннен кейін де бұл аймақта Шағатай ұлысы деп атады. Монғол тілінің үстемдігінен жергілікті жердің тілі шағатай тілі-деп, аталды. Бірақ, бұл жердің тілі түрік және түрки тілі болды. Монғол өктемдігінде болғанмен түркі және түрки тілі жоғалып кеткен жоқ. Өйткені, әкімшілік тілі шағатай тілі болғанмен басқа түркі халқы өз тілдеріне сөйлесіп, хат - хабар алысып жүре берді. Жалпы шағатай тілі түрки тіліне ықпалы зор болды. Өйткені түрки тілі татар, өзбек, ұйғыр, т.б. тілдер болуы мүмкін. Ceбeбi, Махмұт Қашқари: Ең таза тіл тек қана бip тілді біліп, парсылармен араласпайтын, жат жұртқа барып келіп, қарым-қатынас жасамайтын адамдардың тілі. Екі тіл білетін және шаһар халықтарымен араласып тұратын адамдардың тілдерінде шұбарлық бар. Соғдақ, қанжақ, арғу дәл сондай екі тіл білетіндерге жатады ... Сахара қыр халықтарынан шыққан жомұлдардың тілдері өз алдына жеке тіл. Олар түрікшені жақсы біледі. Кішілі - ұсақты рулардын бәрі түркі тілдерін жақсы білгенге ұқсайды. Бірақ олардың түрік тілімен қоса өзінің ішкі таңбасы сөзі болғандығын да айтады.
Енді бір де Махмұт Қашқари: Ұйғырлардың тілдері таза түрікше. Олардың өзара сөйлесетін тағы бip тәсілдері бар - дейді, демек ұсақ рулардың түрік тілі мен жергілікті ерекшеліктеріне байланысты, бөлініп қалғанына байланысты, басқа жақтан ауа келгеніне қатысты, қалдық тіл болған. Араб және моңғол шапқыншылықтарына дейін де түрік жері бөліністің талай дәмін татқан көрінеді. Ру - руға, тайпа - тайпаға, ел - елге ауысып, әлдісі әлсізді жеңіп, тіл үстемдігі жүріп отырған. Бұл территорияда субстрат жергілікті жердегі қатпарлас келген tіл өктемдігі, суперстрат баска тілді мұралап алған тіл мысалы, шағатай тілін, түрк тілі оның ішінде қазақ тілі жамап алған,адстрат көп тілдің бірде бірінің үстемдігі жоқ кезеңді басынан өткергені байқалады. Былай айтқанда, XX ғасырдың басына дейін койнэ ортақ жалпыға бip тіл көне әдеби оның ішіне түркі, түрки қоса жамылып келген шағатай өзегі болып табылатын қазақ бастауы қыпшақ тілі келіп жеткен. Түркітанушы Баскаковтың түзген классификациясында изоголосса белгілі бip шеңбердегі ғана диалектілік тілдер көрсетілген сияқты. Ал, көнетүркі тілдерінің арғы кезеңі Орхон-Енисей ескерткішіндегі елдердің немесе М.Қашқари атаған көптеген ұсақ рулардың белгісі байқалмайды. Бергі қалыптасып болып кесектелген тілдік айғақтық тіл тобын ғана көрсеткен-ді.Түрки тілі мен түркі тілі көп жылдарға дейін жарыса өмip сүрді көне дәуірден бермен қос тілділік құбылысжазба әдебиетінде болса, мұнымен қоса С.Исаев ақын - жыраулардың шығармалар тілі қабаттаса келді дейді. Cөйтiп, қазақ тарихында үш тілдік құбылыс пайда болды. Оның бip бұтағы қазақ жұртының бөлектену, шеңберлену тарихында түрік тілінде қалып, жалғасын кітаби әдеби тіл жалғап әкетсе, екіншісі түрки тілі бұлар көне өзбек, ұйғыр, башқұрт тілдеріне қарай бөлінгенге ұқсайды. Қараханит дәуірінде түрік тілі үстемдік етті оны М.Қашқари шығармасынан білеміз бірақ сол кездегі түрік тілінде сөйлейтіндердің өзі әр тілде сөйлейді. Ал XVII ғасыр жазбасы Әбілғазының: Бұл тарихты жақсылы - жаманды баршасы білсін деп түрки тілімен жаздым түсініктемеде түркі-түрки XV-XIX ғ.ғ. Орта Азия мен Қазақстанда қолданылған түрік әдеби тілі депті... түсінікті болсын деп шағатай түркісінен, парсы, араб тілдерінен бip сөз қоспаймын - деп жазғаны әлі де өзінің құнын жойған жоқ. Шағатай түркісінен деген сөзге көңіл аударыңыз. Өзі түрки тілімен жазып отыр. Олай болса түрки тілі түркі тіліне өте жақын, түсінікте айтылғандай бip тіл емес. Кітаби тілде осы түркі тілінен (шағатай түркісінен) тарап жетті. Бабыр Захир ад-дин Мұхаммед: Әндіжан тұрғындарының бәpi түркілер. Қалада да, базарда да түрікше сөйлеймейтін адам ұшыраспайды. Халықтың ауызекі сөзі әдеби тілінен айырғысыз. Mip Әлішер Науаи Гератта өзі сонда тәрбиеленгенімен, шығармалары түркі тілінде жазылған. Сол сияқты шағатай нәсілді жете моғолдар туралы деректі де осы кітаптан табамыз. Шағатай тілі туралы М.Томанов: Шағатай әдеби тілі Орта Азияны, Еділ бойын мекендеген барлық түркі халықтарына ортақ десе, Ә.Ибатов: Шағатай тілі деген терминнің осы күнге дейін 6ip жүйеге келіп, дәл айқындала қоймағанын тіліне тиек қылған. Қ.Өміралиев, М.Мырзахметов: ...XIII-XIV ғасыр арасында үш ipi тілдік топ ұйғыр - қарлық оғыз, қыпшақ тілдік топ бөлектене бастағандығын айтады. Осындай тілдік нысандар XX ғасыр басындағы әдебиетке әдеби тілге де алып келеді. Олай болса, XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті әлеуметтік - саяси қоғамдық өмірмен тығыз байланысты. Әдеби тіл үшін тартыс прогрестік және регрестік күштер арасында үнемі болып тұрды. Бұл идеологиялық күрес ең маңызды саланы оның ішінде әдеби тілдің дамуын қоғамдық құрылыс саласында қарастырды. Қазақтың зиялды өкілдері өздерінің пікірлерін баспасөз бетінде жазып отырды. Бұндай шығып сөйлейтін мінбе Айқап журналы, Қазақ газеті болып табылады. Зиялы қауымның баспасөзі XIX ғасырда дүниеге келген 1870 жылдан 1882 жылға дейін Ташкентте шығып тұрған Түркістан уалаяты мен 1888 жылдан бастап 1902 жыпға дейін Омск қаласында шығып тұрған Дала уалаяты атты газеттер болып табылды. Бұл газеттердің тілі мен стилі негізінен бұрынғы мұсылманша оқыған зиялылар, тілмаштардың тілі мен стилі деуге болады - деп жазды Т.Р.Қордабаев (Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі. Алматы, 1996, 33 б.).
Осыған орай, Қaзaқ арасындағы сауатты ақындар қиссаларды, кейбір әңгімелерді шығыс дәстүрі деп осы тілде жазған, бірақ қазақ тілінің ерекшеліктерін көп ендірген. (Қазақ тілінің ерекшеліктерін астын сызған-А.Қ.) Мәселен, Мәшһүр - Жүсіп Көпеевтің, Нұржан Наушабаевтің, Ақмолланың т.б. шығармаларының тілі осындай тіл- деп жазды Н.Т.Сауранбаев. Немесе, Әлгі аттары аталған кісілердің ішінен Дала уалаятына Мәшһүр - Жүсіп үзбей, белсеніп қатысқан: түрлі тақырыпта көптеген хабар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz