Интеллекттік даму мен өзіндік бағалаудың өзара байланысына этнопсихологиялық түсініктердің әсері

КІРІСПЕ ... .
1 ТҰЛҒАНЫҢ ИНТЕЛЛЕКТТІК ДАМУЫ МЕН ӨЗІНДІК БАҒАЛАУЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР.
1.1 Психологиядағы интеллектіні теориялық зерттеу мәселелері ... ... ... ...
1.2 Психология ғылымында өзіндік бағалауды теориялық зерттеу ... ... ... .
1.3 Тұлғаның интеллекттік даму ерекшеліктері
1.4 Тұлғада өзіндік бағалау дамуының психологиялық ерекшеліктері ... ..
1.5 Интеллекттік даму мен өзіндік бағалаудың өзара байланысы ... ... ... ...
1 бөлім бойынша тұжырым..
2. ТҰЛҒА ҚҰРЫЛЫМЫНДА ИНТЕЛЛЕКТТІК ДАМУДЫҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ .
2.1 Психология ғылымында тұлға дамуын этнопсихологиялық тұрғыда зерттеудің теориялық негіздері
2. 2 Психология ғылымында интеллектіні этнопсихологиялық аспектіде зерттеу..
2. 3 М.М. Мұқановтың зерттеулеріндегі интеллект мәселесі ... ... ... ... ... ... .
2 бөлім бойынша тұжырым...
3 ИНТЕЛЛЕКТТІК ДАМУ МЕН ӨЗІНДІК БАҒАЛАУДЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫНА ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРДІҢ ӘСЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ..
3.1 Эксперименттік зерттеуді ұйымдастыру бағытын анықтау ... ... ... ... ... ..
3.2 Эксперименттің зерттеу әдістерін негіздеу және сыналушыларға сипаттама.
3.3 Эксперименттік зерттеулердің жүру барысы және нәтижелерін талдау..
3.3.1 Тұлғаның интеллекттік іс.әрекет ерекшеліктерін эксперименттік зерттеу.
3.3.1.1 Ойлау операцияларының логикалық қалыптасу ерекшеліктері ... ... ..
3.3.1.2 Заттық әлемдегі функциялық байланыстарды талдау негізіндегі жалпылау ерекшеліктері ...
3.3.2 Тұлғаның өзіндік бағалау ерекшеліктерін эксперименттік зерттеу ... ..
3.3.2.1 Өзіндік қатынас сипаттамасы ретінде тұлғаның эмоциялық көңіл.күйінің ерекшеліктері..
3.3.2.2 Тұлғаның өзіндік бағалау ерекшеліктерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.4 Өзіндік бағалау мен интеллекттік көрсеткіш арасындағы статистикалық байланыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.5 Тұлғаның интеллекттік дамуына этнопсихологиялық түсініктердің әсерін зерттеу.
3 бөлім бойынша тұжырым..
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.

Бұл зерттеуде тұлғаның интеллекттік дамуы мен өзіндік бағалаудың өзара байланысына этнопсихологиялық түсініктердің әсері қарастырылған. Тұлға құрылымындағы интеллекттік даму және өзіндік сананың негізгі компоненттерінің бірі өзіндік бағалау ерекшеліктерін өзара байланысты қарастыра отырып, интеллекттік дамуға этнопсихологиялық түсініктердің әсері зерттеледі.
Жұмыста әртүрлі этносты құрайтын сыналушылардың интеллекттік дамуы, олардың этнопсихологиялық түсініктері, атап айтқанда: ұлттық салт-дәстүрлер, этностық мәдениет, дін, халық творчествосы, басқа ұлтқа деген толеранттылық сияқты түсініктердің интеллектпен өзара байланыста дамитындығы эксперимент барысында анықталды.
Сонымен қатар, интеллекттік даму мен өзіндік бағалаудың өзара байланысы әртүрлі этностық топтарда эксперимент барысында зерттелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда қоғам талаптарының бірі жан-жақты үйлесімді дамыған тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Еліміздегі түбегейлі өзгерістер тұлға құрылымына психологиялық тұрғыдан жаңа сипатта қарауды қажет етеді. Сонымен қатар, қоғамдағы болып жатқан өзгерістер творчестволық тұлғаның мақсатқа бағытты қалыптасуын, белсенді өмірлік бағыты бар тұлға дамуын талап етіп отыр. Бұл талаптың жүзеге асуы белгілі бір дәрежеде тұлға белсенділігінің табиғаты түсінігімен анықталады. Сондықтан тұлға дамуында интеллекттік белсенділікті және өзіндік бағалауды айқындау - басты мәселелердің бірі. Сондай-ақ, интеллекттік даму мен өзіндік бағалаудың өзара байланысын этнопсихологиялық негізде зерттеу бүгінгі таңдағы этнопсихология ғылымының басты мәселелер қатарынан орын алады. Осы орайда тұлғаның интеллекттік дамуы мен өзіндік бағалау ерекшеліктерін зерттеу, олардың өзара байланысын және этнопсихология аясында қарастыру мәселесінің артта қалып отырғандығын атап өткен жөн.
Интеллекттік даму мен өзіндік бағалауды зерттеу нәтижесінде тұлғаның мінез-құлқы мен іс-әрекет мотивациясында этномәдени ерекшеліктерге негізделген айырмашылықтардың бар екендігі айқындалды. Өзіндік бағалау мен инттеллекттік даму тұлғаның өмір сүріп отырған ортасына, сондай-ақ, оның өз-өзіне қатынасына байланысты. Сондықтан тұлғаның интеллекттік дамуы мен өзіндік бағалауының өзара байланысына этнопсихологиялық түсініктердің әсерін анықтау, сонымен бірге жаңа эксперименттік психологиялық зерттеу қажеттігі туындайды.

1 Әл- Фараби философиясы. Әлеуметтік этикалық трактаттар.- Алматы: Ғылым, 1975.– Б. 418.
2 Аристотель. Сочинение: в 4-х т. Т.4. –М.: Мысль, 1981.- С. 613.
3 Практический интеллект. Стернберг Р.Дж., Форсайт Б., Ходланд Дж. и др.- Санкт- Петербург: Питер, 2002. – С. 272.
4 Богоявленская Д.Б. Психологические основы интеллектуальной активности: дис. ... д- ра психол. наук: 19.00.01.– М., 1988. – С. 395.
5 Spearman C. General Intelligence, objectively determined and measured // Amer. J. of Psychology, 1904.- V. 15. P. 201-293.
6 Cattel R. B. Abilities: Their structure, growth and action. Boston: Houghton Mifflin, 1971. – P. 25.
7 Равен Дж., Корт Дж. Х. Руководство для Прогрессивных Матриц Равена и Словарных Шкал: Раздел 2: Цветные Прогрессивные Матрицы (вклющая Пареллельные версии Теста) / Пер. с англ. – М.: «Кого- Центр», 2002. – С. 54.
8 Гилфорд Дж. Структурная модель интеллекта // Психология мышления. М.: Прогресс, 1965. – С. 27.
9 Айзенк Г.Ю. Классические IQ тесты. – М.: ЭКСМО, 2004. - С. 192.
10 Холодная М.А. Психология интеллекта. – СПб., 2002. – С. 249.
11 Холодная М.А. Интегральные структуры понятийного мышления. – Томск: Изд-во Томского ун-та, 1983. - С. 190.
12 Дункер К. Психология продуктивного (творческого) мышления // Психология мышления. - М.: Прогресс, 1965. – С. 86-234.
13 Glaser R. A research agenda for cognitive psychology and psychometrics // amer. Psychologist. V. 36 (9). P. 923-936.
14 Пиаже Ж. Избранные психологические труды. - М.: Просвещение, 1969. – С. 659.
15 Анастази А. Психологическое тестирование. Изд- во: СПб.: Питер, 2003. – С. 688.
16 Фишер К. Воля и рассудок: с прилож. критично- биографического очерка С.О. Грузенберга: СПб.: Типо- мифы, 1909. - С. 63.
17 Лурия А.Р. Об историческом развитии познавательных процессов. – М., 1974. – С. 172.
18 Калмыкова З.И. Продуктивное мышление как основа обучаемости. - М.: Педагогика, 1981.- С. 200.
19 Рубинштейн С.Л. О мышлении и путях его исследования. - М.: Изд-во АНСССР, 1958. – C. 146.
20 Крамаренко В.Ю. Интеллект человека. – Воронеж: Изд- во Воронежск. ун-та , 1990.- С. 184.
21 Фрейд З. Введение в психоанализ. – М., Наука, 1989. – С. 455.
22 Хорни К. Самоанализ: пер. с. англ. под. ред. А. Боковикова. – М.: Эксмо- Пресс, 2001. – С. 448.
23 Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности: пер. с нем. Э. Телятниковой. – М.: Аст, 2004. – С. 635.
24 Роджерс К. Несколько важных открытий // Вестн. Моск. ун- та. Сер. 14, Психология. – М., 1990. - №2. – С. 58-65.
25 Левин К. Определение понятия «поле в данный момент» / Хрест. по истории психологии: Период открытого кризиса. Начало 10-х – середина 30-х годов ХХ в. – М.: Изд- во Моск. ун- та, 1980. – С. 131-145.
26 Липкина А.И. Самооценка школьника. – М.: Знание, 1976. – С. 64.
27 Чеснокова И.И. Проблемы самосознания в психологии. – М.: Наука, 1977. – С. 143.
28 Столин В.В. Самосознание личности. – М.: МГУ, 1983. – С. 284.
29 Захарова А.В., Андрущенко Т.Ю. Исследование самооценки младшего школьника в учебной деятельности // Вопросы психологии. – М., 1980. - № 4. - С. 90-100.
30 Чамата. П.Р. Вопросы самосознания личности в советской психологии // В кн.: Психологическая наука в СССР. Т. 2. - М., 1958. – С. 91- 109.
31 Абульханова К.А. Психология и сознание личности (проблемы методологии, теории и исследования реальной личности) / Избранные психологические труды. – М.: Моск. психолого- социал. инс., 1999. – С. 224.
32 Савонько Е.И. Возрастные особенности соотношения ориентации на самооценку и на оценку другими людьми // В кн.: Изучение мотивации поведения детей и подростков. – М., 1978. – С. 81-111.
33 Демина Д.В. Некоторые аспекты соотношения самооценки и объективной оценки свойств личности // В кн.: Социально- психологические проблемы руководства и упраление коллективом. – М., 1974. – С. 137-138.
34 Сафин В.Ф. Устойчивость самооценки и механизм ее сохранения // Вопросы психологии. - М., 1975. - № 3 – С. 186.
35 Кузьмина З.В. Исследование динамики самооценки в условиях успеха и неудачи // Личность в психологическом эксперименте: Сборник научных трудов МГПИ им. В.И. Ленина. – М., 1987. - С. .
36 Лисина М.И. Общение со взрослыми и психологическая подготовка детей к школе. – Кишинев: Штиинца, 1974. – С. 135.
37 Магун В.С. О парадоксальных соотношениях между адекватностью суждений человека о себе и других людях и тестовыми оценками интеллекта // В кн.: Личность и деятельность: Тез. докл. у всесоюзн. съезда общ. психол. СССР. - М., 1977. – С. 15.
38 Ананьев Б.Г. О проблемах современного человекознания. – М.: «Наука», 1977. - С. 380.
39 Рубинштейн С.Л. Человек и Мир / Проблемы общей психологии. – М.: Педагогика, 1973.- С. 424.
40 Выготский С.Л. Развитие высших психических функций. – М.: Изд-во АПН РСФСР, 1960. – С. 500.
41 Божович Л.И. Этапы формирование личности в онтогенезе. – М., 1979. – С. 412.
42 Бодалев А.А. Формирование понятия о другом человеке как личности. – Л., 1970. – С. 135.
43 Божович Л. И. Личность и ее формирование в детском возрасте.- М.: Изд- во «Просвещение», 1968. – С. 463.
44 Серебрякова Е.А. Уверенность в себе и условия ее формирования у школьников // Вестн. Ленинг. ун-та.- Л., 1981. - №3 – С. 15-24.
45 Славина Л.С. Дети с аффективным поведением.- М.: Изд-во «Просвещение», 1966. – С. 150.
46 Божович Л.И., Благонадежина Л.В. Изучение мотивации поведения детей и подростков. - М., 1972. – С. 39.
47 Эльконин Д.Б. Психология игры. – М., «Педагогика», 1978 – С.304.
48 Пантилеев С.Р. Самоотношение как эмоционально- ценностная система. – М.: МГУ, 1991. – С. 108.
49 Сарджвеладзе Н.И. Личность и ее взаимодействие с социальной средой. – Тблиси, 1989. – С. 475.
50 Чеснокова И.И. О психологических основах самовоспитания / В кн.: Психол. формирования и развития личности. – М.: Наука, 1981. – С. 223-234.
51 Рувинский Л.И. Самовоспитание личности. - М.: Педагогика, 1976. - С. 140.
52 Рувинский Л.И. Самовоспитание чувств, интеллекта и воли. - М.: Знание, 1983. – С. 159.
53 Джеймс У. Психология / под. ред. Л.А. Петровской. – М.: Педагогика, 1991. – С. 368.
54 Мид М. Культура и мир детства. – М.: Наук, 1988. – С.429.
55 Кон И.С. Открытие «Я». – М.: «Полтиздат», 1978. – С. 363.
56 Мухина В.С. Возрастная психология: феноменология развития детство, отрочество. – М., 2000. – С. 456.
57 Выготский Л.С. Мышление и речь. - М.: Соц.эк.гиз, 1934. - С. 322.
58 Гальперин П.Я. Психология мышления и теория поэтапном формировании умственных действий. // Исследования мышления в советской психологии. – М.: Изд-во Моск. ун-та, 1966. – С. 441-470.
59 Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. - М.,1972. - С. 576.
60 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии: в 2- х т. – М.: Педагогика, 1989. – Т. 2.- С. 585.
61 Зимняя И.А. Педагогическая психология: Учебник длы вузов- 2 – е изд., доп. и перераб. – М.: Логос, 2002. - С. 384.
62 Матюшкин А.М. Проблемные ситуации в мышлении и обучении. – М.: Педагогика, 1972. – С. 208.
63 Тихомиров О.К. Психология мышления. - М.: Изд-во МГУ, 1984.- С. 270.
64 Якиманская И.С. Развитие пространственного мышления школьников. – М.: Педагогика, 1980. – С. 240.
65 Богоявлянская Д.Б. Интеллектуальная активность как проблема творчества. – Ростов на Дону: Рост. ун-т, 1983. – С. 173.
66 Сусоколова И.А. Генезис интеллектуальной активности: дисс. ... канд. психол. н.: 19.00.01. – М., 1985. – С. 144.
67 Петухова И.А. Умственные способности как компонент интеллектуальной инициативы // Вопросы психологии. - М., 1976. – № 4. - С. 80-90.
68 Менчинская Н.А. Проблема учения и умственного развития
школьника. - М.: Педагогика, 1989. – 218.
69 Пономарев Я.А. Знание, мышление и умственное развитие. –М., «Просвещение», 1967.- С. 264.
70 Каган М.С. Человеческая деятельность // Опыт системного анализа.- М.: Изд- во «Политиздат», 1974. - С. 328.
71 Холодная М.А. Структурная организация индивидуального интеллекта:
дисс. ... док. психол. н.:19.00.01. - М.: Моск. ун-т, 1990. – С. 239.
72 Брушлинский А.В. Субъект: Мышление, учение, воображение.- М.: МПСИ, 2003. – С. 408.
73 Венгер Л.А. Восприятия и обучение. –М.: Просвещение, 1969. – С. 365.
74 Рыженков П.Е. В поисках собственного «Я». – М., 1986. – С. 139.
75 Липкина А.И. Самооценка школьника. – М., 1976. – С. 64.
76 Кон И.С. В поисках себя // Личность и ее самосознание. – М.:
Политиздат, 1984. – С. 335.
77 Якобсон П.М. Психология чувств. - М.: Акад. пед. н. РСФСР, 1961. – С. 216.
78 Бодалев А.А. Восприятие и понимание человека человеком. – М.: Ид- МГУ, 1982.- С.198.
79 Соловьева А.Н. Самооценка как фактор самовоспитания в юношеском возрасте: автореф. дис. ... канд. пед. н.: 13.00.01 – М.: МГУ, 1973. – С. 25.
80 Петровский А.В. Психологическая характиристика личности // Общая психология. - М.: Изд- во «Просвещение», 1977. – С.124-134.
81 Эриксон Э. Детство и общество. –СПб.: Ленато, АСТ, Фонд «Университетская книга», 1996. – С. 592.
82 Анкундинова Н.Е. Об особенностях оценки и самооценки учащихся 1-5-х классов в учебной деятельности // Вопросы психологии - М.,1968. - №3. –
С. 131-133.
83 Андрущенко Т.Ю. Психологические условия формирования
самооценки в младшем школьном возрасте // Вопросы психологии – 1978. - №4. – С. 7-11.
84 Додонов В.И. Эмоция как ценность. –М.: Политиздат, 1978.- С. 272.
85 Педагогика және психология сөздігі. – А.: «Мектеп», 2002. –Б. 254.
86 Джандилдин Н. Природа Национальной психологии. - Алматы: Казахстан, - 1971.- С. 304.
87 Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. – М.: Аспект Пресс, 2003. – С. 368.
88 Жарықбаев Қ.Б. Этнопсихологическая наука Казахстана в ХХ веке.- Алматы, 2006. –С. 256.
89 Джакупов С.М. Экспериментальное исследования этнических предубеждений // Теоретические и прикладные проблемы социолизации личности: Межвузовский сборник научных трудов / под. ред. С.М Джакупова. – Алматы, 2002. - С. 35 - 45.
90 Әмірова Б.Ә. Этникалық жаңсақ нанымдардың көпұлттық қарым-қатынастағы әсері // ҚАП хабаршысы. – Алматы, 2005.- №1. – Б. 19- 26.
91 Бердібаева С.Қ. Творчестволық іс -әрекеттің этнопсихологиясы. – Алматы: Қазақ университті, 2006. - Б. 102.
92 Логинова Н.А. Этнические стереотипы казахов и русских в Казахстане / Национальные процессы в Казахстане: Пути и способы их регулирования. – Алматы, 1992. –С. 23.
93 Елікбаев Н. Ұлттық психология: көмекші оқу құралы. - Алматы: «Қазақ университеті», 1992. – С. 96.
94 Дүйсенбеков Д.Д. К вопросу об этнопсихологическом анализе проблемы индивидуальности // Системное исследование индивидуальности. – Пермь, 1991. - С. 56-67.
95 Ким А.М. Психология понимания. – Алматы: «Қазақ университеті». – 2004. – С. 32.
96 Малаева А.Т. Зависимость социальной детерминации личности от характера этнокультурной среды: дис. ... канд. психол. наук. 19.00.01.– Алматы, 1995. - C. 186.
97 Балгимбаева З.М. Роль семьи в возникновении половых этнических предубеждений: авторферат дисс. ... канд. психол. н.: 19.00.01 – Алматы, 2001.- С. 24.
98 Санғылбаев О.С. Зейін мәселесін зерттеудің этнопсихологиялық аспектілері //Аймақтық ғылыми-теориялық конференция. - Алматы: Қазақ университеті, 2007- Б. 14.
99 Аймағамбетова О.Х. Основы этнопсихологии. – Алматы, - 2003.- С.177.
100 Көмекбаева Л.К. Этносаралық қатынастардағы агрессия // Ізденіс. Гуманитарлық ғылымдар сериясы. – Алматы, 2008.- № 4. –Б. 308-311.
101 Алимбаева Р.Т. Исследование этнической предубеждений у детей младшего школьного возраста в процессе обучения: дисс. ... канд. психол. наук, 19.00.07– Алматы, 2001. - С. 143.
102 Жукешева Ж.Д. Психологический феномен этнокультурной
маргинальности в контексте трансформации этнической идентичности: автореферат дисс. ... канд. психол. наук. – Алматы, 2005. - С. 24.
103 Аманова И.Қ. Тұлғаның өзін- өзі таныту ерекшеліктерінің этномәдени сәкестілікке тәуелділігі: психол. ғылымд. канд. дис.: 19.00.01. – Алматы, 2004.- Б. 152.
104 Джакупов С.М. Эспериментальное исследования этнопсихологических
особенностей личности // Вестник КазНУ. Серия психол. и социол.- Алматы, 2002. - № 2 (9) – С. 5-11.
105 Алдамұратов Ә., Әбеуова И. Ұлттық тәлім- тәрбиедегі мінез- құлық ерекшеліктері // Ұлағат. Ғылыми- психологиялық педагогикалық журнал.- Алматы, 1995. – Б. 93- 98.
106 Түрікпен- ұлы Ж. Қазақтың өзіндік санасы қалыптасуы жайлы төл туынды // Мектептегі психология. – Алматы, 2009. – С. 11- 12.
107 Шабельников В.К. Ментальные следствия полиэтнического и моноэтнического развития / Европа и Азия: Национальное и интернациональное в воспитании. - Алматы, 1994. - С. 16.
108 Топоркова Ж.В. Особенности этнического самосознания детей 6-10 лет в условиях межэтнического взаимодействия (на материалах детей русских, мордовской и татарской этнических групп): дис. ... канд. психол. наук.: 19.00.07.- М., 1997.- C. 190.
109 Жарықбаев Қ.Б. Қазақ психологиясының тарихы. - Алматы:
Қазақстан, 1996.- Б. 160.
110 Намазбаева Ж.Ы. Психология и культура // Вестник КазНПУ им. Абая. Серия Психология. - Алматы, 2005.- № 2 (7). - С.3-9.
111 Шерьязданова Х.Т. Чтобы ребенок мог всесторонне развиваться // Учитель Казахстана. – Алматы, 2007. - № 37/40. С. 6-7.
112 Петрова А.С. Феномен общения с точки зрения этнопсихологии (к постановке проблемы) // Советская этнография. – М.,1987 – №3.- С.12-22.
113 Крысько В.Г. Этническая психология: учебн. пособие для студ. – М.: Изд- кий центр «Академия», 2002. - С. 320.
114 Снежкова И.А. К проблеме изучения этнического самосознания у детей и юнешество // Советская этнология. – 1982. - № 1. - С. 80-88.
115 Сухарев А.В. Влияние этнчесого фактора на становление психосоцальной идентичности // Вопросы психологии. – М., 2002.- №2. - С. 40-57.
116 Вяткин Б.А., Хотинец В.Ю. Этническое самсознание как фактор развития индивидуальности // Психологический журнал. –М., 1996. - Т. 17. - № 5 - С. 69-75.
117 Вундт В. Проблемы психологии народов / Преступная толпа. - М.: Институт психологии РАН, изд- во «КСП+», 1998 – С. 308.
118 Мұқанов М.М. Ақыл-ой өрісі. -Алматы, 1975. – С. 172.
119 Муканов М.М., Чистякова Н.И. К. Леви- Стросс об идентичности мышления дикаря и современного человека. // Генетические и социальные проблемы интеллектуальной деятельности.- вып. №4 (Психология). - Алма-Ата: КазПИ, 1975. - С. 71.
120 Муканов М.М. Роль различения функции и структуры мыслительной деятельности в преодолении концепции Л. Леви-Брюля о примитивном интеллекте // Вопросы исследования рече-мыслительной деятельности. - Алма-Ата, 1977. - С.3-21.
121 Муканов М.М. Гипотеза лингвистической относительности Б. Уорфа и этнопсихология / Интеллект и речь. - Алма-Ата, 1972. - С.90-100.
122 Муканов М.М., Шукуров Э.Д. О наследственном и приобретенном в развитии интеллектуальной деятельности. // Генетические и социальные проблемы интеллектуальной деятельности.- вып. №4 (Психология). - Алма-Ата: КазПИ, 1975. - С. 110.
123 Муканов М.М. О казахском устном творчество: половицах и «айтыс» в их отношении к трактовке интеллектуальной деятельности. // Генетические и социальные проблемы интеллектуальной деятельности.- вып. №4 (Психология). - Алма-Ата: КазПИ, 1975. - С. 87.
124 Муканов М.М., Нургалиев К.А. Изучение процесса отгадывания загадок в зависимости от языка и контекста // Иследование интеллектуальной деятельности в историко- этническом аспекте. – Алма- Ата, 1978. – С. 18-37.
125 Муканов М.М. Исследование когнитивной эмпатии и рефлексии у представителей традиционального культуры // Исследование рече-мысли ирефексии. Серия психология.- Алма-Ата, 1979. – Вып. Х. – С. 54 -73.
126 Бабич Н.И. Психологические особенности первого впечатления о другом человеке у младших школьников: дисс. ... канд. психол. н.: 19.00.07., - М., 1988. - С. 157.
127 Зак А.З. Различия в мышлении детей. М., 1992.- С. 127.
128 Прихожан А.М., Толстых Т.Т. Дети без семьи: (Детский дом: заботы и тревоги общества). – М.: Педагогика, 1990. – 160 с.
129 Беляускайте Р.Ф. Рисуночные пробы как средство диагностики развития личности ребенка // Сборник научных трудов. Диагностика и коррекционная работа школьного психолога. – М., 1987. – C. 38.
130 Лангмейер Й., Матейчек З. Психическая депревация в детском возрасте / Авиценум, Прага, 1984. – C. 334.
131 Хоментаускас Г.Т. Отражение межличностных отношений в диагностическом рисунке семьи: дисс. ... канд. психол. наук: 19.00.01. – М., 1989. – C. 221.
132 Марциновская Т.Д. Диагностика психического развития детей. Пособие по практической психологии. – М.: ЛИНКА- ПРЕСС, 1998.- С. 77.
133 Евсеева А.Н. Психологический климат семейного ощения как фактор развития Я-концепции ребенка: дисс. ... канд. психол. наук: 19.00.07 – Нижний Новгород, 2000. – С. 148.
134 Лисина М.И., Галигузова Л.Н. Изучения становления потребности в общении со взрослыми и сверстниками у детей раннего возраста. // В кн.: Психолого- педагогические проблемы общения. – М.: НИИ ОиПП АПН СССР, 1979. – C. 60-79.
135 Каримова Р.Б. Особености нарушений психического развития дошкольников с целебрально-органической потологии и основы их комплексной коррекции: дис. ... докт. психол. наук: 19.00.10. - Алматы, 2004. – С. 345.

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 142 бет
Таңдаулыға:

ИНТЕЛЛЕКТТІК ДАМУ МЕН ӨЗІНДІК БАҒАЛАУДЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫНА
ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРДІҢ ӘСЕРІ

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 ТҰЛҒАНЫҢ ИНТЕЛЛЕКТТІК ДАМУЫ МЕН ӨЗІНДІК БАҒАЛАУЫН ТЕОРИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.1 Психологиядағы интеллектіні теориялық зерттеу мәселелері 8
... ... ... ...
1.2 Психология ғылымында өзіндік бағалауды теориялық 15
зерттеу ... ... ... .
1.3 Тұлғаның интеллекттік даму 22
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
Тұлғада өзіндік бағалау дамуының психологиялық ерекшеліктері ... .. 31
Интеллекттік даму мен өзіндік бағалаудың өзара байланысы ... ... ... ... 37
1 бөлім бойынша 43
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2. ТҰЛҒА ҚҰРЫЛЫМЫНДА ИНТЕЛЛЕКТТІК ДАМУДЫҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 45
2.1 Психология ғылымында тұлға дамуын этнопсихологиялық тұрғыда
зерттеудің теориялық негіздері 45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
2. 2 Психология ғылымында интеллектіні этнопсихологиялық аспектіде
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2. 3 М.М. Мұқановтың зерттеулеріндегі интеллект 63
мәселесі ... ... ... ... ... ... .
2 бөлім бойынша 70
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
3 ИНТЕЛЛЕКТТІК ДАМУ МЕН ӨЗІНДІК БАҒАЛАУДЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫНА
ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРДІҢ ӘСЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
... ... ..
3.1 Эксперименттік зерттеуді ұйымдастыру бағытын анықтау 73
... ... ... ... ... ..
3.2 Эксперименттің зерттеу әдістерін негіздеу және сыналушыларға
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3.3 Эксперименттік зерттеулердің жүру барысы және нәтижелерін талдау.. 79
3.3.1 Тұлғаның интеллекттік іс-әрекет ерекшеліктерін эксперименттік
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
3.3.1.1 Ойлау операцияларының логикалық қалыптасу 79
ерекшеліктері ... ... ..
3.3.1.2 Заттық әлемдегі функциялық байланыстарды талдау негізіндегі
жалпылау 85
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
3.3.2 Тұлғаның өзіндік бағалау ерекшеліктерін эксперименттік 92
зерттеу ... ..
3.3.2.1 Өзіндік қатынас сипаттамасы ретінде тұлғаның эмоциялық 92
көңіл-күйінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
3.3.2.2 Тұлғаның өзіндік бағалау ерекшеліктерін 101
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4 Өзіндік бағалау мен интеллекттік көрсеткіш арасындағы статистикалық
байланыс ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...110
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3.5 Тұлғаның интеллекттік дамуына этнопсихологиялық түсініктердің
әсерін 112
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3 бөлім бойынша 125
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...128
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 131
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл зерттеуде тұлғаның интеллекттік дамуы
мен өзіндік бағалаудың өзара байланысына этнопсихологиялық түсініктердің
әсері қарастырылған. Тұлға құрылымындағы интеллекттік даму және өзіндік
сананың негізгі компоненттерінің бірі өзіндік бағалау ерекшеліктерін өзара
байланысты қарастыра отырып, интеллекттік дамуға этнопсихологиялық
түсініктердің әсері зерттеледі.
Жұмыста әртүрлі этносты құрайтын сыналушылардың интеллекттік дамуы,
олардың этнопсихологиялық түсініктері, атап айтқанда: ұлттық салт-
дәстүрлер, этностық мәдениет, дін, халық творчествосы, басқа ұлтқа деген
толеранттылық сияқты түсініктердің интеллектпен өзара байланыста
дамитындығы эксперимент барысында анықталды.
Сонымен қатар, интеллекттік даму мен өзіндік бағалаудың өзара байланысы
әртүрлі этностық топтарда эксперимент барысында зерттелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда қоғам талаптарының бірі
жан-жақты үйлесімді дамыған тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Еліміздегі
түбегейлі өзгерістер тұлға құрылымына психологиялық тұрғыдан жаңа сипатта
қарауды қажет етеді. Сонымен қатар, қоғамдағы болып жатқан өзгерістер
творчестволық тұлғаның мақсатқа бағытты қалыптасуын, белсенді өмірлік
бағыты бар тұлға дамуын талап етіп отыр. Бұл талаптың жүзеге асуы белгілі
бір дәрежеде тұлға белсенділігінің табиғаты түсінігімен анықталады.
Сондықтан тұлға дамуында интеллекттік белсенділікті және өзіндік бағалауды
айқындау - басты мәселелердің бірі. Сондай-ақ, интеллекттік даму мен
өзіндік бағалаудың өзара байланысын этнопсихологиялық негізде зерттеу
бүгінгі таңдағы этнопсихология ғылымының басты мәселелер қатарынан орын
алады. Осы орайда тұлғаның интеллекттік дамуы мен өзіндік бағалау
ерекшеліктерін зерттеу, олардың өзара байланысын және этнопсихология
аясында қарастыру мәселесінің артта қалып отырғандығын атап өткен жөн.
Интеллекттік даму мен өзіндік бағалауды зерттеу нәтижесінде тұлғаның
мінез-құлқы мен іс-әрекет мотивациясында этномәдени ерекшеліктерге
негізделген айырмашылықтардың бар екендігі айқындалды. Өзіндік бағалау мен
инттеллекттік даму тұлғаның өмір сүріп отырған ортасына, сондай-ақ, оның өз-
өзіне қатынасына байланысты. Сондықтан тұлғаның интеллекттік дамуы мен
өзіндік бағалауының өзара байланысына этнопсихологиялық түсініктердің
әсерін анықтау, сонымен бірге жаңа эксперименттік психологиялық зерттеу
қажеттігі туындайды.
Психология ғылымында интеллекттік даму мен өзіндік бағалау мәселесі
жеткілікті қарастырылған, дегенмен олардың өзара байланысының мазмұны,
құрылымы, сонымен қатар өзара байланысына этнопсихологиялық түсініктердің
әсері толық зерттелмеген. Интеллекттік даму мен өзіндік бағалаудың өзара
байланысына этнопсихологиялық түсініктердің әсерін қазіргі заман талабына
сай зерттеу және жүйелеу тақырыптың көкейкестілігін айқындайды.
Кеңес психологиясында тұлға интеллектісі - ақыл-ой әрекеті
қалыптасуының жүйелік зерттеулерінде (П.Я. Гальперин, Д.Б. Эльконин,
Н.Ф. Талызина), интериоризация құбылысы ретінде (Л.С. Выготский,
А.Н. Леонтьев) қарастырылды.
Интеллекттік әлеует тұлғаның кез-келген іс-әрекетті нәтижелі
орындауының басты шарттарының бірі болып табылады. Интеллект деңгейі
тұлғаның жинақтаған білімдерінің, тәжірибесінің негізінде қаланатын күрделі
құрылым екені анық. Бертін келе интеллект мәдениеті тұлғаның даму
деңгейіне әсер етеді деген көзқарастар туындады (А.Р. Лурия). Осы орайда,
интеллект тұлғаның тұстастай даму деңгейіне әсер ететіндіктен, оны өзіндік
бағалаумен өзара байланыста зерттеу қажеттігі айқын көрінеді.
Өзіндік бағалаудың даму сатысына қарай тұлға ерекшеліктерін
зерттеулерге негіз болған еңбектер бар (Б.Г. Ананьев, Л.И. Божович,
А.И. Липкина, И.И. Чеснокова, Н.Ф. Талызина, В.В. Менчинская, В.В.
Столин, Е.И. Савонько). Сондай-ақ, қазіргі психологиялық зерттеулерде
өзіндік бағалауды анықтауда өзіндік реттелудің жеке бастық және психикалық
механизмдерін табуға бағытталған жұмыстар (Л.И. Божович, И.С. Кон), ақыл-
ойдың қалыптасуы мен өзіндік бағалаудағы сана-сезім, оның құрамдас бөлігі
ретінде қарастырған зерттеулер (А.В. Захарова) көптеп саналады.
Өзіндік бағалауды тұлғаның мінез-құлқын реттеуші, жеке бастық феномен
ретінде сипаттаған көптеген эксперименттік жұмыстарды атап өтуге болады
(Д.В. Демина, В.Ф. Сафин, С.Ф. Спичак, З.В. Кузьмина, А.И. Липкина және
т.б.).
Қазақстандық психология ғылымда интеллектіні (ақыл-ойды) тарихи
этнопсихологиялық аспектіде зерттеу белгілі ғалым М.М. Мұқановтың
зерттеулерінен бастау алады. Қазақстандық ғалымдар С. Нұрғалиевтің,
С.М. Жақыповтың, А.М. Кимнің, В.К. Шабельниковтың еңбектерінде тұлға
құрылымындағы этностық ерекшеліктер зерттелді. Сонымен қатар, творчестволық
іс-әрекеттің этнопсихологиялық ерекшеліктерін интеллектпен арақатысты
зерттеген С.Қ. Бердібаеваның зерттеулерін айтуға болады.
Тұлға дамуының этнопсихологиялық аспектілері жайлы қазақстандық
ғалымдардың, олардың ішінде Қ.Б. Жарықбаевтың, А.Ж. Алдамұратовтың, Ж.Т.
Түрікпен-ұлының, Д.Д. Дүйсенбековтың, Б.Ә. Әмірованың,
О.Х. Аймағанбетованың, А.Т. Малаеваның, Л.К. Көмекбаеваның,
О.С. Санғылбаевтың, З.М. Балғымбаеваның, Ж.Д. Жүкешеваның,
Р.Т. Әлімбаеваның, сонымен қатар жалпы тұлғалық даму мәселесі
Ж.Ы. Намазбаеваның, Қ.Т. Шерьязданованың, Р.Б. Каримованың еңбектері
зерттеудің теориялық негізін қалауға зор ықпал етті.
Сонымен, интеллекттік көрсеткіштердің дамуындағы өзіндік бағалаудың
рөлін негіздеу және интеллектіні этнопсихологиялық түсініктер негізінде
анықтау тақырыптың өзектілігін айқындап отыр.
Зерттеудің мақсаты: Тұлға құрылымындағы интеллекттік даму мен өзіндік
бағалаудың өзара байланысына этнопсихологиялық түсініктердің әсерін
теориялық және эксперименттік зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Психология ғылымындағы интеллекттік даму және өзіндік бағалау
ерекшеліктерін теориялық талдау.
2. Интеллекттік көрсеткіш пен өзіндік бағалау арасындағы
статистикалық байланысты айқындау.
3. Тұлға құрылымындағы интеллекттік дамуға этнопсихологиялық
түсініктердің әсерін анықтау.
4. Интеллекттік даму мен өзіндік бағалаудың өзара байланысына
этнопсихологиялық түсініктердің әсерін эксперименттік зерттеу.
Зерттеу нысаны: Тұлғаның интеллекттік дамуы мен өзіндік бағалау
ерекшеліктері.
Зерттеу пәні: Интеллекттік даму мен өзіндік бағалау деңгейінің өзара
байланысына этнопсихологиялық түсініктердің әсері.
Зерттеудің жалпы болжамы: Интеллекттік деңгей мен өзіндік бағалау өзара
байланысты болса, тұлға дамуына этнопсихологиялық түсініктер жағымды әсер
етеді.
Жалпы болжам төмендегі жеке болжамдармен нақтыланады:
1. Этнопсихологиялық түсініктер интеллекттік дамуға және адекватты
өзіндік бағалауға оң әсер етеді.
2. Адекваттық өзіндік бағалау және қалыптасқан этнопсихологиялық
түсініктер интеллекттік дамудың жоғары көрсеткішін негіздейді.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері жүйелік құрылымдық
әдіснама (С.Л. Рубинштейн, Б.Г. Ананьев), мәдени-тарихи тұжырымдама (Л.С.
Выготский), интеллектіні процестік-іс-әрекеттік тұрғыда қарау (А.В.
Брушлинский, Л.А. Венгер, В.Ю. Крамаренко), интеллектіні білім беру
жүйесінде талдау (К. Фишер, З.И. Калмыкова), өзіндік бағалауды теориялық-
эмпирикалық деңгейде зерттеу (В.В. Столин, И.И. Чеснокова, А.В.
Захарова, П.Р. Чамата, К.А. Абульханова, Е.И. Савонько, А.И. Липкина
және т.б.), өзіндік бағалауды өз беттілік, жеке тұлғалық феномен, адамның
мінез-құлқын реттеуші ретіндегі тұжырымдалар (З.З. Кузьмина, Д.В. Демина,
А.И. Липкина, М.И. Лисина, В.С. Магун, В.Ф. Сафин) болып табылады.
Қазақстандық белгілі ғалым М.М. Мұқановтың интеллектіні тарихи-этностық
аспектіде қарастыратын жұмыстары зерттеудің теориялық негіздерін құрайды.
Сонымен қатар, М.М. Мұқановтың, С.М. Жақыповтың, Қ.Б. Жарықбаевтың, С.Қ.
Бердібаеваның, Б.Ә. Әмірованың зерттеу жұмыстары негізге алынды.
Зерттеуде қолданылған әдістер: Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық
әдебиеттерге теориялық талдау жасау; Дж. Равеннің ойлаудың логикалығын
зерттеуге арналған әдістемесі; заттық әлемдегі функциялық байланыстарды
талдау негізіндегі жалпылау ерекшеліктерін анықтайтын сөздік-логикалық
дамуды зерттеуге арналған Классификация әдістемесі; өзіндік қатынас
сипаттамасы ретінде эмоциялық көңіл-күй ерекшеліктерін анықтайтын
проективті әдіс Үй. Ағаш. Адам (ҮАА); тұлғаның өзіндік
бағалау ерекшеліктерін анықтайтын Т.Д. Марциновская суреттеген Кішкене
баспалдақ және Өзіңді бағала әдістемесі; Этностық Менді анықтайтын М.
Кун мен Т. Макпартлэнд ұсынған Мен кіммін? әдістемесі; этностық
толерантылықты анықтайтын Б.Богардустың Біз және Олар шкаласы; этностық
түсініктерді анықтау мақсатында анкета әдісі және зерттеу нәтижелерін
математикалық-статистикалық өңдеу әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Қазақстан психология ғылымында алғаш рет тұлғаның интеллекттік
дамуына этнопсихологиялық түсініктердің жағымды әсері анықталды;
- интеллекттік даму мен өзіндік бағалаудың өзара байланысы тұлғаның
дамуына оң әсер ететіндігі анықталды;
- интеллекттік даму мен өзіндік бағалау деңгейлері арасындағы
статистикалық сенімді байланыс негізделді;
- қалыптасқан жоғары және адекватты өзіндік бағалау интеллекттік
дамудың жоғарлауына мәнді әсер ететіндігі айқындалды.
Зерттеудің теориялық мәні:
Зерттеу жұмысының мәні психология ғылымындағы интеллекттік даму мен
өзіндік бағалау мәселелерінің теориялық түсініктері мен тұжырымдарының
кеңейюімен байланысты. Интеллекттік даму туралы теориялық талдаулар өзіндік
бағалау ерекшеліктерімен өзара байланыста қарастырылды.
Зерттеу жұмысында адекватты өзіндік бағалауды қалыптастыру интеллекттік
дамуға жағымды әсер етеді деген теориялық тұжырым жасалып, негізделді.
Зерттеу барысында алынған мәліметтер негізінде интеллекттік даму мен
өзіндік бағалаулар арасындағы өзара байланысқа этнопсихологиялық
түсініктердің әсері жайлы тұжырымдар толықтырылды. Сонымен қатар,
интеллекттік даму көрсеткіштері этнопсихологиялық аспектіде теориялық
негізделді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Ғылыми зерттеудің практикалық
маңыздылығының құндылығы оның дәйектілігімен анықталған.
Зерттеуден алынған нәтижелерді тұлғаның интеллекттік дамуы мен өзіндік
бағалауларын диагностикалауда, тұлға іс-әрекетінде кездесетін қиындықтарды
болдырмау мақсатында ұйымдастырылатын психологиялық қызмет жүйесінде, білім
беру жүйелеріндегі мамандардың біліктілігін жетілдіру институттарында және
ата-аналарға кеңес беруде қолдануға болады. Алынған зерттеу нәтижелерін
интеллектінің этнопсихологиялық ерекшеліктерін зерттеу стратегиясында
пайдалануға болады.
Теориялық- эксперименттік бөлімде қолданылған бейімделген зерттеу
әдістемелерін психодиагностикалық, ата-аналар мен білім беру мекемелерінің
қызметкерлеріне психологиялық кеңес беру практикасында және психология
саласы бойынша Даму психологиясы, Практикалық психология және
Интеллектінің этнопсихологиясы арнайы курстарында пайдалануға болады.
Сонымен бірге, интеллекттік дамудың диагностикалық әдістемелік аппаратын
қолдану мүмкіндігі тексеріліп, оның өзіндік бағалаумен өзара байланысы
эксперименттік зерттеу барысында нақтыланды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
1. Интеллекттік даму мен өзіндік бағалау тұлғаның ортаға
адаптациялану процесінде дифференциялданады және қоршаған ортаға тәуелді
болады;
2. Тұлғаның интеллекттік дамуына қалыптасқан этнопсихологиялық
түсініктер (этномәдени құндылықтар) жағымды әсер етеді;
3. Интеллекттік даму мен өзіндік бағалау күрделі де жүйелі құрылым
бола отырып, тұлғада неғұрлым өзіне деген сенімділік жоғары болса,
солғұрлым интеллекттік даму артады;
4. Толеранттылықтың жоғары деңгейі тұлғаның интеллекттік дамуына
жағымды әсер етеді.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы.
Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері республикалық және халықаралық
ғылыми-практикалық конференцияларда, сонымен қатар, әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің хабаршысы, ҚР Білім және ғылым министрлігінің
Ізденіс, Қызылорда облыстық білім беру қызметкерлерінің біліктілігін
арттыру және қайта даярлау институтының хабаршысы, ҚПА хабаршысы
журналдарының баспа беттерінде жарияланды .
Жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиет тізімінен және қосымша тіркелген материалдардан
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі - 137 бет, қолданылған деректер тізімі-135
әдебиеттерден тұрады.

1 ТҰЛҒАНЫҢ ИНТЕЛЛЕКТТІК ДАМУЫ МЕН ӨЗІНДІК БАҒАЛАУЫН ТЕОРИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕУЛЕР
1.1 Психологиядағы интеллектіні теориялық зерттеу мәселелері
Психология ғылымында тұлғаның интеллект табиғатын зерттеу ең басты
мәселелердің бірі болып табылады. Тұлға табиғи-мәдени тіршілік иесі ретінде
қалыптасады және өз өмірінде материалдық, рухани байлықтарды игереді.
Әлеуметтік-мәдени факторлар (тіл, отбасы, салт-дәстүрлер) бұл байлықтарды
толықтырады. Тұлға әлеуметтік тіршілік иесі бола отырып, қоршаған орта
құндылықтарын игереді, оларды қайта жасайды. Осы орайды, ақылдылық,
парасат, зияттылықтың негізі болып табылатын интеллектіні зерттеу шетел
және кеңес, отандық психология ғылымының маңызды да қажетті, тіпті өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Интеллект табиғатын түсіндіретін көптеген зерттеулер бар. Оның негізін
ерте философиялық ой-пікірлерді ұсынушылардың еңбектерінен табуға болады.
Осы орайда, біз белгілі ойшыл әл-Фарабидің көзқарасынан бастау алатын
интеллект туралы ой пікірлерді талдаймыз [1]. Белгілі ойшыл интеллект
ұғымын адам, парасатты адам жөнінде айтқан кезде қолданған. Әрине, сол
кездегі интеллект туралы әл –Фарабидің пікірі қазіргі таңдағы зерттеулерден
әлдеқайда алыста. Дегенмен, әл-Фараби интеллект табиғатында адамның
парасаттылығы туралы оймен тұжырымдағандығы тұлға іс-әрекетіндегі рөлін
ашып көрсеткенін байқауға болады.
Интеллект табиғатының тұлға құрылымындағы маңыздылығы туралы ой
тұжырымдар белгілі ойшыл, еңбектері психологияның материалистік сипатына
негіз болған Аристотель көзқарастарында да кездеседі. Аристотель
интеллектіні өзіне қалай және қайтіп келіп қалғанын білмесе де, анология
жасау немесе ой толғау арқылы емес, туа біткен, жаратылыстан біткен қасиеті
арқылы әмбебап, ақиқат және қажетті шарттар жөнінде анық мағлұмат алу үшін
адамға жағдай жасайтын жан қабілеті ретінде түсіндіреді [2]. Аристотельдің
пікірі қазіргі таңдағы интеллектіні ерекше қабілет ұғымын теңестіретін
тұжырымдарына жақын келетіндігін байқауға болады.
Сонымен қатар, Аристотель интеллектіні төрт түрге бөледі: әлеуетті,
актуалды, жүре келе дарыған және әрекетшіл интеллект. Енді оның
интеллектінің жоғарыдағы түрлеріне берген сипаттамасына тоқталамыз.
Әлеуетті интеллект - жан қабілеттерінің бірі немесе материядан дүниеде
бар заттардың парқы мен формасын абстракциялай алатын немесе соған даяр
әлде бірдеңе деп есептейді. Интеллект парқында бар нәрселер арқылы
формалардың жүзеге асқандығын түсіндіреді: дүниеде бар нәрселердің
формасына әлі ие болмай тұрған кезде, ол әлеуетті интеллект болып табылады,
ал формалар жүзеге асты дегенше ол актуалды интеллектіге айналады.
Актуалды интеллект - актуалды пайымдалғыш болғандықтан интеллектінің
формалары болып табылатын интеллекцияның пайымдалған объектіге бағдарланып,
бұған дейін актуалды деп саналып келген интеллект жүре келе дарыған
интеллектіге айналады.
Аристотель айтқан әрекетшіл интеллект дегеніміз - ешуақытта да
материяда болмаған және онымен мүлдем байланысы жоқ абстракцияланған форма.
Бұл интеллект қайсыбір жағынан қарағанда актуалды интеллект болып табылады
және жүре келе дарыған интеллектіге өте жақын болып келеді. Ойшыл өз ой-
пікірлерінде интеллектінің табиғатын және оның түрлерін атап көрсетуде
құнды мәселелерді алға тартады. Философ-ойшыл интеллект ұғымын оның
түрлерін ажырата отырып түсіндіруге тырысты. Және де әрбір түрі әрекет
еткен сайын екінші түрге өтіп отыратындығын дәлелдеуге тырысты. Оның
еңбектерінен интеллектінің қоршаған шындыққа қатысты туындауы мәселесі сөз
болады. Осы орайда, Аристотельдің көзқарасы бойынша ақиқат дүниенің
интеллект дамуындағы рөлі болып табылады.
Көптеген зерттеулерден біз интеллект табиғатын функциялық ықпалмен
түсіндіретіндігін байқаймыз (Р.Дж. Стернберг, Б. Форсайт, Д.Б.
Богоявленская) [3; 4]. Бірақ, интеллектік механизмдердің жұмыс жасауында
немесе ойлау типтерін суреттеуде функциялық ықпал терминдері толық жауап
бере алмайды. Оған теориялық жауаптарды жүйелік-құрылымдық ықпалда
іздестіру творчестволық ойлаудың құрылымының макроуақытты динамикасын
табуға мүмкіндік береді.
Интеллект теорияларында түрлі интеллектік тапсырмаларды орындау
нәтижесі арасында оң корреляциялық байланыстар бар деген тұжырым болды [5].
Егер белгілі бір зерттеулерде мұндай байланыстар болмаса, ол өлшеу
қателіктеріне байланысты болып келеді. Егер осы әлсіреу тиімділігін
түзетсе, онда байланыстар шамасы бірлікке ұмтылады.
Психология ғылымында интеллект табиғатын түсіндіруде көптеген
зерттеулер түрліше сипаттауға тырысты. Себебі, интеллект өте күрделі
құрылым болып табылады.
Олардың ішінде, Р.Б. Кеттелл еңбектерін ерекше атауға болады. Автор
тесттер жинағын және факторлық анализді қолдана отырып, 5 дәлелді анықтады
[6, 14 б.].
gc - кристалданған (таза) интеллект – сөздік қоры, әлеуметтік
нормативті ескеру;
gf - ағымдағы – тестер арқылы кескіндер мен сандар қатарынан
заңдылықтарды анықтау, оперативті ес көлемі, кеңістікті операциялар;
gy - визуалдылық - дивергентті тапсырмаларды орындауда
бейнелерді манипуляциялау қабілеті
gm - ес - мәліметтерді есте сақтау және қайта жаңғырту;
gr - жылдамдық- интеллектік әрекеттің жоғары жылдамдығы.
Автордың бөлген интеллект түрлерінің ішінде кристалданған интеллект-бұл
мәдени ықпалдық пайда болу нәтижесі. Мұның негізгі қызметі білім беру мен
қабілеттілікті толықтыру, жинақтау болып табылады. Осы орайда, өмірлік
тәжірибемізде жинақталған түрлі білім, білік, дағдылардан тұратын
кристалданған интеллект қалыптасады. Ғалымның атап отырған кристалданған
интеллектісі қоршаған ортаға бейімделудегі белгілі бір міндеттерді шешуде
пайда болады. Бұл тұжырым біздің зерттеулеріміздегі негізгі идеямызға
жақын келеді. Себебі, интеллекттік даму қарқындылығы әлеуметтік ортадағы
ықпалдарға тәуелді болып табылады.
Шетелдік ғалым Р.Б. Кеттелл өз зерттеулерінің негізінде қосарлану
сипатында интеллектке сипаттама бере отырып, оны тұқымқуалаушылық және
ортадан тәуелді деген тұжырым жасады. Шын мәнісінде, Кеттелл бойынша, бұл
қосарлану сыртқы сипаты ғана болып табылады. Кристалданған интеллектіні
негізінен әлеуметтік деуге болмайды. Дж. Кеттелл gc-тің де gf секілді
генетикалығы басым деп есептейді, тек біріншісі 70 % , ал екіншісі 90 %
көрсетеді.
Р.Б. Кеттелл зерттеулеріне ұқсас желіні Дж. Равен зерттеулерінен көруге
болады. Ғалым тұлғаның ақыл-ес кемістігі мәселелерін зерттей отырып,
алынған нәтижелердің күрделілігін атап көрсетті. Оның пікірінше, ақыл-ой
қабілеті екі құрамнан тұрады: продуктивті (байланыстар мен қатынастарды
анықтау қабілеті, шешім жасау) және репродуктивті (өткен тәжірибе және
меңгерілген ақпараттарды пайдалана алу қабілеті). Мұның негізінде Дж. Равен
Прогрессивті матрицалар тестін жасады, ол анағұрлым таза тест ретінде
көрінді, сонымен қатар адамның интеллектік жетістігін зерттеуде таптырмас
құрал болды [7].
Жалпы алғанда интеллект тұлға өмір сүруінде маңызды құрылым бола
отырып, мақсатқа бағытты әрекет ету, рационалды ойлау және қарқынды түрде
айналасындағалармен өзара әрекеттесу қабілетін білдіреді. Осыған қарағанда,
интеллектіні индивидтің қоршаған ортамен өзара әрекеттестігінің көп түрлі
формаларынан тыс анықтау мүмкін емес. Бұл өзара әрекеттестік жай икемделу,
бейімділік емес, белсенді әрекет ретінде қарастырылады.
Интеллект табиғатын түсіндіруде өз зерттеулерін ұсынған шетелдік
ғалымдардың бірі Дж. Гилфорд құрылымдық модель ұсынды. Дж. Гилфорд ұсынған
модель үш бөлімнен тұрады [8; 27 б.].
І. Ақыл операцияларын орындайтын тип:
1.Түсіну – берілген материалдарды танып білу және түсіну;
2. Конвергентті өнімділік – жалғыз дұрыс жауап алғанда бір бағытта
іздестіру;
3. Дивергентті өнімділік – бірнеше дұрыс жауап алғанда түрлі бағытта
іздестіру;
4. Бағалау – берілген жағдайлардың дұрыстығын талдау;
5. Ес – ақпаратты есте сақтап, қорыту.
ІІ. Интеллектік әрекеттің мазмұны:
1. Нақты - нақты заттар мен олардың бейнесі;
2. Бейнелік - әріптер, белгілер, сандар;
3. Семантикалық - сөздік мағынасы;
4. Мінез-құлықтық - өзінің немесе басқа адамның іс-әрекеті.
ІІІ. Ақырғы өнім түрлері:
1. Нысана бірліктері - сөздердегі жетпей тұрған әріптерді жазу;
2. Нысана топтары - заттарды топтау;
3. Қатынастар - нысана арасындағы байланысты орнату;
4. Жүйелер - нысана көпшілігінің ұйымдастыру ережесін анықтау;
5. Тасымалдау - берілген материалдарды өзгерту, өңдеу;
6. Импликациялар - егер осылай болса, не болады деген жағдайдағы нәтижені
болжау.
Осылайша Дж. Гилфорд теориясы бойынша адам дамуының толық бағалы
қабілетін анықтау үшін 120 факторды қолдану қажет (5 х 4 х 6) деген тұжырым
жасалады. Себебі, автор интеллектінің нақты жалпы факторларын теріске
шығару бағытын ұстанды. Ақырында Дж. Гилфорд көзқарасы бойынша белгілі бір
қабілетті анықтағанда мынадай көрсеткіштерге сүйену қажет: мазмұндық есте
сақтау мүмкіндіктерін өлшеу үшін ақырғы продуктының барлық түрлерін, ал
оның сапасын өлшеу үшін барлық операциялардың түрлерін есепке алу қажет.
Әрине ғалым интеллектіні түсіндіруде өзіндік маңызы бар тұжырым ұсынғанмен,
оны факторлармен ғана шектеді.
Ғалым Г.Ю. Айзенк интеллектіні үш ұғымда шектеді. Олар: биологиялық
интеллект, әлеуметтік интеллект, психометрикалық интеллект. Автордың
еңбектерінде биологиялық интеллект тұқымқуалау арқылы берілетін интеллект
болса, әлеуметтік интеллект тұлғаның белгілі бір білімдер мен тәжірибені
жинақтау барысында көрініс беретін интеллект, ал, психометрикалық интеллект
тест арқылы өлшенетіндер ретінде тұжырымдалған [9].
Түптеп келгенде шын мәнінде неше интеллект бар? деген сұраққа
тестология нақты жауап бере алмайды. Оның үстіне интеллекттік тестілер
сынаққа түсушілердің даралық-психологиялық және жастық ерекшеліктеріне
байланысты екендігі байқалады. Шын мәнінде бұл тестілер адамның белгілі бір
мәдениетке қосылу деңгейін анықтайды, сол себепті оларды психикалық даму
тестілері деп атауға болады [10, 13 б.].
Тестологиялық тұрғыда қарау интеллектіде психологиялық шындық
жағдаятынан бас тартуға алып келді. Интеллект реалды психологиялық қасиет
ретінде бар ма немесе жоқ па? деген сұрақ төңірегінде академиялық
пікірталастар туындауы әбден мүмкін. Белгілі ғалым М.А. Холоднаяның
пікірінше интеллект жоғалып кетуі иллюзиясында үш негіздемені бөлу керек
[11, 121-128 б.б.].
Біріншісі – интеллекттік қабілеттерді диагностикалаудағы тестік
әдістердің қарама-қайшылықтарын айқындаушы әдістемелік негіз;
Екіншісі – интеллектіде белгілі бір тапсырмалық жағдаятты көрсетуші
қандай да бір психологиялық (интеллекттік) ерекшелік ретінде тестологиялық
қабылдаумен байланысты түсінілетін әдіснамалық негіз;
Үшіншісі – интеллекттік даму деңгейінің төмен-жоғары терминдерінде
нақты адамның интеллекттік мүмкіндіктерін интерпретациялайтын және тестік
тапсырмалардың даралық нәтижелерін түсіндіруге мүмкін еместігіне
негізделген мазмұндық этикалық негіз.
Жоғарыдағы топтама бойынша интеллект субъектінің ментальды (ақыл-ой)
тәжірибесін ұйымдастыру формасы ретінде анықталды. Тамаша жаңалықтар, шешім
табулар және жасап шығарулар адамның, әрине, ақылды екендігінің белгісі.
Ал, ақыл- ой қабілеті - тұлға интеллектісінің көрсеткіші болып табылады.
Интеллект гештальтпсихология теориясында да өз тұжырымдарын тапты.
Интеллектінің тірек сипаттамасы ретінде инсайт түсінілді (Дункер, 1965)
[12]. Инсайт тереңдеген сайын, яғни проблемалық жағдаяттарының мәнді
ерекшелігі қаншалықты күшті жауап әрекетін анықтаса, соғұрлым интеллекттік
болып табылады. Бұл көзқарас бойынша инсайтқа қабілеттілік интеллект
дамуының критерийі болып табылады.
Интеллекттік қабілеттері әртүрлі деңгейдегі адамдар арасындағы ең басты
айырмашылық олардың әртүрлі ұйымдастырылған жүйелік білімдерге ие
екендігімен байланысты болып келеді. Дәл осы даралық білімдер базасының
ерекшелігі жеке таным процестерінің (есте сақтау, тапсырмаларды шешу)
қарқындылығын алдын-ала анықтайды. Осы орайда, білімділік интеллектінің
негізі деп тұжырым жасайтын еңбектерді кездестіруге болады [13].
Белгілі ғалым Ж. Пиаженің пікірінше, интеллект –бұл ассимиляция және
аккомадация процесінің бірлігін білдіретін ағзаның ортаға адаптациялануының
формасы болып табылады. Сондықтан, интеллект мәні физикалық және әлеуметтік
шындыққа икемді және бір мезгілде тұрақты адаптацияланудың жүзеге асу
мүмкіндігінде қорытылады, оның негізгі міндеті - орта мен адамның өзара
әрекеттесуін құрылымдау және ұйымдастыру [14, 19 б.].
Ж. Пиаженің айтуынша интеллект – ағзаның қоршаған ортаға
адаптациялануының неғұрлым жетілген формасы болып табылады. Автор үшін
интеллектінің мәні орта мен ағза арасындағы қатынасты құрылымдауда және
оның дамуы біршама адекватты адаптациялануда көрінеді [14, 25 б.]. Мұндай
көзқарастан біз интеллектіні қоршаған ортамен байланысты түсіндіретін
тұжырымды көреміз. Яғни, мұнан біз интеллектінің дамуы әлеуметтік
негізделеді деген пікір айта аламыз.
Интеллектіні түсіндіру тестілеу нәтижесін пайдалану өрісінде
тұжырымдалды (А. Анастази) [15]. Бұл жағдайда ол күнделікті ғана емес,
сондай-ақ кәсіби ортада IQ – нәтижесін интеллектпен теңестіруге тырысады.
Интеллект тестілері фактілік тұрғыда оқуға қабілеттік белестері деп
аталды. Мұның негізінде интеллект жоққа шығарылып, оны оқуға
қабілеттілік түсінігімен ауыстырды. Әрине, мұндай тұжырым біздің ойымызша
интеллект табиғатын шектейді.
Сондай- ақ, интеллект табиғаты таным арқылы ашылды. Мұндай зерттеулерді
біз К. Фишер теориясынан табуымызға болады. Автор тұжырымы бойынша
интеллект табиғатын түсіндіруде мынадай пікірді ұсынды: тұлға қоршаған
болмысты динамикалық тұрғыда өзгерте отырып, қоршаған ортаға қарай емес,
керісінше қоршаған ортаны өз ісіне қарай қайта құрады [16]. Дәл осы
интеллект деңгейі және оның даму типі тұлғаның болшағын, өзіндік бағалауын
анықтайды деген тұжырымызды нақтылай түседі.
Кеңес ғалымы А.Р. Лурия интеллектіні әлеуметтік-мәдени тұрғыда
қарастырды [17]. Мәдениет аралық зерттеудің ерекше міндеті әртүрлі мәдениет
өкілдерінің интеллекттік іс-әрекет ерекшеліктерін салыстырмалы талдауда
қорытылды. Осы зерттеулер барысында мәдени әсер айқын көрініп, дәл осы
жағдай адамзат интеллектісінің табиғатын көруге мүмкіндік береді. Бұған
дәлел, біріншіден, қабылдаудың, естің, ой қорытындысы, елес және т.б.
мәдени өзгерісінің негізгі тенденциясы болмысқа анық категориялық
қатынастың көрінуімен тұжырымдалады: танымдық әрекет тікелей практикалық
тәжірибе аймағынан логикалық ой-пікірлер аймағының шегіне шығу қабілетін
игереді. Мәдениет интеллект дамуы деңгейіне өз әсерін тигізбей интеллекттік
сипатына ықпал етеді деген тұжырым жасалды.
Екіншіден, бір мәдениет шегінде қалыптасқан адамның интеллекттік
мүмкіндіктерін бағалау критерийлері басқа мәдениетке механикалық
ауыстырылуы мүмкін емес.
Үшіншіден, интеллектінің арнайы мәдени негізделген қасиеттерінің болуы
оның құрылымдылығын білдірмейді. Яғни, әртүрлі мәдениет өкілдерінің
интеллекттік белсенділіктерінің ерекшеліктері бар.
Төртіншіден, әлеуметтік мәдени ортаның кейбір жағдайлары интеллекттік
дамудың қарқындылығын арттырады.
Бесіншіден, интеллекттік әрекеттің логикалық тәсілдерін игеру арқасында
сөздердің мағынасы және логикалық пікірлер арқылы жеке тәжірибе бүкіл
адамзаттық тәжірибесіне орналастырылады, әрине бұл жағдайда жеке дара
адамның интеллекттік әлемі кеңейеді.
Әрине, интеллекттік мүмкіндіктер мәдени контексте туындап ғана қоймай,
сонымен бірге оларда шектеледі. Бұл бағыттағы интеллекттік мүмкіндіктер
дамуының тұтастай критерийлері осы субъектінің сәйкес мәдениеттің мазмұнын
игеруімен және қаншалықты деңгейде интеллектісі басым мәдени бағдардың
тасымалдаушы және жүзеге асырушы болып табылатындығымен байланысты.
Ғалым З.И. Калмыкова іс-әрекет барысында тұлғаның ақыл-ой әрекеттерін
эксперименттік- психологиялық зерттеулерін негіздей отырып, интеллект
табиғатын продуктивті ойлау арқылы анықтауды ұсынды. Мұның мәні жаңа
білімдерді игеру қабілетінде айқындалады. Тұлға жетістік көрсеткіштеріне
сүйене отырып, олардағы бар білім деңгейін қорытындылау, оны қолдану
кеңдігі, игеру жылдамдығы, іс-әрекет барысында қозғалыс қарқыны жатады.
Бұған сай дара интеллектінің өзегі З.И. Калмыкованың пікірінше адамның өз
бетінше жаңа білімді игеруі және оны проблемалық жағдаяттарда қолдану
мүмкіндігін құрайды. Дәл осы іс-әрекеттің кез-келген түрінің сипаттамалары
баланың интеллектік дамуының критерийі ретінде көріне отырып, іс-әрекет
жетістігін алдын-ала анықтайды [18]. Сондай-ақ, ғалым пікірінше жеке басты
дамыту, әсіресе, интелектіні, тек іс-әрекет нәтижесінде жүзеге асады.
Осы орайда іс-әрекет тұлғадан қандай да бір белсенділікті талап етеді.
Ал, белсенді тұлға дамыту қоғамның басты талаптарының бірі болып табылады.
Интеллекттік көрсеткіштердің жоғарылығы іс – әрекет нәтижесінің жетістігі
екені белгілі.
Белгілі кеңес ғалымы С.Л. Рубинштейн ойлау теориясы шеңберінде
интеллект табиғатын түсіндіруге тырысты. Оның еңбектерінде психикалық тірі
табиғат дамушылығымен, үздіксіздігімен сипатталады. Кез-келген психикалық
белсенділіктің механизмдері іс-әрекет негізінде қалыптасады. Көрнекті
психолог мынадай көкейкесті мәселені алға тартады: адамның ақыл-ой
қабілетін оның іс-әрекетіне қарап бағалауға болмайды, яғни ойлау процесін
ашу қажет [19, 37 б.]. Кез-келген ақыл-ой қабілетінің түйіні адамға
берілген талдау, жинақтау және қортындылау болып табылады. Ғалым сонымен
бірге ойлауға қабілеттілік деген ұғымды енгізе отырып, оны ойлау-дағды
ұғымына қарсы қояды. Демек, тұлғаның интеллекттік әлеуетінің мәні ішкі
процестердің мәдениетін құрастыру болып табылады және сол арқылы адамда
жаңа ой пайда болып, оның даму көрінісін береді.
Автордың пікірінше кез-келген ақыл-ой қабілетінің негізгі компоненті
немесе өзегі сол адамға тән талдау, жинақтау және жалпылау сапасы болып
табылады. Сонымен, жекелей алғанда интеллект негізгі ой операциялары –
талдаудың, жинақтаудың және жалпылаудың пайда болуы мен бекітілуіне
байланысты құрылады [19, 69 б.]. Бұл жағдайда қол жеткен ақыл-ой дамуы
деңгейінің көрсеткішінен баланың интеллекттік дамуының әлеуетін анықтауға
көшуге болмайды. Өйткені, тұлғаның шынайы интеллекттік мүмкіндігі кезектегі
іс-әрекет барысында көрінуі мүмкін.
В.Ю. Крамаренко интеллектіні ақыл-ой қабілеті ретінде және ойлауды ақыл-
ой белсенділігі ретінде шектейді. Ол интеллект формасы ретінде алға шығатын
шынайы негіз және оның өзектенуі (нақты ойлау процесі формасы ретінде
көрінетін) арасында бір мағыналық сәйкестілік жоқ деген тұжырымды ұсынады.
Оның пікірінше ойлаудың үстірт құрылымы жиі алдамшы және мәліметсіз болып
келеді. Мұнда субъектінің интеллекттік мүмкіндіктері туралы толық
мәліметтер берілмеген [20].
Шын мәнінде ақылдылықтың психологиялық негізі интеллект болып табылады.
Жалпы алғанда интеллект дегеніміз – психологиялық механизмдер жүйесі, олар
тұлғаның ішінде болып жатқан құбылыстардың көрінісін береді. Ақылдылықтың
психологиялық тамырын интеллект құрылымы және функциялық механизмдерінен
іздеу қажет. Саналылықтың психологиялық түбірін интеллект қызметінің
құрылымынан табуға болады [10, 8 б.].
Психологиялық тұрғыдан алғанда интеллектінің функциясы – шым-шытырық
нәрсені қалпына келтіру, жаңалық ашу, пікірталастар, яғни адам әрекетінің
барлық саласында білімге, жаңалыққа қол жеткізу, шешім қабылдау.
Қазіргі кезде халықтың интеллекттік күші демографияның аймақтық, ішкі
заттық, психологиялық көрсеткіштермен қоса оның алға дамуының негізі болып
табылады.
Біріншіден, қазіргі экономикалық дамудың шешуші факторы интеллекттік
өндіріс, ал жеке меншік түрі интеллекттік жеке меншік көрініс табады.
Екіншіден, интеллекттік шығармашылық адамның рухани жағының көрінісі
ретінде әлеуметтік механизм рөлін атқарады. Көптеген жылдар бойы адамның
интеллекттік мүмкіндігі тестпен өлшеніп келеді. Ал мұның өзі адам табиғатын
тануда әлсіздік көрсетіп келді [10, 22 б.].
Сонымен, интеллект табиғатын түсіндіруде түрлі талас сұрақтар
кездескенмен де оның маңыздылығы қай бағыттада айқын көрсетілген. Әрине,
бір жағынан алғанда саналы көзқарас адам өркениетінің күшті ресурсы болып
табылғанымен, екінші жағынан саналы болу деген сөз ең нәзік психологиялық
қабат, кез-келген уақыттағы қолайсыз жағдайда адам оны сыпырып тастайды.
Саналылықтың психологиялық негізі - интеллект екені даусыз. Осы орайда,
интеллектінің табиғатын жаңа тұрпатта түсіндіру қазіргі таңда маңызды
жағдайлардың бірі болып табылады.

1.2 Психология ғылымында өзіндік бағалауды теориялық зерттеу
Өзіндік бағалау тұлға өмірінде маңызды құрылымдылыққа ие қасиеттердің
бірі болып табылады. Өзіндік бағалау психология ғылымында жеткілікті жан-
жақты зерттелгені белгілі. Дегенмен, біздің зерттеулерімізде өзіндік
бағалау интеллекттік дамумен байланыста қарастырылады. Зерттеудің негізгі
мәселесіне тоқталу үшін ең алдымен өзіндік бағалаудың теориялық
зерттеулеріне талдау жасаймыз.
Батыс Еуропа және американдық психологтар өзіндік бағалауды қоршаған
ортада бағдарлануды қамтамасыз ететін және өзінің ішкі талаптарын сыртқы
жағдайлармен үйлестіретін механизм ретінде қарастырады. Бұл жағдайда
әлеуметтік орта адамға, оның қажеттіліктері мен ұмтылыстарына жау ретінде
түсіндіріледі. Бұл көқарасты ұстанушылар З. Фрейд [21] және неофрейдистер
К. Хорни, Э. Фром [22; 23] болды. Аталмыш ғалымдар тұлғаның өзіндік
бағалауы ішкі қозулар мен сыртқы тыйымдар арасында әрдайым шиеленістер
туындатады деп есептеді. Адекватты өзіндік бағалаудың болуы мүмкін емес
деген тұжырым жасады.
Тұлғаның өзі туралы түсініктері толық емес, яғни К. Хорни
пікірінше өте күрделі және өткір шиеленістер тұлғаның өзін асыра немесе
жеткілікті бағаламауынан туындайды деген пікір білдірді [22]. Тұлғаның өзі
туралы идеалдағы Мені әрдайым көкейкесті және шынайы Менмен ұшырасады.
К. Хорни пікірінше, өзін идеалдандыру мен өзін жүзеге асыру
арасындағы шиеленіс ішкі қолайсыздықтың қайнары болып табылады.
Осы орайда, айта кететін жайт тұлғаның Мен жүйесі өзіндік бағалау
қалыптасуда шешуші жағдайлардың бірі. Себебі, Мен жүйесі арқылы қоршаған
ортамен өзара әрекеттесу жүзеге асады. Психологиялық әдебиеттерден Мен-
тұжырымдамасы үш жаста қалыптасады деген тұжырымды көруге болады. Бала Мен
жүйесі арқылы қоршаған ортада өзін бөлектей бастайды. Өз мүдделері мен
мүмкіндіктерін, қызығушылықтары мен қажеттіліктерін білдіреді. Мұндай
жағдайлар баланың интеллекттік дамуына әсерін тигізуі әбден мүмкін.
Тұлғаның өзіндік бағалауын түсіндіруші келесі бағыттардың бірі
гуманистік психология болды. Бұл бағыттағы тұжырым бойынша өзіндік бағалау
тұлғаның мәнін бейнелейді. Яғни, тұлғаның өзіне эмоциялық – құндылық
қатынастарды білдіреді. Осы бағыт өкілі К. Роджерс пікірінше, Мен
құрамдастарының арасындағы мән неғұрлым жақындасқан сайын, солғұрлым
өзіндік бағалау жоғары болады [24]. Ол өзіндік сана мен өзіндік бағалауды
тұлға құрылымында орталық буынға жатқызды. Автор көзқарасы бойынша өзіндік
бағалау тұлғаның әлеуметтік ортада бағдарлануын және ішкі талаптар мен
сыртқы жағдайлардың келісімділігін қамтамасыз етеді. Ғалым тұлғаның
психикалық тұтастығының маңызды жағдайларының бірі өзіндік бағалаудағы
орамдылық және тәжірибе күшімен бұрын қалыптасқан құндылықтар жүйесін
өзгертуге бейімділігі деп есептеді.
Бірақ, К. Роджерс идеалды және шынайы Мендерді арақатынасын жасайтын
жалғыз фактор деп есептей отырып, тұлға ортасын және тұлғааралық қарым
-қатынас рөлін асыра бағалайды. Осы орайда, автор өз зерттеулерінде
тұлғаның өзіндік санасы қалыптасуындағы әлеуметтік –экономикалық
қатынастардың рөлін ескермеді.
Өзіндік бағалауды түсіндіруде К. Левин [25] мотивтер, қызығушылықтар,
талаптану деңгейі және олардың динамикалық арақатынасын қарастырды. Осы
орайда, түрлі тапсырмаларды орындаудағы жетістіктер мен сәтсіздіктерге,
талаптану деңгейіне, шағын топтардағы статусқа өзіндік бағалаудың
тәуелділігі туралы фактілер анықтала бастады. Бірақ, бұл жұмыстарда
талаптану деңгейі мен өзіндік бағалау толық түрде шешілмеді. Тұлғаның өз
алдына қоятын мақсаттарының мәні мен қоғамдық мазмұны шеттетіліп қалды.
Өзіндік бағалау әлеуметтік контекстен шығарылып тасталды. Бұл жұмыстарда
өзіндік бағалау дұрыс әдіснамалық негізді иеленбеді. Дегенмен, тұлғаның
өзіндік бағалауын анықтайтын біршама маңызды қорытындыларды ұсынды.
Қазіргі таңда кеңес психология ғылымында өзіндік бағалау теориялық-
эмпирикалық деңгейде терең зерттелген (А.И. Липкина [26], И.И. Чеснокова
[27], В.В. Столин [28], А.В. Захарова [29], П.Р. Чамата [30], К.А.
Абульханова [31], Е.И. Савонько [32]). Соңғы жылдардағы эксперименттік
зерттеулер өзіндік бағалауды өз беттілік, жеке тұлғалық феномен, адамның
мінез-құлқын реттеуші деп тұжырымдалады (Д.В. Демина [33], В.Ф. Сафин [34],
З.З. Кузьмина [35], М.И. Лисина [36], В.С. Магун [37] және т.б.).
Өзіндік бағалау компоненттері болып табылатын өзіндік сана-сезімдердің
онтогенетикалық даму ерекшеліктері Б.Г. Ананьевтің [38], С.Л. Рубинштейннің
[39], Л.С. Выготскийдың [40] жұмыстарында қарастырылады.
Сондай- ақ, кеңес психологтары өзіндік бағалаудың әлеуметтік
детерминациясына мән береді. Белгілі ғалымдар Л.И. Божович [41],
А.А. Бодалев [42] еңбектерінде тұлғаның өз қасиеттері мен құрылымдарын
ұғыну және өзіндік бағалаудың белгілі бір деңгейі- өзін-өзі тәрбиелеудің
алғы шарты, осы процестің маңызды факторы деп есептеді. Авторлардың
пікірінше, өзіндік бағалау деңгейі мен тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуге
тәуелділігі өзіндік реттелуде қарқындылықты қамтамасыз етеді.
Тұлғаның жастық позиция өзіндік бағалау ерекшеліктерін
детерминациялайды. Оның дамуы сыртқы ортамен өзара әрекеттесуде тұлға
бағытын өзгертуге мүмкіндік береді. Мұнда өзін-өзі реттеу процесінің мәні
мен өзіндік бағалау дамуы - өзін-өзі тәрбиелеудің қозғаушы күші болып
табылады.
Өзіндік бағалау- еңбектің, танымның және қарым-қатынастың күрделі
продуктісі. Мұның негізінде тұлға өз мінез-құлығы мен әрекетін, сондай-ақ,
айналасындағылармен мақсатқа бағытты қатынасын ұйымдастырады.
Ғалым Л.И. Божович еңбектерінде өзіндік сананың әрбір компоненті әр
қалай түсіндіріледі. Осы орайда, өзіндік бағалау бірде тұлғаның тірегі
болса, енді бірде іс-әрекетті реттеуші ретінде қарастырылады [41, 58б.].
Аталмыш автор өз еңбектерінде тұлғаның басқа адамдарды тануы өзін танудың
алдынан шыға отырып, оның қайнары мен тірегі болып келеді деп көрсетті
[43]. Басқа адамдармен өзін қатар қою және салыстыру өзіндік бағалау
критерийі болып табылады. Тұлға іс-әрекет процесінде өзін басқалармен
салыстыра отырып, басқалардан байқағандарын өзінен табады да, нәтижесінде
өз қылықтары мен әрекеттерін, қасиеттері мен құрылымдарын ұғына бастайды.
Тұрақты өзіндік бағалаудың қалыптасуын, оның талаптану деңгейімен
байланысын және мінез-құлық мотиві ретіндегі рөлін Е.И.Савонько [32],
Е.А. Серебрякова [44], Л.С. Славина [45] және т.б. ғалымдар
еңбектерінде кездестіреміз. Өзіндік бағалаудың тұрақсыздығы өзіне
қатынастың қалыптаспауының салдары болып табылмайды. Өзіндік бағалау
қалыптасуында тұрақсыз болып келетін екі стадия бар:
• оның құрылу стадиясы;
• жаңа жағдайларға байланысты оның тербелісі, сынуы.
Екінші стадияда өзіндік бағалаудың тұрақсыздығы жаңа және ескі өзіндік
бағалау арасындағы күрестен туындайды. Өзіндік бағалау сипатындағы
ерекшелік ақиқат өмірлік әрекеттер арқылы анықталады. Бұл жерде негізгі
фактор бағалау қатынасында бейнеленетін адамның іс-әрекеті және
айналасындағылармен қарым-қатынасы болып табылады.
Кеңестік ғалымдар Л.И. Божович және Л.В. Благонадежина еңбектерінде:
Тұрақты өзіндік бағалау баланың психикалық дамуында маңызды рөл ойнайды.
Тұрақты өзіндік бағалаудың және талаптану деңгейінің қалыптасуы психикалық
даму факторы болып, ішкі қарама-қайшылықтар туындауына алып келуі мүмкін,-
деп көрсетті [46, 13б.].
Өзіндік бағалау тұлға өмірлік әрекеті процесінде қалыптаса отырып, оның
дамуында маңызды қызмет атқарады және мінез-құлығы мен іс-әрекетін реттеуші
ретінде алға шығады. Көптеген зерттеулерде өзіндік бағалауды психика
дамуында белгілі қызметті орындаушы тұлға құрылымы ретінде қарастырды [36;
44].
Кейбір зерттеуде мектепке дейінгі кезеңнен бастап балалардың өз
әрекетін басқаруы ерекше ішкі механизмді иеленеді деп көрсетті (Д.Б.
Эльконин) [47]. Бала өз әрекетін өзіне және өз мүмкіндіктеріне қатысты
реттей бастайды. Белгілі зертеуші Е.И. Савонько [32] мінез-құлықты реттеуші
ретіндегі өзіндік бағалау қызметі басқа да психикалық ерекшеліктермен қатар
дамитындығын және әр жаста жаңа сапаларға ие болады деп көрсетті. Көптеген
ғалымдар өзіндік бағалаудың бұл қызметінің дамуын оның тұрақтануымен
байланыстырады (Л.И. Божович, Л.В. Благонадежина, П.Р. Чамата). Себебі,
тұрақты өзіндік бағалау тұлғаның өзіне қатынасының қалыптасуын туындата
отырып, оның әрекет-қылығына маңызды әсерін тигізеді деп есептейді. Әрине,
бұл тұжырымнан біз өзіндік бағалаудың тұрақтылығы тұлғаның өзіне қатынасын
ұғынуда басты шарттарының бірі болып табылатындығын байқаймыз.
Ғалым А.И. Липкинаның зерттеулерінде тұғаның танымдық әрекеті өзіндік
бағалауға тәуелді болып келеді деген тұжырымы біздің зерттеулеріміздің
негізгі идеясымен астасады [26]. Осы орайда, тұлға өз мүмкіндігін
қаншалықты дұрыс бағалауына байланысты интеллекттік әрекеті солғұрлым
қарқынды болмақ деген тұжырым жасауға болады. Сондай-ақ, іс-әрекеттегі
жетістіктер мен сәтсіздіктер өзіндік бағалау қалыптасудың маңызды
факторларының бірі екендігі белгілі.
Кез-келген психологиялық зерттеулерге талдау жасап, жүйелі тұрғыда
қарасақ, тұлға өмірінде өзіндік бағалаудың маңыздылығы айқын көрінеді.
Себебі, өмірлік мақсаттар қою, оған жету жолдарын табу әрбір тұлғаның өзіне
деген қатынасы арқылы айқындалады деп тұжырымдасақ қателеспеген болар едік.

Сонымен қатар, біршама зерттеулерде өзіндік бағалау тұлғада өзін
құрметтеу, өзін қабылдау, яғни Мен аумағы енетін өзіне деген қандай да
позитивті қатынастың туындауы болып табылады [23; 24].
Өзіндік бағалау тұлға дамуы барысында құрылады. Біртіндеп әлеуметтік
тәжірибені меңгеру процесінде қайта құрылып, тұлғаның өзіндік санасын
қалыптастыра отырып, оның құрамына кіреді. Өзіндік бағалау өзіндік санада
көрінеді. Тұлғаның өзіндік санасы негізінде қоғамдық сана қалыптасады.
Сондықтан, қазіргі таңдағы түбегейлі бетбұрыстарға орай өзіндік бағалауды
этнопсихологиялық жаңа сипатта зерттеу психология ғылымына жаңа міндеттерді
қояды.
Жалпы алғанда тұлғаның өзіндік бағалауы өзіндік сана бөлігі ретінде
функционалданады. Өзіндік бағалау - өзіне қатынасты, индивидтің сыни
тұрғыда қаралатын өзіндік сананың арнайы функциясы. Өзіндік бағалау
тұлғаның жайлылық немесе жайсыздық жағдайын детерминанттайтын өзіндік
сананың тірек бөлшегі болып табылады. Яғни, өзіндік бағалау тұлғаның өзі
туралы білімдерінің қайнар көзі.
Белгілі ғалымдар В.В. Столин, С.Р. Пантилеев өзіндік бағалауды өзіндік
қатынас құрылымында қарастырды [28; 48].
Р.С. Пантилеевтың пікірінше, өзіндік бағалау тұлға дамуында
әлеуметтенудің алғашқы тәжірибесінің әсерінен дамиды. Осыған орай, өзіндік
бағалау – даму барысында биологиялықтың, психологиялықтың және
психоәлеуметтіктің өзара әрекеттестігінің нәтижесі болып табылады [48].
Өзіндік бағалау тұлға мінез-құлқының дамуында қоғамдағы өз орнын қабылдау
үшін ерекше маңызға ие. Тұлға есейген сайын өзіндік бағалау шынайы сипатта
көріне бастайды.
Сондай-ақ, өзіндік бағалау әлеуметтік ортада өзара әрекеттесу негізінде
қалыптасатындығын тұжырымдайтын зерттеулер де бар. Яғни тұлға
қоршағандармен өзара әрекеттесе отырып, өз орнын анықтайды да да, соның
негізінде өзіндік бағалау қалыптасады [49].
Өзіндік бағалау тұлға психикасының жеткілікті деңгейдегі күрделі
құрылымы. Ол күрделі кезеңдерде және тұлға қалыптасуының әртүрлі деңгейінде
болатын өзіндік сана процесінің жалпыланған жұмысы негізінде туындайды.
Сондықтан да, өзіндік бағалау әрдайым өзгереді және өзіндік кемелденеді.
Өзіндік бағалауды анықтау процесі шексіз, себебі, тұлға әрдайым дамиды,
мұнан оның өзі туралы пікірлері өзгереді.
Ғалым И.И. Чеснокова пікірінше тұлға өзіндік бағалуының негізгі
функциясы - мінез-құлық және іс-әрекетті реттеудің қажетті ішкі жағдайы
болып табылады. Яғни, өзіндік бағалау өзіндік сана құрылымына енеді [50].
Ал, А.В. Захарова пікірінше, өзіндік бағалау өз дамуында динамикалық
әлеуметтік негізделген психикалық құрылымдар болып табылады. Өзіндік
бағалау дамуының негізгі жағдайы қоршаған ортамен қарым-қатынас және
тұлғаның жеке іс-әрекеті екені белгілі. Өзіндік бағалаудың қалыптасуы тұлға
дамуының әлеуметтік жағдаятының өзгеруімен байланысты, яғни қоршаған
ортадағылардан жаңа талаптардың көрінуі, өзбеттіліктің кеңеюі және өзін
жаңа қырдан көру [29, 24б.]. Автор тұлғаның өзіндік бағалауы қалыптасуына
мақсатқа бағытты ықпал ете отырып, ең алдымен, тұлғаның қандай қасиеттерді
таныту керектігіне мән беру қажет деген тұжырымды ұсынады. Сонымен бірге,
ол жоғары немесе төмен, тұрақты немесе динамикалық, адекватты немесе сыни
өзіндік бағалауды біржақты көрсетуге болмайтындығын атап өтті.
Өзіндік бағалау табиғаты бойынша күрделі құрылым және ол жүйелі болып
келеді. Ол тұтас, сонымен қатар, көп аспектілі, көпдеңгейлі және
иерархиялық құрылымға ие. Өзіндік бағалау басқа да психологиялық
құрылымдармен, іс-әрекеттің әртүрімен, қарым-қатынас формалары және
деңгейлерімен, тұлғаның когнитивті, рухани және эмоциялық дамуымен көптеген
жүйе астары байланыстарға қосылған.
Өзіндік бағалау жүйелік құрылым бола отырып, құрылымдық –динамикалық
модельге ие. Өзіндік бағалау танымның ерекше объектісі ретінде тұлғаның
өзін-өзі бейнелеу формасын, құндылықтарды қабылдауын, жекелік мазмұндарды,
мінез-құлықтың қоғамдық талаптарға бағдарлануын, сондай-ақ, сыртқы дүниені
жанама тану, субъектінің онымен белсенді өзара әрекеттестігін білдіреді.
Өзіндік бағалау компоненті екі құрылымды білдіреді: 1) когнитивті және
2) эмоциялық. Когнитивті құрылым тұлғаның өзін танып білуі болса, эмоциялық
құрылым- бұл өзіне деген қатынасы [51]. Өзіндік бағалаудың уақыттық
қатынасы оның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.