Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта шаруашылығының дамуын талдау
КІРІСПЕ
І. МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мақта шаруашылығы және оның ел экономикасындағы алар орны.
1.2. Мақта . тоқыма кластері және еңбек нарығы.
1.3. Мақта шаруашылығының әлемдік деңгейдегі орны.
ІІ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ МАҚТА
ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1. Мактаны өсірудің технологиялық ерекшеліктері.
2.2. Мақта өндірісіндегі тыңайтқыштар қолдануды талдау.
2.3. Мақта шаруашылығының даму көрсеткіштері.
ІІІ. МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН
АРТТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
3.1.Мақта шаруашылығын технологиялық дамыту.
3.2.Мақта шаруашылығын дамытудың мемлекеттік реттеу механизмдері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мақта шаруашылығы және оның ел экономикасындағы алар орны.
1.2. Мақта . тоқыма кластері және еңбек нарығы.
1.3. Мақта шаруашылығының әлемдік деңгейдегі орны.
ІІ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ МАҚТА
ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1. Мактаны өсірудің технологиялық ерекшеліктері.
2.2. Мақта өндірісіндегі тыңайтқыштар қолдануды талдау.
2.3. Мақта шаруашылығының даму көрсеткіштері.
ІІІ. МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН
АРТТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
3.1.Мақта шаруашылығын технологиялық дамыту.
3.2.Мақта шаруашылығын дамытудың мемлекеттік реттеу механизмдері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Мақта өндірісі өнеркәсіптің соның ішінде мақта, тоқыма және тамақ өнеркәсіптерінің шикізат базасы болып, халық тұтынатын тауарлар өндіруде де маңызды орын алатын техникалық дақыл. Қазақстанның Оңтүстігінде негізінен техникалық дақыл мақта өсіріледі. Оның жер көлемі 200 мың гектардан артық суармалы жерді алып жатыр. Жалпы ауылшаруашылық өнімі құрылымдағы құны бойынша оның үлесі 40 пайыздан артық саналады.
Мақтаны өсірудегі,баптаудағы негізгі мақсат-оның талшығын алу.
Мақта өсіру көп жаңаша еңбекті,ізденуді талап ететін техникалық дақылдардың бірі.Оның өзіне сай көптеген “құпиялары”бар.Жоғары сапалы дер кезінде орындалған озық агротехнологиялық шараларды ендірудің нәтижесінде мол өнім алуға және тиімділік деңгейін жоғарылату әлеуеті бар.Елімізде өткізілген реформалардан соң өндірістік ресурстарды мақта өсіруге бағыттаудың экономикалық тиімділігін анықтаудың жаңа әдіснамасын қолдану қажеттілігі туындады.Мақта өсіру керек пе,әлде басқа дақылдарға мамандандыру қажет пе,нарықтық қатынастарды жетілдіру жолымен осы аумақтағы халықтың әлеуметтік хал-ахуалын жаңа сапаға көтеру проблемалары мен перспективалары маңызды мәселе.
Қазақстанның оңтүстігінде мақта кешенінің тиімділігін бағалауды зерттеудің көкейкестілігі нарықтық қатынастар жағдайында бұл проблеманың методологиясының жеткіліксіз зерттелгендігінде.
Қәзірге дейінгі мақта саласының экономикасы бойынша жинақталған ғылыми зерттеулер нарықтық қатынастағы экономикалық саясаттың қатаң талаптарына толық жауап бермейді.
Жоспарлы,орталықтандырылған экономикалық саясаттың кезінде тиімділікті бағалау бойынша бірқатар категориялар мен көрсеткіштер ашық экономиканың концепиялық жағдайын толық бағалай алмайды,сондықтан қазіргі кездегі зерттеулерге пайдалануға жарамайды.
Осы саланы ұйымдастыруды нарықтық қатынас экономикасына бейімдеу жолдарын ,методологиясын халықаралық деңгейде зерттеу және тиімді ұсыныстар енгізу мәселесі тұр.
Мақта агробизнесінің экономикалық зерттеудің екінші бір қажеттілігі Қазақстанның оңтүстігінде мақта өсіру саласында терең құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыру қажеттілігі бар.Тәуелсіз мемлекетіміздің ұлттық табысын арттыруда мақта кешенінің үлесін көбейту,ауылшаруашылық дақылдарының арасындағы материалдық өндірістік ресурстарды тиімді етіп орналастыру міндеті тұр.
Еліміздің әлем нарығына шығуы, ДСҰ-ға мүше болып кіруі,мақта кешенін дамытудың тиімді жолдарын табуды және ендіруді міндеттейді.
Әлем нарығына бейімділігін,бәсекелестәкке төтеп беру қадбәлетін қамтамасыз ету жолдарын қарастырады.Ол үшін алыс,жақын шет елдерде мақта өсіру мен өңдеуді дамыту бағыттарын,олардағы экономикалық,өндірістік қатынастарды және озық тәжірибені елімізде тиімді ендіру мен пайдалану қажеттілігі бар.
Мақтаны өсірудегі,баптаудағы негізгі мақсат-оның талшығын алу.
Мақта өсіру көп жаңаша еңбекті,ізденуді талап ететін техникалық дақылдардың бірі.Оның өзіне сай көптеген “құпиялары”бар.Жоғары сапалы дер кезінде орындалған озық агротехнологиялық шараларды ендірудің нәтижесінде мол өнім алуға және тиімділік деңгейін жоғарылату әлеуеті бар.Елімізде өткізілген реформалардан соң өндірістік ресурстарды мақта өсіруге бағыттаудың экономикалық тиімділігін анықтаудың жаңа әдіснамасын қолдану қажеттілігі туындады.Мақта өсіру керек пе,әлде басқа дақылдарға мамандандыру қажет пе,нарықтық қатынастарды жетілдіру жолымен осы аумақтағы халықтың әлеуметтік хал-ахуалын жаңа сапаға көтеру проблемалары мен перспективалары маңызды мәселе.
Қазақстанның оңтүстігінде мақта кешенінің тиімділігін бағалауды зерттеудің көкейкестілігі нарықтық қатынастар жағдайында бұл проблеманың методологиясының жеткіліксіз зерттелгендігінде.
Қәзірге дейінгі мақта саласының экономикасы бойынша жинақталған ғылыми зерттеулер нарықтық қатынастағы экономикалық саясаттың қатаң талаптарына толық жауап бермейді.
Жоспарлы,орталықтандырылған экономикалық саясаттың кезінде тиімділікті бағалау бойынша бірқатар категориялар мен көрсеткіштер ашық экономиканың концепиялық жағдайын толық бағалай алмайды,сондықтан қазіргі кездегі зерттеулерге пайдалануға жарамайды.
Осы саланы ұйымдастыруды нарықтық қатынас экономикасына бейімдеу жолдарын ,методологиясын халықаралық деңгейде зерттеу және тиімді ұсыныстар енгізу мәселесі тұр.
Мақта агробизнесінің экономикалық зерттеудің екінші бір қажеттілігі Қазақстанның оңтүстігінде мақта өсіру саласында терең құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыру қажеттілігі бар.Тәуелсіз мемлекетіміздің ұлттық табысын арттыруда мақта кешенінің үлесін көбейту,ауылшаруашылық дақылдарының арасындағы материалдық өндірістік ресурстарды тиімді етіп орналастыру міндеті тұр.
Еліміздің әлем нарығына шығуы, ДСҰ-ға мүше болып кіруі,мақта кешенін дамытудың тиімді жолдарын табуды және ендіруді міндеттейді.
Әлем нарығына бейімділігін,бәсекелестәкке төтеп беру қадбәлетін қамтамасыз ету жолдарын қарастырады.Ол үшін алыс,жақын шет елдерде мақта өсіру мен өңдеуді дамыту бағыттарын,олардағы экономикалық,өндірістік қатынастарды және озық тәжірибені елімізде тиімді ендіру мен пайдалану қажеттілігі бар.
1. Ш. Көпешов. «Қазақстан мақтасы» Қайнар баспасы. Алматы 1979 жыл
2. М.Майлыбаев. «Қазақстан мақтасы» Қайнар баспасы. Алматы 1969жыл
3. Қ. Жаңабаев, Т.Саудабаев, И.Сейітов «Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өңдеу технологиясы» Оқу құралы. Қайнар баспасы. Алматы 1994 жыл
4. Бегім Серіков. «Мақта кешенінің тиімділігін арттыру проблемалары» .
5. Алматы 2008 жыл
И.Үмбетаев, Ж.Баткаев «Қазақстан республикасының оңтүстігінде қоза баптау жүйесі» «Құс Жолы» баспасы. Алматы 2000 жыл
6. Мақта шаруашылығын дамытудың ғылыми негіздері (ғылыми еңбектер жинағы) «Print - S» баспасы. Алматы 2005 жыл
7. П. М. Жуковский - "Мәдени өсімдіктер мен олардың тұқымдастары" (Орыс тіліңде). "Колос" баспасы, Ленинград қ. 1964. 425-бет.
энциклопедиясы" (Орыс тілінде). Өзбек кеңес энциклопедиясының
Бас редакциясы Ташкент қ. 1985, I және II томдар. 154, 179, 446- беттер
8. А. II Қолдаев, А. С. Самойлов және басқалары. "Мақта шаруа шылығы" (Орыс тілінде). Өзбек КСР - інің Мемлекеттік баспасы. Ташкент қ. 1952 11-75, 179 және 255 - беттер.
9. А. Эгамбердиев - "Мақта шаруашылығында 70 жыл қызметте". "Сельское хозяйство Узбекистана" журналы. (Орыс тілінде). Ташкент қ. 1992.
№ 10 - II. 6,7- беттер.
10. Ж. Кучкарев, М. Хамраев, Ф. Саттаров "Әртүрлі жағдайдағы жаңа сорттар". "Сельское хозяйство Узбекистана" журналы. (Орыс тілінде) Ташкент қ. 1992. №8-9. 5-7-беттер.
11. Х. Салиметов "Мақтаарал тәжірибе станциясының селекция және тұқым шаруашылығы бөлімінің 1995 - 1999 жылдардағы жургізген жұмысының ғылыми есебі". Қолжазба. (Орыс тілінде).
12. Ш. Ибрагимов, Ф. Верхотурцев. «Шит шаруашылығына көңіл бөлейік».
"Сельское хозяйство Узбекистана" журналы. (Орыс ііліндс).
Ташкент қ. 1992. № 4-5. 3-5-беттер.
13. Р. Нүғыманов, В. Үсенбаев "Сорттан туған сергеддең". "Южный
Казахстан" газеті. (Орыс тілінде). 1992. 2-ақпан, 8-ақпан, 11-ақпан ; 13-ақпан күнгі сандары.
14. В. А. Духовный. "Жетісай алқабының жерін суландыру жұмыста жөніндегі есеп". (Орыс тілінде). Ташкент қ. 1998. Қолжазба.
15. Авторлар ұжымы. "Бүкіл дүниежүзілік Банктің су ресурстарына басшылық жасау жөніндегі саясаты". Қолжазба. (Орыс тіліңде).
Ташкент К- 1995.
16. Р. Назаров. "Ғылым және мақта". «Сельское хозяйство Узбекстана»
журналы. (Орыс тілінде). Ташкент қ. 1999. №2. 8-бет.
17. Р. Назаров. "Шитті - мақтадан мол өнім алу технологиясы
"Сельское хозяйство Узбекистана" журналы. (Орыс тілінде).
Ташкент қ. 1999. №6. 15-бет.
18. Ф. А. Соколов, В. И. Кокуев және басқалары. "Қозаны күтіп
баптау агротехникасы" (Орыс тілінде). Өзбек КСР Мемлекеттік баспасы.Ташкент қ. 1963. 239 және 270-беттер.
19. М.Набиев. "Қоршаған ортаны минералдық тыңайтқыш пен
ластандыруға жол бермейік". "Сельское хозяйство Узбекистана"
журналы. (Орыс тілінде). Ташкент қ. 1996. №3. 49-бет.
20. И. Хамракулов. "Топырақтың құнарлылығын арттыра берейік",
"Сельское хозяйство Узбекистана" журналы. (Орыс тілін) Ташкент қ. 1990. №5. 31-32-беттер.
21. Б. Азизов. "Топырақтың құнарлығын арттыру үшін". «Сельское
хозяйство Узбекистана» журналы. (Орыс тілінде). Ташкент қ. 1990. №2. 7-бет.
22. Ж. Я. Батькаев. "Мырзашөл жағдайында қозаға тыңайтқыштар
беру". (Орыс тілінде). "Фан" баспасы. Ташкент қ. 1978. 70 – 72 беттер
23. Ж. Я. Батькаев "Қазақстанның Оңтүстігіндегі сұр топырақты аймақта қозаға тыңайтқыштар беру және оны тиімді пайдалану жолдары". Докторлық диссертацияның авторефераты. Алматы қ. 2000. 17-18-беттер.
24. Ж. Я. Батькаев. "Мырзашөл жағдайында қозаға суперфосфаттау мерзімдері". "Хлопководство" журналы.(Орыс тілінде). 1995. №10. 17-18 беттер.
25. Н. Ф. Беспалов, А. Махамбетов. "Мырзашөлді суландыру; зерттеу еңбектері". Шығарымы (Орыс тілінде) 1977. 22 – 25 беттер.
26. И. И. Үмбетаев. "Мырзашөл аймағының байырғы суармалы жерлеріңде қозаны минералдандырылған сумен суару". Диссертацияның авторефераты. (Қазақ тілінде). Ташкент қ.
27. Н. Ж. Әшірбаев, Г. Н Рябинина, А. П. Бочарников. «Қазақстанның
оңтүстігі мен оңтүстік - шығысындағы қозаның аурулары мен жәңдіктері»,
"Ирриграция мен дренажды жақсарту жөніндегі жоба", "Фермерлік ақпараттық қызмет". (Қазақ тілінде). 1999. 6-28 - беттер.
28. Серіков Б. «Мақташыға көмек» Алматы қ. Талант 2000
29. Серіков Б. «Мақта өндірісін ұйымдастыру және кәсіпкерлікті жоспарлау» Шымкент қ. Fzintis. 2004 жыл.
30. Шарақымбаев Ж. Ш. Бәсекелестік қабілеті бар агроқұрылымдар қалыптастыру, АӨК экономикасы және ауыл – аймақтары даму ҒЗИ., Алматы қ, 2005 жыл.
2. М.Майлыбаев. «Қазақстан мақтасы» Қайнар баспасы. Алматы 1969жыл
3. Қ. Жаңабаев, Т.Саудабаев, И.Сейітов «Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өңдеу технологиясы» Оқу құралы. Қайнар баспасы. Алматы 1994 жыл
4. Бегім Серіков. «Мақта кешенінің тиімділігін арттыру проблемалары» .
5. Алматы 2008 жыл
И.Үмбетаев, Ж.Баткаев «Қазақстан республикасының оңтүстігінде қоза баптау жүйесі» «Құс Жолы» баспасы. Алматы 2000 жыл
6. Мақта шаруашылығын дамытудың ғылыми негіздері (ғылыми еңбектер жинағы) «Print - S» баспасы. Алматы 2005 жыл
7. П. М. Жуковский - "Мәдени өсімдіктер мен олардың тұқымдастары" (Орыс тіліңде). "Колос" баспасы, Ленинград қ. 1964. 425-бет.
энциклопедиясы" (Орыс тілінде). Өзбек кеңес энциклопедиясының
Бас редакциясы Ташкент қ. 1985, I және II томдар. 154, 179, 446- беттер
8. А. II Қолдаев, А. С. Самойлов және басқалары. "Мақта шаруа шылығы" (Орыс тілінде). Өзбек КСР - інің Мемлекеттік баспасы. Ташкент қ. 1952 11-75, 179 және 255 - беттер.
9. А. Эгамбердиев - "Мақта шаруашылығында 70 жыл қызметте". "Сельское хозяйство Узбекистана" журналы. (Орыс тілінде). Ташкент қ. 1992.
№ 10 - II. 6,7- беттер.
10. Ж. Кучкарев, М. Хамраев, Ф. Саттаров "Әртүрлі жағдайдағы жаңа сорттар". "Сельское хозяйство Узбекистана" журналы. (Орыс тілінде) Ташкент қ. 1992. №8-9. 5-7-беттер.
11. Х. Салиметов "Мақтаарал тәжірибе станциясының селекция және тұқым шаруашылығы бөлімінің 1995 - 1999 жылдардағы жургізген жұмысының ғылыми есебі". Қолжазба. (Орыс тілінде).
12. Ш. Ибрагимов, Ф. Верхотурцев. «Шит шаруашылығына көңіл бөлейік».
"Сельское хозяйство Узбекистана" журналы. (Орыс ііліндс).
Ташкент қ. 1992. № 4-5. 3-5-беттер.
13. Р. Нүғыманов, В. Үсенбаев "Сорттан туған сергеддең". "Южный
Казахстан" газеті. (Орыс тілінде). 1992. 2-ақпан, 8-ақпан, 11-ақпан ; 13-ақпан күнгі сандары.
14. В. А. Духовный. "Жетісай алқабының жерін суландыру жұмыста жөніндегі есеп". (Орыс тілінде). Ташкент қ. 1998. Қолжазба.
15. Авторлар ұжымы. "Бүкіл дүниежүзілік Банктің су ресурстарына басшылық жасау жөніндегі саясаты". Қолжазба. (Орыс тіліңде).
Ташкент К- 1995.
16. Р. Назаров. "Ғылым және мақта". «Сельское хозяйство Узбекстана»
журналы. (Орыс тілінде). Ташкент қ. 1999. №2. 8-бет.
17. Р. Назаров. "Шитті - мақтадан мол өнім алу технологиясы
"Сельское хозяйство Узбекистана" журналы. (Орыс тілінде).
Ташкент қ. 1999. №6. 15-бет.
18. Ф. А. Соколов, В. И. Кокуев және басқалары. "Қозаны күтіп
баптау агротехникасы" (Орыс тілінде). Өзбек КСР Мемлекеттік баспасы.Ташкент қ. 1963. 239 және 270-беттер.
19. М.Набиев. "Қоршаған ортаны минералдық тыңайтқыш пен
ластандыруға жол бермейік". "Сельское хозяйство Узбекистана"
журналы. (Орыс тілінде). Ташкент қ. 1996. №3. 49-бет.
20. И. Хамракулов. "Топырақтың құнарлылығын арттыра берейік",
"Сельское хозяйство Узбекистана" журналы. (Орыс тілін) Ташкент қ. 1990. №5. 31-32-беттер.
21. Б. Азизов. "Топырақтың құнарлығын арттыру үшін". «Сельское
хозяйство Узбекистана» журналы. (Орыс тілінде). Ташкент қ. 1990. №2. 7-бет.
22. Ж. Я. Батькаев. "Мырзашөл жағдайында қозаға тыңайтқыштар
беру". (Орыс тілінде). "Фан" баспасы. Ташкент қ. 1978. 70 – 72 беттер
23. Ж. Я. Батькаев "Қазақстанның Оңтүстігіндегі сұр топырақты аймақта қозаға тыңайтқыштар беру және оны тиімді пайдалану жолдары". Докторлық диссертацияның авторефераты. Алматы қ. 2000. 17-18-беттер.
24. Ж. Я. Батькаев. "Мырзашөл жағдайында қозаға суперфосфаттау мерзімдері". "Хлопководство" журналы.(Орыс тілінде). 1995. №10. 17-18 беттер.
25. Н. Ф. Беспалов, А. Махамбетов. "Мырзашөлді суландыру; зерттеу еңбектері". Шығарымы (Орыс тілінде) 1977. 22 – 25 беттер.
26. И. И. Үмбетаев. "Мырзашөл аймағының байырғы суармалы жерлеріңде қозаны минералдандырылған сумен суару". Диссертацияның авторефераты. (Қазақ тілінде). Ташкент қ.
27. Н. Ж. Әшірбаев, Г. Н Рябинина, А. П. Бочарников. «Қазақстанның
оңтүстігі мен оңтүстік - шығысындағы қозаның аурулары мен жәңдіктері»,
"Ирриграция мен дренажды жақсарту жөніндегі жоба", "Фермерлік ақпараттық қызмет". (Қазақ тілінде). 1999. 6-28 - беттер.
28. Серіков Б. «Мақташыға көмек» Алматы қ. Талант 2000
29. Серіков Б. «Мақта өндірісін ұйымдастыру және кәсіпкерлікті жоспарлау» Шымкент қ. Fzintis. 2004 жыл.
30. Шарақымбаев Ж. Ш. Бәсекелестік қабілеті бар агроқұрылымдар қалыптастыру, АӨК экономикасы және ауыл – аймақтары даму ҒЗИ., Алматы қ, 2005 жыл.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І. МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мақта шаруашылығы және оның ел экономикасындағы алар орны.
1.2. Мақта – тоқыма кластері және еңбек нарығы.
1.3. Мақта шаруашылығының әлемдік деңгейдегі орны.
ІІ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ МАҚТА
ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1. Мактаны өсірудің технологиялық ерекшеліктері.
2.2. Мақта өндірісіндегі тыңайтқыштар қолдануды талдау.
2.3. Мақта шаруашылығының даму көрсеткіштері.
ІІІ. МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН
АРТТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
3.1.Мақта шаруашылығын технологиялық дамыту.
3.2.Мақта шаруашылығын дамытудың мемлекеттік реттеу механизмдері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ.
Мақта өндірісі өнеркәсіптің соның ішінде мақта, тоқыма және тамақ
өнеркәсіптерінің шикізат базасы болып, халық тұтынатын тауарлар өндіруде де
маңызды орын алатын техникалық дақыл. Қазақстанның Оңтүстігінде негізінен
техникалық дақыл мақта өсіріледі. Оның жер көлемі 200 мың гектардан артық
суармалы жерді алып жатыр. Жалпы ауылшаруашылық өнімі құрылымдағы құны
бойынша оның үлесі 40 пайыздан артық саналады.
Мақтаны өсірудегі,баптаудағы негізгі мақсат-оның талшығын алу.
Мақта өсіру көп жаңаша еңбекті,ізденуді талап ететін техникалық
дақылдардың бірі.Оның өзіне сай көптеген “құпиялары”бар.Жоғары сапалы дер
кезінде орындалған озық агротехнологиялық шараларды ендірудің нәтижесінде
мол өнім алуға және тиімділік деңгейін жоғарылату әлеуеті бар.Елімізде
өткізілген реформалардан соң өндірістік ресурстарды мақта өсіруге
бағыттаудың экономикалық тиімділігін анықтаудың жаңа әдіснамасын қолдану
қажеттілігі туындады.Мақта өсіру керек пе,әлде басқа дақылдарға
мамандандыру қажет пе,нарықтық қатынастарды жетілдіру жолымен осы аумақтағы
халықтың әлеуметтік хал-ахуалын жаңа сапаға көтеру проблемалары мен
перспективалары маңызды мәселе.
Қазақстанның оңтүстігінде мақта кешенінің тиімділігін бағалауды
зерттеудің көкейкестілігі нарықтық қатынастар жағдайында бұл проблеманың
методологиясының жеткіліксіз зерттелгендігінде.
Қәзірге дейінгі мақта саласының экономикасы бойынша жинақталған ғылыми
зерттеулер нарықтық қатынастағы экономикалық саясаттың қатаң талаптарына
толық жауап бермейді.
Жоспарлы,орталықтандырылған экономикалық саясаттың кезінде
тиімділікті бағалау бойынша бірқатар категориялар мен көрсеткіштер ашық
экономиканың концепиялық жағдайын толық бағалай алмайды,сондықтан қазіргі
кездегі зерттеулерге пайдалануға жарамайды.
Осы саланы ұйымдастыруды нарықтық қатынас экономикасына бейімдеу
жолдарын ,методологиясын халықаралық деңгейде зерттеу және тиімді ұсыныстар
енгізу мәселесі тұр.
Мақта агробизнесінің экономикалық зерттеудің екінші бір қажеттілігі
Қазақстанның оңтүстігінде мақта өсіру саласында терең құрылымдық
өзгерістерді жүзеге асыру қажеттілігі бар.Тәуелсіз мемлекетіміздің ұлттық
табысын арттыруда мақта кешенінің үлесін көбейту,ауылшаруашылық
дақылдарының арасындағы материалдық өндірістік ресурстарды тиімді етіп
орналастыру міндеті тұр.
Еліміздің әлем нарығына шығуы, ДСҰ-ға мүше болып кіруі,мақта кешенін
дамытудың тиімді жолдарын табуды және ендіруді міндеттейді.
Әлем нарығына бейімділігін,бәсекелестәкке төтеп беру қадбәлетін
қамтамасыз ету жолдарын қарастырады.Ол үшін алыс,жақын шет елдерде мақта
өсіру мен өңдеуді дамыту бағыттарын,олардағы экономикалық,өндірістік
қатынастарды және озық тәжірибені елімізде тиімді ендіру мен пайдалану
қажеттілігі бар.
Мақта агробизнесінің экономикалық тиімділігін бағалауда өнімдерді
терең өңдеуден соң алынған туынды өнімдерді жіп,мата,дайын тауар түрінде
шет елдерге сату негізге алынады. Осыған байланысты мақта кластерінің
экономикалық тиімділігін және стратегиялық бағытарын,өңірдің экономикалық-
әлеуметтік жағдайын дамытудағы орнын анықтау маңызды проблема.Дайын
бұйымдарды экспортқа шығару мен импорт алмастыру жолымен сыртқы сауданы
дамытудың жолдарын айқындау қажет.
Сонымен қатар,мақтаны терең өңдеу мен тоқыма кластерін ұйымдастыру
бойынша зерттеулерді және экспортқа шығару,импорт алмастыру бойынша әлемдік
іс-тәжірибелерді,ақпараттарды,эконо мика және жоспарлау,сыртқы сауда
органдарында,Мақта келісім-шарт корпорациясы,Оңтүстік АЭА және Оңтүстік ӘКК
іс-тәжәрибесәнде қолдануға болады.
Оңтүстікте мақта өсіру мәселесі бойынша Мақтаарал тәжірибе
стансасы қазіргі Мақта шаруашылығы ғылыми зерттеу институты бірқатар
маңызды зерттеулер жүргізіп,оң нәтижелерге қол жеткізді.Соның ішінде
З.Тұрсынходжаев. И.Болғанбаев. А.Н.Рылов. Е.Үзенбаев. Н.Ф.Беспалов.
Ж.Я.БатькаевИ.Үмбетаев өз ғылыми еңбектерін жергілікті жағдайда мақта
өсірудің тұқымдық селекциясына, агротехнологиясына, минералды
тыңайтқыштарды пайдалану,ауыспалы егіс жүйесінің тиімділігі,жердің
мелиорациясы, тағы басқа мәселелерді зерттеуге арнаған, құнды ұсыныстар
енгізген.
Дипломдық жұмыс мынадай бөлімдерден тұрады:
1. Мақта шаруашылығын дамытудың теориялық негіздері.
2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта шаруашылығының
дамуын талдау.
3. Мақта шаруашылығының тиімділігін
арттырудың жолдары.
Сонымен қатар аталған бөлімдердің құрамында 8 бөлімше бар.
І МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Мақта шаруашылығы және оның ел экономикасындағы алар орны
Мақта - Қазақстанда бидай дәнінен кейінгі екінші стратегиялық маңызы
бар, экспорттық ауылшаруашылық өнімі болып есептеледі. Елімізден экспортқа
осы аталған екі ауылшаруашылық өнімінен басқа ешқандай өнім шықпайды.
Мақта-талшықты өсімдік.Оны құлқайыр тұқымдас өсімдіктер қатарына да
қосуға болады.Бұл топқа сонымен қатар кендір,коньатник,құлқайыр сияқты
басұа да өсімдіктер жатады.Талшықты өсімдіктер арасында мақтаның алатын
орны ерекше зор.Ол жіп иірілетін бүкіл шикізаттың 70-75 пайызын береді.
Мақтаның шитті талшығы-шитті мақта осы өсімдіктің беретін негізгі
шикізаты болып табылады.Шитті мақтаны мақта тазартатын зауыттарда шитінен
ажырататын алғашқы өңдеу кезінде мақта талшығы,линт,мақта ұлпасы,шит
бүршігі бірте-бірте бөліп алынады.Шитті мақтада 30-40 пайыз талшық және 60-
70 пайыз шит болады,ал шитте 22-29 пайыз мақта майы мен шит бүршігі
болады.Шитті мақта- халық шаруашылығы тоқыма өнеркәсібі,май
өңдеу,гидролиз,химия және басқа да салалары үшін қажетті шикізат.
Елбасымыздың қамқорлығымен, рынокты тұрақтандыру және тауар
өндірушілерді қолдау мақсатында Мақтаарал ауданында мақта шикізатын
тазалайтын, қуаттылығы 60 мың тонналық мемлекеттік зауыт пайдалануға
берілді. Оның құрылысына 12 миллион АҚШ доллары жұмсалды. Зауыт іске
қосылған 2006 жылдан бері "Мақта келісім - шарт корпорациясы" АҚ арқылы
мақта өндірушілерден әр жылы 1,5-1,8 миллиард теңгенің шикізатын сатып
алуда. Өз кезегінде бұл іс - шара келешекте мақта шикізатын өндірушілердің
жоғары рентабельді жұмыс жүргізуіне жақсы қолдау болмақ.
Мақта өсіріп - өндірушілердің білім деңгейін көтеру — ең маңызды
мәселе. Олай етпесек, жаңа сорттар да, инновациялық технология да, су мен
ылғал да тиісті тиімділікке жеткізе алмайды. Оңтүстік Қазақстан облысында
ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін түрлі салаларда 71 мыңнан астам шаруа
шаруашылықтары бар, оның 41 мыңы мақта өндірісімен айналысады. Орта есеппен
әрбір шаруа шаруашылығының мақталық жері 4,3-4,5 гектар. Мұндай жағдайда
жаңа технология, жаңа сорт, басқа да инновациялық жаңалықтар ендіру өте
қиынға соғады. Елбасымыз ірілендіруге ерекше екпін түсіруде.
Мамандарымыздың зерттеуіне қарағанда, барлық мақта өндіруші шаруашылық
басшыларының 13 пайызының ғана тиісті мамандығы бойынша жоғары білімі бар
екен. 17 пайызы ауыл шаруашылығына қатыссыз жоғары білімді, ал қалған 70
пайызы тек орта білімді болып шықты. Осы ретте шұғыл өзгеріс керектігін
ескере отырып, Ауыл шаруашылығы министрлігі Оңтүстік ӘКК ұлттық
компаниясы, КазАгроИнновация АҚ, Оңтүстік Қазақстан облысы әкімдігі 2009
жылдан бастап Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми – зерттеу институтының
базасында халыққа білім беру орталығын ашатын болды. Ауыл шаруашылығы
өндірісіне жаңалықтарды кеңінен ендіру бағдарламасы қабылданды.
Мырзашөл қуаң даласын суландыру,оның мақта өсіру шаруашылығына
пайдаланудың тарихы бір ғасырдан асады,және 3 кезеңнен тұрады
-Патшалық Ресейдің билігімен басталған алғашқы әрекеттер
-Қазан төңкерісінен кейінгі алғашқы суландырудың жаңа жобасын жүзеге
асыру жолдары.
-Кеңес үкіметінің тұсында,яғни 1940-1950 жылдардағы суландыру бойынша
жаңа бастамалар. Қазақстан Республикасы Орталық Азиядағы аграрлық секторы
ілгері да
мыған мемлекеттердің қатарына жатады.Әсіресе дән өсіру мен мал
шаруашылығының үлес салмағы басым. Қазақстанның Оңтүстік аймағы
табиғи жағдайына, жер-су ресурстарына байланысты мақта өсіруге
мамандандырылған аймағы Еліміздің басқа аймақтарында өсірілмейтін ақ
алтын оңтүстіктің 8 ауданында өндіріледі. 24 813 шаруа қожалығы мақта
өсірумен айналысады.
1. Мырзашөл аумағы-Мақтаарал ауданы.
2. Орталық аумақ-Бөген,Арыс,Шардара аудандары.
3. Түркістан аумағы-Түркістан қаласы,Ордабасы аудандары.
4. Келес аумағы-Сарыағаш ауданы.
болып табылады. Бұл дақыл өңір экономикасының дамуына,соның ішінде
жеңіл,тамақ өнеркәсібінің өрлеуіне негіз болады.Оңтүстік өңірінің халқы
мақта өсірумен ғасырдан астам уақыт айналысып келеді.
Ауылшаруашылық дақылдарын өсірудің шамшырағы болып алғашқы
ұйымдастырылған Мақтаарал кеңшарының 70 жылдық тарихы бар.Мақтаарал ауданы
солтүстігі Шардара су қоймасымен,шығысы Сырдария өзенімен,оңтүстігі
Мырзашөл орталық коллекторымен,батысы Арнасай ойпаты арнасымен
шектеледі.Ауданның көлемі-180мың гектар,батыс пен шығыс арасы-
70км,солтүстік пен оңтүстік арасы-60км.Суармалы жер көлемі-137,000гектардан
асады.Облыста дайындалатын мақтаның 60-65пайызы осы өңірде өсіріледі.
Себебі мұның талшығы басқа талшықты өсімдіктермен,яғни кенеппен
салыстырғанда сапалы,жеңіл технологиямен ажыратылады.Кенеп өсіру көлемі
бұрынғы ТМД елдерінде едәуір төмендеген болса,мақта өсіру көлемі
бірқалыпты,ал Оңтүстік Қазақстан облысында жылдан жылға артып келеді.
Сонымен қатар мақта талшығы өзге химиялық жолмен алынатын жасанды
талшықтармен салыстырғанда бәсекелестікке төтеп беріп өз орнын тұрақты
сақтап келеді.Оның негізгі басымдығы әмбебаптық кең тұтынушылық
қасиеттерінде.Мақта талшығынан маталардың бірнеше түрлерін жасап шығаруға
болады.Қазіргі кезде экономиканың көптеген салаларында мақта талшығынан
тоқылған маталар мен заттар кең түрде пайдаланылады.Мақта талшығынан өмірге
қажетті көптеген заттар дайындалады.Олардығ қатарына тігін
жіп,арқандар,балық шаруашылығында қолданылатын жабдықтар,қозғаушы
агрегаттарға қайыс-тартпалар транпортердің ленталары,резина шлангі жасау
үшін қолданылатын матаны,сүзгіштер,электр сымдарына орағыш материал,жасанды
жібек,төсек-орын,киім-кешек үшін мата,т.б.Мақтаның кейбір сорттарының
талшықтары автомобиль өндірісінің шина жасау кезінде пайдаланылады.Сонымен
қатар парашют жасау кирзадан аяқ-киім тігу, целлулойд-қағаздың ең жоғарғы
сападағы сұрыптары алынады, жүн және жібекпен аралас түрінде де
қолданылады.
Мақтаның шиті де өте бағалы шикізат болып табылады.Шиттен
талшығы ажыратылған соң оның бір бөлігі егістік үшін тұқымдыққа алынып
әзірленеді,басым бөлігі тауарлар алу үшін өңделеді,соның ішінде ең
маңыздысы-мақта майы.Шиттен мақта майының шығымдылығы озық технологиялар
бойынша 21-28 пайызға дейін,ал бізде қолданылып жүрген технологиялар
бойынша 14 пайыздан аспайды.Мақта майы азық-түлік тұтыну тауары болып
табылады және техникалық мақсатта да қолданыс табады.Рафинацияланған мақта
майы азық-түлікті консервілеуде ұтымды қолданылады.Сонымен қатар маргарин
,жасанды құйрық,сабын,техникалық май мен олифа өндірісінде де кең
қолданылады. Мақта майынан глидцерин стеарин және басқада химиялық өнімдер
алуға болады.
Майы сығып алынған шит қалдығы мал шаруашылығында қоректендіру
элементтері мол жем болып табылады. Майдаланған күнжараны ауылшаруашылығы
зиянкестерімен күресте арнайы улы заттар ретінде де пайдаланады. Пайдаға
аспай қалған күнжара меншротты тыңайтқыштар есебінде пайдалануға болады.
Шиттің дәнінен химиялық улы зат-госиполды бөліп алып одан
полимерлер, лактер, ыстыққа шыдамды арайы бояулар, дәрі-дәрмек
препараттарын және осыған ұқсас материалдар алуға болады.
Мақта майының өндіріс қалдығы-госипол-сағызы (гудрон) ыстыққа
өте шыдамды болғандықтан металл құю өндірісінде қалып дайындау, ыстыққа
шыдамды лактар алу үшін қолданылады.
Мақта гидронынан полимер алынып, түрлі детальдар жасауға
болады, оны жолдың беткі жағын қатайту үшін қосынды есебінде жұмсайды.
Мақта шитін тазалау процесінде шығатын линт талшығы негізінен
жылы киімдерге астар жасауда, көрпе-төсек, жұмсақ үй жиқаздарын, денсаулық
жүйесінде пайдаланатын мақта және целлюлоза, жасанды фетр, шаш, тері және
жібек, электр өткізбейтін заттар, сурет және кинотаспа, жасанды айна,
линолуим, пластинкалар, автомовиль бояуларын, целлофан қағаз, эбонит және
қопарылыс заттарын өндіру үшін де қолданылады.
Майдаланған шиттің қабығынан техникалық спирт, лактар, қағаздың
төменгі сапалы сорттары, картон, электр өткізбейтін материалдар жасалады.
Шиттің қабығында пентозан заттар көп одан синтез жасау арқылы жоғарғы
сапалы сағыз және пласмасса алынады.
Қозаның паясынан жиқаздар жасау үшін материалдар дайындауға
болады, негізінен ауылдық жерде отынға пайдаланады. Майдаланған қозаның
паясын өзге органикалық қалдықтарға, заттарға орналасып компст жасау,
жердің құнарлығын арттыруға болады.
Мақта көсегінің шанағы бағалы зат, оның құрамында дубильді
заттар бар. Мақтаның жапырағы түрлі органикалық қышқылдарға бай, әсіресе
алма және лимон қышқылдарына. Оны алу зерттеулерді, жаңа технологияны
пайдалануды қажет етеді.
Мақта омарта өндірісін ұйымдастыруға, мақта балын жинауға
қолайлы өсімдік. Баларасы жіберілген мақта егістігінің өнімділігі әр
гектарына 3 центрге дейін көбейеді.
Жалпы мақта талшығы мен шиті, басқа өнімдерін терең өңдеу
жолымен 150 ден астам материалдар, заттар өндіріп шығаруға болады.
Көршілес Орта Азия елдерімен қатар, Қазақстан республикасының
Оңтүстік Қазақстан облысы мақта өсірумен айналысатын жеке дара аймақ.
2. Мақта – тоқыма кластері және еңбек нарығы
Мақта – тоқыма кластерін ұйымдастырудағы мақсат қосылған құн үлесін
есебінен тиімділікті арттыру, өндірілген соңғы өнімнің рыноктағы бәсекеге
қабілеттілігін артты ру және төтеп беруін қамтамасыз ету.
Мақта шаруашылығының экономикалық тиімділігі көбіне мақта
өндірісінің өсуіне, жаңа технологиялардың енгізілуіне, қайта өндеу
өнеркәсіптерін дамытуға байланысты. Осы міндеттің кешендік шешімі,
Қазақстанда қазіргі заманғы мақта – тоқыма кластерін құруды талап етеді.
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев ауылшаруашылығы шикізаттарын өндіру мен
өңдеу саласында кластерлік бастамашылықты іске асыру арқылы аграрлық
өндірісті индустрияландыруға айрықша назар аударып отыр. Президентіміз
ұсынған Қазакстанның мақта – тоқыма кластері ғылыми жетістіктерді,
инновациялық технологияларды ендірудің арқасында мақтаның өнімділігін
көтеруге, талшықтың сапасын арттыруга, мақта өндірушілердің экономикалық -
әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталуымен құнды. Бізде мақтаның елеулі
шикізат көзі бар. Қазір қарқынды дамып келе жатқан ел экономикасы оны өңдеу
мәселесін де жеделдете шешуге мүмкіндік береді.
Жұмсаған шығыны мен төккен тердің өтеуін қайтаруы қиындаған диқан
қауымның бірқатары ауыспалы егіншілікке көшті. Бұрындары оңтүстікте 200 мың
гектарға мақта өсірілсе, ол 2008 жылы - 170 мың, 2009 жылы - 140 мың
гектарға дейін азайды. Алайда, мамандар мақта егістігінің көлемін азайта
отырып, сапалы өнімді көбейту қарастырылып отырғанын айтуда. Сондай-ақ,
мақта кластерін жүзеге асыру арқылы облыс экономикасын дамыту көзделіп
отыр. Ол үшін мақтаны тереңдетіп өңдеу жүзеге асырыла бастады. Осыдан
бірнеше жыл бұрын өндірілген өнімнің бес пайызы ғана өзімізде дайын тауарға
айналатын. Қазіргі уақытта шикізаттың 30 пайызы отандық өндіріске
пайдаланылуда. Оңтүстік арнайы экономикалық аймақ аясында Ютекс-КZ АҚ-ы
жіп пен мата өндіре бастамақ. Оху Техіlе ЖШС-і жіп иіру жобасын жүзеге
асыруда. Хлопкопром - Целлюлоза ЖШС-і мақга целлюлозасын әзірлеуге дайын.
Меланж АҚ-ы ай сайын 500 мың метр мата тоқып, 40 мың метр сүлгі шығаруда.
Жалпы алдағы уакытта арнайы экономикалық аймақта 15 ірі кәсіпорын жұмыс
істей бастайды.
Қазақстан үкіметі мақта тоқыма кластерін ұйымдастыру мақсатында арнайы
Оңтүстік еркін экономикалық аймағын құру мәселесін қарап, экономикалшық
негіздемелер жасады.
Негізгі мақсаттар:
➢ Қазақстан экономикасында ішкі нарықтағы тоқыма және тігін тауарларына
тәуелділікті жою.
➢ Тауарлардың түрлерін көбейту және сапасын жақсарту арқылы
бәсекелестік қабілетін арттыру.
➢ Осы саладағы техникалық және технологиялық кенжелеуді оңтайлы шешіп,
өндіріс шығындарын азайту.
➢ Шикізаттық емес секторға инвестиция салуға қызығушылықты арттыру
мақсатында жаңа өндірісті ұйымдастыру үшін, инвестициялық жаңа
жобаларды жүзеге асыру.
Мақта – тоқыма кластерінің басты буындарының бірі – 2005 жылғы
маусымда құрылған Оңтүстік арнайы экономикалық аймағы. Келешекте 5 мың
адамды жұмыспен қамтитын 15 тен аса кәсіпорын салынбақшы. Қазір Ютекс
ЖШС, Қазақ – Ресей тоқыма альянсі ЖШС, Меланж АҚ қуаттары арта түсуде.
Егерде 1998 – 2000 жылдары Республикада өндірілетін 130 – 135 мың тонна
мақта талшығының 5 тоннасы ғана терең өңдеуден өтетін болса, қазір бұл
көрсеткіш 15 мың тоннадан асты, таяудағы жылдарда 45 – 50 мың тоннаға
жетпекші. Бұл өндірілетін талшықтың 40 пайызға жуығы.
Қазақстан Үкіметінің қолдауымен жобаланып отырған мақта кластерін
ұйымдастыру оны іс жүзінде орындау экономиканы диверсификациялауға, яғни
шикізаттық тәуекелділікті біршама жұмсартады. Сонымен қатар аумақта
қосылған құнды өнімдер шығаратын өндірістер тізбегін ұйымдастыру
мүмкіндігін жасайды.
Экономистер мен мамандардың есептеулері бойынша 1000 тонна мақта
талшығын терең өңдеу өндірісі – кластері 300 - 350 жаңа жұмыс орындарын
ашуға мүмкіндіктерін туғызады. Аумақта өндірілген шикізатты алыс
қашықтықтарға тасымалдау шығындары қыскартырылады. Мақта кластерінің түпкі
өнімдері - мақта маталарының сан алуан түрлері, дайын тігілген
киім-кешек, үй-тұрмыс тауарлары. Біздің есептеулеріміз бен
тұжырымдамамыз бойынша негізгі мақта кластерімен бірқатарда қосалқы
кластерлер (подкластері) - шитті, линтті және улюкті терең өңдеу
экономиқалық жағынан тиімді. Шиттен өсімдік майын, сығынды, күнжара, шит
қабығын алып, құрама жем өндірісін ұйымдастыру мал шаруашылығының жем
қорын нығайтады. Линт пен улюктен денсаулық сақтау саласында қолданылатын
мақта, дәке, төменгі сапалы мақта, бейтоқыма мата, бөз, мақталы киім
- кешек, үй жиһаздарының өндірістерін ұйымдастыруға болады. Негізгі және
қосалқы кластерлерді ұйымдастырудың оптималды көлемі 20 мың тонна мақта
шикізаты. Оны өңдеуден 6,7 мың тонна талшық немесе 5,5 - 6,5 мың тонна
мақта жібі алынады. Қосалқы кластерлерде 10-11 мың тонна шит, одан 1400-
1500 тонна линт және улюк өңделіп, түрлі дайын тауарлар жасалады.
Біздің зерттеулеріміз бойынша осы технологиялық құрылымдарды
ұйымдастыру арқылы:
негізгі кластер бойынша - 2200 - 2500
қосалқы кластер бойынша - 350 - 400
♦ инфрақұрылымдар бойынша - 250 - 300
жаңа жұмыс орындарын ашуға болады. Барлығы бір кластерлік тізбек
бірлігі бойынша ашылатын жаңа жұмыс орындарының саны 2800 – 3000
жетеді. Облыс бойынша өндірілетін шитті мақтаның жартысын терең өндеу
кәсіпорындарын ұйымдастыру арқылы таяу мерзімде 5-7 мың, ал келешекте 10-
14 мың жаңа жұмыс орындары ашылады.
Қазақстанның оңтүстік өңірінде осы бағдарламаны жүзеге асыру арқылы
жұмыссыздық пен кедейшіліктің деңгейлерін едәуір төмендетуге болады.
Халықтың табысын, әлеуметтік жағдайын көтеріп, республикалық орташа
көрсеткіштері мен теңдестіруді қамтамасыз ету қажет. Жеңіл және тоқыма
өнеркәсібінің қазіргі жағдайында бұл саладағы еңбек нарығындағы сұранымға
кәсіби құрылымның ұсынымының сәйкес келмеуі орын алып отыр. Осы саладағы
мамандардың басқада салаларға ауысып кетуіне байланысты
маман - жұмысшылар азайған. Осыған байланысты кластер тізбегіндегі
жұмыс орындарында жұмыс жасайтын кәсіби мамандарды дайындау, қайта оқыту
мәселелері туындайды. Мәселені дұрыс шешу мақсатында орта кәсіби -
техникалық оқу орындарының бағытын өзгертіп, жеңіл және тоқыма
өнеркәсібіне бейімдеу кажет. Бұл салаға қажет мамандар: жіп иіруші,
(ұршықшы), тоқымашы, бояушы, тігінші, пішуші және тігін бұйымдарының
конструкторлары, тағы баскалар.
Мақта кластерінің схемасы
схема – 1.2. 1
Қосалқы кластерлер схемасы
І.
ІІ.
Қазақстанның Оңтүстігінде мақта өсірумен бір миллионнан астам адам
айналысады. Қазір мақта өңір халкынын бірден-бір күнкөріс көзіне айналып
отыр.
Республикамызда өндірілетін 130 – 135 мың тонна мақта талшығын
экспортқа шығарсақ, оны сатудан 165 – 170 миллион АҚШ доллары түседі. Егер
осы өндірілген мақта талшығын терең өңдеп, дайын бұйым ретінде сатсақ, ол
қаржы мақтаны шикізат күйінде сатқаннан 7 есе ұлғайып, 1 миллиардтан астам
АҚШ долларын құрайды. Мамандардың есебі бойынша, өндірілген мақта талшығын
тереңдеп өңдеу барысында 1 мың тонна талшық 100 – 110 қосымша жұмыс орнын
ашуға мүмкіндік береді.
Жаңа жұмыс орындары ашылады, бюджетке қаржы түсімі өседі. Кластер
ұйымдастырылған өңірде құрылыс, транспорт, энергия көздері, әлеуметтік
және басқа да инфрақұрылымдар дамиды. Жаңа кезеңде экономиканың жан-
жақты тұрақты өркендеуін кластерлерді дамыту арқылы салалардың кешенді
экономикалық тиімділігін арттыруға кол жеткізуге болады. Бұл жобаларды
орындауда аумақтардың жауапкершілігін жекеменшік инвестициялардың
үлесін көбейту мақсат етіледі. Кластерлер оңдірісінің тауарлары
халықаралық деңгейіндегі бәсекелестік салаларға, сипаттамаларға ие болуы
керек. Болжаулар бойынша елімізде өндірілетін мақта талшығының бір жылдық
тұрақты көлемі 140 – 150 мың тонна болса, оның экспорттық әлеуеті 90 – 100
мың тоннаға жетеді. Бұл өнім сыртқы саудаға терең өңделіп, мақта иірім
жібі, мақта матасы және киім кешек, дайын тауар түрінде шығару кешенінің
экономикалық тиімділігін 2 – 8,4 есеге арттырады. 1кг мақта талшығына 5
шаршы метр ақ жаймалық мата немесе 12 шаршы метр шыт, 20 шаршы метр бәтес,
тоқып шығаруға болады. Жоғарыдағы қабылданған норма бойынша Қазақстан
халқының жан басына тұтынантын мақта матасының болжам мөлшері ақ жаймалық
– 18,1 шаршы метр, шыт - 43,4, бәтес – 72,4 шаршы метрге тең болады. Ішкі
рынокта тұтынылатын ақ жаймалық шамамен – 1000 млн шаршы метр, шыт 240 млн,
бәтес 4000 шаршы метрге тең болады. Мақта өсірумен, оны өңдеумен Оңтүстік
Қазақстан облысының мақташылары айналысады. Мақта өсіру және өндеу
салаларында экономикалық белсенді халықтың үштен бірі жұмыспен қамтылған.
Қазақстанның Оңтүстігінде Мақта - тоқыма кластері туралы
бағдарламаларға 2005 жылы Үкімет қаулысымен ұйымдастырылған
Мақта келісім - шарт корпорациясы жетекшілік етеді. Осы
корпорацияға шитті - мақтаны бастапқы жане терең өндеуге жаңа
технологияларды өндіру жоспарын әзірлеген. Мақтаарал ауданында жаңадан
құрылған мақта өңдеу зауытының техника – экономикалық негіздемесіне мақта
өнімдерінің сапалық көрсеткіштері, шығымы халыкаралық стандарттарға
сәйкестендіріліп алынған.
Тоқыма сипаттамалары
кесте – 1.2. 2
№ Сұрыптар түрі Талшықтың ұзындығы, Метрлік нөмірі
мм
1 Мактаарал 3047 38,9
39,6-43,0
2 Мактаарал 3044 34,6-43 37,0-38.0
3 Мактаарал 4003 39,0-40.0 37,2-38.0
4 Мактаарал 4005 38,0-39,0 37.5-38,0
5 Мақтаарал 4011 40,0 38,7-40,0
3. Мақта шаруашылығы әлемдік деңгейдегі орны
Дүниежүзі бойынша 80 астам мемлекет мақта өсіру және мақта талшығы
өндірісімен айналысады. Мақта талшығының жалпы өндірісі бір жылда 21-26
млн. Тоннаны құрайды, бұл көрсеткіш соңғы екі жылда 5,5 млн. Тоннаға
артқан, бұл өндіріске 200млн-нан астам мақта өндірушілермен, олардың
жанұясы тартылып, осынша адам терім маусымына қатысады. Дүниежүзі бойынша
өндірілетін мақтаның 70% астамы бес аумақта-Қытай, АҚШ, Үндістан, Пәкистан
және Орта Азияда шоғырланған. Соңғы жылдары мақта талшығын өндіруде едәуір
табысқа жеткен мемлекеттер қатарына Қытай, АҚШ, Үндістан және Пәкистан бар.
Ең жоғарғы көрсеткішке жеткен Қытай-6,3 млн. тонна, АҚШ және Үндістан
әрбіреуі 5,1 млн, тоннадан,ТМД елдеріндегі көлем 1700 мың тоннаға
жеткен.Соның ішінде Өзбекстан үлесі 60%,Қазақстан 9-10% . Сонымен қатар
Африка , Австралия, Египетте, Перу , Колумбия және Израильде мақта
өндірісінің төмендеуі байқалады.
Соңғы 50 жылда әлем деңгейәнде мақта өсірілетін жер көлемі
орташа 35 млн гектарды құраған, ал оның мөлшері 29-39 млн гектар аралығында
ауытқуда болды. Өндірістің жалпы өсімі 300 мың тоннадан асты. Мақта
өсімдігі жер көлемінің үлесі бойынша басқа ауылшаруашылық егіндерінің
арасында 3,8-4% аралығында өзгеріп тұрады.
Жалпы дүние жүзінде 67 мемлекет мақта шүаруашылығымен айналысады,
мақта 34 миллион гектар алқапқа егіледі. Жылына орта есеппен 25,0 – 26,5
миллион тонна мақта талшығы өндіріледі, гектарына 16,0 – 16,5 центнер шитті
мақта шикізаты алынады. Өнімділік бойынша рейтингте Қазақстан соңғы 4 – 5
жылда 14 – 15 орында. 1998 – 1990 жылдары 23 – 25 орында еді.
Дамыған және дамушы мемлекеттер ауыл шаруашылығын экономикалық
мүмкіндігіне қарай көмек көрсетіп келеді. Мақта егетін мемлекеттердің әр
гектарға шаққанда бөлінетін қаржысы жөнінде дүние жүзінде 2007 жылы Қытай
(403 АҚШ доллары) бірінші, АҚШ (391 АҚШ доллары) екінші, Түркия (190 АҚШ
доллары) үшінші Қазақстан (189 АҚШ доллары) төртінші орында болды.
Өнімділік Австралияда, Израйльде 50 – 51 центнерді құрайды, Мексикада
40, Бразилияда 37 – 39, Қытай мен Түркияда 38 – 39 центнер, ең төменгі өнім
Африка елдерінде. Олар әр гектардан 3 – 17 центнер өнім алады. Мақтаның
егістік көлемі бойынша 25 – ші орындамыз, ал өндірілетін өнім бойынша 18 –
ші орындамыз. Біздің мақсатымыз – алдымыздағы бес – алты жылдың ішінде
алғашқы ондықтан орын алу. Ол үшін әр гектардан орта есеппен 27 – 29
центнерден өнім жинауға тиіспіз.
Мақта өндірісінің өсімі негізінен АҚШ пен Қытайда едәуір болды. Оған
есбеп ҚХР бұрынғы әкімшілік -әміршілік жүйенің орнына келісімшарт пен жұмыс
ұйымдастыру жүйесі ендіріліп, осы негізде 50 млн. Артық қожалық үй іргесі
шаруашылығында еңбек етті. АҚШ-та мақта өсіруді ұйымдастырудың құқықтық
негізі мемлекеттік реттеу мен қолдау арқылы жүргізілді, яғни мақсатты баға
белгілеп тауар өндірушілерді қаржылай қызықтырудың тиімді жолдарын
қолданды. Осының ыұпалымен мақтаның өнімділігі гектарына болжамы бойынша
2000-2005 жылдары әлем рыногында мақта талшығына сұраныс 22-23,0 млн
тоннадан артады.
Мақта өнімдерін көптеген елдер тұтынады. Еуропа және Азия
мемлекеттерінің фабрикаларында мақта өнімін пайдалану басым. Жалпы тоқыма
өндірісінде пайдаланылатын талшықтың жартысын мақта өнімдері құрайды.
Соңғы кезде Қытай, АҚШ, Үндістан, Пәкістан және Бразилия мақта талшығы
өндірумен қатар оны пайдалануда да алда келеді. Бұл мемлекеттер
дүниежүзілік мақтаның 58-60% сатып алады. Әлем бойынша өндірісінде мақтаны
ең көп пайдаланылатын мемлекеттер қатарында Ресей мен Жапония да бар, олар
мақта өсірумен айналыспайды.
Мақта шикізатын өңдеуде алдыңғы қатардағы мемлекеттер ретінде
Филиппин,Индонезия,Колумбия,Зимбабе ,Пәкістан,Чили,Тайланд,Марокко және Иран
аталады.
Пәкістан,Үндістан, және Зимбабеде мақта өндірісінің көлемі орташа
9,8млн тоннаны құрайды.Бұл көрсеткіш соңғы маусымдардағы есептеулерге
қарасақ әлемдік мақта өндірісінің 1\3 жуық.Мақтаның шет елдердегі орнына
келер болсақ мысалы: Қытай үкіметі тоқыма өнеркәсібінің талабына сай және
ауылдық жердің әлеуметтік жағдайын көтеру мақсатында әр жылға
қндірушілерден сатып алынатын мақтаның көлемін белгілейді, сатып алу
бағасын бекітеді. Осыған орай жергілікті жерлердегі үкімет уәкілдері ұлттық
жоспарды орындау үшін өндірушілермен алдын-ала келісім-шарт жасап, мақта
егістігінің жер көлемін, керекті болған өндірістік-материалдық ресурстардың
түрлерін және мөлшерін, өндірілетін мақта – шикізатының ең төменгі деңгейін
және сапасына қарай кепілденген сатып алу бағасын анықтайды. Осыған сәйкес
үкімет фермерлерге өндірістік ресурстарды сатады және жеңілдетілген несие
береді. Өндірушілер қызығатын баға белгілейді, өндірістік ресурстарға
субсидия және несиелер беріп, қажет болған мақта көлемін өндіру үшін жан-
жақты жағдай жасайды. Бұл ел мақта өсіруде орталықтанған жоспарлы жүйеден
еркін нарық қатытынастарына өтуге ұмтылыс жасауда,бұл әрекеттің өзіндік
ерекшеліктері болғанымен оның оң әсері бар.Мақта өндірудің көлемін
бірқалыпта 5,5-6млн тонна мөлшерінде ұстап тұруға мүмкіндік тудырып
отыр.Қытай соңғы 30 жылдың ішінде әлемдегі ең басты мақта өндіруші
мемлекетке айналып АҚШ-тан басып озды.
Ірі мақта өсіруші елдерде түқым шаруашылығы тікелей мемлекет
бақылауында.
ІІ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Мақтаны өсірудің технологиялық ерекшеліктері
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы Қазақстан халқына жолдауында
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы жарияланды.
Бұл стратегияда Қазақстанның ДСҰ-ға мүше болуына дайындығы және
міндеттері атап көрсетілді,осы орайда экономиканың негізгі бағыты шикізатты
өңдеуді дамытуға бағыталғандығы баса айтылған.
Ауылшаруашылығын қолдау бойынша арнаулы экономикалық бейімделу
бағдарламасын әзірлеп жүзеге асыру Үкіметке тапсырылды.
Оңтүстік Қазақстан облысында осы мақсаттаы жүзеге асыру үшін мақта
шаруашылығын дамыту бағдарламасы,мақтаны жаңа технологиялар негізінде
бастапқы және терең өңдеу немесе тоқыма кластерін ұйымдастыру бойынша
мемлекеттің қолдауымен белсенді іс-әрекеттер жүзеге асырылып жатыр.
Осы бағдарламаларда баса көңіл бөлінетін мәселенің бірі мақтаны
бастапқы өңдеу технологиясын жетілдіру ,яғни өңдеу зауыттарына жоғары
технологияларды енгізу жолымен халықаралық стандарттарға жауап
беретін,бәсекелестік қабілеті жоғары өнім шығаруды қамтамасыз ету.Осы
мәселені оңтайлы шешу жолымен мақта өндірушілермен өзара экономикалық
–құқықтық қарым-қатынастарды жаңа негізде ұйымдастырып,қалыптастыру
мүмкіндігі жасалды.
Мақтаның сапасын арттыру және өнімнің шығым көрсеткіштерін жоғары-
лату 2 аяқталған өндірістік циклдардан тұрады
-мақта өсіру және жинау
-шитті мақтаны дайындау және бастапқы өңдеу
Мақтаның жоғары сапалы өнім беретін селекциялық сұрыптарын өңірдің
табиғатына,жеріне бейімдеп оны аудандастыру,өсіру және жинаудың
агротехнологиялық жүйесін қатаң сақтау жолымен сапалы шитті мақта
өндіріледі.
Мақта талшығының технологиялық сапасы.
Мақта шаруашылықтарының алдында тұрған басты міндеттерінің бірі –
мақта талшығының технологиялық сапасын жақсарту.
Талшықтың тоқымалық сапасына мына көрсеткіштер жатады:
Талшық өнімінің көлемі, Ол құргақ шитті мақтадан алынған таза
талшықтардың салмақ проценті. Әдетте бұл көрсеткіш 30 - 40 процент
шамасында болады.
Талшықтың ұзындыгы, Ол -- арнаулы тақталарда мақта тұқымының жоғарғы
үштен бір бөлігінде ширатылған талшықты тарағаннан кейінгі милиметр
есебімем алынған ұзындық. Өсіру жағдайына және сорттардың биологиялық
ерекшеліктеріне байланысты талшықтың ұзындыгы 25 – 40 мм аралығында
болады.
Талшық ұзындығы моделді және штапелді болып екіге бөлінеді.
Метрлік нөмер 1 грамм талшықтағы барлық талшықтардың метр есебімен
алынғандығы жалпы ұзындығы. Мақтаның сорттарына байланысты
бұл көрсеткіш 5000 – 8000 метрге дейін ауытқып отырады.
Талшықтың жіңішкелігі метрлік нөмермен анықталады. Оның көрсеткіші 7-
10 мкм - 15-25 мкм аралығында болады.
Талшықтың орташа үзілу күші, Бір талшықты үзуге жұмсалған Нютон
есебімен алынған күшті оның мықтылығы немесе талшықтың орташа үзілу күші
деп атайды. Бұл күштің мөлшері 0,040-0, 0-69 Н.
Талшықтың үзілу ұзындығы – оның метрлік нөмерін мықтылығына
көбейткендегі метр есебімен алынған көрсеткіш.
Талшықтың пісуі – оның ішкі қуысының азайып, целлюлозамен толыққан
кезі.
Осы көрсетілген технологиялық сапаларына қарай талшықтан тоқылатын
маталардың түрлерін анықтайды.
Мақта өнімін жоғарылатудың бірден - бір кепілі сапалы тұқымдық шит
болып есептеледі. Жаппай жекешелендіру кезеңінде элиталық - тұқымдық
шаруашылықтар тарап, республикадағы мақта тұқымшылығы жүйесі бұзылған
болатын. Міне, осы мәселені түбегейлі шешу мақсатында, фермерлерді бағасы
арзан, жоғары сапалы, жергілікті агро - ландштафтқа ыңғайластырылған,
бәсекелестікке қабілетті отандық сорттармен қамтамасыз ету үшін Ауыл
шаруашылығы министрлігі "Мақта келісім-шарт корпорациясы" АҚ арқылы
Мақтаарал ауданында бағасы 1 миллиард теңгеден асатын тұқымдық шит
дайындайтын зауыт құрылысын 2009 жылы бастамакшы.
Институт селекционерлері соңғы жылдары мақтаның бәсекеге қабілетті
отандық жаңа тоғыз сортын шығарды. Оның төртеуі аудандастырылды. Егер 2000
жылға дейін республикамызда мақтаның бірде-бір отандык сорты болмаганын
ескерсек, 2008 жылы еліміздегі барлық мақта егістігінің 54,5 пайызына, яки
97 мың гектарына отандық сорттар егілді. Бәсекелестікке қабілетті
"Мақтаарал" мақта сортымен жеткілікті қамтамасыз ету үшін қазір 25 элиталық
және тұқымдық шаруашылық жұмыс істеуде. 2009-2011 жылдары , тағы 7 тұкым
шаруашылығы құрылмақ. Өндіріске өндірілген жаңа сорттар Оңтүстік Қазакстан
облысы бойынша мақтаның өнімділігін әр гектарда 4-5 центнерге көбейтеді.
Бұл - қосымша 65-70 мың тонна мақта шикізаты. Тек жаңа сорт енгізудің
нәтижесінде қосымша 3 млрд. 150 млн. теңге қаржыға қол жетеді. Институт
селекционерлері элиталық-тұқымдық шаруашылықтар үшін жыл сайын 30 тонна
элиталық, 12 тонна түпнұсқалық тұкымдық шит дайындайды. Жаңа отандық
сорттарға арнайы ауыспалы егіс кестесі мен жаңа технология жасалды, ол
қазір мақта алқабының 45 пайызында колданылуда.
Осы орайда маңызы өте жоғары отандық мақта сорттарының мақта
өнімділігі мен талшықтары өте жоғарғы көрсеткіштерге ие және де бұл сорттар
жердегі тұздарға және ылғалдың жетіспеуіне шыдамдылығы бар екенін атап
кетеміз.
Атап айтқанда,аудандастырылған Мақтарал-3044 сорты 124 күнде пісіп,С-
4227сортымен салыстырғанда өнімі гектарына 6,2 центнерге,ал көсек салмағы
1,0 граммға,талшық ұзындығы-32мм,және солма ауруына 4,9%,18,2% қарсы
тұрақты көрсеткіштерге дейін артатыны ғылыми тұрғыда дәләлденіп отыр.
1. Сорт М-4003-орта талшықты,ерте піседі,ауруға төзімділігі
тұрақты,шаруашылық-бағалы белгілері жоғары,бұтақтары тығыз.Суыққа
төзімді,өнімі гектарына-39 центнер,С-4227 сортымен салыстырғанда
гектарына 8,5 центнерге дейін айырмасы жоғары болады,талшық шығымы-37-
38%-стандарттан 4%-ға көп,талшық ұзындығы-33,5мм-стандарттан-0,8мм-г е
ұзын.
2. Сорт МА-3047-бұтағы конус пішінді,мақтасы ағылып түспейді,122-125
күнде піседі,көсек салмағы 5,6гр,солма ауруына шалдығуы
8,2%,стандарттан10,3% дейін төмен.Барлық терімнен алған өнімділігі-
39,6 центнер,талшық шығымы-38-40%,талшық ұзындығы-32,3мм.
Мақтаарал-3044 сортының есеп айыратын экономикалық тиімділігі
гектарына 162АҚШ долларын құрап отыр.
Мақтаарал мақта сортарының негізгі шаруашылық бағалы көрсеткіштері
кесте - 2.1. 1
КөрсеткішМА – 30 -МА – 30 –М - 4003 М - 4005 М – 4007 М - 4011 С – 47
тер 31 44 -27
Пісіп 121 -123122 - 124117 - 120 110 - 117 - 120119 - 120127 – 130
жетілу 117
мерзімі,
күн
Өнімділіг30 - 41 39 - 43 39 - 40 38 - 39 40 - 41 40 36 – 37
і,
центнер
Талшық 32,7 32,9 33,5 – 33,4 34,1 34,1 32,2
ұзындығы, 34,0
мм
Үзілу 26,1 26,1 25,9 25,9 26,0 25,9 26,0
ұзындығы
Талшық 36,5 – 37,0 – 37,0 – 38,0 – 38,7 – 38,7 – 36,0
шығыны % 37,0 38,0 38,0 39,0 39,3 40,0
Микронейр4,8 4,6 4,5 4,6 4,5 4,5 4,5
Селекция-тұқым шаруашылығы болып саналады,оның бағыты жаңа мақта
сорттарының шитін көбейтіп,оларды өндіріске енгізу қызметін атқарады.
Мақта өндірушілердің түпкі экономикалық,қаржылық жағдайында
мақтаны ауа-райы ашық күндері жинап,оны мақта қабылдау бекетеріне жеткізіп
беру және қоймалау маңызды шара.Шитті мақтаны жинау мен оны жеткізіп беруге
жалпы өндірістік шығынның жартысынан артығы жұмсалады.
Сонымен қатар өңдеуден соңғы алынатын мақта өнімдерінің сапасы
жинауды дұрыс ұйымдастыруға,жеткізу мен қабылдап алуға және қоймалау
технологиясына тікелей байланысты.Сондықтан науқан алдында зауыт өкілдері
мен сала мамандары түрлі сауалдар бойынша кеңестер беруі қажет.
Алқаптарды арнайы ажырату және алқаптағы мақтаны машинамен
жинауға дайындау мен бейімдеп өсіру шаралары күзгі-қысқы агротехникалық іс-
шараларда ескерілуі тиіс. Машина теріміне арналған алқаптар бейімді
өсіріліп,жүйекаралық қашықтығы мен түзулігі,бірыңғайлылығы сақталуы
тиіс.Суғару жүйектерінің кең болуы мен таяздығы терім техникаларының
жұмысын жеңілдетіп,агротехникалық сапасын жеңілдетеді.Терім алқаптарында
мақта жапырағын төгу дефоляция маңызды іс-шара.Жапырақ төгу әрбір түпте 50-
60 пайыз көсек ашылған кезде басталса өнімге зиян келмейді және сапалы
болады.Ал кешіктірілгсе жапырақ қалыңдап,сөл азаяды.Сапасыз төгілу
машинамен тергенде қауашақтың көп болып,мақтаның ысырабына әкеледі.
Машина терімі 2рет жүргізілуі керек
1-терім- қозаның әрбір түбінде 75-80пайыз көсек ашылғанда.
2-терім-қозаның әрбір түбінде қосымша 20-25пайыз көсек ашылғанда.
Техникадан қалған мақта қолмен теріліп,тазалау агрегатында
тазартылып тапсырылады.Терілген өнім машина бункерінен тіркемеге
жүктеліп,жамылғымен жабылып,дайындау бекетіне жөнелтіледі.
Жаңа технология бойынша шитті мақтаны қолмен теру тек тұқымдық
үшін қолданылады.
Піспеген көсектерді ашып алуға,жаңбырлы күндері теруге,лас
жерлерге төгуге тыйым салынады.
Сапалық сипаттамалары жоғарғы шитті мақтадан бастапқы өңдеуден
соң ғылыми негізделген мөлшерде және сапалық көрсеткіштерді жоғарғы талшық
және басқа өнімдер алу экономикалық тиімділікті арттырудың негізгі үдерісі.
Шитті мақтаны қабылдау – дайындау, сақтау, кептіру – тазалау, джиндеу,
сығымдау, орау, маркировка жасау және дайын өнімді сақтау технологияларын
жүйелі түрде жаңарту және жетілдіру тиімді ақтық нәтиже береді.
Қазіргі жағдайда джиндеу және грединг өткізу сапа деңгейі халықаралық
талаптарға сәйкес келе бермейді.
Өңдеу кәсіпорындарындағы технологиялық жабдықтардың технологиялық
деңгейін жаңғырту қажет, зауыттардың басым көпшілігі 1970-80ж.ж. құрылған.
Өндірістің өнімділігі және өңдеу жылдамдығы төмен. Мақта талшығын өндіруде
грединг маңызды үдеріс болып саналады, себебі бұл технологиялық процессте
талшық ұзындығы, пысықтығы, тығыздығы, реңі қысқа талшық және ластық заттар
мөлшері бойынша бағаланады және осы көрсеткіштерге сәйкес базасы
белгіленеді.
Мақта саласын дамыту мақсатты грединг процесінің стандарттарын
жоғарлату, осындай жолмен әлем рингінде бәсеке қабілеттілігін арттыру
қажеттілігі бар. Осы бағытта қазіргі заманғы аспаптар және приборлармен
жабдықталған. Талшық сапасын бағалау зертханаларын құрудың маңыздылығы бар.
Дүниежүзілік талшық тұтынудың өсімі, негізгі екі факторға байланысты:
әлем экономикасының және халықтық санының өсімдеріне. Жеңіл өнеркәсіпте
қолданылатын талшықтардың түрі бойынша талдау, олардың екі түрінің
басымдылыққа ие екендігін көрсетеді: мақта және синтетикалық талшықтар.
Дүниежүзілік нарықта мұнайдың қымбаттауы синтетикалық талшық өндіретін
шикізатың қымбаттауына алып келеді, мұндай жағдайда мақта талшығының
бәсекеде басымдыққа ие болуына мүмкіндік береді, оның тұтыну мөлшерінің
және талшық тұтынуда үлесті арттырады.
Топырақты өңдеу жолдары. Ауылшаруашылық егіндердің жоғары сапалы өнім алу
үшін, ең алдымен жердің механикалық түрде өңдейді. Жерді өңдеудің мақсаты
өсімдіктерге кірісті ауаның топырақта болуын жақсартады.
2) Топырақты айдағанда оның беткі қабаты өсімдік тамырлары астына
түседі.
3) Топырақтарды арам шөптер, аурулар зиянкестер өңдеу кезінде
жойылады.
4) Егінді керекті қалаған тереңдікте егу мүмкіншілігі артады.
5) Топырақтың беткі қабатында арықша және жүйекше алуға мүмкіндік
туады және топырақтың құнарлығы көбейеді.
Жерді өңдеудегі қолданылатын техникалық жұмыстар.
1. Қопсыту
2. Керісінше нығыздау
3. Астындағы қатарды үстіне шығару
4. Топырақты араластыру
5. Топырақтың беткі қабатын тегістеу
6. Жүйек алып, арықша жасау
Мақта шаруашылығы өндірісінде өсірілетін мақтаны агротехиикалық күтіп
баптау, жер айдау, егу, жинау жұмыстарын жүргізу үшін ауыл шаруашылығы
техникаларының атқаратын қызметі орасан.
Техника түрлері Маркасы
1. Шынжырлы трактор Т – 4А
2. Баптау тракторлары МТЗ – 80Х,
ТТЗ – 100 Х
Т – 28Х4
3. Тасымалдау тракторы МТЗ – 80Х,
4. Мақта теру машинасы ХНП – 1,8
Кейс – 2022
ДЖОН – ДИР
5. Трактор тіркемесі 2 ПТС – 4,793А
6. Көсек теретін машина СКО – 3,6 А
7. Мақта қалдығын тазалығыш УПК – 1,5 Г
8. Қозапаяны шабу және баулау КВ – 3,6А
машинасы
9. Жүктегіш ПГХ – 0,5
10. Арық алатын және жабатын КЗУ – 0,3 Д
Жабдық
11. Жер тегістегіш П – 2,8 А
12. Органикалық тыңайтқыш РО – 4-6А
шашатын агрегат
13. Екі қабатты соқа ПЛ – 3-35
14. Жер тегістегіш ГН – 2,8
15. Чизель-қопсытқыш ЧКУ – 4А
16. Тырма 6Б3Т – 1
17. Шит сепкіш СМХ
18. Культиватор КХУ – 4
19. Қатқалақ бұзғыш МВХ – 5,4
20. Бүріккіш агрегат ОВХ – 28А
Жер өңдеу кезінде қолданылатын негізгі жұмыстар
1. Жерді жырту
2. Жерді терең қопсыту
3. Культивациялау
4. Жердің бетін 15 – 20 см қопсыту
5. Бараналау
6. Шливтеу
7. Малалау
8. Түгін жинау
Тұқымды себуге дайындау және егу жолдары. Тұқымды егу – мақта өсірудің аса
маңызды шаралардың бірі. Жоғары сапалы тұқымды шитті жақсы өңделіп,
әзірленген ылғалдылығы жеткілікті топыраққа дұрыс сіңіре егу жас
өскіндердің жер бетінде дүркіреп тез шығуын қамтамасыз етеді. Мұның өзі
болашақ мол өнімнің негізі, оның сенімді кепілі.
Ең қысқа мерзімде жер бетіне сапалы өскіндердің шығуы үшін тұқымдық
шит топыраққа дұрыс сіңіруі керек, яғни ол өзіне ылғалды да, жылуды да,
ауаны да жеткілікті мөлшерде ала алатындай болуы тиіс. Ол үшін шитті тұқұым
себудің алдында өңделген егіс танабының топырағы жеткілікті мөлшерде шөгіп,
бір қалыпты тығыздықта болуы керек. Топырақтың ондай қабатына түскен тұқым
оның төменгі қабатынан тұрақты түрде ылғал алып тұрады. Ал тұқым егу
барысында жұмсақ топырақтың астында қалған шит таза ауамен жылуды да
жеткілікті ала алады.
Себілген тұқымның қалыпты өніп шығуымен жер бетінде көрінген өскіннің
жақсы жетілуі үшін қажет. Егілген шиттің бір түзу қатардың бойымен бір
келкі жиілікте түсуінің де маңызы бар. Тұқымдық шит бірдей тереңдікте түсу
керек. Бәрі бір келкі өнім өседі, өскіндер бірдей болады.
Егер тұқымдық шиттің топыраққа түсу тереңдігі әртүрлі болса, бірдей
тереңдігі сақталмаса, топырақтың үстіңгі бетіне таяу түскен шиттер ылғалдың
жеткіліксіздігінен кеуіп, қурап кетеді де өнбей қалады. Ал тым терең
түскен шиттер ауа мен жылудың жеткіліксіздігінен шіріп кетеді. Олар осы
тереңдікте әйтеуір өне қалған күннің өзінде топырақтың қалың қабатын жарып,
жер бетіне шығуға шамасы келмей өнбей қалады.
Тұқымды егудің ең тиімді тәсілі – әр погенметрге шиттің белгілі бір
мөлшерін ғана түсіретін пунктирлі себу тәсілі. Ондай тәсіл тұқым себетін
румыниялық машинаны қолданғанда ғана мүмкіндік болады. Топырағы жеңіл,
құнарлығы төмен жерлерде, мақта өсімдігінің жиілігі әр гектарға шаққанда
150 – 100 мың түптің аралығында болуы тиіс.
Жүйектердің қатар аралығы 90 см деп есептелген кезде әр погенметрге
бірінші жағдайда 14 – 16, ал екінші жағдайда 12 – 14 тұқымдық шит түседі.
Топырағы сортаңдалған, әрі нашар өңделген және тоң ксектері бар
танаптарды бұл көрсеткіштегі норманы 15 – 20 % арттыру керек.
Қозаның өсіп жетілуіне қойылатын талаптар:
Жылуға қойылатын талаптар. Қоза жалпы алғанда жер шарының тропикалық
аймагында пайда болған. Ол аймақта аяз атаулы тіпті де болмайды. Жыл
ішіндегі ең салқын деген айдың өзінде ауаның температурасы орташа Целъсия
бойынша 18 градус жылылықтан төмен түспейді. Сондықтан да қозаның жылуға
деген сұранысы жоғары.
Қозаның өсіп - жетілуі үшін қажет ең жақсы әрі тиімді температура
шиттің өніп шығуын қоса есептегендегі Цельсия бойынша 25 - 30 градус болып
келеді. Мұндай 25 градус жылылықтан төмен температурада қозаның өсуі
баяулай түседі,
ал 17 - 20 градус температурада жылудың жетіспеушілігі қозаның өсіп
жетілуіне зардабын қатты тигізеді. Қозаның өсіп жетілуі мен шиттің әлі де
болса өніп шығуы үшін қажет ең төменгі температура 10-12 градус.
Ал температура Цельсия бойынша 10 градустан төмен түскен кезде шит
өнбейді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мақта шаруашылығы және оның ел экономикасындағы алар орны.
1.2. Мақта – тоқыма кластері және еңбек нарығы.
1.3. Мақта шаруашылығының әлемдік деңгейдегі орны.
ІІ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ МАҚТА
ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1. Мактаны өсірудің технологиялық ерекшеліктері.
2.2. Мақта өндірісіндегі тыңайтқыштар қолдануды талдау.
2.3. Мақта шаруашылығының даму көрсеткіштері.
ІІІ. МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН
АРТТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
3.1.Мақта шаруашылығын технологиялық дамыту.
3.2.Мақта шаруашылығын дамытудың мемлекеттік реттеу механизмдері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ.
Мақта өндірісі өнеркәсіптің соның ішінде мақта, тоқыма және тамақ
өнеркәсіптерінің шикізат базасы болып, халық тұтынатын тауарлар өндіруде де
маңызды орын алатын техникалық дақыл. Қазақстанның Оңтүстігінде негізінен
техникалық дақыл мақта өсіріледі. Оның жер көлемі 200 мың гектардан артық
суармалы жерді алып жатыр. Жалпы ауылшаруашылық өнімі құрылымдағы құны
бойынша оның үлесі 40 пайыздан артық саналады.
Мақтаны өсірудегі,баптаудағы негізгі мақсат-оның талшығын алу.
Мақта өсіру көп жаңаша еңбекті,ізденуді талап ететін техникалық
дақылдардың бірі.Оның өзіне сай көптеген “құпиялары”бар.Жоғары сапалы дер
кезінде орындалған озық агротехнологиялық шараларды ендірудің нәтижесінде
мол өнім алуға және тиімділік деңгейін жоғарылату әлеуеті бар.Елімізде
өткізілген реформалардан соң өндірістік ресурстарды мақта өсіруге
бағыттаудың экономикалық тиімділігін анықтаудың жаңа әдіснамасын қолдану
қажеттілігі туындады.Мақта өсіру керек пе,әлде басқа дақылдарға
мамандандыру қажет пе,нарықтық қатынастарды жетілдіру жолымен осы аумақтағы
халықтың әлеуметтік хал-ахуалын жаңа сапаға көтеру проблемалары мен
перспективалары маңызды мәселе.
Қазақстанның оңтүстігінде мақта кешенінің тиімділігін бағалауды
зерттеудің көкейкестілігі нарықтық қатынастар жағдайында бұл проблеманың
методологиясының жеткіліксіз зерттелгендігінде.
Қәзірге дейінгі мақта саласының экономикасы бойынша жинақталған ғылыми
зерттеулер нарықтық қатынастағы экономикалық саясаттың қатаң талаптарына
толық жауап бермейді.
Жоспарлы,орталықтандырылған экономикалық саясаттың кезінде
тиімділікті бағалау бойынша бірқатар категориялар мен көрсеткіштер ашық
экономиканың концепиялық жағдайын толық бағалай алмайды,сондықтан қазіргі
кездегі зерттеулерге пайдалануға жарамайды.
Осы саланы ұйымдастыруды нарықтық қатынас экономикасына бейімдеу
жолдарын ,методологиясын халықаралық деңгейде зерттеу және тиімді ұсыныстар
енгізу мәселесі тұр.
Мақта агробизнесінің экономикалық зерттеудің екінші бір қажеттілігі
Қазақстанның оңтүстігінде мақта өсіру саласында терең құрылымдық
өзгерістерді жүзеге асыру қажеттілігі бар.Тәуелсіз мемлекетіміздің ұлттық
табысын арттыруда мақта кешенінің үлесін көбейту,ауылшаруашылық
дақылдарының арасындағы материалдық өндірістік ресурстарды тиімді етіп
орналастыру міндеті тұр.
Еліміздің әлем нарығына шығуы, ДСҰ-ға мүше болып кіруі,мақта кешенін
дамытудың тиімді жолдарын табуды және ендіруді міндеттейді.
Әлем нарығына бейімділігін,бәсекелестәкке төтеп беру қадбәлетін
қамтамасыз ету жолдарын қарастырады.Ол үшін алыс,жақын шет елдерде мақта
өсіру мен өңдеуді дамыту бағыттарын,олардағы экономикалық,өндірістік
қатынастарды және озық тәжірибені елімізде тиімді ендіру мен пайдалану
қажеттілігі бар.
Мақта агробизнесінің экономикалық тиімділігін бағалауда өнімдерді
терең өңдеуден соң алынған туынды өнімдерді жіп,мата,дайын тауар түрінде
шет елдерге сату негізге алынады. Осыған байланысты мақта кластерінің
экономикалық тиімділігін және стратегиялық бағытарын,өңірдің экономикалық-
әлеуметтік жағдайын дамытудағы орнын анықтау маңызды проблема.Дайын
бұйымдарды экспортқа шығару мен импорт алмастыру жолымен сыртқы сауданы
дамытудың жолдарын айқындау қажет.
Сонымен қатар,мақтаны терең өңдеу мен тоқыма кластерін ұйымдастыру
бойынша зерттеулерді және экспортқа шығару,импорт алмастыру бойынша әлемдік
іс-тәжірибелерді,ақпараттарды,эконо мика және жоспарлау,сыртқы сауда
органдарында,Мақта келісім-шарт корпорациясы,Оңтүстік АЭА және Оңтүстік ӘКК
іс-тәжәрибесәнде қолдануға болады.
Оңтүстікте мақта өсіру мәселесі бойынша Мақтаарал тәжірибе
стансасы қазіргі Мақта шаруашылығы ғылыми зерттеу институты бірқатар
маңызды зерттеулер жүргізіп,оң нәтижелерге қол жеткізді.Соның ішінде
З.Тұрсынходжаев. И.Болғанбаев. А.Н.Рылов. Е.Үзенбаев. Н.Ф.Беспалов.
Ж.Я.БатькаевИ.Үмбетаев өз ғылыми еңбектерін жергілікті жағдайда мақта
өсірудің тұқымдық селекциясына, агротехнологиясына, минералды
тыңайтқыштарды пайдалану,ауыспалы егіс жүйесінің тиімділігі,жердің
мелиорациясы, тағы басқа мәселелерді зерттеуге арнаған, құнды ұсыныстар
енгізген.
Дипломдық жұмыс мынадай бөлімдерден тұрады:
1. Мақта шаруашылығын дамытудың теориялық негіздері.
2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта шаруашылығының
дамуын талдау.
3. Мақта шаруашылығының тиімділігін
арттырудың жолдары.
Сонымен қатар аталған бөлімдердің құрамында 8 бөлімше бар.
І МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Мақта шаруашылығы және оның ел экономикасындағы алар орны
Мақта - Қазақстанда бидай дәнінен кейінгі екінші стратегиялық маңызы
бар, экспорттық ауылшаруашылық өнімі болып есептеледі. Елімізден экспортқа
осы аталған екі ауылшаруашылық өнімінен басқа ешқандай өнім шықпайды.
Мақта-талшықты өсімдік.Оны құлқайыр тұқымдас өсімдіктер қатарына да
қосуға болады.Бұл топқа сонымен қатар кендір,коньатник,құлқайыр сияқты
басұа да өсімдіктер жатады.Талшықты өсімдіктер арасында мақтаның алатын
орны ерекше зор.Ол жіп иірілетін бүкіл шикізаттың 70-75 пайызын береді.
Мақтаның шитті талшығы-шитті мақта осы өсімдіктің беретін негізгі
шикізаты болып табылады.Шитті мақтаны мақта тазартатын зауыттарда шитінен
ажырататын алғашқы өңдеу кезінде мақта талшығы,линт,мақта ұлпасы,шит
бүршігі бірте-бірте бөліп алынады.Шитті мақтада 30-40 пайыз талшық және 60-
70 пайыз шит болады,ал шитте 22-29 пайыз мақта майы мен шит бүршігі
болады.Шитті мақта- халық шаруашылығы тоқыма өнеркәсібі,май
өңдеу,гидролиз,химия және басқа да салалары үшін қажетті шикізат.
Елбасымыздың қамқорлығымен, рынокты тұрақтандыру және тауар
өндірушілерді қолдау мақсатында Мақтаарал ауданында мақта шикізатын
тазалайтын, қуаттылығы 60 мың тонналық мемлекеттік зауыт пайдалануға
берілді. Оның құрылысына 12 миллион АҚШ доллары жұмсалды. Зауыт іске
қосылған 2006 жылдан бері "Мақта келісім - шарт корпорациясы" АҚ арқылы
мақта өндірушілерден әр жылы 1,5-1,8 миллиард теңгенің шикізатын сатып
алуда. Өз кезегінде бұл іс - шара келешекте мақта шикізатын өндірушілердің
жоғары рентабельді жұмыс жүргізуіне жақсы қолдау болмақ.
Мақта өсіріп - өндірушілердің білім деңгейін көтеру — ең маңызды
мәселе. Олай етпесек, жаңа сорттар да, инновациялық технология да, су мен
ылғал да тиісті тиімділікке жеткізе алмайды. Оңтүстік Қазақстан облысында
ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін түрлі салаларда 71 мыңнан астам шаруа
шаруашылықтары бар, оның 41 мыңы мақта өндірісімен айналысады. Орта есеппен
әрбір шаруа шаруашылығының мақталық жері 4,3-4,5 гектар. Мұндай жағдайда
жаңа технология, жаңа сорт, басқа да инновациялық жаңалықтар ендіру өте
қиынға соғады. Елбасымыз ірілендіруге ерекше екпін түсіруде.
Мамандарымыздың зерттеуіне қарағанда, барлық мақта өндіруші шаруашылық
басшыларының 13 пайызының ғана тиісті мамандығы бойынша жоғары білімі бар
екен. 17 пайызы ауыл шаруашылығына қатыссыз жоғары білімді, ал қалған 70
пайызы тек орта білімді болып шықты. Осы ретте шұғыл өзгеріс керектігін
ескере отырып, Ауыл шаруашылығы министрлігі Оңтүстік ӘКК ұлттық
компаниясы, КазАгроИнновация АҚ, Оңтүстік Қазақстан облысы әкімдігі 2009
жылдан бастап Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми – зерттеу институтының
базасында халыққа білім беру орталығын ашатын болды. Ауыл шаруашылығы
өндірісіне жаңалықтарды кеңінен ендіру бағдарламасы қабылданды.
Мырзашөл қуаң даласын суландыру,оның мақта өсіру шаруашылығына
пайдаланудың тарихы бір ғасырдан асады,және 3 кезеңнен тұрады
-Патшалық Ресейдің билігімен басталған алғашқы әрекеттер
-Қазан төңкерісінен кейінгі алғашқы суландырудың жаңа жобасын жүзеге
асыру жолдары.
-Кеңес үкіметінің тұсында,яғни 1940-1950 жылдардағы суландыру бойынша
жаңа бастамалар. Қазақстан Республикасы Орталық Азиядағы аграрлық секторы
ілгері да
мыған мемлекеттердің қатарына жатады.Әсіресе дән өсіру мен мал
шаруашылығының үлес салмағы басым. Қазақстанның Оңтүстік аймағы
табиғи жағдайына, жер-су ресурстарына байланысты мақта өсіруге
мамандандырылған аймағы Еліміздің басқа аймақтарында өсірілмейтін ақ
алтын оңтүстіктің 8 ауданында өндіріледі. 24 813 шаруа қожалығы мақта
өсірумен айналысады.
1. Мырзашөл аумағы-Мақтаарал ауданы.
2. Орталық аумақ-Бөген,Арыс,Шардара аудандары.
3. Түркістан аумағы-Түркістан қаласы,Ордабасы аудандары.
4. Келес аумағы-Сарыағаш ауданы.
болып табылады. Бұл дақыл өңір экономикасының дамуына,соның ішінде
жеңіл,тамақ өнеркәсібінің өрлеуіне негіз болады.Оңтүстік өңірінің халқы
мақта өсірумен ғасырдан астам уақыт айналысып келеді.
Ауылшаруашылық дақылдарын өсірудің шамшырағы болып алғашқы
ұйымдастырылған Мақтаарал кеңшарының 70 жылдық тарихы бар.Мақтаарал ауданы
солтүстігі Шардара су қоймасымен,шығысы Сырдария өзенімен,оңтүстігі
Мырзашөл орталық коллекторымен,батысы Арнасай ойпаты арнасымен
шектеледі.Ауданның көлемі-180мың гектар,батыс пен шығыс арасы-
70км,солтүстік пен оңтүстік арасы-60км.Суармалы жер көлемі-137,000гектардан
асады.Облыста дайындалатын мақтаның 60-65пайызы осы өңірде өсіріледі.
Себебі мұның талшығы басқа талшықты өсімдіктермен,яғни кенеппен
салыстырғанда сапалы,жеңіл технологиямен ажыратылады.Кенеп өсіру көлемі
бұрынғы ТМД елдерінде едәуір төмендеген болса,мақта өсіру көлемі
бірқалыпты,ал Оңтүстік Қазақстан облысында жылдан жылға артып келеді.
Сонымен қатар мақта талшығы өзге химиялық жолмен алынатын жасанды
талшықтармен салыстырғанда бәсекелестікке төтеп беріп өз орнын тұрақты
сақтап келеді.Оның негізгі басымдығы әмбебаптық кең тұтынушылық
қасиеттерінде.Мақта талшығынан маталардың бірнеше түрлерін жасап шығаруға
болады.Қазіргі кезде экономиканың көптеген салаларында мақта талшығынан
тоқылған маталар мен заттар кең түрде пайдаланылады.Мақта талшығынан өмірге
қажетті көптеген заттар дайындалады.Олардығ қатарына тігін
жіп,арқандар,балық шаруашылығында қолданылатын жабдықтар,қозғаушы
агрегаттарға қайыс-тартпалар транпортердің ленталары,резина шлангі жасау
үшін қолданылатын матаны,сүзгіштер,электр сымдарына орағыш материал,жасанды
жібек,төсек-орын,киім-кешек үшін мата,т.б.Мақтаның кейбір сорттарының
талшықтары автомобиль өндірісінің шина жасау кезінде пайдаланылады.Сонымен
қатар парашют жасау кирзадан аяқ-киім тігу, целлулойд-қағаздың ең жоғарғы
сападағы сұрыптары алынады, жүн және жібекпен аралас түрінде де
қолданылады.
Мақтаның шиті де өте бағалы шикізат болып табылады.Шиттен
талшығы ажыратылған соң оның бір бөлігі егістік үшін тұқымдыққа алынып
әзірленеді,басым бөлігі тауарлар алу үшін өңделеді,соның ішінде ең
маңыздысы-мақта майы.Шиттен мақта майының шығымдылығы озық технологиялар
бойынша 21-28 пайызға дейін,ал бізде қолданылып жүрген технологиялар
бойынша 14 пайыздан аспайды.Мақта майы азық-түлік тұтыну тауары болып
табылады және техникалық мақсатта да қолданыс табады.Рафинацияланған мақта
майы азық-түлікті консервілеуде ұтымды қолданылады.Сонымен қатар маргарин
,жасанды құйрық,сабын,техникалық май мен олифа өндірісінде де кең
қолданылады. Мақта майынан глидцерин стеарин және басқада химиялық өнімдер
алуға болады.
Майы сығып алынған шит қалдығы мал шаруашылығында қоректендіру
элементтері мол жем болып табылады. Майдаланған күнжараны ауылшаруашылығы
зиянкестерімен күресте арнайы улы заттар ретінде де пайдаланады. Пайдаға
аспай қалған күнжара меншротты тыңайтқыштар есебінде пайдалануға болады.
Шиттің дәнінен химиялық улы зат-госиполды бөліп алып одан
полимерлер, лактер, ыстыққа шыдамды арайы бояулар, дәрі-дәрмек
препараттарын және осыған ұқсас материалдар алуға болады.
Мақта майының өндіріс қалдығы-госипол-сағызы (гудрон) ыстыққа
өте шыдамды болғандықтан металл құю өндірісінде қалып дайындау, ыстыққа
шыдамды лактар алу үшін қолданылады.
Мақта гидронынан полимер алынып, түрлі детальдар жасауға
болады, оны жолдың беткі жағын қатайту үшін қосынды есебінде жұмсайды.
Мақта шитін тазалау процесінде шығатын линт талшығы негізінен
жылы киімдерге астар жасауда, көрпе-төсек, жұмсақ үй жиқаздарын, денсаулық
жүйесінде пайдаланатын мақта және целлюлоза, жасанды фетр, шаш, тері және
жібек, электр өткізбейтін заттар, сурет және кинотаспа, жасанды айна,
линолуим, пластинкалар, автомовиль бояуларын, целлофан қағаз, эбонит және
қопарылыс заттарын өндіру үшін де қолданылады.
Майдаланған шиттің қабығынан техникалық спирт, лактар, қағаздың
төменгі сапалы сорттары, картон, электр өткізбейтін материалдар жасалады.
Шиттің қабығында пентозан заттар көп одан синтез жасау арқылы жоғарғы
сапалы сағыз және пласмасса алынады.
Қозаның паясынан жиқаздар жасау үшін материалдар дайындауға
болады, негізінен ауылдық жерде отынға пайдаланады. Майдаланған қозаның
паясын өзге органикалық қалдықтарға, заттарға орналасып компст жасау,
жердің құнарлығын арттыруға болады.
Мақта көсегінің шанағы бағалы зат, оның құрамында дубильді
заттар бар. Мақтаның жапырағы түрлі органикалық қышқылдарға бай, әсіресе
алма және лимон қышқылдарына. Оны алу зерттеулерді, жаңа технологияны
пайдалануды қажет етеді.
Мақта омарта өндірісін ұйымдастыруға, мақта балын жинауға
қолайлы өсімдік. Баларасы жіберілген мақта егістігінің өнімділігі әр
гектарына 3 центрге дейін көбейеді.
Жалпы мақта талшығы мен шиті, басқа өнімдерін терең өңдеу
жолымен 150 ден астам материалдар, заттар өндіріп шығаруға болады.
Көршілес Орта Азия елдерімен қатар, Қазақстан республикасының
Оңтүстік Қазақстан облысы мақта өсірумен айналысатын жеке дара аймақ.
2. Мақта – тоқыма кластері және еңбек нарығы
Мақта – тоқыма кластерін ұйымдастырудағы мақсат қосылған құн үлесін
есебінен тиімділікті арттыру, өндірілген соңғы өнімнің рыноктағы бәсекеге
қабілеттілігін артты ру және төтеп беруін қамтамасыз ету.
Мақта шаруашылығының экономикалық тиімділігі көбіне мақта
өндірісінің өсуіне, жаңа технологиялардың енгізілуіне, қайта өндеу
өнеркәсіптерін дамытуға байланысты. Осы міндеттің кешендік шешімі,
Қазақстанда қазіргі заманғы мақта – тоқыма кластерін құруды талап етеді.
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев ауылшаруашылығы шикізаттарын өндіру мен
өңдеу саласында кластерлік бастамашылықты іске асыру арқылы аграрлық
өндірісті индустрияландыруға айрықша назар аударып отыр. Президентіміз
ұсынған Қазакстанның мақта – тоқыма кластері ғылыми жетістіктерді,
инновациялық технологияларды ендірудің арқасында мақтаның өнімділігін
көтеруге, талшықтың сапасын арттыруга, мақта өндірушілердің экономикалық -
әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталуымен құнды. Бізде мақтаның елеулі
шикізат көзі бар. Қазір қарқынды дамып келе жатқан ел экономикасы оны өңдеу
мәселесін де жеделдете шешуге мүмкіндік береді.
Жұмсаған шығыны мен төккен тердің өтеуін қайтаруы қиындаған диқан
қауымның бірқатары ауыспалы егіншілікке көшті. Бұрындары оңтүстікте 200 мың
гектарға мақта өсірілсе, ол 2008 жылы - 170 мың, 2009 жылы - 140 мың
гектарға дейін азайды. Алайда, мамандар мақта егістігінің көлемін азайта
отырып, сапалы өнімді көбейту қарастырылып отырғанын айтуда. Сондай-ақ,
мақта кластерін жүзеге асыру арқылы облыс экономикасын дамыту көзделіп
отыр. Ол үшін мақтаны тереңдетіп өңдеу жүзеге асырыла бастады. Осыдан
бірнеше жыл бұрын өндірілген өнімнің бес пайызы ғана өзімізде дайын тауарға
айналатын. Қазіргі уақытта шикізаттың 30 пайызы отандық өндіріске
пайдаланылуда. Оңтүстік арнайы экономикалық аймақ аясында Ютекс-КZ АҚ-ы
жіп пен мата өндіре бастамақ. Оху Техіlе ЖШС-і жіп иіру жобасын жүзеге
асыруда. Хлопкопром - Целлюлоза ЖШС-і мақга целлюлозасын әзірлеуге дайын.
Меланж АҚ-ы ай сайын 500 мың метр мата тоқып, 40 мың метр сүлгі шығаруда.
Жалпы алдағы уакытта арнайы экономикалық аймақта 15 ірі кәсіпорын жұмыс
істей бастайды.
Қазақстан үкіметі мақта тоқыма кластерін ұйымдастыру мақсатында арнайы
Оңтүстік еркін экономикалық аймағын құру мәселесін қарап, экономикалшық
негіздемелер жасады.
Негізгі мақсаттар:
➢ Қазақстан экономикасында ішкі нарықтағы тоқыма және тігін тауарларына
тәуелділікті жою.
➢ Тауарлардың түрлерін көбейту және сапасын жақсарту арқылы
бәсекелестік қабілетін арттыру.
➢ Осы саладағы техникалық және технологиялық кенжелеуді оңтайлы шешіп,
өндіріс шығындарын азайту.
➢ Шикізаттық емес секторға инвестиция салуға қызығушылықты арттыру
мақсатында жаңа өндірісті ұйымдастыру үшін, инвестициялық жаңа
жобаларды жүзеге асыру.
Мақта – тоқыма кластерінің басты буындарының бірі – 2005 жылғы
маусымда құрылған Оңтүстік арнайы экономикалық аймағы. Келешекте 5 мың
адамды жұмыспен қамтитын 15 тен аса кәсіпорын салынбақшы. Қазір Ютекс
ЖШС, Қазақ – Ресей тоқыма альянсі ЖШС, Меланж АҚ қуаттары арта түсуде.
Егерде 1998 – 2000 жылдары Республикада өндірілетін 130 – 135 мың тонна
мақта талшығының 5 тоннасы ғана терең өңдеуден өтетін болса, қазір бұл
көрсеткіш 15 мың тоннадан асты, таяудағы жылдарда 45 – 50 мың тоннаға
жетпекші. Бұл өндірілетін талшықтың 40 пайызға жуығы.
Қазақстан Үкіметінің қолдауымен жобаланып отырған мақта кластерін
ұйымдастыру оны іс жүзінде орындау экономиканы диверсификациялауға, яғни
шикізаттық тәуекелділікті біршама жұмсартады. Сонымен қатар аумақта
қосылған құнды өнімдер шығаратын өндірістер тізбегін ұйымдастыру
мүмкіндігін жасайды.
Экономистер мен мамандардың есептеулері бойынша 1000 тонна мақта
талшығын терең өңдеу өндірісі – кластері 300 - 350 жаңа жұмыс орындарын
ашуға мүмкіндіктерін туғызады. Аумақта өндірілген шикізатты алыс
қашықтықтарға тасымалдау шығындары қыскартырылады. Мақта кластерінің түпкі
өнімдері - мақта маталарының сан алуан түрлері, дайын тігілген
киім-кешек, үй-тұрмыс тауарлары. Біздің есептеулеріміз бен
тұжырымдамамыз бойынша негізгі мақта кластерімен бірқатарда қосалқы
кластерлер (подкластері) - шитті, линтті және улюкті терең өңдеу
экономиқалық жағынан тиімді. Шиттен өсімдік майын, сығынды, күнжара, шит
қабығын алып, құрама жем өндірісін ұйымдастыру мал шаруашылығының жем
қорын нығайтады. Линт пен улюктен денсаулық сақтау саласында қолданылатын
мақта, дәке, төменгі сапалы мақта, бейтоқыма мата, бөз, мақталы киім
- кешек, үй жиһаздарының өндірістерін ұйымдастыруға болады. Негізгі және
қосалқы кластерлерді ұйымдастырудың оптималды көлемі 20 мың тонна мақта
шикізаты. Оны өңдеуден 6,7 мың тонна талшық немесе 5,5 - 6,5 мың тонна
мақта жібі алынады. Қосалқы кластерлерде 10-11 мың тонна шит, одан 1400-
1500 тонна линт және улюк өңделіп, түрлі дайын тауарлар жасалады.
Біздің зерттеулеріміз бойынша осы технологиялық құрылымдарды
ұйымдастыру арқылы:
негізгі кластер бойынша - 2200 - 2500
қосалқы кластер бойынша - 350 - 400
♦ инфрақұрылымдар бойынша - 250 - 300
жаңа жұмыс орындарын ашуға болады. Барлығы бір кластерлік тізбек
бірлігі бойынша ашылатын жаңа жұмыс орындарының саны 2800 – 3000
жетеді. Облыс бойынша өндірілетін шитті мақтаның жартысын терең өндеу
кәсіпорындарын ұйымдастыру арқылы таяу мерзімде 5-7 мың, ал келешекте 10-
14 мың жаңа жұмыс орындары ашылады.
Қазақстанның оңтүстік өңірінде осы бағдарламаны жүзеге асыру арқылы
жұмыссыздық пен кедейшіліктің деңгейлерін едәуір төмендетуге болады.
Халықтың табысын, әлеуметтік жағдайын көтеріп, республикалық орташа
көрсеткіштері мен теңдестіруді қамтамасыз ету қажет. Жеңіл және тоқыма
өнеркәсібінің қазіргі жағдайында бұл саладағы еңбек нарығындағы сұранымға
кәсіби құрылымның ұсынымының сәйкес келмеуі орын алып отыр. Осы саладағы
мамандардың басқада салаларға ауысып кетуіне байланысты
маман - жұмысшылар азайған. Осыған байланысты кластер тізбегіндегі
жұмыс орындарында жұмыс жасайтын кәсіби мамандарды дайындау, қайта оқыту
мәселелері туындайды. Мәселені дұрыс шешу мақсатында орта кәсіби -
техникалық оқу орындарының бағытын өзгертіп, жеңіл және тоқыма
өнеркәсібіне бейімдеу кажет. Бұл салаға қажет мамандар: жіп иіруші,
(ұршықшы), тоқымашы, бояушы, тігінші, пішуші және тігін бұйымдарының
конструкторлары, тағы баскалар.
Мақта кластерінің схемасы
схема – 1.2. 1
Қосалқы кластерлер схемасы
І.
ІІ.
Қазақстанның Оңтүстігінде мақта өсірумен бір миллионнан астам адам
айналысады. Қазір мақта өңір халкынын бірден-бір күнкөріс көзіне айналып
отыр.
Республикамызда өндірілетін 130 – 135 мың тонна мақта талшығын
экспортқа шығарсақ, оны сатудан 165 – 170 миллион АҚШ доллары түседі. Егер
осы өндірілген мақта талшығын терең өңдеп, дайын бұйым ретінде сатсақ, ол
қаржы мақтаны шикізат күйінде сатқаннан 7 есе ұлғайып, 1 миллиардтан астам
АҚШ долларын құрайды. Мамандардың есебі бойынша, өндірілген мақта талшығын
тереңдеп өңдеу барысында 1 мың тонна талшық 100 – 110 қосымша жұмыс орнын
ашуға мүмкіндік береді.
Жаңа жұмыс орындары ашылады, бюджетке қаржы түсімі өседі. Кластер
ұйымдастырылған өңірде құрылыс, транспорт, энергия көздері, әлеуметтік
және басқа да инфрақұрылымдар дамиды. Жаңа кезеңде экономиканың жан-
жақты тұрақты өркендеуін кластерлерді дамыту арқылы салалардың кешенді
экономикалық тиімділігін арттыруға кол жеткізуге болады. Бұл жобаларды
орындауда аумақтардың жауапкершілігін жекеменшік инвестициялардың
үлесін көбейту мақсат етіледі. Кластерлер оңдірісінің тауарлары
халықаралық деңгейіндегі бәсекелестік салаларға, сипаттамаларға ие болуы
керек. Болжаулар бойынша елімізде өндірілетін мақта талшығының бір жылдық
тұрақты көлемі 140 – 150 мың тонна болса, оның экспорттық әлеуеті 90 – 100
мың тоннаға жетеді. Бұл өнім сыртқы саудаға терең өңделіп, мақта иірім
жібі, мақта матасы және киім кешек, дайын тауар түрінде шығару кешенінің
экономикалық тиімділігін 2 – 8,4 есеге арттырады. 1кг мақта талшығына 5
шаршы метр ақ жаймалық мата немесе 12 шаршы метр шыт, 20 шаршы метр бәтес,
тоқып шығаруға болады. Жоғарыдағы қабылданған норма бойынша Қазақстан
халқының жан басына тұтынантын мақта матасының болжам мөлшері ақ жаймалық
– 18,1 шаршы метр, шыт - 43,4, бәтес – 72,4 шаршы метрге тең болады. Ішкі
рынокта тұтынылатын ақ жаймалық шамамен – 1000 млн шаршы метр, шыт 240 млн,
бәтес 4000 шаршы метрге тең болады. Мақта өсірумен, оны өңдеумен Оңтүстік
Қазақстан облысының мақташылары айналысады. Мақта өсіру және өндеу
салаларында экономикалық белсенді халықтың үштен бірі жұмыспен қамтылған.
Қазақстанның Оңтүстігінде Мақта - тоқыма кластері туралы
бағдарламаларға 2005 жылы Үкімет қаулысымен ұйымдастырылған
Мақта келісім - шарт корпорациясы жетекшілік етеді. Осы
корпорацияға шитті - мақтаны бастапқы жане терең өндеуге жаңа
технологияларды өндіру жоспарын әзірлеген. Мақтаарал ауданында жаңадан
құрылған мақта өңдеу зауытының техника – экономикалық негіздемесіне мақта
өнімдерінің сапалық көрсеткіштері, шығымы халыкаралық стандарттарға
сәйкестендіріліп алынған.
Тоқыма сипаттамалары
кесте – 1.2. 2
№ Сұрыптар түрі Талшықтың ұзындығы, Метрлік нөмірі
мм
1 Мактаарал 3047 38,9
39,6-43,0
2 Мактаарал 3044 34,6-43 37,0-38.0
3 Мактаарал 4003 39,0-40.0 37,2-38.0
4 Мактаарал 4005 38,0-39,0 37.5-38,0
5 Мақтаарал 4011 40,0 38,7-40,0
3. Мақта шаруашылығы әлемдік деңгейдегі орны
Дүниежүзі бойынша 80 астам мемлекет мақта өсіру және мақта талшығы
өндірісімен айналысады. Мақта талшығының жалпы өндірісі бір жылда 21-26
млн. Тоннаны құрайды, бұл көрсеткіш соңғы екі жылда 5,5 млн. Тоннаға
артқан, бұл өндіріске 200млн-нан астам мақта өндірушілермен, олардың
жанұясы тартылып, осынша адам терім маусымына қатысады. Дүниежүзі бойынша
өндірілетін мақтаның 70% астамы бес аумақта-Қытай, АҚШ, Үндістан, Пәкистан
және Орта Азияда шоғырланған. Соңғы жылдары мақта талшығын өндіруде едәуір
табысқа жеткен мемлекеттер қатарына Қытай, АҚШ, Үндістан және Пәкистан бар.
Ең жоғарғы көрсеткішке жеткен Қытай-6,3 млн. тонна, АҚШ және Үндістан
әрбіреуі 5,1 млн, тоннадан,ТМД елдеріндегі көлем 1700 мың тоннаға
жеткен.Соның ішінде Өзбекстан үлесі 60%,Қазақстан 9-10% . Сонымен қатар
Африка , Австралия, Египетте, Перу , Колумбия және Израильде мақта
өндірісінің төмендеуі байқалады.
Соңғы 50 жылда әлем деңгейәнде мақта өсірілетін жер көлемі
орташа 35 млн гектарды құраған, ал оның мөлшері 29-39 млн гектар аралығында
ауытқуда болды. Өндірістің жалпы өсімі 300 мың тоннадан асты. Мақта
өсімдігі жер көлемінің үлесі бойынша басқа ауылшаруашылық егіндерінің
арасында 3,8-4% аралығында өзгеріп тұрады.
Жалпы дүние жүзінде 67 мемлекет мақта шүаруашылығымен айналысады,
мақта 34 миллион гектар алқапқа егіледі. Жылына орта есеппен 25,0 – 26,5
миллион тонна мақта талшығы өндіріледі, гектарына 16,0 – 16,5 центнер шитті
мақта шикізаты алынады. Өнімділік бойынша рейтингте Қазақстан соңғы 4 – 5
жылда 14 – 15 орында. 1998 – 1990 жылдары 23 – 25 орында еді.
Дамыған және дамушы мемлекеттер ауыл шаруашылығын экономикалық
мүмкіндігіне қарай көмек көрсетіп келеді. Мақта егетін мемлекеттердің әр
гектарға шаққанда бөлінетін қаржысы жөнінде дүние жүзінде 2007 жылы Қытай
(403 АҚШ доллары) бірінші, АҚШ (391 АҚШ доллары) екінші, Түркия (190 АҚШ
доллары) үшінші Қазақстан (189 АҚШ доллары) төртінші орында болды.
Өнімділік Австралияда, Израйльде 50 – 51 центнерді құрайды, Мексикада
40, Бразилияда 37 – 39, Қытай мен Түркияда 38 – 39 центнер, ең төменгі өнім
Африка елдерінде. Олар әр гектардан 3 – 17 центнер өнім алады. Мақтаның
егістік көлемі бойынша 25 – ші орындамыз, ал өндірілетін өнім бойынша 18 –
ші орындамыз. Біздің мақсатымыз – алдымыздағы бес – алты жылдың ішінде
алғашқы ондықтан орын алу. Ол үшін әр гектардан орта есеппен 27 – 29
центнерден өнім жинауға тиіспіз.
Мақта өндірісінің өсімі негізінен АҚШ пен Қытайда едәуір болды. Оған
есбеп ҚХР бұрынғы әкімшілік -әміршілік жүйенің орнына келісімшарт пен жұмыс
ұйымдастыру жүйесі ендіріліп, осы негізде 50 млн. Артық қожалық үй іргесі
шаруашылығында еңбек етті. АҚШ-та мақта өсіруді ұйымдастырудың құқықтық
негізі мемлекеттік реттеу мен қолдау арқылы жүргізілді, яғни мақсатты баға
белгілеп тауар өндірушілерді қаржылай қызықтырудың тиімді жолдарын
қолданды. Осының ыұпалымен мақтаның өнімділігі гектарына болжамы бойынша
2000-2005 жылдары әлем рыногында мақта талшығына сұраныс 22-23,0 млн
тоннадан артады.
Мақта өнімдерін көптеген елдер тұтынады. Еуропа және Азия
мемлекеттерінің фабрикаларында мақта өнімін пайдалану басым. Жалпы тоқыма
өндірісінде пайдаланылатын талшықтың жартысын мақта өнімдері құрайды.
Соңғы кезде Қытай, АҚШ, Үндістан, Пәкістан және Бразилия мақта талшығы
өндірумен қатар оны пайдалануда да алда келеді. Бұл мемлекеттер
дүниежүзілік мақтаның 58-60% сатып алады. Әлем бойынша өндірісінде мақтаны
ең көп пайдаланылатын мемлекеттер қатарында Ресей мен Жапония да бар, олар
мақта өсірумен айналыспайды.
Мақта шикізатын өңдеуде алдыңғы қатардағы мемлекеттер ретінде
Филиппин,Индонезия,Колумбия,Зимбабе ,Пәкістан,Чили,Тайланд,Марокко және Иран
аталады.
Пәкістан,Үндістан, және Зимбабеде мақта өндірісінің көлемі орташа
9,8млн тоннаны құрайды.Бұл көрсеткіш соңғы маусымдардағы есептеулерге
қарасақ әлемдік мақта өндірісінің 1\3 жуық.Мақтаның шет елдердегі орнына
келер болсақ мысалы: Қытай үкіметі тоқыма өнеркәсібінің талабына сай және
ауылдық жердің әлеуметтік жағдайын көтеру мақсатында әр жылға
қндірушілерден сатып алынатын мақтаның көлемін белгілейді, сатып алу
бағасын бекітеді. Осыған орай жергілікті жерлердегі үкімет уәкілдері ұлттық
жоспарды орындау үшін өндірушілермен алдын-ала келісім-шарт жасап, мақта
егістігінің жер көлемін, керекті болған өндірістік-материалдық ресурстардың
түрлерін және мөлшерін, өндірілетін мақта – шикізатының ең төменгі деңгейін
және сапасына қарай кепілденген сатып алу бағасын анықтайды. Осыған сәйкес
үкімет фермерлерге өндірістік ресурстарды сатады және жеңілдетілген несие
береді. Өндірушілер қызығатын баға белгілейді, өндірістік ресурстарға
субсидия және несиелер беріп, қажет болған мақта көлемін өндіру үшін жан-
жақты жағдай жасайды. Бұл ел мақта өсіруде орталықтанған жоспарлы жүйеден
еркін нарық қатытынастарына өтуге ұмтылыс жасауда,бұл әрекеттің өзіндік
ерекшеліктері болғанымен оның оң әсері бар.Мақта өндірудің көлемін
бірқалыпта 5,5-6млн тонна мөлшерінде ұстап тұруға мүмкіндік тудырып
отыр.Қытай соңғы 30 жылдың ішінде әлемдегі ең басты мақта өндіруші
мемлекетке айналып АҚШ-тан басып озды.
Ірі мақта өсіруші елдерде түқым шаруашылығы тікелей мемлекет
бақылауында.
ІІ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Мақтаны өсірудің технологиялық ерекшеліктері
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы Қазақстан халқына жолдауында
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы жарияланды.
Бұл стратегияда Қазақстанның ДСҰ-ға мүше болуына дайындығы және
міндеттері атап көрсетілді,осы орайда экономиканың негізгі бағыты шикізатты
өңдеуді дамытуға бағыталғандығы баса айтылған.
Ауылшаруашылығын қолдау бойынша арнаулы экономикалық бейімделу
бағдарламасын әзірлеп жүзеге асыру Үкіметке тапсырылды.
Оңтүстік Қазақстан облысында осы мақсаттаы жүзеге асыру үшін мақта
шаруашылығын дамыту бағдарламасы,мақтаны жаңа технологиялар негізінде
бастапқы және терең өңдеу немесе тоқыма кластерін ұйымдастыру бойынша
мемлекеттің қолдауымен белсенді іс-әрекеттер жүзеге асырылып жатыр.
Осы бағдарламаларда баса көңіл бөлінетін мәселенің бірі мақтаны
бастапқы өңдеу технологиясын жетілдіру ,яғни өңдеу зауыттарына жоғары
технологияларды енгізу жолымен халықаралық стандарттарға жауап
беретін,бәсекелестік қабілеті жоғары өнім шығаруды қамтамасыз ету.Осы
мәселені оңтайлы шешу жолымен мақта өндірушілермен өзара экономикалық
–құқықтық қарым-қатынастарды жаңа негізде ұйымдастырып,қалыптастыру
мүмкіндігі жасалды.
Мақтаның сапасын арттыру және өнімнің шығым көрсеткіштерін жоғары-
лату 2 аяқталған өндірістік циклдардан тұрады
-мақта өсіру және жинау
-шитті мақтаны дайындау және бастапқы өңдеу
Мақтаның жоғары сапалы өнім беретін селекциялық сұрыптарын өңірдің
табиғатына,жеріне бейімдеп оны аудандастыру,өсіру және жинаудың
агротехнологиялық жүйесін қатаң сақтау жолымен сапалы шитті мақта
өндіріледі.
Мақта талшығының технологиялық сапасы.
Мақта шаруашылықтарының алдында тұрған басты міндеттерінің бірі –
мақта талшығының технологиялық сапасын жақсарту.
Талшықтың тоқымалық сапасына мына көрсеткіштер жатады:
Талшық өнімінің көлемі, Ол құргақ шитті мақтадан алынған таза
талшықтардың салмақ проценті. Әдетте бұл көрсеткіш 30 - 40 процент
шамасында болады.
Талшықтың ұзындыгы, Ол -- арнаулы тақталарда мақта тұқымының жоғарғы
үштен бір бөлігінде ширатылған талшықты тарағаннан кейінгі милиметр
есебімем алынған ұзындық. Өсіру жағдайына және сорттардың биологиялық
ерекшеліктеріне байланысты талшықтың ұзындыгы 25 – 40 мм аралығында
болады.
Талшық ұзындығы моделді және штапелді болып екіге бөлінеді.
Метрлік нөмер 1 грамм талшықтағы барлық талшықтардың метр есебімен
алынғандығы жалпы ұзындығы. Мақтаның сорттарына байланысты
бұл көрсеткіш 5000 – 8000 метрге дейін ауытқып отырады.
Талшықтың жіңішкелігі метрлік нөмермен анықталады. Оның көрсеткіші 7-
10 мкм - 15-25 мкм аралығында болады.
Талшықтың орташа үзілу күші, Бір талшықты үзуге жұмсалған Нютон
есебімен алынған күшті оның мықтылығы немесе талшықтың орташа үзілу күші
деп атайды. Бұл күштің мөлшері 0,040-0, 0-69 Н.
Талшықтың үзілу ұзындығы – оның метрлік нөмерін мықтылығына
көбейткендегі метр есебімен алынған көрсеткіш.
Талшықтың пісуі – оның ішкі қуысының азайып, целлюлозамен толыққан
кезі.
Осы көрсетілген технологиялық сапаларына қарай талшықтан тоқылатын
маталардың түрлерін анықтайды.
Мақта өнімін жоғарылатудың бірден - бір кепілі сапалы тұқымдық шит
болып есептеледі. Жаппай жекешелендіру кезеңінде элиталық - тұқымдық
шаруашылықтар тарап, республикадағы мақта тұқымшылығы жүйесі бұзылған
болатын. Міне, осы мәселені түбегейлі шешу мақсатында, фермерлерді бағасы
арзан, жоғары сапалы, жергілікті агро - ландштафтқа ыңғайластырылған,
бәсекелестікке қабілетті отандық сорттармен қамтамасыз ету үшін Ауыл
шаруашылығы министрлігі "Мақта келісім-шарт корпорациясы" АҚ арқылы
Мақтаарал ауданында бағасы 1 миллиард теңгеден асатын тұқымдық шит
дайындайтын зауыт құрылысын 2009 жылы бастамакшы.
Институт селекционерлері соңғы жылдары мақтаның бәсекеге қабілетті
отандық жаңа тоғыз сортын шығарды. Оның төртеуі аудандастырылды. Егер 2000
жылға дейін республикамызда мақтаның бірде-бір отандык сорты болмаганын
ескерсек, 2008 жылы еліміздегі барлық мақта егістігінің 54,5 пайызына, яки
97 мың гектарына отандық сорттар егілді. Бәсекелестікке қабілетті
"Мақтаарал" мақта сортымен жеткілікті қамтамасыз ету үшін қазір 25 элиталық
және тұқымдық шаруашылық жұмыс істеуде. 2009-2011 жылдары , тағы 7 тұкым
шаруашылығы құрылмақ. Өндіріске өндірілген жаңа сорттар Оңтүстік Қазакстан
облысы бойынша мақтаның өнімділігін әр гектарда 4-5 центнерге көбейтеді.
Бұл - қосымша 65-70 мың тонна мақта шикізаты. Тек жаңа сорт енгізудің
нәтижесінде қосымша 3 млрд. 150 млн. теңге қаржыға қол жетеді. Институт
селекционерлері элиталық-тұқымдық шаруашылықтар үшін жыл сайын 30 тонна
элиталық, 12 тонна түпнұсқалық тұкымдық шит дайындайды. Жаңа отандық
сорттарға арнайы ауыспалы егіс кестесі мен жаңа технология жасалды, ол
қазір мақта алқабының 45 пайызында колданылуда.
Осы орайда маңызы өте жоғары отандық мақта сорттарының мақта
өнімділігі мен талшықтары өте жоғарғы көрсеткіштерге ие және де бұл сорттар
жердегі тұздарға және ылғалдың жетіспеуіне шыдамдылығы бар екенін атап
кетеміз.
Атап айтқанда,аудандастырылған Мақтарал-3044 сорты 124 күнде пісіп,С-
4227сортымен салыстырғанда өнімі гектарына 6,2 центнерге,ал көсек салмағы
1,0 граммға,талшық ұзындығы-32мм,және солма ауруына 4,9%,18,2% қарсы
тұрақты көрсеткіштерге дейін артатыны ғылыми тұрғыда дәләлденіп отыр.
1. Сорт М-4003-орта талшықты,ерте піседі,ауруға төзімділігі
тұрақты,шаруашылық-бағалы белгілері жоғары,бұтақтары тығыз.Суыққа
төзімді,өнімі гектарына-39 центнер,С-4227 сортымен салыстырғанда
гектарына 8,5 центнерге дейін айырмасы жоғары болады,талшық шығымы-37-
38%-стандарттан 4%-ға көп,талшық ұзындығы-33,5мм-стандарттан-0,8мм-г е
ұзын.
2. Сорт МА-3047-бұтағы конус пішінді,мақтасы ағылып түспейді,122-125
күнде піседі,көсек салмағы 5,6гр,солма ауруына шалдығуы
8,2%,стандарттан10,3% дейін төмен.Барлық терімнен алған өнімділігі-
39,6 центнер,талшық шығымы-38-40%,талшық ұзындығы-32,3мм.
Мақтаарал-3044 сортының есеп айыратын экономикалық тиімділігі
гектарына 162АҚШ долларын құрап отыр.
Мақтаарал мақта сортарының негізгі шаруашылық бағалы көрсеткіштері
кесте - 2.1. 1
КөрсеткішМА – 30 -МА – 30 –М - 4003 М - 4005 М – 4007 М - 4011 С – 47
тер 31 44 -27
Пісіп 121 -123122 - 124117 - 120 110 - 117 - 120119 - 120127 – 130
жетілу 117
мерзімі,
күн
Өнімділіг30 - 41 39 - 43 39 - 40 38 - 39 40 - 41 40 36 – 37
і,
центнер
Талшық 32,7 32,9 33,5 – 33,4 34,1 34,1 32,2
ұзындығы, 34,0
мм
Үзілу 26,1 26,1 25,9 25,9 26,0 25,9 26,0
ұзындығы
Талшық 36,5 – 37,0 – 37,0 – 38,0 – 38,7 – 38,7 – 36,0
шығыны % 37,0 38,0 38,0 39,0 39,3 40,0
Микронейр4,8 4,6 4,5 4,6 4,5 4,5 4,5
Селекция-тұқым шаруашылығы болып саналады,оның бағыты жаңа мақта
сорттарының шитін көбейтіп,оларды өндіріске енгізу қызметін атқарады.
Мақта өндірушілердің түпкі экономикалық,қаржылық жағдайында
мақтаны ауа-райы ашық күндері жинап,оны мақта қабылдау бекетеріне жеткізіп
беру және қоймалау маңызды шара.Шитті мақтаны жинау мен оны жеткізіп беруге
жалпы өндірістік шығынның жартысынан артығы жұмсалады.
Сонымен қатар өңдеуден соңғы алынатын мақта өнімдерінің сапасы
жинауды дұрыс ұйымдастыруға,жеткізу мен қабылдап алуға және қоймалау
технологиясына тікелей байланысты.Сондықтан науқан алдында зауыт өкілдері
мен сала мамандары түрлі сауалдар бойынша кеңестер беруі қажет.
Алқаптарды арнайы ажырату және алқаптағы мақтаны машинамен
жинауға дайындау мен бейімдеп өсіру шаралары күзгі-қысқы агротехникалық іс-
шараларда ескерілуі тиіс. Машина теріміне арналған алқаптар бейімді
өсіріліп,жүйекаралық қашықтығы мен түзулігі,бірыңғайлылығы сақталуы
тиіс.Суғару жүйектерінің кең болуы мен таяздығы терім техникаларының
жұмысын жеңілдетіп,агротехникалық сапасын жеңілдетеді.Терім алқаптарында
мақта жапырағын төгу дефоляция маңызды іс-шара.Жапырақ төгу әрбір түпте 50-
60 пайыз көсек ашылған кезде басталса өнімге зиян келмейді және сапалы
болады.Ал кешіктірілгсе жапырақ қалыңдап,сөл азаяды.Сапасыз төгілу
машинамен тергенде қауашақтың көп болып,мақтаның ысырабына әкеледі.
Машина терімі 2рет жүргізілуі керек
1-терім- қозаның әрбір түбінде 75-80пайыз көсек ашылғанда.
2-терім-қозаның әрбір түбінде қосымша 20-25пайыз көсек ашылғанда.
Техникадан қалған мақта қолмен теріліп,тазалау агрегатында
тазартылып тапсырылады.Терілген өнім машина бункерінен тіркемеге
жүктеліп,жамылғымен жабылып,дайындау бекетіне жөнелтіледі.
Жаңа технология бойынша шитті мақтаны қолмен теру тек тұқымдық
үшін қолданылады.
Піспеген көсектерді ашып алуға,жаңбырлы күндері теруге,лас
жерлерге төгуге тыйым салынады.
Сапалық сипаттамалары жоғарғы шитті мақтадан бастапқы өңдеуден
соң ғылыми негізделген мөлшерде және сапалық көрсеткіштерді жоғарғы талшық
және басқа өнімдер алу экономикалық тиімділікті арттырудың негізгі үдерісі.
Шитті мақтаны қабылдау – дайындау, сақтау, кептіру – тазалау, джиндеу,
сығымдау, орау, маркировка жасау және дайын өнімді сақтау технологияларын
жүйелі түрде жаңарту және жетілдіру тиімді ақтық нәтиже береді.
Қазіргі жағдайда джиндеу және грединг өткізу сапа деңгейі халықаралық
талаптарға сәйкес келе бермейді.
Өңдеу кәсіпорындарындағы технологиялық жабдықтардың технологиялық
деңгейін жаңғырту қажет, зауыттардың басым көпшілігі 1970-80ж.ж. құрылған.
Өндірістің өнімділігі және өңдеу жылдамдығы төмен. Мақта талшығын өндіруде
грединг маңызды үдеріс болып саналады, себебі бұл технологиялық процессте
талшық ұзындығы, пысықтығы, тығыздығы, реңі қысқа талшық және ластық заттар
мөлшері бойынша бағаланады және осы көрсеткіштерге сәйкес базасы
белгіленеді.
Мақта саласын дамыту мақсатты грединг процесінің стандарттарын
жоғарлату, осындай жолмен әлем рингінде бәсеке қабілеттілігін арттыру
қажеттілігі бар. Осы бағытта қазіргі заманғы аспаптар және приборлармен
жабдықталған. Талшық сапасын бағалау зертханаларын құрудың маңыздылығы бар.
Дүниежүзілік талшық тұтынудың өсімі, негізгі екі факторға байланысты:
әлем экономикасының және халықтық санының өсімдеріне. Жеңіл өнеркәсіпте
қолданылатын талшықтардың түрі бойынша талдау, олардың екі түрінің
басымдылыққа ие екендігін көрсетеді: мақта және синтетикалық талшықтар.
Дүниежүзілік нарықта мұнайдың қымбаттауы синтетикалық талшық өндіретін
шикізатың қымбаттауына алып келеді, мұндай жағдайда мақта талшығының
бәсекеде басымдыққа ие болуына мүмкіндік береді, оның тұтыну мөлшерінің
және талшық тұтынуда үлесті арттырады.
Топырақты өңдеу жолдары. Ауылшаруашылық егіндердің жоғары сапалы өнім алу
үшін, ең алдымен жердің механикалық түрде өңдейді. Жерді өңдеудің мақсаты
өсімдіктерге кірісті ауаның топырақта болуын жақсартады.
2) Топырақты айдағанда оның беткі қабаты өсімдік тамырлары астына
түседі.
3) Топырақтарды арам шөптер, аурулар зиянкестер өңдеу кезінде
жойылады.
4) Егінді керекті қалаған тереңдікте егу мүмкіншілігі артады.
5) Топырақтың беткі қабатында арықша және жүйекше алуға мүмкіндік
туады және топырақтың құнарлығы көбейеді.
Жерді өңдеудегі қолданылатын техникалық жұмыстар.
1. Қопсыту
2. Керісінше нығыздау
3. Астындағы қатарды үстіне шығару
4. Топырақты араластыру
5. Топырақтың беткі қабатын тегістеу
6. Жүйек алып, арықша жасау
Мақта шаруашылығы өндірісінде өсірілетін мақтаны агротехиикалық күтіп
баптау, жер айдау, егу, жинау жұмыстарын жүргізу үшін ауыл шаруашылығы
техникаларының атқаратын қызметі орасан.
Техника түрлері Маркасы
1. Шынжырлы трактор Т – 4А
2. Баптау тракторлары МТЗ – 80Х,
ТТЗ – 100 Х
Т – 28Х4
3. Тасымалдау тракторы МТЗ – 80Х,
4. Мақта теру машинасы ХНП – 1,8
Кейс – 2022
ДЖОН – ДИР
5. Трактор тіркемесі 2 ПТС – 4,793А
6. Көсек теретін машина СКО – 3,6 А
7. Мақта қалдығын тазалығыш УПК – 1,5 Г
8. Қозапаяны шабу және баулау КВ – 3,6А
машинасы
9. Жүктегіш ПГХ – 0,5
10. Арық алатын және жабатын КЗУ – 0,3 Д
Жабдық
11. Жер тегістегіш П – 2,8 А
12. Органикалық тыңайтқыш РО – 4-6А
шашатын агрегат
13. Екі қабатты соқа ПЛ – 3-35
14. Жер тегістегіш ГН – 2,8
15. Чизель-қопсытқыш ЧКУ – 4А
16. Тырма 6Б3Т – 1
17. Шит сепкіш СМХ
18. Культиватор КХУ – 4
19. Қатқалақ бұзғыш МВХ – 5,4
20. Бүріккіш агрегат ОВХ – 28А
Жер өңдеу кезінде қолданылатын негізгі жұмыстар
1. Жерді жырту
2. Жерді терең қопсыту
3. Культивациялау
4. Жердің бетін 15 – 20 см қопсыту
5. Бараналау
6. Шливтеу
7. Малалау
8. Түгін жинау
Тұқымды себуге дайындау және егу жолдары. Тұқымды егу – мақта өсірудің аса
маңызды шаралардың бірі. Жоғары сапалы тұқымды шитті жақсы өңделіп,
әзірленген ылғалдылығы жеткілікті топыраққа дұрыс сіңіре егу жас
өскіндердің жер бетінде дүркіреп тез шығуын қамтамасыз етеді. Мұның өзі
болашақ мол өнімнің негізі, оның сенімді кепілі.
Ең қысқа мерзімде жер бетіне сапалы өскіндердің шығуы үшін тұқымдық
шит топыраққа дұрыс сіңіруі керек, яғни ол өзіне ылғалды да, жылуды да,
ауаны да жеткілікті мөлшерде ала алатындай болуы тиіс. Ол үшін шитті тұқұым
себудің алдында өңделген егіс танабының топырағы жеткілікті мөлшерде шөгіп,
бір қалыпты тығыздықта болуы керек. Топырақтың ондай қабатына түскен тұқым
оның төменгі қабатынан тұрақты түрде ылғал алып тұрады. Ал тұқым егу
барысында жұмсақ топырақтың астында қалған шит таза ауамен жылуды да
жеткілікті ала алады.
Себілген тұқымның қалыпты өніп шығуымен жер бетінде көрінген өскіннің
жақсы жетілуі үшін қажет. Егілген шиттің бір түзу қатардың бойымен бір
келкі жиілікте түсуінің де маңызы бар. Тұқымдық шит бірдей тереңдікте түсу
керек. Бәрі бір келкі өнім өседі, өскіндер бірдей болады.
Егер тұқымдық шиттің топыраққа түсу тереңдігі әртүрлі болса, бірдей
тереңдігі сақталмаса, топырақтың үстіңгі бетіне таяу түскен шиттер ылғалдың
жеткіліксіздігінен кеуіп, қурап кетеді де өнбей қалады. Ал тым терең
түскен шиттер ауа мен жылудың жеткіліксіздігінен шіріп кетеді. Олар осы
тереңдікте әйтеуір өне қалған күннің өзінде топырақтың қалың қабатын жарып,
жер бетіне шығуға шамасы келмей өнбей қалады.
Тұқымды егудің ең тиімді тәсілі – әр погенметрге шиттің белгілі бір
мөлшерін ғана түсіретін пунктирлі себу тәсілі. Ондай тәсіл тұқым себетін
румыниялық машинаны қолданғанда ғана мүмкіндік болады. Топырағы жеңіл,
құнарлығы төмен жерлерде, мақта өсімдігінің жиілігі әр гектарға шаққанда
150 – 100 мың түптің аралығында болуы тиіс.
Жүйектердің қатар аралығы 90 см деп есептелген кезде әр погенметрге
бірінші жағдайда 14 – 16, ал екінші жағдайда 12 – 14 тұқымдық шит түседі.
Топырағы сортаңдалған, әрі нашар өңделген және тоң ксектері бар
танаптарды бұл көрсеткіштегі норманы 15 – 20 % арттыру керек.
Қозаның өсіп жетілуіне қойылатын талаптар:
Жылуға қойылатын талаптар. Қоза жалпы алғанда жер шарының тропикалық
аймагында пайда болған. Ол аймақта аяз атаулы тіпті де болмайды. Жыл
ішіндегі ең салқын деген айдың өзінде ауаның температурасы орташа Целъсия
бойынша 18 градус жылылықтан төмен түспейді. Сондықтан да қозаның жылуға
деген сұранысы жоғары.
Қозаның өсіп - жетілуі үшін қажет ең жақсы әрі тиімді температура
шиттің өніп шығуын қоса есептегендегі Цельсия бойынша 25 - 30 градус болып
келеді. Мұндай 25 градус жылылықтан төмен температурада қозаның өсуі
баяулай түседі,
ал 17 - 20 градус температурада жылудың жетіспеушілігі қозаның өсіп
жетілуіне зардабын қатты тигізеді. Қозаның өсіп жетілуі мен шиттің әлі де
болса өніп шығуы үшін қажет ең төменгі температура 10-12 градус.
Ал температура Цельсия бойынша 10 градустан төмен түскен кезде шит
өнбейді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz