Сөз таптары жүйесіндегі атауыш сөздер
1. Сөз таптары жүйесіндегі атауыш сөздер
2. Сөз таптары жүйесіндегі көмекші сөздер
3. Сөз таптары жүйесіндегі одағай сөздер.
4. Пайдаланылған әдебиеттер.
2. Сөз таптары жүйесіндегі көмекші сөздер
3. Сөз таптары жүйесіндегі одағай сөздер.
4. Пайдаланылған әдебиеттер.
Көмекші есімдерді атауыш сөздерден ажырату үшін басты критерий етіп лексикалық мағынаның дербес болу, болмауын жеке тұрып заттық ұғымды білдіру, білдірмеуін алған ғалымдарымыздың пікірі дұрыс. «Атауыш сөз деп өмірде кездесетін ұғымдар мен түсініктерді не тікелей, не жанамалай білдіріп, олардың атауы ретінде қабылданатын және жұмсалатын, өздеріне тән толық лексикалық мағыналар бар, соған лайықты қалыптасқан, өзді-өздерінің дыбыстық құрамы бар дербес сөздерді айтамыз», – дейдi 1967 жылы жарық көрген «Қазақтың грамматикасы» І томында. Көмекші сөздерді атауыш сөздерден бөліп алып: «Көмекші сөздер деп дербес лексикалық мағыналары я солғынданған, я алда – күлде жоғалған жәрдемші сөздерді айтамыз», – деген. Жоғарыда мысал ретінде келтірілген екі анықтамамызда көмекші сөз бен атауыш сөздердің айырмашылығы ретінде лексикалық мағынаның дербестігі көрсетілген. А.Ысқақов өзінің басқа еңбектерінде де осы принципті сақтайды. Салыстырыңыз: «Атауыш сөздер деп ақиқат өмірде ұшырасатын ұғымдарды я жанай (орынбасар ретінде) білдіріп, олардың атауы ретінде қабылданатын (я қолданылатын), өздеріне тән толық материалдық мағыналары бар, қалыптасқан дыбыстық құрамы мен белгілі бір дауыс екпіні бар дербес сөздерді айтамыз» - деп атауыш сөздерге анықтама берсе, «Көмекші сөздер деп өз алдына тұрып жеке ұғымды тікелей де, жанай да білдіре алмайтын (олардың атауы ретінде қолданылмайтын), тек атауыш сөздердің араларындағы әр түрлі қатынастарды білдіру үшін я олардың мазмұнына әр түрлі дәреже айқындық, дәлдік қосу үшін жұмсалатын мағыналық дербестігі я солғындалған, я жоғалған, дыбыстық құрамы да, екпіні де тұрақсыз жәрдемші сөздерді айтамыз», – деп анықтама берген. «Атаушы сөздер дегеніміз – өздеріне тән лексикалық та, грамматикалық та мағыналары бар және ретіне қарай, үстеріне әр қилы қосымша реңдер жамап алып, өзге сөздермен әр алуан қарым-қатынасқа түсе алатын дербес сөздер», «көмекші сөздер дегеніміз – өздеріне тән лексикалық мағыналары солғындаған, лексикалық мағыналарынан гөрі грамматикалық мағыналары басым болу себебінен көбінесе әр алуан грамматикалық қатынастарды білдіріп, әр қилы грамматикалық қызмет атқаратын жәрдемші сөздер», – деп бұл екi сөздiң мағынасын нақтылай түседi.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Аханов К. Грамматика теориясының негiздерi. Алматы, 1972.
2. Мұхтаров С. Қазақ тiл бiлiмiндегi сөз таптастыру теориясының қалыптасуы. Автореферат. Алматы, 1983.
3. Қордабаев Т. Жалпы тiл бiлiмi. Алматы, 1983.
4. Хасенова А. Қазақ тiл грамматикасы бойынша зерттеулер. Алматы, 1975.
5. Қордабаев Т. Қазақ тiл бiлiмiнiң мәселелерi. Алматы, 1991.
6. Жұбанов Қ. Қазiргi қазақ тiлi жөнiндегi зерттеулер. Алматы, 1966.
7. Ысқақов А. Қазiргi қазақ тiлi. Морфология. Алматы, 1991.
8. Исаев С. Қазiргi қазақ тiлi сөздерiнiң грамматикалық сипаты. Алматы, 1998.
9. Оразов М. Көмекшi сөздер. 1 кiтап. Ташкент, 1997.
10. Оразов М. Кейбiр көмекшi есiмдердiң түп-төркiнi туралы //Қазақстан мектебi. 1968. №3
11. Ысқақов А. Қазiргi қазақ тiлi. Морфология. Алматы, 1964.
12. Оразов М. Қазақ тiлiндегi сөздердi таптастыру принциптерi. //Қазақ тiлi мен әдебиетi. 1993. №1.
13. Оразов М. Атауыш сөздерден көмекшi сөздерге. //Қазақстан мектебi. 1991. №12.
1. Аханов К. Грамматика теориясының негiздерi. Алматы, 1972.
2. Мұхтаров С. Қазақ тiл бiлiмiндегi сөз таптастыру теориясының қалыптасуы. Автореферат. Алматы, 1983.
3. Қордабаев Т. Жалпы тiл бiлiмi. Алматы, 1983.
4. Хасенова А. Қазақ тiл грамматикасы бойынша зерттеулер. Алматы, 1975.
5. Қордабаев Т. Қазақ тiл бiлiмiнiң мәселелерi. Алматы, 1991.
6. Жұбанов Қ. Қазiргi қазақ тiлi жөнiндегi зерттеулер. Алматы, 1966.
7. Ысқақов А. Қазiргi қазақ тiлi. Морфология. Алматы, 1991.
8. Исаев С. Қазiргi қазақ тiлi сөздерiнiң грамматикалық сипаты. Алматы, 1998.
9. Оразов М. Көмекшi сөздер. 1 кiтап. Ташкент, 1997.
10. Оразов М. Кейбiр көмекшi есiмдердiң түп-төркiнi туралы //Қазақстан мектебi. 1968. №3
11. Ысқақов А. Қазiргi қазақ тiлi. Морфология. Алматы, 1964.
12. Оразов М. Қазақ тiлiндегi сөздердi таптастыру принциптерi. //Қазақ тiлi мен әдебиетi. 1993. №1.
13. Оразов М. Атауыш сөздерден көмекшi сөздерге. //Қазақстан мектебi. 1991. №12.
Сөз таптары жүйесіндегі атауыш сөздер
Көмекші есімдерді атауыш сөздерден ажырату үшін басты критерий етіп лексикалық мағынаның дербес болу, болмауын жеке тұрып заттық ұғымды білдіру, білдірмеуін алған ғалымдарымыздың пікірі дұрыс. Атауыш сөз деп өмірде кездесетін ұғымдар мен түсініктерді не тікелей, не жанамалай білдіріп, олардың атауы ретінде қабылданатын және жұмсалатын, өздеріне тән толық лексикалық мағыналар бар, соған лайықты қалыптасқан, өзді-өздерінің дыбыстық құрамы бар дербес сөздерді айтамыз, –дейдi 1967 жылы жарық көрген Қазақтың грамматикасы І томында. Көмекші сөздерді атауыш сөздерден бөліп алып: Көмекші сөздер деп дербес лексикалық мағыналары я солғынданған, я алда –күлде жоғалған жәрдемші сөздерді айтамыз, – деген. Жоғарыда мысал ретінде келтірілген екі анықтамамызда көмекші сөз бен атауыш сөздердің айырмашылығы ретінде лексикалық мағынаның дербестігі көрсетілген. А.Ысқақов өзінің басқа еңбектерінде де осы принципті сақтайды. Салыстырыңыз: Атауыш сөздер деп ақиқат өмірде ұшырасатын ұғымдарды я жанай (орынбасар ретінде) білдіріп, олардың атауы ретінде қабылданатын (я қолданылатын), өздеріне тән толық материалдық мағыналары бар, қалыптасқан дыбыстық құрамы мен белгілі бір дауыс екпіні бар дербес сөздерді айтамыз - деп атауыш сөздерге анықтама берсе, Көмекші сөздер деп өз алдына тұрып жеке ұғымды тікелей де, жанай да білдіре алмайтын (олардың атауы ретінде қолданылмайтын), тек атауыш сөздердің араларындағы әр түрлі қатынастарды білдіру үшін я олардың мазмұнына әр түрлі дәреже айқындық, дәлдік қосу үшін жұмсалатын мағыналық дербестігі я солғындалған, я жоғалған, дыбыстық құрамы да, екпіні де тұрақсыз жәрдемші сөздерді айтамыз, – деп анықтама берген. Атаушы сөздер дегеніміз – өздеріне тән лексикалық та, грамматикалық та мағыналары бар және ретіне қарай, үстеріне әр қилы қосымша реңдер жамап алып, өзге сөздермен әр алуан қарым-қатынасқа түсе алатын дербес сөздер, көмекші сөздер дегеніміз – өздеріне тән лексикалық мағыналары солғындаған, лексикалық мағыналарынан гөрі грамматикалық мағыналары басым болу себебінен көбінесе әр алуан грамматикалық қатынастарды білдіріп, әр қилы грамматикалық қызмет атқаратын жәрдемші сөздер, –деп бұл екi сөздiң мағынасын нақтылай түседi.
Демек қазіргі кезде көпшілік ғалымдарымыз атауыш сөз бен көмекші сөздердің айырмашылығын: а) лексикалық мағынасының болу болмауына, ә) сөйлемнің дербес мүшесі болу болмауына байланыстырады.
Атаушы сөздер – осы үш топтың ішіндегі әрі ең көбі де, әрі ең негізгі ұйтқысы және тіліміздің бүкіл сөз байлығын барлық шұрайы да, негізі де болып табылады. Атаушы сөздерді, ерекшеліктері мен сипаттарының бір-біріне жақын белгілеріне қарай, іштей бірнеше лексика-грамматикалық топтарға бөлуге болады. Мысалы, оларды, ең алдымен, есімдер және етістіктер деген екі салаға бөлуге әбден болады. Бірақ есімдер де іштей бірдей емес. Мысалы, зат есім, сын есім, сан есім, есімдіктер iшінара ұқсас, үстеу сөздер мен еліктеу сөздер өзара бір-біріне жақын. Осыған орай, шартты түрде, есімдердің алғашқы тобын атаушы есім деп, соңғы тобын үстеуші есім деген екі салаға жіктеуге болады. Ал, етістіктер өз алдына бір топ. Атаушы сөздерді осылайша үш топқа бөлу, әрине, белгілі бір принципке сүйенуден шыққан. Ол принцип бойынша жіктегенде, бұл сөздердің материалдық (заттық) мағыналары таяныш етілмейді, топ-тобына тән категориялық семантика сүйеніш етіледі. Ал, осы принципке сүйене отырып бағдарласақ, атаушы есімдер заттық ұғымдардың және ойша зат ретінде тұспалданатын түсініктердің аттарын, сондай-ақ, заттарға тән әр алуан тұрақты белгілер жайындағы түсініктердің аттарын білдіреді. Үстеуші есімдер әр қилы іс-әрекеттің (амалдың) белгілерін және белгінің белгілерін білдіреді. Етістіктер амал-қимыл (процесс) ретінде қабылданатын әр алуан іс-әрекеттің, қилы-қилы көріністерінің аттарын білдіреді.
Сөйтіп, атаушы сөздердің аталған үш тобының бір-бірінен ажырайтындай айқын-айқын шектері бар. Бірақ олардың шекаралары жабық емес, өйткені тілдің даму процесінде (қолданылу дағдысында) есімдерден етістіктерге, керісінше, етістіктерден есімдерге сөздер ауысып отырады; есімдердің өздері де іштей ауысып, мысалы, кейбір сөздер зат есімнен сын есімге, керісінше, сын есімнен зат есімге, өзге есімдерден (сын есімнен) есімдікке, үстеуге, сондай-ақ, етістіктерден есімдерге көшіп отырады.
Сөз таптарының шығуын, қалыптасуан бірсыпыра ғалымдар сөйлем мүшелерімен байланыстырады. Негізгі сөз таптары сөйлеу процесінде сөздердің белгілі сөйлем мүшелері қызметінде жұмсалу барысында біртіндеп жасалып қалыптасқанын көрсетеді. Әрине, бұл процесте сөйлем ішіндегі сөздердің орын тәртібі, орналасу тұрғысының да әсері бар. Өйткені сөздер, бір жағынан, сөйлемдегі орын тәртібі арқылы, (бұл сөздердің белгілі тәртіппен орналасуының, қолданыла-қолданыла келіп тұрақталуы негізінде қалыптасады), екінші жағынан, белгілі сөздерінен тұрақты синтаксистік қатынас жасап, грамматикалық сипаты айқындалу арқылы белгілі грамматикалық мағыналарға ие бола бастайды. Сол жалпы грамматикалық мағыналарының негізінде сөздер жеке-жеке грамматикалық топтарға яғни сөз таптарына жіктеле бастайды. Тілдің көне балаң шағында сөз таптары бүгінгідей бір-бірінен грамматикалық тұлғалары арқылы да, семантикалық сипаты арқылы да онша ажырап тұрмаған. Ол кезде грамматикалық тұлғалардың деривациялық қызметінің өзі дамымаған, тіпті грамматикалық тұлғалар қалыптаспай тұрғанда сөздер бір-бірімен орын тәртібі арқылы таза аналитикалық жолмен ғана байланысқан. Жіктеу есімдіктерінің Орхон-Енисей жазбаларының тілінде баяндауыш қызметіндегі сөзбен қайталанып тіркесуі, бір жағынан, олардың әлі жіктік жалғауға толық айналып бітпегенін, екінші жағынан, белгі бір сөздің жалпы грамматикалық мағыналарын қалыптастыруда сөздердің қосымшасыз, орны арқылы белгілі қызметте қолданылғанын көрсетеді.
Сөз жоқ, алдымен саралана бастаған – есімдер тобы мен етістіктер. Бұл топтардың өзі сөйлеуде қызметтері, орын тәртібі арқылы ажырап отырған. Есімдер субъект (субстант), объект есебінде, сөйлемнің соңындағы сөздер предикат қызметінде жұмсалып, көпшілік жағдайда бір сөздің өзі әрі есім ұғымында, әрі қимылдық ұғымды орын тәртібіне қарай білдіріп жұмсала берген. Тілімізде қазір омоним деп танылып жүрген, түркі синкретизмі деп аталатын құбылыс яғни есім-етістік негізгі түбірлер осының айғағы болса керек: көш (керуен) - көш (бір жаққа көшу), той (думан, ас беру) - той (тойып тамақ ішу), тон, (қатқан жер, кесек) - тоң (қалтырау, тоңу), ық (жел тимейтін жақ) - ық (желдің ағымымен кету), ой (төмен, ойпаң жер) - ой (жерді қазу), жау (май, көздің жауын алды немесе жаубүйрек, жау жұмыр дегенде, көне түрі: йағ-май) -жақ (майлау, сөз соңындағы ғ дыбысы есім сөзде у дыбысына айналған, етістікте қатаң қ дыбысына ауысқан) соз, (ақырын, жайлап: тез байығаннан соз байыған қайырлы деген мәтелде) – соз (тарту, ұзарту), т.б.
Демек, сөйлемдегі қызметі мен орын тәртібінің тұрақталуы арқасында ең алдымен есім (негізінен зат есім) және етістік сөз топтары қалыптаса бастаған. Сөйлемнің бірінші позициясындағы сөздер зат атауы мен оның алуан түрлі сипаттарын белгілейтін жалпы грамматикалық мағыналарға ие болып, сөйлемнің соңындағы сөздер сол есім сөздердің әр түрлі қимыл, іс-әрекеттерін білдіретін жалпы грамматикалық мағыналарға ие бола бастаған. Көне жазбалардағы сөйлемдердің қазіргі тілмен әсіресе жазба тілмен салыстырғанда өте қарапайым, құрылысы жағынан көбіне жалаң, жай болып келетіні осымен байланысты болса керек.
Есімдер тобы мен етістіктердің сыртқы түр-түлғасы ерекшелене бастайды да, түркі синкретизмі құбылысына алып келеді. Кейін келе грамматикалық түр-тұлғалар (олар көбіне көмекші сөздердің негізгі сөздер шылауында тұрақты қолданылу негізінде қосымшаларға айнала бастайды) есімдерге де, етістіктерге де жалғана бастайды: кейбір жағдайда есімге де, етістікке де ортақ жалғанса (жоғарыда айтылған қосымша, омоним қосымшалар талдауын қараңыз), енді біразы заттық ұғымға, зат атауының алуан түрлі қасиеттерін білдіретін ұғым атауларына бір түрлі қимылды білдіретін сөздерге басқа түрлі болып жалғанып қалыптасады. Тіл дамуының келесі бір сатысында есімдердің өздері өз ішінде саралана бастайды: зат атауын білдіретін сөздер бір грамматикалық топ болып қалыптасып, өзіндік түрлену жүйесі, парадигмалық сипаты қалыптаса бастайды, сонымен бірге заттың әр түрлі белгісін сындық қасиетін білдіретін сөздер (сын есім) бір бөлек, сандық белгісін білдіретін сөздер (сан есім) бір бөлек, қимылдың әр түрлі белгісін (амалын, сынын, мекенін, мезгілін, мақсатын, себебін т.б.) білдіретін сөздер (үстеу) бір бөлек, негізгі сөздердің орнына жүретін орынбасар сөздер (есімдік) бір бөлек қалыптасады.
Сондай-ақ жеке сөздердің әрі сын есім (жаңа үй), әрі үстеу (жаңа келді) болуын немесе әрі зат есім (фильмнің соңы, әрі үстеу (соң келді) және оның септеулікке, одан қосымшаға айнала бастау процесін көруге болады: барғаннан соң – барған соң – барғасын т.б. Сонымен бірге сын есім мен сан есімнің прономилданып, есімдікке, адвербилданып үстеуге айналуы (бір, біреу,бірге: бір адам, бірге-бірді қос т.б. және бір қара көрінді, біреудің кісісі өлсе, қаралы ол, бірге жүреді), етістіктің, бір жағынан, сын есімге (құттықтау сөз, жанар май, сүзеген сиыр, қабаған ит т.б.), екінші жағынан, үстеуге (айпал-а, лық-а, әдей-і, жорт-а, өт-е, ас-а т.б.) айналып отырғанын көреміз және бұл процестің тіл дамуының барысында әмән болып отыратынын да байқаймыз.
Сөз таптары жүйесіндегі көмекші сөздер
Қазақ тіліндегі барлық сөздер семантикалық және морфологиялық (формальдік) белгілеріне қарай, ең алдымен, үш үлкен топқа бөлінеді. Олар –атаушы сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер.
Тіліміздегі сөздердің лексикалық мағынасының бар-жоқ болу тұрғысынан топтап бөлу яғни толық лексикалық мағынасы бар дербес сөздер – атаушы сөздер және лексикалық мағыналары солғындалған я ада-күде жоғалған, мағыналық дербестігі жоқ, сөйлемде атаушы сөздердің жетегінде ғана жұмсалатын жәрдемші сөздер –көмекші сөздер. Сондай-ақ ешбір ақиқат ұғымды білдіре алмай, сөйлемде жеке сөздермен грамматикалық байланысқа түспей тек адамның әр алуан көңіл-күйі мен әр түрлі сезім райларын білдіру үшін жұмсалатын одағай сөздер деп бөлу грамматикалық сипаттарының негізінде емес, лексикалық сипаттарының, семантикасының негізінде болатындықтан, бұл грамматикалық топтар –сөз таптары бола алмайды. Сондықтан бұларды атаушы сөз таптары, көмекші сөз таптары деп бөлуге болмайды, тек атаушы сөздер, көмекші сөздер деп атауға болады. Бұдан тілдегі сөздерді атаушы сөздер және көмекші сөздер деп бөлу үрдісін байқаймыз.
Көмекші сөздер деп нақтылы лексикалық мағыналары я әр түрлі дәрежеде солғындап, я бүтіндей жоғалып, сөйлегенде (сөйлемде) жеке-дара тұлға есебінде қолданылмай, тек толық мағыналы (атаушы) сөздермен тіркесіп қана жұмсалып, оларға жәрдемші болып қызмет атқаратын сөздерді айтамыз.
Көмекші сөздерге тарихи (динамикалық) даму тұрғысынан да талдау жасауға болады.
Тарихи шығу төркіні жағынан қарағанда, көмекші сөздердің бәрі де атаушы сөздерден, демек, әуелдегі дербес мағыналы есімдерден, етістік формаларынан шыққан. Бұл процесс тілдің бүкіл даму тарихында кейбір есім, етістік формаларының бастапқы лексикалық мағыналары бірте-бірте әр түрлі дәрежеде солғындап немесе жоғалып, әр алуан грамматикалық мағыналарға ие болуы негізінде болып отырған.
Айтылған пікірімізді дәлелдеу үшін тіл тарихына тиісті материалдарға жүгінуімізге болады. Көмекші есім деп жүрген сөздеріміздің этимологиялық түп-төркініне талдау жасап қарайтын болсақ, олардың көпшілігі адамның дене-мүше атаулары не қолмен ұстап болатын зат атаулары болғандығына көз жеткізуге болады.
Мысалы, алды сөзінің түбірі ал (көне түркі тілінде маңдай мағынасын білдірген). Үсті сөзінің түбірі үс (көне түркі тіліндегі юз-жүз сөзінен өрбіген, мағынасы бет).
М.Оразовтың аталған еңбегінде былай дейді: Қазір көмекші есім қызметінде қолданылып жүрген сөздердің барлығы да бір кездерде нақтылы, толық заттық мағынаға ие атауыш сөз болғандығы анық. Қазіргі этимологиялық зерттеулердің көрсетуінше олар, негізінен, адамның дене мүше атаулары болған сиықты. Адамның дене мүше атауларының қазір көп мағыналы болғанымен, ертеректе бір мағыналы сөз болғандығы анық. Адамның дене мүше атауларының сөздік құрамындағы басқа сөздерге қарағанда басты ерекшелігі сол –олар әрі нақтылы заттың қолмен ұстап көруге болатын атауы, әрі күнделікті өмірде көп қолданатын актив сөздер болып саналады - дейді.
Сөздер мағына шеңберін кеңейтіп, абстракты мағынаға ие болу үшін де бірнеше шарттар керек. Осындай шарттың біреуі –олардың көп қолданылатын сөз болуы болса, екіншісі –тіркеу қабілетінің кеңеюі.
Бұл процесті көмекші сөздердің ішкі мағыналык жагынан дамуын ғана емес, көпшілігінің сыртқы формалары жағынан да дамып, тиіс-ті езгерістерге үшырауынан байқауға болады.
Ал, қазіргі кезде өз алдына категория болып қалыптасқан көмекші сөздердің сыр-сипаттарын анықтағанда, әдетте, олардың ішкі лексика-семантикалық мағыналары және сыртқы тұлға-тұрпаттары мен грамматикалық қызметтері сөз етіледі.
Сөйлемде өз алдына жұмсалмай, өзге сөздермен тіркесіп қана қолданылатындықтан, көмекші сөздер тек атаушы (толық мағыналы) сөздермен салыстыру арқасында ғана жеке-дара сөз есебінде бөліне алады. Мысалы: Бақанас өзені мен Жәнібек өзенінің екі арасы тай шаптырымдай-ақ жер (М. Әуезов); Жеті іріңдей ат түгіл, жеті тулақ та ала алмай ұлып қайттық (бұ да) деген екі сөйлемнің алғашқысын алсақ, ондағы мен, -ақ, түгіл, та сөздері лексикалық мағыналары жағынан да, грамматикалық қызметтері жағынан да атаушы сөздерден, әрине, өзгеше. Ал ол өзгешелік —бұл сөздердің лексикалық та, грамматикалық та сипаттары жеке-дара тұрғанда айқындалмай, тек атаушы сөздермен тіркескенде ғана, солардың арқасында ғана анықталады. Мысалы, жоғарыдағы мен, та тәрізді сөздер жеке-дара тұрғанда дербес лексикалық ұғымдарды білдіре алмайды, тек әр алуан қатыстық мағыналарды ғана білдіреді және оларда синтаксистік жағынан да дербестік болмайды.
Өзді-өздеріне тән лексикалық және грамматикалық мағыналары олқы болғандарымен, бүл сөздердің атқаратын қызметтерін басқа категориялардың бірде-біреуі, мысалы, атаушы сөздер де, өзге грамматикалық формалар да (қосымшалар да) атқара алмайды.
Бұл сөздердің көмекшілік қызметтері, тарихына қарағанда, әрине, олардың әрдайым атаушы сөздермен тіркесуге бейімделуі нәтижесінде пайда болған. Соның арқасында көмекші сөздер, бір жағынан, лексикалық мағыналары солғындап, екінші жағынан, грамматикалық қызметі ауысып, өз алдына категория болып қалыптасқан. Осындай категориялық ерекшеліктеріне қарай, демек, үнемі жәрдемші сөздер есебінде қолданылуларына қарай, олар көмекші сөздер деп аталады.
Көмекші сөздердің кейбіреулерінде, грамматикалық мағынадан гөрі лексикалық мағына басым болса, кейбіреулерінде, керісінше лексикалық мағынаға қарағанда, грамматикалық мағына басым болады. Осы қағидаға сәйкес, лексикалық мағынасы басым көмекші сөздер, әдетте, атаушы сөздерге бір табан жақын тұрады да, грамматикалық мағынасы басым көмекші сездер семантика жағынан олардан (атаушы сөздерден) аулақтанып, таза грамматикалық қызмет атқаратын формаларға (қосымшаларға) бір табан жақын тұрады. Бұған, мысалы, көмекші сөздердің кейбіреулері әрі атаушы сөз ретінде, әрі көмекші сөз ретінде қызмет ететіні (жан, қас, кет, бер, қой, әрі, бері, соң т.б.), кейбіреулері тек қана көмекші сөздер ретінде жұмсалатыны (дейін, үшін,сайын, ғана т.б.) да айғақ бола алады. Осындай ерекшеліктеріне қарай, алғашқылары өздері тіркесетін атаушы сөздерге қосымша лексика-грамматикалық мағына (рең) үстеп, аналитикалық тәсіл арқылы кұралған біртұтас лексика-грамматикалық күрделі тұлғаның құрамындағы көмекші компонент есебінде жұмсалса, соңғылары көбінесе таза грамматикалық мағына ғана жамалған күрделі аналитикалық форманың құрамындағы көмекші компонент есебінде қызмет етеді. Осы белгілерімен байланысты, көмекші сөздер, ең алдымен, атаушы кемекшілер (көмекші сөздер) және шылаулы көмекшілер (шылау сөздер) деген екі топқа бөлінеді.
Жоғарыда айтылғандай, грамматикалық мағынадан гөрі лексикалық мағынасы басым болғандықтан, атаушы кемекшілер өздері тіркесетін атаушы сөздерге қосымша лексика-грамматикалық мағына үстейді. Мысалы: үй іші, тау асты, жұмыс басы, оқып бер, жазып ал, оқып шық деген күрделі формалардың әрқайсысының соңғы компоненттері алғашқы компоненттеріне қосымша лексика-грамматикалық мағына жамап тұр. Сол себептен осы күрделі формалардың қай-қайсысына болса да тиісті категорияларға тән грамматикалық формаларды жалғастыра беруге болады. Мысалы: үй ішіне, үй ішінің әңгімесі, тау астында, жұмыс басынан деген тәрізді формаларды қажетіне қарай қолдана беретініміз сияқты, оқып бердім, жазып алған екен, оқып шықса деген формаларды да қолдана береміз.
Бұл күрделі (аналитикалық) формалардьің құрамдарындағы көмекші сөздер де, әрине, біркелкі емес. Өйткені олардың алғашқы үшеуінің құрамындағы іші, асты, басы, сөздері лексикалық мағыналары тек солғындаған көмекші есімдер болады да, олар семантикасы жағынан да, түрлену үлгісі жағынан да, қызметі жағынан да зат есімдерге әрі ұқсас, әрі жақын болумен қатар, үнемі сол есімдермен тіркесіп жұмсалады. Ал, бер, ал, шық сөздерді лексикалық мағыналары солғындаған көмекші етістіктер болғандықтан, семантикасы жағынан да, түрлену үлгісі жағынан да, қызметі жағынан да негізгі етістіктерге әрі ұқсас, әрі жақын болумен бірге, үнемі сол етістіктермен тіркесіп қолданылады.
Осыған орай, көмекші сөздердің бұл тобы іштей көмекші есімдер және көмекші етістіктер деген екi салаға бөлінеді.
Грамматикалық сипаттары мен формалары жақтарынан өздерінің шыққан төркіндерінен біржола қол үзіп кетпегендіктен, көмекші есімдерді зат есімдермен байланыстыра қарау теориялық және практикалық жақтарынан қандай қолайлы болса, көмекші етістіктерді негізгі етістіктермен байланыстыра қарау да сондай орайлы. Сол себептен де, бұл жағдайларды еске ала отырып, оларды зат есім мен етістікке арналатын тиісті тарауларда талдау мақұл деп саналады. Бірақ бұған қарап көмекші есімдер мен көмекші етістіктерді көмекші сөздер емес екен деп есептеуге болмайды. Өйткені көмекші есімдер мен көмекші етістіктердің семантикалық жағынан да, синтаксистік жағынан да олқы көрініп, өз алдарына дербес сөздер есебінде қолданылмау ерекшелігі –тек оларға ғана емес, жалпы көмекші сөз атаулының бәріне де тән қасиет. Ал, көмекші есімдер мен көмекші етістіктерде бұл екі қасиеттің екеуі де бар. Оның бер жағында, көмекші сөздердің әрбір тобын алсақ олардың өздерінде де семантикалық және синтаксистік дербестік біркелкі емес. Мысалы, ал, бер, кел тәрізді көмекші етістіктер мен бол, еді, де көмекші етістіктері, қай жағынан болсын, өзара еш уақытта да бірдей де, біркелкі де бола алмайды.
Қазіргі қазақ тілінің матиралдарының көрсетуінше көмекші сөздерді мағына дербестігін деңгейіне қарай екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа бірде көмекші сөз, бірде толық мағыналы сөз қызметінде қолданылатын көмекші есімдер мен көмекші етістерді қоссақ, екінші топқа тек көмекші сөз ретінде қолданылатын шылау көмекшілерді қосамыз. Тіл білімінде бірінші топтағы көмекшілерді функционалды көмекшілер деп те атайды, ал екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көмекші есімдерді атауыш сөздерден ажырату үшін басты критерий етіп лексикалық мағынаның дербес болу, болмауын жеке тұрып заттық ұғымды білдіру, білдірмеуін алған ғалымдарымыздың пікірі дұрыс. Атауыш сөз деп өмірде кездесетін ұғымдар мен түсініктерді не тікелей, не жанамалай білдіріп, олардың атауы ретінде қабылданатын және жұмсалатын, өздеріне тән толық лексикалық мағыналар бар, соған лайықты қалыптасқан, өзді-өздерінің дыбыстық құрамы бар дербес сөздерді айтамыз, –дейдi 1967 жылы жарық көрген Қазақтың грамматикасы І томында. Көмекші сөздерді атауыш сөздерден бөліп алып: Көмекші сөздер деп дербес лексикалық мағыналары я солғынданған, я алда –күлде жоғалған жәрдемші сөздерді айтамыз, – деген. Жоғарыда мысал ретінде келтірілген екі анықтамамызда көмекші сөз бен атауыш сөздердің айырмашылығы ретінде лексикалық мағынаның дербестігі көрсетілген. А.Ысқақов өзінің басқа еңбектерінде де осы принципті сақтайды. Салыстырыңыз: Атауыш сөздер деп ақиқат өмірде ұшырасатын ұғымдарды я жанай (орынбасар ретінде) білдіріп, олардың атауы ретінде қабылданатын (я қолданылатын), өздеріне тән толық материалдық мағыналары бар, қалыптасқан дыбыстық құрамы мен белгілі бір дауыс екпіні бар дербес сөздерді айтамыз - деп атауыш сөздерге анықтама берсе, Көмекші сөздер деп өз алдына тұрып жеке ұғымды тікелей де, жанай да білдіре алмайтын (олардың атауы ретінде қолданылмайтын), тек атауыш сөздердің араларындағы әр түрлі қатынастарды білдіру үшін я олардың мазмұнына әр түрлі дәреже айқындық, дәлдік қосу үшін жұмсалатын мағыналық дербестігі я солғындалған, я жоғалған, дыбыстық құрамы да, екпіні де тұрақсыз жәрдемші сөздерді айтамыз, – деп анықтама берген. Атаушы сөздер дегеніміз – өздеріне тән лексикалық та, грамматикалық та мағыналары бар және ретіне қарай, үстеріне әр қилы қосымша реңдер жамап алып, өзге сөздермен әр алуан қарым-қатынасқа түсе алатын дербес сөздер, көмекші сөздер дегеніміз – өздеріне тән лексикалық мағыналары солғындаған, лексикалық мағыналарынан гөрі грамматикалық мағыналары басым болу себебінен көбінесе әр алуан грамматикалық қатынастарды білдіріп, әр қилы грамматикалық қызмет атқаратын жәрдемші сөздер, –деп бұл екi сөздiң мағынасын нақтылай түседi.
Демек қазіргі кезде көпшілік ғалымдарымыз атауыш сөз бен көмекші сөздердің айырмашылығын: а) лексикалық мағынасының болу болмауына, ә) сөйлемнің дербес мүшесі болу болмауына байланыстырады.
Атаушы сөздер – осы үш топтың ішіндегі әрі ең көбі де, әрі ең негізгі ұйтқысы және тіліміздің бүкіл сөз байлығын барлық шұрайы да, негізі де болып табылады. Атаушы сөздерді, ерекшеліктері мен сипаттарының бір-біріне жақын белгілеріне қарай, іштей бірнеше лексика-грамматикалық топтарға бөлуге болады. Мысалы, оларды, ең алдымен, есімдер және етістіктер деген екі салаға бөлуге әбден болады. Бірақ есімдер де іштей бірдей емес. Мысалы, зат есім, сын есім, сан есім, есімдіктер iшінара ұқсас, үстеу сөздер мен еліктеу сөздер өзара бір-біріне жақын. Осыған орай, шартты түрде, есімдердің алғашқы тобын атаушы есім деп, соңғы тобын үстеуші есім деген екі салаға жіктеуге болады. Ал, етістіктер өз алдына бір топ. Атаушы сөздерді осылайша үш топқа бөлу, әрине, белгілі бір принципке сүйенуден шыққан. Ол принцип бойынша жіктегенде, бұл сөздердің материалдық (заттық) мағыналары таяныш етілмейді, топ-тобына тән категориялық семантика сүйеніш етіледі. Ал, осы принципке сүйене отырып бағдарласақ, атаушы есімдер заттық ұғымдардың және ойша зат ретінде тұспалданатын түсініктердің аттарын, сондай-ақ, заттарға тән әр алуан тұрақты белгілер жайындағы түсініктердің аттарын білдіреді. Үстеуші есімдер әр қилы іс-әрекеттің (амалдың) белгілерін және белгінің белгілерін білдіреді. Етістіктер амал-қимыл (процесс) ретінде қабылданатын әр алуан іс-әрекеттің, қилы-қилы көріністерінің аттарын білдіреді.
Сөйтіп, атаушы сөздердің аталған үш тобының бір-бірінен ажырайтындай айқын-айқын шектері бар. Бірақ олардың шекаралары жабық емес, өйткені тілдің даму процесінде (қолданылу дағдысында) есімдерден етістіктерге, керісінше, етістіктерден есімдерге сөздер ауысып отырады; есімдердің өздері де іштей ауысып, мысалы, кейбір сөздер зат есімнен сын есімге, керісінше, сын есімнен зат есімге, өзге есімдерден (сын есімнен) есімдікке, үстеуге, сондай-ақ, етістіктерден есімдерге көшіп отырады.
Сөз таптарының шығуын, қалыптасуан бірсыпыра ғалымдар сөйлем мүшелерімен байланыстырады. Негізгі сөз таптары сөйлеу процесінде сөздердің белгілі сөйлем мүшелері қызметінде жұмсалу барысында біртіндеп жасалып қалыптасқанын көрсетеді. Әрине, бұл процесте сөйлем ішіндегі сөздердің орын тәртібі, орналасу тұрғысының да әсері бар. Өйткені сөздер, бір жағынан, сөйлемдегі орын тәртібі арқылы, (бұл сөздердің белгілі тәртіппен орналасуының, қолданыла-қолданыла келіп тұрақталуы негізінде қалыптасады), екінші жағынан, белгілі сөздерінен тұрақты синтаксистік қатынас жасап, грамматикалық сипаты айқындалу арқылы белгілі грамматикалық мағыналарға ие бола бастайды. Сол жалпы грамматикалық мағыналарының негізінде сөздер жеке-жеке грамматикалық топтарға яғни сөз таптарына жіктеле бастайды. Тілдің көне балаң шағында сөз таптары бүгінгідей бір-бірінен грамматикалық тұлғалары арқылы да, семантикалық сипаты арқылы да онша ажырап тұрмаған. Ол кезде грамматикалық тұлғалардың деривациялық қызметінің өзі дамымаған, тіпті грамматикалық тұлғалар қалыптаспай тұрғанда сөздер бір-бірімен орын тәртібі арқылы таза аналитикалық жолмен ғана байланысқан. Жіктеу есімдіктерінің Орхон-Енисей жазбаларының тілінде баяндауыш қызметіндегі сөзбен қайталанып тіркесуі, бір жағынан, олардың әлі жіктік жалғауға толық айналып бітпегенін, екінші жағынан, белгі бір сөздің жалпы грамматикалық мағыналарын қалыптастыруда сөздердің қосымшасыз, орны арқылы белгілі қызметте қолданылғанын көрсетеді.
Сөз жоқ, алдымен саралана бастаған – есімдер тобы мен етістіктер. Бұл топтардың өзі сөйлеуде қызметтері, орын тәртібі арқылы ажырап отырған. Есімдер субъект (субстант), объект есебінде, сөйлемнің соңындағы сөздер предикат қызметінде жұмсалып, көпшілік жағдайда бір сөздің өзі әрі есім ұғымында, әрі қимылдық ұғымды орын тәртібіне қарай білдіріп жұмсала берген. Тілімізде қазір омоним деп танылып жүрген, түркі синкретизмі деп аталатын құбылыс яғни есім-етістік негізгі түбірлер осының айғағы болса керек: көш (керуен) - көш (бір жаққа көшу), той (думан, ас беру) - той (тойып тамақ ішу), тон, (қатқан жер, кесек) - тоң (қалтырау, тоңу), ық (жел тимейтін жақ) - ық (желдің ағымымен кету), ой (төмен, ойпаң жер) - ой (жерді қазу), жау (май, көздің жауын алды немесе жаубүйрек, жау жұмыр дегенде, көне түрі: йағ-май) -жақ (майлау, сөз соңындағы ғ дыбысы есім сөзде у дыбысына айналған, етістікте қатаң қ дыбысына ауысқан) соз, (ақырын, жайлап: тез байығаннан соз байыған қайырлы деген мәтелде) – соз (тарту, ұзарту), т.б.
Демек, сөйлемдегі қызметі мен орын тәртібінің тұрақталуы арқасында ең алдымен есім (негізінен зат есім) және етістік сөз топтары қалыптаса бастаған. Сөйлемнің бірінші позициясындағы сөздер зат атауы мен оның алуан түрлі сипаттарын белгілейтін жалпы грамматикалық мағыналарға ие болып, сөйлемнің соңындағы сөздер сол есім сөздердің әр түрлі қимыл, іс-әрекеттерін білдіретін жалпы грамматикалық мағыналарға ие бола бастаған. Көне жазбалардағы сөйлемдердің қазіргі тілмен әсіресе жазба тілмен салыстырғанда өте қарапайым, құрылысы жағынан көбіне жалаң, жай болып келетіні осымен байланысты болса керек.
Есімдер тобы мен етістіктердің сыртқы түр-түлғасы ерекшелене бастайды да, түркі синкретизмі құбылысына алып келеді. Кейін келе грамматикалық түр-тұлғалар (олар көбіне көмекші сөздердің негізгі сөздер шылауында тұрақты қолданылу негізінде қосымшаларға айнала бастайды) есімдерге де, етістіктерге де жалғана бастайды: кейбір жағдайда есімге де, етістікке де ортақ жалғанса (жоғарыда айтылған қосымша, омоним қосымшалар талдауын қараңыз), енді біразы заттық ұғымға, зат атауының алуан түрлі қасиеттерін білдіретін ұғым атауларына бір түрлі қимылды білдіретін сөздерге басқа түрлі болып жалғанып қалыптасады. Тіл дамуының келесі бір сатысында есімдердің өздері өз ішінде саралана бастайды: зат атауын білдіретін сөздер бір грамматикалық топ болып қалыптасып, өзіндік түрлену жүйесі, парадигмалық сипаты қалыптаса бастайды, сонымен бірге заттың әр түрлі белгісін сындық қасиетін білдіретін сөздер (сын есім) бір бөлек, сандық белгісін білдіретін сөздер (сан есім) бір бөлек, қимылдың әр түрлі белгісін (амалын, сынын, мекенін, мезгілін, мақсатын, себебін т.б.) білдіретін сөздер (үстеу) бір бөлек, негізгі сөздердің орнына жүретін орынбасар сөздер (есімдік) бір бөлек қалыптасады.
Сондай-ақ жеке сөздердің әрі сын есім (жаңа үй), әрі үстеу (жаңа келді) болуын немесе әрі зат есім (фильмнің соңы, әрі үстеу (соң келді) және оның септеулікке, одан қосымшаға айнала бастау процесін көруге болады: барғаннан соң – барған соң – барғасын т.б. Сонымен бірге сын есім мен сан есімнің прономилданып, есімдікке, адвербилданып үстеуге айналуы (бір, біреу,бірге: бір адам, бірге-бірді қос т.б. және бір қара көрінді, біреудің кісісі өлсе, қаралы ол, бірге жүреді), етістіктің, бір жағынан, сын есімге (құттықтау сөз, жанар май, сүзеген сиыр, қабаған ит т.б.), екінші жағынан, үстеуге (айпал-а, лық-а, әдей-і, жорт-а, өт-е, ас-а т.б.) айналып отырғанын көреміз және бұл процестің тіл дамуының барысында әмән болып отыратынын да байқаймыз.
Сөз таптары жүйесіндегі көмекші сөздер
Қазақ тіліндегі барлық сөздер семантикалық және морфологиялық (формальдік) белгілеріне қарай, ең алдымен, үш үлкен топқа бөлінеді. Олар –атаушы сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер.
Тіліміздегі сөздердің лексикалық мағынасының бар-жоқ болу тұрғысынан топтап бөлу яғни толық лексикалық мағынасы бар дербес сөздер – атаушы сөздер және лексикалық мағыналары солғындалған я ада-күде жоғалған, мағыналық дербестігі жоқ, сөйлемде атаушы сөздердің жетегінде ғана жұмсалатын жәрдемші сөздер –көмекші сөздер. Сондай-ақ ешбір ақиқат ұғымды білдіре алмай, сөйлемде жеке сөздермен грамматикалық байланысқа түспей тек адамның әр алуан көңіл-күйі мен әр түрлі сезім райларын білдіру үшін жұмсалатын одағай сөздер деп бөлу грамматикалық сипаттарының негізінде емес, лексикалық сипаттарының, семантикасының негізінде болатындықтан, бұл грамматикалық топтар –сөз таптары бола алмайды. Сондықтан бұларды атаушы сөз таптары, көмекші сөз таптары деп бөлуге болмайды, тек атаушы сөздер, көмекші сөздер деп атауға болады. Бұдан тілдегі сөздерді атаушы сөздер және көмекші сөздер деп бөлу үрдісін байқаймыз.
Көмекші сөздер деп нақтылы лексикалық мағыналары я әр түрлі дәрежеде солғындап, я бүтіндей жоғалып, сөйлегенде (сөйлемде) жеке-дара тұлға есебінде қолданылмай, тек толық мағыналы (атаушы) сөздермен тіркесіп қана жұмсалып, оларға жәрдемші болып қызмет атқаратын сөздерді айтамыз.
Көмекші сөздерге тарихи (динамикалық) даму тұрғысынан да талдау жасауға болады.
Тарихи шығу төркіні жағынан қарағанда, көмекші сөздердің бәрі де атаушы сөздерден, демек, әуелдегі дербес мағыналы есімдерден, етістік формаларынан шыққан. Бұл процесс тілдің бүкіл даму тарихында кейбір есім, етістік формаларының бастапқы лексикалық мағыналары бірте-бірте әр түрлі дәрежеде солғындап немесе жоғалып, әр алуан грамматикалық мағыналарға ие болуы негізінде болып отырған.
Айтылған пікірімізді дәлелдеу үшін тіл тарихына тиісті материалдарға жүгінуімізге болады. Көмекші есім деп жүрген сөздеріміздің этимологиялық түп-төркініне талдау жасап қарайтын болсақ, олардың көпшілігі адамның дене-мүше атаулары не қолмен ұстап болатын зат атаулары болғандығына көз жеткізуге болады.
Мысалы, алды сөзінің түбірі ал (көне түркі тілінде маңдай мағынасын білдірген). Үсті сөзінің түбірі үс (көне түркі тіліндегі юз-жүз сөзінен өрбіген, мағынасы бет).
М.Оразовтың аталған еңбегінде былай дейді: Қазір көмекші есім қызметінде қолданылып жүрген сөздердің барлығы да бір кездерде нақтылы, толық заттық мағынаға ие атауыш сөз болғандығы анық. Қазіргі этимологиялық зерттеулердің көрсетуінше олар, негізінен, адамның дене мүше атаулары болған сиықты. Адамның дене мүше атауларының қазір көп мағыналы болғанымен, ертеректе бір мағыналы сөз болғандығы анық. Адамның дене мүше атауларының сөздік құрамындағы басқа сөздерге қарағанда басты ерекшелігі сол –олар әрі нақтылы заттың қолмен ұстап көруге болатын атауы, әрі күнделікті өмірде көп қолданатын актив сөздер болып саналады - дейді.
Сөздер мағына шеңберін кеңейтіп, абстракты мағынаға ие болу үшін де бірнеше шарттар керек. Осындай шарттың біреуі –олардың көп қолданылатын сөз болуы болса, екіншісі –тіркеу қабілетінің кеңеюі.
Бұл процесті көмекші сөздердің ішкі мағыналык жагынан дамуын ғана емес, көпшілігінің сыртқы формалары жағынан да дамып, тиіс-ті езгерістерге үшырауынан байқауға болады.
Ал, қазіргі кезде өз алдына категория болып қалыптасқан көмекші сөздердің сыр-сипаттарын анықтағанда, әдетте, олардың ішкі лексика-семантикалық мағыналары және сыртқы тұлға-тұрпаттары мен грамматикалық қызметтері сөз етіледі.
Сөйлемде өз алдына жұмсалмай, өзге сөздермен тіркесіп қана қолданылатындықтан, көмекші сөздер тек атаушы (толық мағыналы) сөздермен салыстыру арқасында ғана жеке-дара сөз есебінде бөліне алады. Мысалы: Бақанас өзені мен Жәнібек өзенінің екі арасы тай шаптырымдай-ақ жер (М. Әуезов); Жеті іріңдей ат түгіл, жеті тулақ та ала алмай ұлып қайттық (бұ да) деген екі сөйлемнің алғашқысын алсақ, ондағы мен, -ақ, түгіл, та сөздері лексикалық мағыналары жағынан да, грамматикалық қызметтері жағынан да атаушы сөздерден, әрине, өзгеше. Ал ол өзгешелік —бұл сөздердің лексикалық та, грамматикалық та сипаттары жеке-дара тұрғанда айқындалмай, тек атаушы сөздермен тіркескенде ғана, солардың арқасында ғана анықталады. Мысалы, жоғарыдағы мен, та тәрізді сөздер жеке-дара тұрғанда дербес лексикалық ұғымдарды білдіре алмайды, тек әр алуан қатыстық мағыналарды ғана білдіреді және оларда синтаксистік жағынан да дербестік болмайды.
Өзді-өздеріне тән лексикалық және грамматикалық мағыналары олқы болғандарымен, бүл сөздердің атқаратын қызметтерін басқа категориялардың бірде-біреуі, мысалы, атаушы сөздер де, өзге грамматикалық формалар да (қосымшалар да) атқара алмайды.
Бұл сөздердің көмекшілік қызметтері, тарихына қарағанда, әрине, олардың әрдайым атаушы сөздермен тіркесуге бейімделуі нәтижесінде пайда болған. Соның арқасында көмекші сөздер, бір жағынан, лексикалық мағыналары солғындап, екінші жағынан, грамматикалық қызметі ауысып, өз алдына категория болып қалыптасқан. Осындай категориялық ерекшеліктеріне қарай, демек, үнемі жәрдемші сөздер есебінде қолданылуларына қарай, олар көмекші сөздер деп аталады.
Көмекші сөздердің кейбіреулерінде, грамматикалық мағынадан гөрі лексикалық мағына басым болса, кейбіреулерінде, керісінше лексикалық мағынаға қарағанда, грамматикалық мағына басым болады. Осы қағидаға сәйкес, лексикалық мағынасы басым көмекші сөздер, әдетте, атаушы сөздерге бір табан жақын тұрады да, грамматикалық мағынасы басым көмекші сездер семантика жағынан олардан (атаушы сөздерден) аулақтанып, таза грамматикалық қызмет атқаратын формаларға (қосымшаларға) бір табан жақын тұрады. Бұған, мысалы, көмекші сөздердің кейбіреулері әрі атаушы сөз ретінде, әрі көмекші сөз ретінде қызмет ететіні (жан, қас, кет, бер, қой, әрі, бері, соң т.б.), кейбіреулері тек қана көмекші сөздер ретінде жұмсалатыны (дейін, үшін,сайын, ғана т.б.) да айғақ бола алады. Осындай ерекшеліктеріне қарай, алғашқылары өздері тіркесетін атаушы сөздерге қосымша лексика-грамматикалық мағына (рең) үстеп, аналитикалық тәсіл арқылы кұралған біртұтас лексика-грамматикалық күрделі тұлғаның құрамындағы көмекші компонент есебінде жұмсалса, соңғылары көбінесе таза грамматикалық мағына ғана жамалған күрделі аналитикалық форманың құрамындағы көмекші компонент есебінде қызмет етеді. Осы белгілерімен байланысты, көмекші сөздер, ең алдымен, атаушы кемекшілер (көмекші сөздер) және шылаулы көмекшілер (шылау сөздер) деген екі топқа бөлінеді.
Жоғарыда айтылғандай, грамматикалық мағынадан гөрі лексикалық мағынасы басым болғандықтан, атаушы кемекшілер өздері тіркесетін атаушы сөздерге қосымша лексика-грамматикалық мағына үстейді. Мысалы: үй іші, тау асты, жұмыс басы, оқып бер, жазып ал, оқып шық деген күрделі формалардың әрқайсысының соңғы компоненттері алғашқы компоненттеріне қосымша лексика-грамматикалық мағына жамап тұр. Сол себептен осы күрделі формалардың қай-қайсысына болса да тиісті категорияларға тән грамматикалық формаларды жалғастыра беруге болады. Мысалы: үй ішіне, үй ішінің әңгімесі, тау астында, жұмыс басынан деген тәрізді формаларды қажетіне қарай қолдана беретініміз сияқты, оқып бердім, жазып алған екен, оқып шықса деген формаларды да қолдана береміз.
Бұл күрделі (аналитикалық) формалардьің құрамдарындағы көмекші сөздер де, әрине, біркелкі емес. Өйткені олардың алғашқы үшеуінің құрамындағы іші, асты, басы, сөздері лексикалық мағыналары тек солғындаған көмекші есімдер болады да, олар семантикасы жағынан да, түрлену үлгісі жағынан да, қызметі жағынан да зат есімдерге әрі ұқсас, әрі жақын болумен қатар, үнемі сол есімдермен тіркесіп жұмсалады. Ал, бер, ал, шық сөздерді лексикалық мағыналары солғындаған көмекші етістіктер болғандықтан, семантикасы жағынан да, түрлену үлгісі жағынан да, қызметі жағынан да негізгі етістіктерге әрі ұқсас, әрі жақын болумен бірге, үнемі сол етістіктермен тіркесіп қолданылады.
Осыған орай, көмекші сөздердің бұл тобы іштей көмекші есімдер және көмекші етістіктер деген екi салаға бөлінеді.
Грамматикалық сипаттары мен формалары жақтарынан өздерінің шыққан төркіндерінен біржола қол үзіп кетпегендіктен, көмекші есімдерді зат есімдермен байланыстыра қарау теориялық және практикалық жақтарынан қандай қолайлы болса, көмекші етістіктерді негізгі етістіктермен байланыстыра қарау да сондай орайлы. Сол себептен де, бұл жағдайларды еске ала отырып, оларды зат есім мен етістікке арналатын тиісті тарауларда талдау мақұл деп саналады. Бірақ бұған қарап көмекші есімдер мен көмекші етістіктерді көмекші сөздер емес екен деп есептеуге болмайды. Өйткені көмекші есімдер мен көмекші етістіктердің семантикалық жағынан да, синтаксистік жағынан да олқы көрініп, өз алдарына дербес сөздер есебінде қолданылмау ерекшелігі –тек оларға ғана емес, жалпы көмекші сөз атаулының бәріне де тән қасиет. Ал, көмекші есімдер мен көмекші етістіктерде бұл екі қасиеттің екеуі де бар. Оның бер жағында, көмекші сөздердің әрбір тобын алсақ олардың өздерінде де семантикалық және синтаксистік дербестік біркелкі емес. Мысалы, ал, бер, кел тәрізді көмекші етістіктер мен бол, еді, де көмекші етістіктері, қай жағынан болсын, өзара еш уақытта да бірдей де, біркелкі де бола алмайды.
Қазіргі қазақ тілінің матиралдарының көрсетуінше көмекші сөздерді мағына дербестігін деңгейіне қарай екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа бірде көмекші сөз, бірде толық мағыналы сөз қызметінде қолданылатын көмекші есімдер мен көмекші етістерді қоссақ, екінші топқа тек көмекші сөз ретінде қолданылатын шылау көмекшілерді қосамыз. Тіл білімінде бірінші топтағы көмекшілерді функционалды көмекшілер деп те атайды, ал екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz