Әлеуметтану пәнінен оқулық
АЛҒЫ СӨЗ 3
КIРIСПЕ 5
I бөлім. ӘЛЕУМЕТТАНУДЫҢ ҰҒЫМДЫҚ АППАРАТЫ 10
1.тарау. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫ 10
Әлеуметтанудың объектiсi мен пәнi 10
Әлеуметтану бiлiмінiң құрылымы 20
Әлеуметтанудың функциялары 25
2.тарау. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ
НЕГIЗГI САНАТТАРЫ МЕН ҰҒЫМДАРЫ 30
Әлеуметтанудың санаттары мен ұғымдарын жiктеу 30
Қоғам жүйе ретiнде 33
Әлеуметтiк iс.әрекеттер, өзара iс.қимылдар және
қарым.қатынастар 39
Қоғам құрылымындағы тұлға 43
Әлеуметтiк мәртебелер және рөлдер 49
Әлеуметтiк стратификация 55
Әлеуметтiк топтар 66
Әлеуметтiк институт 72
Әлеуметтiк ұйымдар 79
3.тарау. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫ 88
Қазақстанда әлеуметтану көзқарастарының
қалыптасу негiздерi 88
Қазақстанда әлеуметтану ғылымының
қалыптасуы (ретроспективтiк шолу) 101
Қазақстанда қазiргi заманғы әлеуметтану ғылымы
дамуының негiзгi бағыттары 105
II бөлім. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ 128
1.тарау. КЛАССИКАЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТIК ТЕОРИЯ
АРҒЫ ӘЛЕУМЕТТАНУ РЕТIНДЕ 128
Әлеуметтiк бiлiм эволюциясы 128
Әлеуметтанушылық ойдың дамуын кезеңге бөлу 129
Ежелгi Шығыс пен Ежелгi Грекия мемлекеттерiндегi
әлеуметтiк iлiмдер 133
Орта ғасырлардағы әлеуметтiк таным 146
Жаңа дәуiрдiң әлеуметтанушық ойлары 154
Қайта өрлеу дәуірі 155
Ағылшын ағартушылығы 159
Француз ағартушылығы 162
Немiс ағартушылығы 174
ҚОРЫТЫНДЫ 179
2.тарау. КЛАССИКАЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТАНУ ТАРИХЫ:
ИДЕЯЛАРЫ, ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ӨКIЛДЕРI 183
Огюст Конт 183
Джон Стюарт Милль 198
Карл Маркс 202
Герберт Спенсер 212
Вильфредо Парето 223
Фердинанд Теннис 237
Эмиль Дюркгейм 243
Гаэтано Моска 259
Георг Зиммель 267
Макс Вебер 276
3.тарау. ҚАЗIРГI ЗАМАН ӘЛЕУМЕТТАНУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛАРЫ МЕН ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ 290
Пьер Бурдье: физикалық және әлеуметтік кеңістік 293
Меншіктегі физикалық кеңістіктің шығу тегі мен құрылымы 296
Ален Туреннің іс.әрекет әлеуметтануы 298
Ален Туреннің акционализмі жаңа қоғам әлеуметтануы ретінде 299
Юрген Хабермастың коммуникативтік әрекет теориясы 301
Жаһанданудың қазiргi теориялары 306
Рональд Робертсонның мәдени центристiк теориясы 309
Энтони Гидденстiң жаhандану теориясы 310
Эммануил Валлерстайнның әлем.жүйе теориясы 382
Мануэль Кастельс: ақпараттық экономика және
жаһандану процесi 311
“Қайраткер — құрылым” теориялары қазiргi қоғамды
зерттеудiң құралы ретiнде 314
Маргарет Арчердiң морфогенез теориясы 322
Энтони Гидденстiң құрылымдық теориясы 322
Қызмет және құрылым: Джеффри Александердiң
жаңа функционализмi 328
Жаңа институционализм теориясы 330
Нил Флигстайнның жаңа институционализм
теориясының сараптамасы 332
ГЛОССАРИЙ 338
КIРIСПЕ 5
I бөлім. ӘЛЕУМЕТТАНУДЫҢ ҰҒЫМДЫҚ АППАРАТЫ 10
1.тарау. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫ 10
Әлеуметтанудың объектiсi мен пәнi 10
Әлеуметтану бiлiмінiң құрылымы 20
Әлеуметтанудың функциялары 25
2.тарау. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ
НЕГIЗГI САНАТТАРЫ МЕН ҰҒЫМДАРЫ 30
Әлеуметтанудың санаттары мен ұғымдарын жiктеу 30
Қоғам жүйе ретiнде 33
Әлеуметтiк iс.әрекеттер, өзара iс.қимылдар және
қарым.қатынастар 39
Қоғам құрылымындағы тұлға 43
Әлеуметтiк мәртебелер және рөлдер 49
Әлеуметтiк стратификация 55
Әлеуметтiк топтар 66
Әлеуметтiк институт 72
Әлеуметтiк ұйымдар 79
3.тарау. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫ 88
Қазақстанда әлеуметтану көзқарастарының
қалыптасу негiздерi 88
Қазақстанда әлеуметтану ғылымының
қалыптасуы (ретроспективтiк шолу) 101
Қазақстанда қазiргi заманғы әлеуметтану ғылымы
дамуының негiзгi бағыттары 105
II бөлім. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ 128
1.тарау. КЛАССИКАЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТIК ТЕОРИЯ
АРҒЫ ӘЛЕУМЕТТАНУ РЕТIНДЕ 128
Әлеуметтiк бiлiм эволюциясы 128
Әлеуметтанушылық ойдың дамуын кезеңге бөлу 129
Ежелгi Шығыс пен Ежелгi Грекия мемлекеттерiндегi
әлеуметтiк iлiмдер 133
Орта ғасырлардағы әлеуметтiк таным 146
Жаңа дәуiрдiң әлеуметтанушық ойлары 154
Қайта өрлеу дәуірі 155
Ағылшын ағартушылығы 159
Француз ағартушылығы 162
Немiс ағартушылығы 174
ҚОРЫТЫНДЫ 179
2.тарау. КЛАССИКАЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТАНУ ТАРИХЫ:
ИДЕЯЛАРЫ, ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ӨКIЛДЕРI 183
Огюст Конт 183
Джон Стюарт Милль 198
Карл Маркс 202
Герберт Спенсер 212
Вильфредо Парето 223
Фердинанд Теннис 237
Эмиль Дюркгейм 243
Гаэтано Моска 259
Георг Зиммель 267
Макс Вебер 276
3.тарау. ҚАЗIРГI ЗАМАН ӘЛЕУМЕТТАНУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛАРЫ МЕН ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ 290
Пьер Бурдье: физикалық және әлеуметтік кеңістік 293
Меншіктегі физикалық кеңістіктің шығу тегі мен құрылымы 296
Ален Туреннің іс.әрекет әлеуметтануы 298
Ален Туреннің акционализмі жаңа қоғам әлеуметтануы ретінде 299
Юрген Хабермастың коммуникативтік әрекет теориясы 301
Жаһанданудың қазiргi теориялары 306
Рональд Робертсонның мәдени центристiк теориясы 309
Энтони Гидденстiң жаhандану теориясы 310
Эммануил Валлерстайнның әлем.жүйе теориясы 382
Мануэль Кастельс: ақпараттық экономика және
жаһандану процесi 311
“Қайраткер — құрылым” теориялары қазiргi қоғамды
зерттеудiң құралы ретiнде 314
Маргарет Арчердiң морфогенез теориясы 322
Энтони Гидденстiң құрылымдық теориясы 322
Қызмет және құрылым: Джеффри Александердiң
жаңа функционализмi 328
Жаңа институционализм теориясы 330
Нил Флигстайнның жаңа институционализм
теориясының сараптамасы 332
ГЛОССАРИЙ 338
Әлеуметтану - қызықты және іс жүзінде пайдалы ғылым. Ол қоғамда және адамдар арасында не болып жатқанын, әлеуметтік өзгерістердің қалай жүзеге асырылатынын және өмірдегі сан алуан трансформацияның нәтижесі қандай болатынын білуге мүмкіндік береді. Әлеуметтану ғылымы қоғамның қараңғыда қармаламай, мақсаттары мен мүддесін, болжам нәтижелерін айқын түсіне отырып саналы түрде алға басуына жәрдемдеседі. Таза ой-тұжырым ғылымы болмағанымен әлеуметтану, біріншіден, басқа қоғамдық ғылымдарда сәтті пайдаланылатын мықты тәжірибелік базаға сүйенеді, екіншіден, оның өзі әлеуметтік практиканың сенімді теориялық негізі болып табылады.
Қазіргі таңда еңбек нарығында экономистермен, заңгерлермен және психологтармен қатар әлеуметтанушыларға да сұраным өсіп келеді. Егер де экономика, заң және психология ғылымдары кеңестік дәуірдің өзінде жете дамыған болса, қазіргі Қазақстан үшін әлеуметтану - салыстырмалы түрде алғанда жас ғылым. Ол ТМД-ның басқа елдеріне қарағанда бізде кеш қалыптасты және қазір ол жаңа егемен мемлекеттің қаз тұруы жағдайында дамып келеді. Қазақстанда әлеуметтану ғылымының практикадағы сұраныстардан және әлемдік стандарттардан кешеуілдеуіне, білікті кадрлардың, әлеуметтік-экономикалық ақпараттың, оқулықтар мен оқу құралдарының тапшылығына қарамастан, әлеуметтанудың институттануы қарқынды жүріп жатыр. Оның негізгі дәлелі әлеуметтанудың тиісті кәсіби білім алатындар үшін ғана емес, жоғары оқу орындарын бітіретін жүздеген мың жас мамандардың да оқу пәніне айналғаны болып отыр. Болашақ Қазақстан қоғамында ерекше ұстанымға ие болатын қазіргі студенттер таңдаған саласында ғана кәсіби даярланып қоймай, әлеуметтік ұйымның, қоғамдық өзгерістердің даму заңдарын білетін әлеуметтік жағынан білікті, қоғамды талдау дағдыларын меңгерген адам болуға тиіс.
Соңғы жылдары қазақстандық оқырмандар батыстың әлеуметтану ойларының белгілі авторларының негізгі еңбектерімен танысуға мүмкіндік алып отыр. Ресейлік әріптестер Э.Дюркгеймнің, М.Вебердің, Т.Парсонстың, Н.Смелзердің, Р.Аронның және басқа-лардың іргелі еңбектерін орыс тіліне аударып, басып шығарды. Олардың тұжырымдамаларының әр түрлі қырлары ғылыми жарияла-нымдар мен зерттеулерде көрініс тапқан. Сонымен қатар әлеуметтану проблемалары отандық авторлардың еңбектерінде, оның ішінде қазақ тілінде басылатын еңбектерде енді ғана көріне бастады. Іс жүзінде Қазақстанда төл оқулық, мұндай жанрдағы кітап шығарудың қалыптасқан дәстүрі жоқ, басқа ғылымдармен салыстырғанда тиісті бай тәжірибе де жоқ. Әлеуметтанушылық білім беру саласында: а) әлемдік әлеуметтанудың классикалық мұрасын құрайтын жетекші шетелдік теориялар мен парадигмаларды; б) ТМД елдері әлеуметтануының алтын қорын құрайтын кеңестік және одан кейінгі кезеңдегі үздік теориялық және эмпирикалық жасалымдарды; в) ағымдағы қазақстандық шынайы жағдайды талдау, бүгінгі болып жатқан әлеуметтік процестерді, олардың серпінін, бастау көздері мен салдарларын талдауды орайлы ұштастыратын осы заманға сай оқулықтар басып шығаруға деген өткір қажеттілік бар екені айқын.
Қазіргі таңда мұндай оқулықтар жасауға қолайлы жағдай бар деп айтуға әбден болады. Бір жағынан, олардың тұжырымдамалық өзегін кәсіби әлеуметтанушылық білім алу үшін міндетті түсініктер мен категориялардың ең кем дегендегі қажетті жинақталымын беретін жоғары оқу орындарына арналған әлеуметтану бойынша мемлекеттік білім беру стандарты құрап отыр. Екінші жағынан, қазіргі заманғы әлемдік, ресейлік және белгілі бір дәрежеде отандық әлеуметтанудың жетістіктері қоғамымыздың әлеуметтік құрылым мен бөлшектелу, қақтығыстар мен девианттық мінез-құлық, әлеуметтік институттар мен процестер т.б. іргелі проблемаларын неғұрлым толық және терең қамтуға мүмкіндік береді.
Бұл оқулық - әлеуметтану курсы бойынша әлеуметтік проблемаларды шетелдік және отандық әдебиеттегі кең ауқымды теориялық материалдар негізінде тұжырымдау, жүйелеу әрекеті жасалған алғашқы іргелі оқулықтардың бірі. Әлеуметтану әлемге ерекше көзқарасты, қоршаған ортаны көре білудің ерекше тәсілін туғызады. Әлеуметтанушының дүниені қабылдауы әлеуметтік өзара әрекеттестіктің нәзік материясын ұғынуды - түйсіктің ерекше түрін құрайтын әлеуметтанушылық ойдың санаттық құрылымымен реттеледі. Оқулықтың басты міндеті - әлеуметтануды тұтас және қарама-қайшылықсыз әдістемелік және тұжырымдамалық аппараты бар және әлеуметтанушылық фактілердің берік іргетасына негізделген ғылым ретінде баяндау. Оқулықтың функциялары - студенттерге ғылыми құралдарды, теорияларды және әдістерді пайдалану ережелерін үйретіп қана қоймай, бұдан да маңызды нәрсе - қоршаған болмысты көре білуді, студенттің талдамалық ойлауын, мәселенің маңызын өз бетінше тани білуін, болашақ кәсіби қызметіне дайындалу қабілетін қалыптастыру.
Қазіргі таңда еңбек нарығында экономистермен, заңгерлермен және психологтармен қатар әлеуметтанушыларға да сұраным өсіп келеді. Егер де экономика, заң және психология ғылымдары кеңестік дәуірдің өзінде жете дамыған болса, қазіргі Қазақстан үшін әлеуметтану - салыстырмалы түрде алғанда жас ғылым. Ол ТМД-ның басқа елдеріне қарағанда бізде кеш қалыптасты және қазір ол жаңа егемен мемлекеттің қаз тұруы жағдайында дамып келеді. Қазақстанда әлеуметтану ғылымының практикадағы сұраныстардан және әлемдік стандарттардан кешеуілдеуіне, білікті кадрлардың, әлеуметтік-экономикалық ақпараттың, оқулықтар мен оқу құралдарының тапшылығына қарамастан, әлеуметтанудың институттануы қарқынды жүріп жатыр. Оның негізгі дәлелі әлеуметтанудың тиісті кәсіби білім алатындар үшін ғана емес, жоғары оқу орындарын бітіретін жүздеген мың жас мамандардың да оқу пәніне айналғаны болып отыр. Болашақ Қазақстан қоғамында ерекше ұстанымға ие болатын қазіргі студенттер таңдаған саласында ғана кәсіби даярланып қоймай, әлеуметтік ұйымның, қоғамдық өзгерістердің даму заңдарын білетін әлеуметтік жағынан білікті, қоғамды талдау дағдыларын меңгерген адам болуға тиіс.
Соңғы жылдары қазақстандық оқырмандар батыстың әлеуметтану ойларының белгілі авторларының негізгі еңбектерімен танысуға мүмкіндік алып отыр. Ресейлік әріптестер Э.Дюркгеймнің, М.Вебердің, Т.Парсонстың, Н.Смелзердің, Р.Аронның және басқа-лардың іргелі еңбектерін орыс тіліне аударып, басып шығарды. Олардың тұжырымдамаларының әр түрлі қырлары ғылыми жарияла-нымдар мен зерттеулерде көрініс тапқан. Сонымен қатар әлеуметтану проблемалары отандық авторлардың еңбектерінде, оның ішінде қазақ тілінде басылатын еңбектерде енді ғана көріне бастады. Іс жүзінде Қазақстанда төл оқулық, мұндай жанрдағы кітап шығарудың қалыптасқан дәстүрі жоқ, басқа ғылымдармен салыстырғанда тиісті бай тәжірибе де жоқ. Әлеуметтанушылық білім беру саласында: а) әлемдік әлеуметтанудың классикалық мұрасын құрайтын жетекші шетелдік теориялар мен парадигмаларды; б) ТМД елдері әлеуметтануының алтын қорын құрайтын кеңестік және одан кейінгі кезеңдегі үздік теориялық және эмпирикалық жасалымдарды; в) ағымдағы қазақстандық шынайы жағдайды талдау, бүгінгі болып жатқан әлеуметтік процестерді, олардың серпінін, бастау көздері мен салдарларын талдауды орайлы ұштастыратын осы заманға сай оқулықтар басып шығаруға деген өткір қажеттілік бар екені айқын.
Қазіргі таңда мұндай оқулықтар жасауға қолайлы жағдай бар деп айтуға әбден болады. Бір жағынан, олардың тұжырымдамалық өзегін кәсіби әлеуметтанушылық білім алу үшін міндетті түсініктер мен категориялардың ең кем дегендегі қажетті жинақталымын беретін жоғары оқу орындарына арналған әлеуметтану бойынша мемлекеттік білім беру стандарты құрап отыр. Екінші жағынан, қазіргі заманғы әлемдік, ресейлік және белгілі бір дәрежеде отандық әлеуметтанудың жетістіктері қоғамымыздың әлеуметтік құрылым мен бөлшектелу, қақтығыстар мен девианттық мінез-құлық, әлеуметтік институттар мен процестер т.б. іргелі проблемаларын неғұрлым толық және терең қамтуға мүмкіндік береді.
Бұл оқулық - әлеуметтану курсы бойынша әлеуметтік проблемаларды шетелдік және отандық әдебиеттегі кең ауқымды теориялық материалдар негізінде тұжырымдау, жүйелеу әрекеті жасалған алғашқы іргелі оқулықтардың бірі. Әлеуметтану әлемге ерекше көзқарасты, қоршаған ортаны көре білудің ерекше тәсілін туғызады. Әлеуметтанушының дүниені қабылдауы әлеуметтік өзара әрекеттестіктің нәзік материясын ұғынуды - түйсіктің ерекше түрін құрайтын әлеуметтанушылық ойдың санаттық құрылымымен реттеледі. Оқулықтың басты міндеті - әлеуметтануды тұтас және қарама-қайшылықсыз әдістемелік және тұжырымдамалық аппараты бар және әлеуметтанушылық фактілердің берік іргетасына негізделген ғылым ретінде баяндау. Оқулықтың функциялары - студенттерге ғылыми құралдарды, теорияларды және әдістерді пайдалану ережелерін үйретіп қана қоймай, бұдан да маңызды нәрсе - қоршаған болмысты көре білуді, студенттің талдамалық ойлауын, мәселенің маңызын өз бетінше тани білуін, болашақ кәсіби қызметіне дайындалу қабілетін қалыптастыру.
1. Theorіe des kommunіkatіven Handeіns І-ІІ. Frankfurt a. – M., 1981.
2. Филиппов А.Ф. Теоретическая социология. В кн.: Теория общества / Под ред. А.Ф. Филиппова, – М., 1999.
3. Громов И., Мацкевич А., Семенов В. Западная теоретическая социология. – Санкт-Петербург, 1996.
4. Штомпка П. Социология социальных изменений. – М.: Аспект Пресс, 1996, гл.б. (Глобализация человеческого сообщества).
5. Монсон Пер. Современная западная социология. – Санкт-Петербург, 1992.
6. Социология на пороге ХХІ века. – М., 1999.
7. Валлерстайн. Россия и капиталистическая миэкономика // Свободная мысль. 1996, № 5
8. Wallersteіn І. The Modern World - System and Evolutіon // Journal of World - System Research. 1995. Vol. І, № 19.
9. Девятко И.Ф., Э. Уоллерстайн о возникновении глобальной социальной системы: дифференциация. Интеграция и эволюция // История теоретической социологии. Том 4. - М., 1999.
10. Хантингстон. Столкновение цивилизаций и преобразование мирового порядка. Новая постиндустриальная волна на Западе. Антология / Под ред.В.Л. Иноземцева. – М.: Academіa, 1999.
11. Robertson R. Globalіzatіon Socіal Theory and Global Culture. London: Sage, 1994.
12. Rіtzer. The McDonaldіtіon. Theses. London, 1998.
13. Кастельс. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. Перевод с англ. Под научной ред. О.И. Шкаратана. –М., 2000.
14. Кастельс М. Становление общества сетевых структур // Новая постиндустриальная волна на Западе. Антология / Под ред. В.Л. Иноземцева. – М.: 1999.
15. Кастельс. Могущество самобытности. // Новая постиндустриальная волна на Западе. Антология // Под ред. В.Л. Иноземцева. М., Academіa, 1999.
16. Арчер М. Реализм и морфогенез В кн.: Теория общества / Под ред. А.Ф. Филиппова. М., 1999.
17. Bhaskar R. The possіbіlіty of naturalіsm. N.Y.; L. Verso, 1989.
18. Gіddens A. The Consequences of modernіty. Cambrіdge: Polіty Press, 1990.
19. Gіddens A. Modernіty and self - Іdentіty. Cambrіdge: Polіty Press, 1991.
20. Флигстайн. “Критический анализ нового институционализма: поля, власть и социальный талант” (Препринт, доступный в ксерокопии).
21. Забирова А.Т. Новейшие теории и концепции социологической науки. – Астана, 2001.
2. Филиппов А.Ф. Теоретическая социология. В кн.: Теория общества / Под ред. А.Ф. Филиппова, – М., 1999.
3. Громов И., Мацкевич А., Семенов В. Западная теоретическая социология. – Санкт-Петербург, 1996.
4. Штомпка П. Социология социальных изменений. – М.: Аспект Пресс, 1996, гл.б. (Глобализация человеческого сообщества).
5. Монсон Пер. Современная западная социология. – Санкт-Петербург, 1992.
6. Социология на пороге ХХІ века. – М., 1999.
7. Валлерстайн. Россия и капиталистическая миэкономика // Свободная мысль. 1996, № 5
8. Wallersteіn І. The Modern World - System and Evolutіon // Journal of World - System Research. 1995. Vol. І, № 19.
9. Девятко И.Ф., Э. Уоллерстайн о возникновении глобальной социальной системы: дифференциация. Интеграция и эволюция // История теоретической социологии. Том 4. - М., 1999.
10. Хантингстон. Столкновение цивилизаций и преобразование мирового порядка. Новая постиндустриальная волна на Западе. Антология / Под ред.В.Л. Иноземцева. – М.: Academіa, 1999.
11. Robertson R. Globalіzatіon Socіal Theory and Global Culture. London: Sage, 1994.
12. Rіtzer. The McDonaldіtіon. Theses. London, 1998.
13. Кастельс. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. Перевод с англ. Под научной ред. О.И. Шкаратана. –М., 2000.
14. Кастельс М. Становление общества сетевых структур // Новая постиндустриальная волна на Западе. Антология / Под ред. В.Л. Иноземцева. – М.: 1999.
15. Кастельс. Могущество самобытности. // Новая постиндустриальная волна на Западе. Антология // Под ред. В.Л. Иноземцева. М., Academіa, 1999.
16. Арчер М. Реализм и морфогенез В кн.: Теория общества / Под ред. А.Ф. Филиппова. М., 1999.
17. Bhaskar R. The possіbіlіty of naturalіsm. N.Y.; L. Verso, 1989.
18. Gіddens A. The Consequences of modernіty. Cambrіdge: Polіty Press, 1990.
19. Gіddens A. Modernіty and self - Іdentіty. Cambrіdge: Polіty Press, 1991.
20. Флигстайн. “Критический анализ нового институционализма: поля, власть и социальный талант” (Препринт, доступный в ксерокопии).
21. Забирова А.Т. Новейшие теории и концепции социологической науки. – Астана, 2001.
АЛҒЫ СӨЗ
Құрметті оқырман!
Кәдуілгі санада әлеуметтану әр түрлі сауалдар қоюдан тұрады дегенге
саяды. Бұлайша түсіндіру бұл ғылымның орасан зор әлеуетін көлеңкелейді.
Дегенмен де, әлеуметтанудың О.Конт пен Э.Дюркгеймнен, Т.Парсонс пен
Р.Мертоннан, Г.Гарфинкель мен И.Гофманнан бастау алатын екі жүз жылдық
тарихы осы ғылымның аса құнды теориялық және әдістемелік жетістіктерін паш
етуге мүмкіндік береді.
Қазіргі заманның өзекті проблемасы – жаһандану мен қоғам дамуының жаңа
үрдістерінің пайда болуы жағдайындағы социумның күрт күрделеніп кетуі. Оған
жауап ретінде әлеуметтану зерттеу өрісін күрт ұлғайтты. Соңғы онжылдықтарда
гендерлік әлеуметтану, этноәлеуметтану, халықаралық қатынастар әлеуметтануы
пайда болды, урбанистикалық және өңірлік әлеуметтанудың екінші тынысы
ашылды, мәдениет әлеуметтануы, девианттық мінез-құлық әлеуметтануы, басқару
әлеуметтануы және т.б. сапалық жағынан өзгерді.
Мұндай онтологиялық ұлғаюға әлеуметтану анағұрлым дайын болып шықты.
Бұл жерде кездейсоқтық жоқ. Әлеуметтану білімінің мазмұндық дамуы үш
тұғырнамаға сүйенеді. Біріншіден, өткен ғасырдың бүкіл өнбойында қуатты
және кескінді жалпы модельдерді туғызған қарқынды теориялық пікірталас
жүріп отырды. Құрылымдық-функционалдық парадигманың, этноәдістеменің,
нышандық интерактивизмнің, құрылымдану теориясының, феноменологиялық
әлеуметтанудың пайда болуын еске алсақ та жетіп жатыр. Мұның барлығы
қазіргі заманғы социумның өзін-өзі түсінуіне орасан резерв әзірледі.
Екіншіден, ХХ ғасырдың бүкіл өнбойында орта деңгейдегі теорияның –
әлеуметтік стратификацияның әр түрлі тұжырымдамаларынан бастап отбасы
әлеуметтануына дейінгі егжей-тегжейлі әзірлемелер жүріп отырды. Ақырында,
өткен жүзжылдықта әлеуметтану әлеуметтік басқару мен болжам жасаудың қуатты
құралына айналған әлеуметтік зерттеу әдістерін егжей-тегжейлі дамытудың
арқасында қалыпты ғылым сипатына ие болды.
Қазақстандағы әлеуметтанудың дамуын осы пәннің жалпы дамуынан тыс
қарауға болмайды. Қазақстандық әлеуметтанудың қазіргі жай-күйіне баға
беруді және оның келешегін қарастыруды жалпыәлемдік үрдістермен байланыста
жүргізу қажет.
Тұтастай алғанда, біздің елімізде әлеуметтанудың институцио-налдануы
іске асты. Қазақстанның жетекші жоғары оқу орындарында кафедралар ашылып,
жүздеген мамандар даярланды. Соңғы он жылда бірнеше ондаған докторлық және
кандидаттық диссертациялар қорғалды. Бірқатар жеке меншік зерттеу
құрылымдары ашылды. Салаларды белгілі бір саралау болып өтті.
Еліміздегі әлеуметтану дамуының ерекшелігі онымен бастапқы кезеңде
негізінен әлеуметтік философия саласы мамандарының шұғылданғандығы болып
табылады. Бұл бұрынғы КСРО-дағы әлеуметтанудың жалпы жай-күйін білдіретін
еді. Бірақ әлеуметтану ұғымдық деңгейде де, әдістемелік деңгейде де басқаша
– басқа верификация өлшемдерімен, зерттеудің басқа әдістерімен, жеке
санаттық торда жұмыс істейді. Біртіндеп олардың алшақтықтары айқындала
бастады. Әдістемелік деңгейде ол игеріліп, Қазақстанда жақсы өрістік
зерттеушілер пайда болған болса, ал теориялық әлеуметтану, өкінішке орай,
уақыттан едәуір артта қалып келеді.
Бұл оқулық әлеуметтану саласындағы қазақстандық алғашқы осындай
басылымдардың бірі және ол әлеуметтанудың проблемалары мен әдістерін
жинақтап жазудың әбден пісіп-жетілген қажетін қанағаттандыруға бағытталған.
Қазақстан әлеуметтанушылар қауымдастығының
президенті, әлеуметтану ғылымдарының докторы,
профессор М.М.Тәжин
КІРІСПЕ
Әлеуметтану - қызықты және іс жүзінде пайдалы ғылым. Ол қоғамда және
адамдар арасында не болып жатқанын, әлеуметтік өзгерістердің қалай жүзеге
асырылатынын және өмірдегі сан алуан трансформацияның нәтижесі қандай
болатынын білуге мүмкіндік береді. Әлеуметтану ғылымы қоғамның қараңғыда
қармаламай, мақсаттары мен мүддесін, болжам нәтижелерін айқын түсіне отырып
саналы түрде алға басуына жәрдемдеседі. Таза ой-тұжырым ғылымы болмағанымен
әлеуметтану, біріншіден, басқа қоғамдық ғылымдарда сәтті пайдаланылатын
мықты тәжірибелік базаға сүйенеді, екіншіден, оның өзі әлеуметтік
практиканың сенімді теориялық негізі болып табылады.
Қазіргі таңда еңбек нарығында экономистермен, заңгерлермен және
психологтармен қатар әлеуметтанушыларға да сұраным өсіп келеді. Егер де
экономика, заң және психология ғылымдары кеңестік дәуірдің өзінде жете
дамыған болса, қазіргі Қазақстан үшін әлеуметтану - салыстырмалы түрде
алғанда жас ғылым. Ол ТМД-ның басқа елдеріне қарағанда бізде кеш қалыптасты
және қазір ол жаңа егемен мемлекеттің қаз тұруы жағдайында дамып келеді.
Қазақстанда әлеуметтану ғылымының практикадағы сұраныстардан және әлемдік
стандарттардан кешеуілдеуіне, білікті кадрлардың, әлеуметтік-экономикалық
ақпараттың, оқулықтар мен оқу құралдарының тапшылығына қарамастан,
әлеуметтанудың институттануы қарқынды жүріп жатыр. Оның негізгі дәлелі
әлеуметтанудың тиісті кәсіби білім алатындар үшін ғана емес, жоғары оқу
орындарын бітіретін жүздеген мың жас мамандардың да оқу пәніне айналғаны
болып отыр. Болашақ Қазақстан қоғамында ерекше ұстанымға ие болатын қазіргі
студенттер таңдаған саласында ғана кәсіби даярланып қоймай, әлеуметтік
ұйымның, қоғамдық өзгерістердің даму заңдарын білетін әлеуметтік жағынан
білікті, қоғамды талдау дағдыларын меңгерген адам болуға тиіс.
Соңғы жылдары қазақстандық оқырмандар батыстың әлеуметтану ойларының
белгілі авторларының негізгі еңбектерімен танысуға мүмкіндік алып отыр.
Ресейлік әріптестер Э.Дюркгеймнің, М.Вебердің, Т.Парсонстың, Н.Смелзердің,
Р.Аронның және басқа-лардың іргелі еңбектерін орыс тіліне аударып, басып
шығарды. Олардың тұжырымдамаларының әр түрлі қырлары ғылыми жарияла-нымдар
мен зерттеулерде көрініс тапқан. Сонымен қатар әлеуметтану проблемалары
отандық авторлардың еңбектерінде, оның ішінде қазақ тілінде басылатын
еңбектерде енді ғана көріне бастады. Іс жүзінде Қазақстанда төл оқулық,
мұндай жанрдағы кітап шығарудың қалыптасқан дәстүрі жоқ, басқа ғылымдармен
салыстырғанда тиісті бай тәжірибе де жоқ. Әлеуметтанушылық білім беру
саласында: а) әлемдік әлеуметтанудың классикалық
мұрасын құрайтын жетекші шетелдік теориялар мен парадигмаларды; б) ТМД
елдері әлеуметтануының алтын қорын құрайтын кеңестік және одан кейінгі
кезеңдегі үздік теориялық және эмпирикалық жасалымдарды;
в) ағымдағы қазақстандық шынайы жағдайды талдау, бүгінгі болып жатқан
әлеуметтік процестерді, олардың серпінін, бастау көздері мен салдарларын
талдауды орайлы ұштастыратын осы заманға сай оқулықтар басып шығаруға деген
өткір қажеттілік бар екені айқын.
Қазіргі таңда мұндай оқулықтар жасауға қолайлы жағдай бар деп айтуға
әбден болады. Бір жағынан, олардың тұжырымдамалық өзегін кәсіби
әлеуметтанушылық білім алу үшін міндетті түсініктер мен категориялардың ең
кем дегендегі қажетті жинақталымын беретін жоғары оқу орындарына арналған
әлеуметтану бойынша мемлекеттік білім беру стандарты құрап отыр. Екінші
жағынан, қазіргі заманғы әлемдік, ресейлік және белгілі бір дәрежеде
отандық әлеуметтанудың жетістіктері қоғамымыздың әлеуметтік құрылым мен
бөлшектелу, қақтығыстар мен девианттық мінез-құлық, әлеуметтік институттар
мен процестер т.б. іргелі проблемаларын неғұрлым толық және терең қамтуға
мүмкіндік береді.
Бұл оқулық - әлеуметтану курсы бойынша әлеуметтік проблемаларды шетелдік
және отандық әдебиеттегі кең ауқымды теориялық материалдар негізінде
тұжырымдау, жүйелеу әрекеті жасалған алғашқы іргелі оқулықтардың бірі.
Әлеуметтану әлемге ерекше көзқарасты, қоршаған ортаны көре білудің ерекше
тәсілін туғызады. Әлеуметтанушының дүниені қабылдауы әлеуметтік өзара
әрекеттестіктің нәзік материясын ұғынуды - түйсіктің ерекше түрін құрайтын
әлеуметтанушылық ойдың санаттық құрылымымен реттеледі. Оқулықтың басты
міндеті - әлеуметтануды тұтас және қарама-қайшылықсыз әдістемелік және
тұжырымдамалық аппараты бар және әлеуметтанушылық фактілердің берік
іргетасына негізделген ғылым ретінде баяндау. Оқулықтың функциялары -
студенттерге ғылыми құралдарды, теорияларды және әдістерді пайдалану
ережелерін үйретіп қана қоймай, бұдан да маңызды нәрсе - қоршаған болмысты
көре білуді, студенттің талдамалық ойлауын, мәселенің маңызын өз бетінше
тани білуін, болашақ кәсіби қызметіне дайындалу қабілетін қалыптастыру.
Оқулықтың құрылымын жасаған кезде, сондай-ақ мәселелердің маңызын ашқан
кезде авторлар оны қазіргі отандық әлеуметтанудың алдында тұрған міндеттер
тұрғысынан қарады. Бұл - әдістемелік-теориялық негіздемені және оларға
сәйкес келетін әдістеме мен техниканы игеру, әлемдік әлеуметтанудың
қабылданған ортақ ғылыми стандарттары деңгейіне шығудың жолын іздестіру
және әлеуметтану ғылымының жан-жақты тілін игеру. Сонымен қатар, авторлар
мемлекеттік стандарт талаптарының барлығын жүзеге асыруға, ал проблеманы
баяндаған кезде біржақты баға беру мен түсіндіруден аулақ болуға және
жетекші мамандардың ұстанымдарын беруге барынша тырысты. Оқулық
әлеуметтанудың төрт маңызды бөлімін - әдістемені, әлеуметтану тарихын,
арнайы әлеуметтанушылық теориясын және әлеуметтанушылық зерттеулер жүргізу
әдістемесі мен техникасын қамтиды.
Ғылымның не екенін, теориялық білімнің құрамдас бөлігі ретіндегі
әлеуметтанудың не екенін білмейінше, олардың құрамдас бөліктері, олардың
мазмұны, әлеуметтанудың басқа бөлімдері туралы білімді одан әрі дамыту
мүмкін емес. Әлеуметтанудың іргелі білім екені оның пәнінен айқындалады,
онда негізгі ұғымдар мен категориялар өзара қисынды қарама-қайшылықсыз
тәсілдермен байланысқан. Пәнділік - ғылымды танымның басқа түрінен
ажырататын алғашқы белгі. Бұл деген сөз осы пәннің өзіндік, ерекше пәндік
саласы, яғни осы салаға кіретін және осы ғылым зерттейтін объектілердің
елеулі қасиеттері мен белгілерінің жиынтығы бар екенін білдіреді. Сондықтан
да осы кітаптың бірінші бөлімі әлеуметтанудың объектісі мен пәні, оның
ғылымдар жүйесіндегі орны мен рөлін қарастырудан басталады.
Әлеуметтану ғылымының тұжырымдамалық-ұғымдық аппараты-ның маңызы орасан
зор. Біз әлеуметтанудың ұғымдық аппаратының қалай өзгеріп жатқанының, оның
жетіліп, байып жатқанының, түсініктердің қалай жаңа мазмұнмен толығып
жатқанының куәсіміз, бұлар зерделенетін шынайы өмір туралы біздің
ұғымымызды едәуір тереңдетіп, нақтылай түседі. Оқулықта әлеуметтану
ғылымының маңызды санаттары мен түсініктері туралы ұғым тұжырымдалады, онда
зерделенетін әлеуметтік шынайы өмірдің елеулі қасиеттері, олардың бір-
бірімен байланысы және қарым-қатынасы, шынайы әлеуметтік процестер
қамтылады. Негізгі түсініктер шеңберін анықтап алу әлеуметтік процестерді
зерттеудің әдістемелік негізін жасауға, әлеуметтік байланыстар, қарым-
қатынастар, тәуелділіктер аясында түсіндірілуі керек объектілерді сипаттау
мен талдауға мүмкіндік береді.
Қазақстанда әлеуметтанудың дербес ғылым болып қалып-тасуының қиын да
күрделі жолы авторларды осы оқулықта әлеуметтанудың тарихы, қазіргі жай-
күйі және үрдістері туралы мәселелерді қамтуға зор көңіл бөлуге
міндеттейді.
Оқулықтың екінші бөлімі әлеуметтанудың тарихына арналған. Мұнда
әлеуметтану білімін қалыптастырудың тарихи және әдістемелік алғышарттары
берілген, сондай-ақ қазіргі заманғы жаңа әлеуметтанудың ғылыми базасын
құрайтын өзекті сәттер мен теориялық-әдістемелік принциптер баяндалған.
Оқулық авторлары өз міндеттерін, біріншіден, оқырманның жан-жақты
баяндалған материалдарды түсінуіне, мектептердің, бағыттар мен ағымдардың
шексіз алмасуында өз бағытын табуына көмектесу, екіншіден, оқырманға
әлемдік әлеуметтанудағы ойдың жетістіктерін жеткізу, оның даму қисынын
көрсету деп біледі. Оқырман қандай да бір тұлғалармен және
тұжырымдамалармен таныса отырып, өзінің білім қорына жаңа нақыш қосады,
сондай-ақ әлеуметтану ғылымының мазмұнын әр түрлі көзқарас тұрғысынан көре
білуді үйренеді деп үміттенеміз. Әлеуметтану үшін оның тарихы туралы мәселе
- қосалқы емес, мазмұнды да маңызды проблема. Қоғам туралы ғылым ретінде
әлеуметтану ХІХ ғасырда пайда болды. Бірақ одан ерте уақыттарда да адамдар
қоғам дамуының қисынын, ондағы өзінің рөлі мен орнын түсіне білген,
өздерінің қоғам, өмірлік күш-жігері туралы түсініктеріне қарай қоғамдық
мінез-құлықтарын қалыптастырған. Әлеуметтану ғылымы ХІХ ғасырда бірден
қалыптаса салған жоқ, қоғам туралы көпқырлы ілімнің негізінде және әр түрлі
көзқарастарды сын көзбен қайта пайымдау, тұжырымдау процесінде қалыптасты.
Бұл бөлімдегі ерекше маңызды нәрсе әлемдік әлеуметтану ғылымы генезисіне
Шығыс елдеріндегі әлеуметтік білім саласында орныққан үрдістердің енгізілуі
болып табылады. Шығыста мифологиялық, діни және философиялық ілімдерден,
әлеуметтік өмір мен мәдени даму, адамның қоғаммен және табиғатпен қарым-
қатынасы тәжірибесінен өрбіген әлеуметтанушылық ойдың туу тарихы мен
эволюциясы бай, сан қырлы, көбіне бірегей. Ұзақ жылдар бойы Шығыстың
әлеуметтанушылық ойларын елемей, батыстық әлеуметтік-мәдени дәстүрлер
тәжірибесінің маңызын асыра бағалауға байланысты бұл материалдар ресейлік,
еуропалық, американдық әлеуметтану жөніндегі оқулықтарда жоқ. Бүгінгі күні
әлеуметтану тарихы мен оның қазіргі заманғы жетістіктерін тек еуропалық,
батыстық әлеуметтік-мәдени дәстүрлер аясынан ғана іздеудің қате екендігі
айқын болып отыр. Оқулықта авторлар Шығыстағы жекелеген діни-философиялық,
философиялық-этикалық ілімдердің, сондай-ақ олардың өкілдерінің
әлеуметтанушылық ойлары дамуының үлесі мен өзіндік ерекшеліктерін сипаттай
отырып, әлеуметтанушылық білім берудегі ақтаңдақтарды жоюға тырысты.
Үшінші бөлім бүгінде ғылыми практикаға берік енген бірқатар арнаулы
әлеуметтану теориясына арналған. Осы бөлімді жазған кезде авторлар
экономикалық әлеуметтануды және саяси әлеуметтануды, ғылымдағы, білім
берудегі, мәдениеттегі әлеуметтануды, экологиялық әлеуметтануды,
жанжалдардағы әлеуметтануды және діни әлеуметтануды оқытудың көп жылдық
тәжірибесін пайдаланды. Бірқатар тақырыптар – жастар әлеуметтануы, отбасы
әлеуметтануы, басқару әлеуметтануы және басқалары көлемдері шектеулі
себепті оқулыққа енбеді.
Және, ақырында, төртінші бөлім эмпирикалық және әлеуметтанушылық
зерттеулердің әдіснамалары мен әдістерін сипаттауға арналған. Бүгінде
әлеуметтанушылық зерттеулердің кәсіби тәсілдерін, дағдыларын пысықтаудың
және оларды жүргізе білудің практикалық аспектілерін күшейте білу күн
тәртібінде тұр. Эмпирикалық база болмайынша әлеуметтану болмайды.
Әлеуметтанушылар әлеуметтану фактілері туралы эмпирикалық деректерді ең
алдымен арнаулы әлеуметтанушылық әдістердің, техникалардың, рәсімдердің
көмегімен жүргізеді. Әлеуметтану сенімді, анық эмпирикалық деректер алуды
қамтамасыз ететін әдістерді пайдаланып, осы деректерді және солардың
көмегімен алынған әлеуметтік фактілерді тексеруге жіберетіндігімен де
ғылым. Басқа да әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдарда жиі пайдаланып
жүрген осындай кешенді әдістерді әзірлеуге әлеуметтанудың қосқан үлесін
жұрттың бәрі мойындайды. Оқулықта рәсімдерді, әдістерді және құралдарды
көрсету әлеуметтанушылық зерттеулер бағдарламасын қисынды құрылымдық
әзірлеудің шеңберінде жүзеге асырылады. Біріншіден, әлеуметтанушының
теориялық жұмысының моделін жасауға мүмкіндік беретін әлеуметтанушылық
танымның рәсімдерін, ұрымтал тұстарын паш етеді. Екіншіден,
әлеуметтанушының жұмысын нақты жағдайға бейімдеп, іс-әрекеттің қатаң
сабақтастығын жоспарлауға мүмкіндік беретін әлеуметтанушылық зерттеуді
ұйымдық-техникалық қамтамасыз ету ұсынылған.
Тұтастай алғанда, жоғарыда аталған тақырыптарды кешенді қарау, авторлар
пікірінше, студенттерге әлеуметтанудан білім беру деңгейін және
әлеуметтануды болашақ тұтынушы ретінде де, осы ақпаратқа ықтимал тапсырыс
беруші ретінде де және ақырында әлеуметтік проблемаларды ғылыми зерттеуге
қатысушылар ретінде де олардың біліктілігін арттыруға бағытталған.
Тұтас алғанда, жоғарыда аталған тақырыптарды жан-жақты кешенді қарау,
авторлардың пікірінше, студенттерге әлеуметтанудан білім беру деңгейін,
біліктілігін оларды әлеуметтану ақпаратының болашақ тұтынушылары мен
ықтимал тапсырысшылары және әлеуметтік проблемаларды ғылыми зерттеуге
қатысушылар ретінде қарай отырып көтеруге бағытталған.
Қазақстанда әлеуметтану жағдайы айтарлықтай жылдам өзгеруде. Әлеуметтану
қоғамның іргелі әлеуметтік проблемаларын зерделеуге еніп, толыққанды
әлеуметтік ғылым мәртебесін алуда. әлеуметтанудың алдында бұрынғыдан да
күрделі мәселелер тұр. Олардың ішінде - дағдарыстан шығу жолдарын
іздестіру, маңызды мақсаттарға - республиканың шынайы тәуелсіздігіне,
қоғамдық негіздердің нығаюына, құқықтық мемлекет құруға, жаңа
технологиялық, құрылымдық, институционалдық негіздегі толыққанды ұлттық
нарықтың қалыптасуын қамтамасыз етуге, түбегейлі әлеуметтік-экономикалық
және құқықтық реформаларды, т.б. жүзеге асыруға қол жеткізу проблемалары
бар. Әлеуметтанудың басты назарында жалпыұлттық идеологиялық басымдықтарды
жүзеге асыру - ұлтаралық келісімді қамтамасыз ету, ұлт ішіндегі бірлікті
нығайту, қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу, қоғамда жоғары тілдік
мәдениетті, тұрақтылық ахуалын және азаматтық келісімді берік орнату
шарттарын зерттеу мәселесі тұр. Бұл кәсіби деңгей мен азаматтық
жауапкершілікке аса жоғары талаптар қояды.
Оқырмандар әлеуметтану туралы қалыптасқан ғылым ретінде түсінік алады
және бұл кітап біздің ғылымымыз бен еліміздің болашағы байланысты болып
отырған кәсіби деңгейі жоғары еңбексүйгіш болашақ әлеуметтанушыларға және
жоғары кәсіби білім алатын барлық қазақстандықтарға пайдалы болады деген
үміттеміз.
Авторлар
І бөлім
ӘЛЕУМЕТТАНУДЫҢ ҰҒЫМДЫҚ
АППАРАТЫ
1-тарау. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫ
Әлеуметтанудың объектісі мен пәні
Кез келген ғылымды зерделеу алдымен оның объектісін, пәнін, басқа
ғылымдар жүйесіндегі және қоғам өміріндегі орны мен рөлін айқындаудан
басталады. Әлеуметтану ғылымының осынау белгілерін ол жайындағы түсініктің
қазіргі кездегі пікірталасына және әлеуметтанушы мектепке тәуелділігіне
назар аудара отырып қарастырамыз.
“Әлеуметтану” термині екі сөзден құралған: латынның socіetas - қоғам
және гректің logos - сөз, түсінік, ілім деген сөздерінен. Демек,
этимологиялық тұрғыдан алғанда әлеуметтану “қоғам туралы ғылым” немесе
“қоғам туралы ілім” дегенді білдіреді. Бірақ бұл біршама абстрактілі ой,
өйткені адамзат қоғамы өзінің заңды көріністерімен көптеген қоғамдық
ғылымдардың пәні болып табылады. Сондықтан да әлеуметтану пәнін қандай да
бір басқа қоғамдық ғылым пәнінен бөлек қарауға болмайды. Ол үшін ең алдымен
әлеуметтанудың объектісі мен пәнінің ара жігін ажыратып алған жөн.
Ғылыми таным объектісіне зерттеу қызметі бағытталатынның бәрі, оған
объективті шынайылық ретіндегі қарсы тұратын нәрсенің бәрі жатады. Нақты
ғылымның зерттеу объектісі туралы әңгіме болғанда объективті шынайылықтың
қандай да бір бөлігі тұтас зерттелмейді, сол ғылымның ерекшелігімен
анықталатын жағынан бастап қана зерттеледі. Объективті шынайылықтың нақты
бөлігінің басқа жақтары бұл жағдайда қосалқы нәрсе ретінде немесе берілген
объектінің міндетті шарты ретінде қарастырылады.
Объект дегеніміз белгілі бір немесе ерекше қасиеті бар объективті
шынайылықтың жеке бір бөлігі немесе элементтерінің жиынтығы. Және де
объективті шынайылықтың бір саласының өзі көптеген ғылымның зерттеу
объектісі бола алады. Мысалы, физикалық шынайылық - көптеген жаратылыстану
және техникалық ғылымдардың, ал әлеуметтік шынайылық - қоғамдық және
гуманитарлық ғылымдардың зерттеу объектісі. Қоғам адамдардың өзара
әрекетінің өнімі ретінде саналы, күрделі құбылыс және барлық қоғамдық
ғылымдар үшін ортақ зерттеу объектісі болып табылады. Алайда осы
ғылымдардың әрқайсысының өзіндік ерекшеленген зерделеу объектісі бар.
Сондықтан көптеген қоғамдық ғылымдардың объектісі тұтас қоғам емес, оның
қандай да бір жағы немесе көрінісі. Экономика ғылымдарының ерекшеленген
объектісі – қоғамдық өмірдің материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, алмасу
және тұтыну сияқты өзіне тән жақтары. Қоғам өмірінің экономикалық саласынан
едәуір өзгеше жағы – саяси биліктің ұйымдастырылуына, қызмет етуіне және
дамуына байланысты саясат саласы болып табылады. Және де ол саяси
ғылымдардың ерекшеленген объектісі болып табылады. Бірқатар ғылымдар -
мәдениеттану, әлеуметтік психология, педагогика және басқалар - қоғамның
рухани өмірін, рухани құндылықтарды өндіру және бөлу, адамдардың рухани
сұраныстарын қанағаттандыру жолдарын, нысандары мен әдістерін зерделеуге
арналған [1].
Ғылыми білімнің объектісі мен пәні бір-біріне дәл келе ме? Жоқ, дәл
келмейді, өйткені кез келген ғылымның объектісі таным процесінің
бағытталған нәрсесі болып табылады, ал пән қызметін тікелей зерделенуге
жататын объектіні құрайтын тараптарға, байланыстарға, қарым-қатынастарға
қызмет етеді [2]. Егер де ғылым объектісі - объективті дүниенің қандай да
бір бөлігін танытатын шынайылық дейтін болсақ, ал ғылымның пәні - осы
шынайылықтың ғылыми және тәжірибелік көзқарас тұрғысынан неғұрлым маңызды
заңды байланыстары мен қарым-қатынастарын анықтау жолымен, сол шынайылықты
абстрактілі деңгейде қайта тудыру. Кез келген ғылымның пәні объективті
дүниенің жай ғана бір құбылысы немесе процесі емес, оның зерделенетін
объектісінің дамуы мен қызмет етуінің басқа ғылым емес, тек қана осы ғылым
үшін ерекшеленген белгілі бір заңдылықтарын бөліп қарауға мүмкіндік беретін
теориялық абстрактілеу нәтижесі болып табылады. Мұндай абстрактілеу
(зерделенетін объектінің үлгісін жасау) әлеуметтік шынайылылықтың
әллеуметтанушы қызметі бағытталған “бөлігін”, “саласын”, “қырларын”
анықтайды.
Сонымен, ғылымның пәні ол зерделейтін объектіге тепе-тең емес. Ғылымның
пәні тұрақты бола алмайды және таным процесінің өзі сияқты үнемі қозғалыс,
даму, қалыптасу үстінде болады. Ғылымның пәндік саласының қозғалысы екі
шешуші факторға: бір жағынан ғылыми білімнің прогресіне, екінші жағынан
қоғамның өзгермелі сұранысына, әлеуметтік сұранымға тәуелді [3].
Әлеуметтанудың пәндік саласы аталған факторлардың ықпалымен
қалыптасқандықтан және қалыптасып жатқандықтан, әлеуметтану өз пәнін
анықтауда өзгеріске ұшырамай тұра алмайды. Енді біз әлеуметтану тарихының
ішінен оның пәні туралы ұғымның қалай өзгергенін қарастырамыз.
Әлеуметтанудың негізін қалаушы О.Конт әлеуметтану пәнін жалпыға ортақ
келісім негізін құрайтын тұтас алынған қоғам деп түсінді. Бұл келісім өз
кезегінде адамзат тарихының және адамның өз табиғатының бірлігіне сүйенеді.
О.Конт оң әлеуметтанушылық білімді табиғи-физикалық процестерге ұқсатып
құрды. Әлеуметтануды әлеуметтік физика деп түсіну, оның пәндік саласын
әлеуметтік статикаға және әлеуметтік серпінге бөлу осыдан келіп шыққан.
Ағылшын философы әрі ғалымы Г.Спенсер әлеуметтануды әлеуметтік
институттардың табиғи эволюциясы нәтижесінде ондағы жіктелу тұтасумен
ұштасатын әлеуметтік организм ретіндегі қоғам туралы ғылым деп білді.
Неміс кәсіби әлеуметтануының атасы Ф.Теннис әлеуметтанудың өзі жасаған
тұжырымдамасы шеңберінде теориялық және қолданбалы әлеуметтанумен қатар
салыстырмалы оқу пәні ретінде эмпирикалық әлеуметтануды бөліп қарайды. Ол
индуктивтік әдіске сүйенеді және жалпы ұстанымдар ретінде теориялық
әлеуметтану ұғымдарын пайдаланады. Теннистің ойынша, әлеуметтану пәнін
әлеуметтіліктің, қоғамдастықтың барлық түрлері және олардың негізін
адамдардың өзара әрекеті құрайды.
Француз әлеуметтану мектебінің негізін қалаушы Э.Дюркгейм үшін дербес
және ерекшеленген ғылым ретіндегі әлеуметтанудың пәні әлеуметтік фактілерді
зерделеу болды, оларды “заттар ретінде”, қоғамдық тұтастықты нығайтатын
наным, ұжымдық сана жүйесіне қатысты функционалдылық көзқарасы тұрғысынан
түсіндірілуге тиіс нәрсе ретінде қарастыру қажет. Осы тұжырымдамаға сәйкес,
әлеуметтану “олардың мүшелері оқшауланған кездегі әрекетінен гөрі мүлде
өзгеше ойлайтын, әрекет ететін және сезінетін” [4] әлеуметтік топтарды
зерделеуге тиіс. Басқаша айтқанда, оның түсінігінде әлеуметтану дегеніміз
әлеуметтік институттар, олардың генезисі және жұмыс істеуі туралы ғылым.
Неміс әлеуметтанушысы М.Вебердің көзқарасы бойынша, әлеуметтану пәнін
анықтау әлеуметтік мінез-құлықты түсінумен тығыз байланысты. М.Вебер үшін
әлеуметтану пәні дегеніміз әлеуметтік іс-әрекеттердің мән-мағынасының,
әлеуметтік қарым-қатынастар мәнінің және олардың әрекет субъектісіне
арналған құрылым-дарының тұтас жиынтығы. Бұл позитивтік-баяндаушы емес,
түсінікті әлеуметтану болуға тиіс.
Әлеуметтану пәні туралы американ әлеуметтанушысы П.Сорокиннің
түсініктері қызықты. Ол барлық ғылымдарды үш топқа - объективті нақты
өмірдің органикалық бөлігін зерделеумен шұғылданатын ғылымдарға,
органикалық емес бөлігі және “органика үстілік” немесе әлеуметтік мәдени
бөлігін зерделейтін ғылымдарға бөледі. Объективті шынайылықтағы
органикалықтан тыс феномендер саласын адамның ментальдік, ойлау қызметінде
көрініс табатын әлеуметтік феномендер құрайды. Бұл салаға тіл, ғылым мен
техника, дін, философия, өнер, құқық, этика, адамдардың әдет-ғұрыптары мен
мінез-құлықтары жатады. Әлеуметтану ғылымдардың үшінші тобына кіреді және
органикалықтан тыс феномендер үшін ортақ нәрселерді зерделейді. Сонымен
әлеуметтану барлық санаттағы әлеуметтік феномендер, сондай-ақ оларды
біріктіретін қарым-қатынастар мен өзара байланыстар туралы жалпы ғылым
болып табылады.
Американ әлеуметтануының классигі Т.Парсонс әлеуметтануды мінез-
құлықтардың өзара іс-әрекеттері мен атқаратын рөлдерінен - құндылықтардың
жалпы иерархиясына бағытталған өзара іс-қимылдардан тұратын, мәдени
үлгілер, ережелер мен мәртебелердің институциялануына негізделетін
құрылымдарға сүйенетін, әлеумет-тік жүйелерді зерделейтін ғылым деп біледі.
Символикалық интеракционизмнің негізін қалаушы Дж. Г.Мид әлеуметтану
жануарлардың мінез-құлқынан принципті түрде өзгеше болатын адам мінез-
құлқының механизмін түсінуге тырысуы тиіс деп есептейді. Әлеуметтік өзара
әрекет механизмін оның барлық деңгейлері мен мән-мағынасы бойынша барабар
түсіну міндетін жеке тұлғаның ішкі дүниесі мен оған себепші болатын
факторларды түсінген жағдайда ғана шешуге болады. А.Шюцтің пайымдауы
бойынша, әлеуметтану пәні “интерсубъективтіліктің”, яғни жеке адамдар бірін-
бірі қалай түсінетіндігінің, дүние туралы жалпы қабылдау мен жалпы түсінік
қалай қалыптасатындығының проблемасы болып табылады. Шюцтің
интерсубъективтілікті талдаулары кәдуілгі білімнің әлеуметтанушылық
іргетасын - феноменальді әлеуметтанудың бүгінгі таңдағы неғұрлым толық
жасалған тұжырымдамаларының бірінің іргетасын қалады.
Қазіргі заманғы ресейлік әлеуметтанушы-ғалымдар қалыптасқан дәстүрге
сәйкес әлеуметтанушылық білім пәнін анықтаған кезде қандай да бір
әлеуметтік құбылысты шешуші нәрсе ретінде бөліп қарайды. Ондай
құбылыстардың қатарына топтық өзара әрекет, әлеуметтік қатынастар,
әлеуметтік ұйымдар, әлеуметтік әрекет жүйелері, әлеуметтік мінез-құлық,
әлеуметтік топтар, адамзат қауымдасты-ғының нысандары, әлеуметтік
процестер, әлеуметтік өмір, қоғам, әлеуметтік құрылымдар жатады.
Қазіргі көзқарастарды, тұжырымдамалар мен теорияларды талдау әлеуметтану
пәні анықтамаларын үш негізгі топқа бөлуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтану пәні ретінде бірінші топты әлеуметтану пәнінің қалай болған
күнде де қоғамды қарастыратын анықтамалары құрайды. Мысалы, Э.В.Тадевосян
жетекшілік еткен авторлар ұжымы мынадай анықтама береді: әлеуметтану -
қоғамның ұйымдастырылуының, қызмет етуінің және дамуының жалпы және
ерекшеленген әлеуметтік заңдылықтары, адамдардың, олардың қауымдастық-
тарының және жалпы қоғамның әрекеттері мен өзара іс-қимылдарында жүзеге
асуының жолдары, нысандары мен әдістері туралы ғылым [5].
Екінші топта - функционалдық анықтамалар, оларға сәйкес сан қырлы
әлеуметтік жүйелер, яғни адамдардың өзара қарым-қатынасының қандай да бір
реттелген жиынтықтары әлеуметтану объектісі деп жарияланады.
Мәселен, В.А.Ядов әлеуметтану пәнін былай тұжырымдайды: әлеуметтану -
әлеуметтік қауымдастықтар мен олардың өзін-өзі ұйымдастыру нысандары:
әлеуметтік жүйелердің, әлеуметтік құрылымдар мен институттардың қалыптасуы,
дамуы және қызмет етуі туралы ғылым. Бұл әлеуметтік субъект – қауымдас-
тықтардың белсенділігінен болатын әлеуметтік өзгерістер туралы ғылым; алуан
түрлі әлеуметтік қауымдастықтардың арасындағы өзара байланыс және өзара
әрекет механизмдері ретіндегі әлеуметтік қарым-қатынастар туралы ғылым;
әлеуметтік іс-әрекеттер мен бұқаралық мінез-құлықтың заңдылықтары туралы
ғылым [6].
С.С.Фроловтың пікірінше, әлеуметтану - қоғамның құрылым-дарын, олардың
элементтері мен өмір сүру шарттарын, сондай-ақ сол құрылымдардағы
әлеуметтік процестерді зерделейтін ғылым [7].
Үшінші топтағы әлеуметтану пәнін түсіндіруде антропоорталықтық көзқарас
жатыр, оған сәйкес адам компоненті әлеуметтану пәнін анықтауда негізгі
компонент болады. Ю.Г.Волков, В.Н.Нечипуренко және басқалар “әлеуметтану -
адамдар арасындағы әлеуметтік қарым-қатынастар процесінде, жеке адамдар мен
топтар арасындағы өзара әрекет пен өзара байланыс процестерінде пайда
болатын себеп-салдар байланыстарын ашып көрсетуді алдына мақсат етіп қоятын
адамның мінез-құлқы туралы ғылымның саласы” деген қорытынды жасайды [8].
Адамтану аспектісі А.И.Кравченконың оқулықтарындағы зерттеу
проблемаларын талдаған кезде байқалады. Оның тұжырымдауынша, әлеуметтанудың
негізгі пәні оның мәртебесі мен рөлі болып табылады, мәртебесі – пәннің
статистикалық бейнесін, ал рөлі серпінділік бейнесін береді [9].
Ж.Т.Тощенконың анықтамасы бойынша, әлеуметтану - азаматтық қоғам
мүшелері ретіндегі адамдардың санасы мен мінез-құлықтарының қозғаушы
күштері туралы ғылым. Әлеуметтану пәні мыналарды қамтиды: өзінің барлық
қарама-қайшы дамуындағы шынайы қоғамдық сана; санада қалыптасатын
білімдердің, ұстанымдардың, құндылық бағыт-бағдарлардың, сұраныстар мен
мүдделердің пәндік көрініс табуы (нысаны мен мазмұны бойынша) ретіндегі
адамдардың қызметі, шынайы мінез-құлқы; адамдардың шынайы санасы мен
қызметі, шынайы мінез-құлқы дамитын және жүзеге асатын жағдайлар [10].
Жоғарыда аталған анықтамаларға жасалған қысқаша шолу барлық
көзқарастардың макро- не микроәлеуметтанушылық парадигмалармен арақатынаста
болатынын көрсетеді. Макро-теоретиктер қоғамның ғаламдық заңдарын ашып
көрсетуге талпына отырып қоғамның, мәдениеттің, әлеуметтік институттардың,
әлеуметтік жүйелер мен құрылымдардың, ғаламдық әлеуметтік процестердің
ұғымдарын пайдаланады. Микротеоретиктер қоғам туралы философияшыл болудан
бас тарта отырып, жалпы жеке адамдардың түрлі әлеуметтік жағдайлардағы
мінез-құлқын, олардың әрекеттерінің себеп-салдарын, жеке тұлғалар
арасындағы өзара әрекет механизмдерін және басқа да нақты мәселелерді
зерделеумен шұғылданады.
Осыдан барып әлеуметтануды анықтаған кезде бір-бірінен мүлде бөлек екі
көзқарас келіп шығады: бірі - оның пәнін қоғамдық организмнің тұтастығы,
әлеуметтік ұйымдар мен жүйелер туралы ғылым ретінде өрістету бағытында
анықтау болса, екіншісі - әлеуметтік процестер мен бұқаралық мінез-құлықтар
туралы ғылым ретінде анықтау. Бірінші көзқараста әлеуметтану демографиялық,
экономикалық және саяси ғылымдармен ұштасса, екіншісінде әлеуметтік
психологиямен ұштасады.
Макроәлеуметтанудың дамуы қазіргі заманғы теориялық әлеуметтанудың
қалыптасуына, ал микроәлеуметтанудың дамуы эмпирикалық (қолданбалы)
әлеуметтанудың қалыптасуына алып келді деген түсінік бар. Мұндай баға
негізсіз емес, бірақ оны толық мәніндегі ақиқат нәрсе деп мойындауға
болмайды. Макроәлеуметтануда да, микроәлеуметтануда да теориялық және
эмпирикалық деңгей бар. Макроәлеуметтанушылар (Э.Дюркгейм, М.Вебер,
Ф.Теннис, П.Сорокин, т.б.) эмпирикалық әлеуметанушылық зерттеулермен
белсене айналысқан, ал микроәлеуметтанушылар (мысалы, американ әлеуметтану
мектебінің өкілдері) маңызды әлеуметтанушылық теориялардың негізін қалаған.
Қазіргі микро- және макроәлеуметтанудың жақындасуы оның объектісі мен
пәнін қазіргі заман тұрғысынан түсіну үшін аса маңызды. Бұл жақындасу
макротеоретиктер де, микротеоретиктер де материяның әлеуметтік нысанының
алғашқы “клеткасы” болатынын және қоғамды да, нақты адамдардың мінез-құлқын
да әлеуметтанушылық талдау ісін содан бастау қажеттігін мойындауда бір-
бірімен үндес екендігінен көрінеді.
В.А.Ядовтың пікірі бойынша, қазіргі заманғы әлеуметтанудың пәндік саласы
іс жүзінде екі бағытта қайта қаралуда. Біріншіден, әлеуметтік кеңістіктің
ауқымы мен сапасын басқаша көру тұрғысынан оның жаһандануы бағытында (оның
негізінде жалпыадамзаттық проблемаларды шешу үшін барлық мектептердің,
бағыттардың әлеуметтанушылардың күш-жігерін, теориялық-әдістемелік
көзқарастарын біріктіруге ұмтылыс жатыр). Екіншіден, “әлеуметтіктің” өзге
талдамалық бірлігін іздеу тұрғысынан. Егер де классикалық әлеуметтануда
мұндай бірлікті қоғамдық тұтастықтың құрылымдық нысандары (әлеуметтік
институттар, қауымдастықтар, мәдениеттің нормативтік үлгілері және т.б.)
деп түсінетін болса, ал модернистік кейінгі көзқараста әлеуметтіктің бұл
“клеткасы” болатын нәрсе қоғамдық субъектінің немесе әлеуметтік агенттің іс-
әрекеті ретінде әлеуметтік өзара байланыстардың күрделі жүйесіне енген
әрекетшіл, шығармашыл бастамасы мағынасындағы құбылыс болып табылады [11].
Әлеуметтану оқшауланбай, басқа қоғамдық ғылымдармен тығыз қарым-
қатынаста дамып келеді. Әлеуметтану пәнінің анықтамасы ғылым ретінде оның
басқа қоғамдық ғылымдардан өзгешелігі неде екендігін көрсетіп қана қоймай,
қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі орнын неғұрлым дәл анықтауға, сондай-ақ
олардың жеке түрлерімен қаншалықты тығыз байланысты екендігін айқындауға
мүмкіндік береді. Қоғамды зерделеуге деген әлеуметтанушылық көзқарастың
ерекшелігін нақты анықтап алу үшін әлеуметтанудың әлеуметтік философиямен,
тарихпен, саясаттанумен, экономикалық ғылыммен және басқа қоғамдық
ғылымдармен арақатынасын және өзара әрекетін қарастырудың маңызы зор.
Әлеуметтану және әлеуметтік философия. Әлеуметтік философия дегеніміз
философияның қоғамның сапалық өзіндік ерекшеліктерін және оның табиғаттан
өзгешеліктерін ұғынуға арналған бөлімі. Ол қоғамның өмір сүруінің мәні мен
мақсатының, оның дамуының, тағдыры мен перспективаларының, бағыттылығының,
қозғаушы күштерінің және оның дамуының проблемаларын талдайды. Әлеуметтік-
философиялық ой-толғанымдардың пәндік саласы қоғам өмірін зерттеу, ең
алдымен олардың бел ортасында өмірдің маңызды проблемалары тұратын
дүниетанымдық мәселелерді шешу тұрғысынан зерттеу болып табылады.
Әлеуметтік философия мен әлеуметтанудың зерттеу объекті-лерінің бір-
біріне дәл келетін тұстары өте көп. Әлеуметтік философия да, әлеуметтану да
қоғамды тұтас, жүйелі түрде, оған енетін бірліктерін интегралдық құрылым
ретінде қарастырады. Бұл осы ғылымдардың бір-бірімен ерекше тығыз
байланысын анықтайтын ортақ сипаты. Алайда әлеуметтанудың объектісі мен
пәні нақтырақ, қоғамның дамуын аса жоғары деңгейдегі абстракциямен
сипаттайтын әлеуметтік философияның объектісімен және пәнімен салыстырғанда
абстрактілігі аз. Әлеуметтік философия қоғамдық проблемаларды қисынды ой-
толғаныс тізбегінде дамитын белгілі бір ұстанымдарды басшылыққа ала отырып
шешеді. Әлеуметтану болса басқа қоғамдық ғылымдардың нәтижелерін пайдалана
отырып эмпирикалық тексерілетін әлеуметтік фактілерді жинауға және
талдауға, осы ғылымның шеңберінде алынған тиісті эмпирикалық мәліметтерді
тұжырымдауға сүйенеді.
Неғұрлым көбірек тұжырымдалған заңдар мен санаттарды білу әрқашан да
азырақ тұжырымдалған заңдар мен санаттарды зерделеуге дұрыс жол табудың
қаншалықты қажетті алғышарты болса, әлеуметтік философия әлеуметтанудың
соншалық жалпы теориялық және әдістемелік негізі болады. Қоғамның
әлеуметтік құрылымы да, оның жеке элементтері де тұтас нәрсенің бір бөлігін
сол нәрседен тыс түсінуге болмайтындығы сияқты, тұтас қоғамның мәнін, оның
әр түрлі салаларының өзара әрекетін және т.б. түсінуден тыс терең әрі
ойдағыдай зерделене алмайды. Екінші жағын алар болсақ, әлеуметтану қоғамдық
өмірдің бар күрделі сан қырлылығын нақты талдай отырып, әлеуметтік
философияның ұғымдық аппаратын және пәндік мазмұнын байытуға, олардың
шынайы өмірмен, тәжірибемен байланысын кеңейту және тереңдету негізінде
оның ережелері мен қорытындыларын айқындауға және нақтылауға ықпал етеді.
Әлеуметтану және тарих. Тарих - ежелгі қоғамдық ғылымдардың бірі. Тарих
қоғамды хронологиялық жүйемен нақты зерттейді. Ол бұрынғы өткен әлеуметтік
оқиғаларды зерделеуге бағытталған, әр түрлі дәуірлер туралы олардың
оқиғаларын қадағалай және оларды кеңістіктік-уақыттық тұтастық ретінде
сипаттай отырып, мәліметтер жинайды. Осылайша ол әр түрлі әлеуметтік
құбылыстар мен қоғамның даму кезеңдері туралы нақты материал жинақтайды.
Бір айырмашылығы, ғылым ретінде әлеуметтанудағы ең басты нәрсе - өткен және
осы шақтағы әлеуметтік тәжірибені жалпыландыру, берілген әлеуметтік
құбылыстардың, оқиғалардың, процестердің қайталанатындарын, тұрпаттыларын,
мән-мағыналық заңдылықтарын бөліп қарау. Сонымен әлеуметтану тарихқа
қарағанда неғұрлым жоғары абстракциялық деңгейдегі ғылым болып табылады. Іс
жүзінде әлеуметтану тарих (сондай-ақ басқа ғылым да) беретін мәліметтерді
пайдаланады, әлеуметтік құбылыстардың жеке түрлерінің ортақ қасиеттерін
атап өтеді және олардың типологиялық бейнесін береді.
Егер тарих қоғамдық өмірдің барлық салаларын, жақтарын, пайда болу
нысандарын зерттейтін болса, ал әлеуметтану қоғамдағы “әлеуметтікті” ғана
зерделейді. Тағы бір атап өтетініміз, тарих ғылымы тек болған және тарихқа
енгендерді ғана зерделейтін болса, әлеуметтану өз ізденістерін қазіргі
заманға көбірек бағыттап, өзіне қажетті элемент ретінде әлеуметтік болжам
жасап отырады. Әлеуметтану мен тарихтың өзара қарым-қатынасы ең алдымен
әлеуметтік ережелер мен қорытындылар тікелей тарихи фактілерді, тарихи
тәжірибені тұжырымдауға сүйенетіндігімен айқындалады. Екінші жағынан
алғанда, әлеуметтік философиямен бірге әлеуметтану тарих ғылымының жалпы
теориялық және әдістемелік негізі болады.
Әлеуметтану және саясаттану. Әлеуметтану пәні мен саясаттану арасында
өзара тығыз байланыс бар. Олар:
әлеуметтік қауымдастықтар, әлеуметтік ұйымдар мен институттар саясаттың
маңызды субъектілері және объектілері болып табылады;
саяси қызмет жеке тұлғаның және олардың қауымдастығының өмірлік қызметінің
қоғамдағы өзгерістерге тікелей ықпал ететін негізгі нысандарының бірі болып
табылады;
саясат өте кең ауқымды, күрделі және көп қырлы құбылыс ретінде қоғамдық
өмірдің барлық салаларында көрініс табады және көбіне қоғамның жалпы дамуын
айқындайды.
Саясаттану ғаламдық қоғам құрылымының бір ғана саласын, яғни биліктің
ұйымдастырылуын зерттейді. Бірақ саясаттану бұл саланы қатаң ғылыми
әдістермен осы құрылымның басқа бөліктерімен байланыстыра қарастырғанда
ғана зерделей алады. Бұл саясат-танудың саяси құрылым мен саяси
институттарды, саяси биліктің құрылымдары мен ұйымдастырылуы сипаттамаларын
зерделегенде, әлеуметтану ашатын ғаламдық қоғамның құрылымына жататын
заңдарды ескеруге тиіс екенін білдіреді. Әлеуметтану да жеке топтар мен
жалпы қоғамның саяси қарым-қатынастарын және саяси құрылымын зерделей
алады, бірақ ол мұны олардың қоғамдық құбылыстар ретіндегі мән-мағынасын
айқындау мақсатында жасайды.
Азаматтық қоғамды зерттеуде саясаттануды қызықтыратыны ең алдымен
азаматтың құқықтары мен міндеттері, саяси жүйенің құрылымы мен саяси
билікке қатысты (саяси) қарым-қатынастар, саяси институттар мен ұйымдардың
орны, рөлі және қызметтері. Ал әлеуметтану азаматтық қоғамға оның
әлеуметтік құрылымын талдау, жеке тұлғаның мәртебесі, таптар және басқа да
әлеуметтік топтар, ұлттар мен ұлыстар, олардың өзара әрекеті және т.б.
тұрғысынан қарайды.
Әлеуметтану және психология. Егер әлеуметтану өзінің пәні ретінде тұтас
қоғамды зерттеуге және оның неғұрлым жалпыға ортақ заңдарын ашуға тырысатын
болса, психология психикалық құбылыстарды, яғни мінез-құлықтың белгілі бір
түрі тудыратын ішкі субъективті күйзелісті зерделейді. Психологияның пәні
болып табылатындар - адамның мінез-құлқының ішкі қырлары, оның субъективті
күйзелістері. Дей тұрғанмен де, адамдар арасындағы қарым-қатынастарда,
олардың бір-біріне қатысты мінез-құлықтарында бұл қатынастардың құрамдас
бөлігі болып табылатын психологиялық элемент те бар. Сондықтан да
әлеуметтану қоғамдық қатынастарды зерделей отырып, адамдардың себептерінің,
сезімдерінің және көңіл-күйлерінің психикалық элементтерін назарға алуы
тиіс. Бірақ та қоғамдық құбылыстарды тек қана психикалық құбылыстарға телу
дұрыс болмас еді. Сөйтіп, әлеуметтану мен психологияның байланысы олардың
пәндерінің байланысынан туындайды. Ал олардың пәндерінің байланысы қоғамдық
құбылыстарды зерделеген кезде психикалық элементтерді назарға алу
қажеттігін ғана емес, психикалық құбылыстарды зерделеген кезде олардың
әлеуметтік шарттылықтарын, әлеуметтік ортамен байланысын ескеру қажеттігін
де көрсететіндігінде.
Әлеуметтану да, психология да адамды және оның мінез-құлқын зерделейді.
Алайда олар мұны өз пәндерінің ерекшеліктері тұрғысынан әр түрлі жасайды.
Дегенмен де олар өз пәндерін зерделеген кезде үйлесімді бағыт ұстанады және
олардың арасында ынтымақтастық қарым-қатынасы бар деп айтуға болады.
Әлеуметтану және экономика ғылымы. Экономика ғылымы өз күш-жігерін
материалдық өндірісті, адамдардың экономикалық қызметін зерттеуге
шоғырландырады, олардағы өзгерістер әлеуметтік процестерге әсерін тигізеді.
Сондықтан әлеуметтану экономикалық теорияға сүйенбей, онымен өзара әрекетке
бармай тұра алмайды. Екінші жағынан алғанда, өмір көрсетіп отырғанындай,
экономикалық процестердің өзі өндірісте, бөлуде, алмасуда және тұтынуда
әлеуметтік шарттар мен факторлардың және оларды пайдаланудың ықпалына
барған сайын тәуелді бола түседі. Бұл да экономикалық және әлеуметтік
ғылымдардың өзара әрекетін нығайта түсуді талап етеді.
Егер де экономика ғылымы қоғамдық өмірдің бір ғана, мейлі өте маңызды
саласының заңдылықтарын зерттейтін болса, әлеуметтану қоғамның тұтас
дамуының негізінде жататын және оның барлық, соның ішінде экономика
салаларында ерекше көрініс табатын неғұрлым жалпы және кең ауқымды
заңдылықтарын зерттейді.
Сонымен әлеуметтану мен өзге қоғамдық ғылымдардың арақатынасы туралы
мәселеде, солардың өзара тығыз байланысы, қоғамдық өмірді шынайы зерттеуде
бұл ғылымдардың пәндік шекаралары сақталумен бірге, бір-бірімен қабысуы,
бірақ әлеуметтанудың бұл ғылымдарды жұтып қоймайтыны сөз болуы керек және
солай болуға тиіс те.
Әлеуметтану білімінің құрылымы
Әлеуметтанудың ғылым ретінде айтарлықтай күрделі, көп деңгейлі құрылымы
бар. Кез келген ғылымдағыдай оның негізгі құрамдас бөліктерін атауға болады
[12]:
Бірінші құрамдас бөлігі - білім - өзіне әдістемелік және дүниетанымдық
принциптерді; жалпы, арнайы және салалық теорияларды, іргелі және
қолданбалы теорияларды; әлеуметтану пәні туралы ілімді, әдістер, оларды
жасау және қолдану туралы білімді; әлеуметтану білімінің нысандары,
тұрпаттары мен деңгейлері туралы ілімді, арнайы түзілген жіктелімдерді
немесе типоло-гияларды; тұжырымдамалық үлгілер мен болжамдарды қамтиды.
Екінші құрамдас бөлігі - білім алу құралдары - бұл жеке әдістер мен
әлеуметтану зерттеулерінің өзі.
Білімнің деңгейіне қарай әлеуметтану теориялық және эмпирикалық болып
бөлінеді.
Ғылыми танымдағы теориялық пен эмпирикалық арақатынастың проблемасы екі
аспекиіні: функционалдық және генетикалық аспектіні қамтиды.
Функционалдық аспекті ғылымның дамыған теориялық аппараты мен оның
эмпирикалық базисінің арақатынасына қатысты. Мәселені мұндай қырынан алып
қарау теорияның аппараты мен бақылау-лардың және эксперименттердің
мәліметтері арасындағы байланыс-тырушы буындарды табуды, теориялық
ережелерді эмпирикалық тексеру әдістерін анықтауды көздейді, ол ғылыми
білімнің теориялық деңгейі қалыптасқан және мәселе оның эмпирикалық
деңгеймен арақатынасын негіздеу туралы болған жағдайда ғана мүмкін болады.
Бұл ретте теорияның эмпириямен “кері байланысы” ғылымның өзінің теориялық
аппаратының одан әрі жетілуі мен дамуының маңызды қозғаушы күшіне айналады.
Ғылымдағы теориялық және эмпирикалық білімнің арақатынасы проблемасының
генетикалық қыры теориялық аппаратты, оның ішінде ғылыми теорияны
қалыптастыруға, ғылымның эмпирикалық сатысынан оның теориялық сатысына
көшуіне қатысты.
Теориялық білім - теориялық білімнің әлеуметтанушылық теориялары,
болжамдары, типологиялары және т.б. нысандары.
Эмпирикалық білім - эмпирикалық білімнің статистикалық мәліметтері,
фактілері, жіктелуі және басқа да нысандары.
Егер де әлеуметтануды “теориялық” және “эмпирикалық” деп бөлу білімнің
деңгейімен (теориялық және эмпирикалық) байланысты болса, әлеуметтануды
“іргелі” және “қолданбалы” деп бөлу - әлеуметтанудың өзінің ғылыми немесе
қолданбалы бағдарларына (функциясына) байланысты. Эмпирикалық зерттеу
іргелі әлеуметтанудың да, қолданбалы әлеуметтанудың да шеңберінде
жүргізілуі мүмкін. Егер оның мақсаты - теория жасау болса, онда ол іргелі
әлеуметтануға (бағыты бойынша) жатады. Егер де оның мақсаты - тәжірибелік
ұсынымдар жасау болса, онда ол қолданбалы әлеуметтануға жатады. Алатын
білімнің деңгейіне қарай эмпирикалық зерттеу шешетін есебінің сипаты
бойынша қолданбалы болуы мүмкін - шынайылықтың түрленуі. Бұл теориялық
зерттеулерге (білім деңгейі бойынша) қатысты. Сөйтіп қолданбалы зерттеулер
ерекше деңгей жасамайды. Бұл эмпирикалық және теориялық зерттеулердің өзі
(білім деңгейі бойынша), бірақ қолданбалы бағытта болады.
Әлеуметтану білімі тұжырымдаудың түрлі деңгейдегі теорияларын қамтиды.
Ең алдымен тұтас қоғам өмірін сипаттауға және түсіндіруге тырысатын
жалпы әлеуметтану теорияларын бөліп қараған жөн. Әлеуметтануда өзара
бәсекелес болатын көптеген жалпы теориялар бар. Бұл - К.Маркстің қоғамдық
формациялар теориясы, М.Вебердің әлеуметтік іс-әрекет теориясы,
Т.Парсонстың құрылымдық-функционалдық теориясы, Дж.Александердің және басқа
әлеуметтану классиктерінің “көп өлшемді” теориялары. Алайда бұрын-соңды
болған жалпы әлеуметтану теорияларының ешқайсысы да “үлкен” теорияның
талаптарына мейлінше сәйкес келеді деуге болмайды. Олардың барлығына тән
нәрсе - әлеуметтік өмірді түсіндірудегі біржақтылық, оның қандай да бір
қырлары мен заңдылықтарын жете бағаламау. Бірақ әлеуметтік материя туралы
қолда бар барлық жалпы әлеуметтану теорияларын зерделеген кезде толық
түсінік алуға болады, өйткені олардың әрқайсысы әлеуметтік өмірді қандай да
бір қырынан түсіндіреді.
Бұдан әрі арнайы әлеуметтану теорияларын немесе орта деңгей теорияларын
бөліп қараған жөн. Олар жалпы алғанда байланыстардың екі негізгі түрін:
тұтас қоғамдық жүйе мен қоғамдық өмірдің осы саласы арасындағы, сондай-ақ
қоғамдық өмірге тән ішкі өзара байланыстарды ашып көрсетеді. Демек, олардың
жалпы әлеуметтану теориясымен салыстырғандағы қолданылу аясы неғұрлым тар,
олардың пәндік саласы салыстырмалы дербес құрамдас бөліктермен және тұтас
қоғамдық процестермен шектелген. Д.Марковичтің анықтамасы бойынша, арнайы
әлеуметтік теориялар - жеке қоғамдық құбылыстарды өзінің зерделеу пәні
ретінде алып қарайтын және олардың құрылымын, дамуының ерекшелік заңдарын
және басқа қоғамдық құбылыстармен байланыстарының ерекшеліктерін зерттейтін
теориялар [13]. Жалпы әлеуметтану теориясынан өзгеше олар барлық қоғамдық
құбылыстардың өзара әрекеті емес, бірақ қандай да бір қоғамдық құбылыстың
(әлеуметтанудың пәні болатын) және барлық өзге қоғамдық құбылыстардың
ерекше байланыстарын зерделейді.
Барлық арнайы әлеуметтану теорияларын (орта деңгей теорияларын) шартты
түрде үш топқа бөлуге болады [14]:
1) әлеуметтік институттар теориялары күрделі әлеуметтік өзара
байланыстар мен қарым-қатынастарды зерттейді (отбасы әлеуметтануы, білім
беру әлеуметтануы, ғылым әлеуметтануы, дін әлеуметтануы, өнер әлеуметтануы,
әскер әлеуметтануы, саясат әлеуметтануы, еңбек әлеуметтануы және т.б.);
2) әлеуметтік қауымдастықтар теориялары қоғамның кіші топтан бастап
әлеуметтік тапқа дейінгі құрылымдық бірліктерін зерттейді (кіші топтар
әлеуметтануы, ұйымдар әлеуметтануы, топтар, страталар, таптар әлеуметтануы,
аумақтық принциптер бойынша қауымдастықтар әлеуметтануы және т.б.);
3) мамандандырылған әлеуметтік процестер теориялары әлеуметтік
өзгерістер мен процестерді зерттейді (қоғамның бүлінуінің әлеуметтік
процестері - қылмыс, нашақорлық, маскүнемдік әлеуметтануы, жанжалдар
әлеуметтануы, жинақылық және көші-қон әлеуметтануы, кенттену әлеуметтануы,
коммуникациялық процестердің әлеуметтануы, қоғамдық қозғалыстар
әлеуметтануы және т.б.).
Әлеуметтанудың басқа ғылымдармен - экономикамен, саясат-танумен,
этнографиямен және т.б. байланыс теориялары салалық деп аталады. Бұл
теориялар қоғам өмірінің әр түрлі салаларындағы әлеуметтік заңдар мен
заңдылықтардың көрініс табу нысандары мен әрекет ету механизмдерін
зерделейді. Олардың объектісі болып табылатындар: экономика, саясат, құқық
және т.с.с. қоғамның жеке “бөліктері”, олар әлеуметтанудың басқа
ғылымдармен байланысын жалғастырады. Олардың айырмашылығының негізін
зерттеу объектісі атқарады, ол әлеуметтанушылық оқу пәнінің атауында
көрсетіледі: “экономикалық әлеуметтану”, “саяси әлеуметтану”, “құқық
әлеуметтануы”. Бұл теориялар ерекшеленген әлеуметтанушылық санаттарды:
әлеуметтік топ, әлеуметтік институт, әлеуметтік ұйым және т.б. пайдалана
отырып, қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларын олардың әлеуметтік қарым-
қатынастары тұрғысынан зерделейді. Аталған оқу пәндеріндегі “әлеуметтану”
термині қоғам өмірінің әлеуметтану пәнімен және әдісімен шарттастырылған
тиісті салаларына ерекше көзқарастарды көрсетеді.
Арнайы әлеуметтану теориялары салалық теорияларға қарағанда неғұрлым
жоғары абстракция деңгейімен сипатталады және бір объектінің өзін қандай да
бір әлеуметтік қауымдастықты белгілі бір көзқарас тұрғысынан қарауға,
зерделенетін объектінің қандай да бір қызықтыратын “кесіндісін” бөліп
қарауға мүмкіндік береді.
Арнайы әлеуметтану теориялары жалпы және салалық теориялардың байланысын
жалғастыра отырып, әлеуметтану білімінің тұжырымдамалық ұйтқысы болады.
Біріншіден, оларда әлеуметтанудың санаттық-ұғымдық аппаратының өзіндік бір
негізін құрайтын әлеуметтан санаттары жасалады. Екіншіден, осының салдары
ретінде арнайы теорияларда әлеуметтану пәні қалыптасады. Үшіншіден, оларда
әлеуметтану білімінің басқа білімнің ешқайсысына қосылмайтын айрықша түрі
ретіндегі ерекшеліктері көрініс табады. Осыған байланысты арнайы
әлеуметтану теориялары әлеуметтану білімінің барлық салаларын оның
объектісіне, функциясы мен деңгейіне қарамай біртұтас етіп біріктіреді, ал
жалпы, арнайы және салалық теориялардың бір-бірімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Құрметті оқырман!
Кәдуілгі санада әлеуметтану әр түрлі сауалдар қоюдан тұрады дегенге
саяды. Бұлайша түсіндіру бұл ғылымның орасан зор әлеуетін көлеңкелейді.
Дегенмен де, әлеуметтанудың О.Конт пен Э.Дюркгеймнен, Т.Парсонс пен
Р.Мертоннан, Г.Гарфинкель мен И.Гофманнан бастау алатын екі жүз жылдық
тарихы осы ғылымның аса құнды теориялық және әдістемелік жетістіктерін паш
етуге мүмкіндік береді.
Қазіргі заманның өзекті проблемасы – жаһандану мен қоғам дамуының жаңа
үрдістерінің пайда болуы жағдайындағы социумның күрт күрделеніп кетуі. Оған
жауап ретінде әлеуметтану зерттеу өрісін күрт ұлғайтты. Соңғы онжылдықтарда
гендерлік әлеуметтану, этноәлеуметтану, халықаралық қатынастар әлеуметтануы
пайда болды, урбанистикалық және өңірлік әлеуметтанудың екінші тынысы
ашылды, мәдениет әлеуметтануы, девианттық мінез-құлық әлеуметтануы, басқару
әлеуметтануы және т.б. сапалық жағынан өзгерді.
Мұндай онтологиялық ұлғаюға әлеуметтану анағұрлым дайын болып шықты.
Бұл жерде кездейсоқтық жоқ. Әлеуметтану білімінің мазмұндық дамуы үш
тұғырнамаға сүйенеді. Біріншіден, өткен ғасырдың бүкіл өнбойында қуатты
және кескінді жалпы модельдерді туғызған қарқынды теориялық пікірталас
жүріп отырды. Құрылымдық-функционалдық парадигманың, этноәдістеменің,
нышандық интерактивизмнің, құрылымдану теориясының, феноменологиялық
әлеуметтанудың пайда болуын еске алсақ та жетіп жатыр. Мұның барлығы
қазіргі заманғы социумның өзін-өзі түсінуіне орасан резерв әзірледі.
Екіншіден, ХХ ғасырдың бүкіл өнбойында орта деңгейдегі теорияның –
әлеуметтік стратификацияның әр түрлі тұжырымдамаларынан бастап отбасы
әлеуметтануына дейінгі егжей-тегжейлі әзірлемелер жүріп отырды. Ақырында,
өткен жүзжылдықта әлеуметтану әлеуметтік басқару мен болжам жасаудың қуатты
құралына айналған әлеуметтік зерттеу әдістерін егжей-тегжейлі дамытудың
арқасында қалыпты ғылым сипатына ие болды.
Қазақстандағы әлеуметтанудың дамуын осы пәннің жалпы дамуынан тыс
қарауға болмайды. Қазақстандық әлеуметтанудың қазіргі жай-күйіне баға
беруді және оның келешегін қарастыруды жалпыәлемдік үрдістермен байланыста
жүргізу қажет.
Тұтастай алғанда, біздің елімізде әлеуметтанудың институцио-налдануы
іске асты. Қазақстанның жетекші жоғары оқу орындарында кафедралар ашылып,
жүздеген мамандар даярланды. Соңғы он жылда бірнеше ондаған докторлық және
кандидаттық диссертациялар қорғалды. Бірқатар жеке меншік зерттеу
құрылымдары ашылды. Салаларды белгілі бір саралау болып өтті.
Еліміздегі әлеуметтану дамуының ерекшелігі онымен бастапқы кезеңде
негізінен әлеуметтік философия саласы мамандарының шұғылданғандығы болып
табылады. Бұл бұрынғы КСРО-дағы әлеуметтанудың жалпы жай-күйін білдіретін
еді. Бірақ әлеуметтану ұғымдық деңгейде де, әдістемелік деңгейде де басқаша
– басқа верификация өлшемдерімен, зерттеудің басқа әдістерімен, жеке
санаттық торда жұмыс істейді. Біртіндеп олардың алшақтықтары айқындала
бастады. Әдістемелік деңгейде ол игеріліп, Қазақстанда жақсы өрістік
зерттеушілер пайда болған болса, ал теориялық әлеуметтану, өкінішке орай,
уақыттан едәуір артта қалып келеді.
Бұл оқулық әлеуметтану саласындағы қазақстандық алғашқы осындай
басылымдардың бірі және ол әлеуметтанудың проблемалары мен әдістерін
жинақтап жазудың әбден пісіп-жетілген қажетін қанағаттандыруға бағытталған.
Қазақстан әлеуметтанушылар қауымдастығының
президенті, әлеуметтану ғылымдарының докторы,
профессор М.М.Тәжин
КІРІСПЕ
Әлеуметтану - қызықты және іс жүзінде пайдалы ғылым. Ол қоғамда және
адамдар арасында не болып жатқанын, әлеуметтік өзгерістердің қалай жүзеге
асырылатынын және өмірдегі сан алуан трансформацияның нәтижесі қандай
болатынын білуге мүмкіндік береді. Әлеуметтану ғылымы қоғамның қараңғыда
қармаламай, мақсаттары мен мүддесін, болжам нәтижелерін айқын түсіне отырып
саналы түрде алға басуына жәрдемдеседі. Таза ой-тұжырым ғылымы болмағанымен
әлеуметтану, біріншіден, басқа қоғамдық ғылымдарда сәтті пайдаланылатын
мықты тәжірибелік базаға сүйенеді, екіншіден, оның өзі әлеуметтік
практиканың сенімді теориялық негізі болып табылады.
Қазіргі таңда еңбек нарығында экономистермен, заңгерлермен және
психологтармен қатар әлеуметтанушыларға да сұраным өсіп келеді. Егер де
экономика, заң және психология ғылымдары кеңестік дәуірдің өзінде жете
дамыған болса, қазіргі Қазақстан үшін әлеуметтану - салыстырмалы түрде
алғанда жас ғылым. Ол ТМД-ның басқа елдеріне қарағанда бізде кеш қалыптасты
және қазір ол жаңа егемен мемлекеттің қаз тұруы жағдайында дамып келеді.
Қазақстанда әлеуметтану ғылымының практикадағы сұраныстардан және әлемдік
стандарттардан кешеуілдеуіне, білікті кадрлардың, әлеуметтік-экономикалық
ақпараттың, оқулықтар мен оқу құралдарының тапшылығына қарамастан,
әлеуметтанудың институттануы қарқынды жүріп жатыр. Оның негізгі дәлелі
әлеуметтанудың тиісті кәсіби білім алатындар үшін ғана емес, жоғары оқу
орындарын бітіретін жүздеген мың жас мамандардың да оқу пәніне айналғаны
болып отыр. Болашақ Қазақстан қоғамында ерекше ұстанымға ие болатын қазіргі
студенттер таңдаған саласында ғана кәсіби даярланып қоймай, әлеуметтік
ұйымның, қоғамдық өзгерістердің даму заңдарын білетін әлеуметтік жағынан
білікті, қоғамды талдау дағдыларын меңгерген адам болуға тиіс.
Соңғы жылдары қазақстандық оқырмандар батыстың әлеуметтану ойларының
белгілі авторларының негізгі еңбектерімен танысуға мүмкіндік алып отыр.
Ресейлік әріптестер Э.Дюркгеймнің, М.Вебердің, Т.Парсонстың, Н.Смелзердің,
Р.Аронның және басқа-лардың іргелі еңбектерін орыс тіліне аударып, басып
шығарды. Олардың тұжырымдамаларының әр түрлі қырлары ғылыми жарияла-нымдар
мен зерттеулерде көрініс тапқан. Сонымен қатар әлеуметтану проблемалары
отандық авторлардың еңбектерінде, оның ішінде қазақ тілінде басылатын
еңбектерде енді ғана көріне бастады. Іс жүзінде Қазақстанда төл оқулық,
мұндай жанрдағы кітап шығарудың қалыптасқан дәстүрі жоқ, басқа ғылымдармен
салыстырғанда тиісті бай тәжірибе де жоқ. Әлеуметтанушылық білім беру
саласында: а) әлемдік әлеуметтанудың классикалық
мұрасын құрайтын жетекші шетелдік теориялар мен парадигмаларды; б) ТМД
елдері әлеуметтануының алтын қорын құрайтын кеңестік және одан кейінгі
кезеңдегі үздік теориялық және эмпирикалық жасалымдарды;
в) ағымдағы қазақстандық шынайы жағдайды талдау, бүгінгі болып жатқан
әлеуметтік процестерді, олардың серпінін, бастау көздері мен салдарларын
талдауды орайлы ұштастыратын осы заманға сай оқулықтар басып шығаруға деген
өткір қажеттілік бар екені айқын.
Қазіргі таңда мұндай оқулықтар жасауға қолайлы жағдай бар деп айтуға
әбден болады. Бір жағынан, олардың тұжырымдамалық өзегін кәсіби
әлеуметтанушылық білім алу үшін міндетті түсініктер мен категориялардың ең
кем дегендегі қажетті жинақталымын беретін жоғары оқу орындарына арналған
әлеуметтану бойынша мемлекеттік білім беру стандарты құрап отыр. Екінші
жағынан, қазіргі заманғы әлемдік, ресейлік және белгілі бір дәрежеде
отандық әлеуметтанудың жетістіктері қоғамымыздың әлеуметтік құрылым мен
бөлшектелу, қақтығыстар мен девианттық мінез-құлық, әлеуметтік институттар
мен процестер т.б. іргелі проблемаларын неғұрлым толық және терең қамтуға
мүмкіндік береді.
Бұл оқулық - әлеуметтану курсы бойынша әлеуметтік проблемаларды шетелдік
және отандық әдебиеттегі кең ауқымды теориялық материалдар негізінде
тұжырымдау, жүйелеу әрекеті жасалған алғашқы іргелі оқулықтардың бірі.
Әлеуметтану әлемге ерекше көзқарасты, қоршаған ортаны көре білудің ерекше
тәсілін туғызады. Әлеуметтанушының дүниені қабылдауы әлеуметтік өзара
әрекеттестіктің нәзік материясын ұғынуды - түйсіктің ерекше түрін құрайтын
әлеуметтанушылық ойдың санаттық құрылымымен реттеледі. Оқулықтың басты
міндеті - әлеуметтануды тұтас және қарама-қайшылықсыз әдістемелік және
тұжырымдамалық аппараты бар және әлеуметтанушылық фактілердің берік
іргетасына негізделген ғылым ретінде баяндау. Оқулықтың функциялары -
студенттерге ғылыми құралдарды, теорияларды және әдістерді пайдалану
ережелерін үйретіп қана қоймай, бұдан да маңызды нәрсе - қоршаған болмысты
көре білуді, студенттің талдамалық ойлауын, мәселенің маңызын өз бетінше
тани білуін, болашақ кәсіби қызметіне дайындалу қабілетін қалыптастыру.
Оқулықтың құрылымын жасаған кезде, сондай-ақ мәселелердің маңызын ашқан
кезде авторлар оны қазіргі отандық әлеуметтанудың алдында тұрған міндеттер
тұрғысынан қарады. Бұл - әдістемелік-теориялық негіздемені және оларға
сәйкес келетін әдістеме мен техниканы игеру, әлемдік әлеуметтанудың
қабылданған ортақ ғылыми стандарттары деңгейіне шығудың жолын іздестіру
және әлеуметтану ғылымының жан-жақты тілін игеру. Сонымен қатар, авторлар
мемлекеттік стандарт талаптарының барлығын жүзеге асыруға, ал проблеманы
баяндаған кезде біржақты баға беру мен түсіндіруден аулақ болуға және
жетекші мамандардың ұстанымдарын беруге барынша тырысты. Оқулық
әлеуметтанудың төрт маңызды бөлімін - әдістемені, әлеуметтану тарихын,
арнайы әлеуметтанушылық теориясын және әлеуметтанушылық зерттеулер жүргізу
әдістемесі мен техникасын қамтиды.
Ғылымның не екенін, теориялық білімнің құрамдас бөлігі ретіндегі
әлеуметтанудың не екенін білмейінше, олардың құрамдас бөліктері, олардың
мазмұны, әлеуметтанудың басқа бөлімдері туралы білімді одан әрі дамыту
мүмкін емес. Әлеуметтанудың іргелі білім екені оның пәнінен айқындалады,
онда негізгі ұғымдар мен категориялар өзара қисынды қарама-қайшылықсыз
тәсілдермен байланысқан. Пәнділік - ғылымды танымның басқа түрінен
ажырататын алғашқы белгі. Бұл деген сөз осы пәннің өзіндік, ерекше пәндік
саласы, яғни осы салаға кіретін және осы ғылым зерттейтін объектілердің
елеулі қасиеттері мен белгілерінің жиынтығы бар екенін білдіреді. Сондықтан
да осы кітаптың бірінші бөлімі әлеуметтанудың объектісі мен пәні, оның
ғылымдар жүйесіндегі орны мен рөлін қарастырудан басталады.
Әлеуметтану ғылымының тұжырымдамалық-ұғымдық аппараты-ның маңызы орасан
зор. Біз әлеуметтанудың ұғымдық аппаратының қалай өзгеріп жатқанының, оның
жетіліп, байып жатқанының, түсініктердің қалай жаңа мазмұнмен толығып
жатқанының куәсіміз, бұлар зерделенетін шынайы өмір туралы біздің
ұғымымызды едәуір тереңдетіп, нақтылай түседі. Оқулықта әлеуметтану
ғылымының маңызды санаттары мен түсініктері туралы ұғым тұжырымдалады, онда
зерделенетін әлеуметтік шынайы өмірдің елеулі қасиеттері, олардың бір-
бірімен байланысы және қарым-қатынасы, шынайы әлеуметтік процестер
қамтылады. Негізгі түсініктер шеңберін анықтап алу әлеуметтік процестерді
зерттеудің әдістемелік негізін жасауға, әлеуметтік байланыстар, қарым-
қатынастар, тәуелділіктер аясында түсіндірілуі керек объектілерді сипаттау
мен талдауға мүмкіндік береді.
Қазақстанда әлеуметтанудың дербес ғылым болып қалып-тасуының қиын да
күрделі жолы авторларды осы оқулықта әлеуметтанудың тарихы, қазіргі жай-
күйі және үрдістері туралы мәселелерді қамтуға зор көңіл бөлуге
міндеттейді.
Оқулықтың екінші бөлімі әлеуметтанудың тарихына арналған. Мұнда
әлеуметтану білімін қалыптастырудың тарихи және әдістемелік алғышарттары
берілген, сондай-ақ қазіргі заманғы жаңа әлеуметтанудың ғылыми базасын
құрайтын өзекті сәттер мен теориялық-әдістемелік принциптер баяндалған.
Оқулық авторлары өз міндеттерін, біріншіден, оқырманның жан-жақты
баяндалған материалдарды түсінуіне, мектептердің, бағыттар мен ағымдардың
шексіз алмасуында өз бағытын табуына көмектесу, екіншіден, оқырманға
әлемдік әлеуметтанудағы ойдың жетістіктерін жеткізу, оның даму қисынын
көрсету деп біледі. Оқырман қандай да бір тұлғалармен және
тұжырымдамалармен таныса отырып, өзінің білім қорына жаңа нақыш қосады,
сондай-ақ әлеуметтану ғылымының мазмұнын әр түрлі көзқарас тұрғысынан көре
білуді үйренеді деп үміттенеміз. Әлеуметтану үшін оның тарихы туралы мәселе
- қосалқы емес, мазмұнды да маңызды проблема. Қоғам туралы ғылым ретінде
әлеуметтану ХІХ ғасырда пайда болды. Бірақ одан ерте уақыттарда да адамдар
қоғам дамуының қисынын, ондағы өзінің рөлі мен орнын түсіне білген,
өздерінің қоғам, өмірлік күш-жігері туралы түсініктеріне қарай қоғамдық
мінез-құлықтарын қалыптастырған. Әлеуметтану ғылымы ХІХ ғасырда бірден
қалыптаса салған жоқ, қоғам туралы көпқырлы ілімнің негізінде және әр түрлі
көзқарастарды сын көзбен қайта пайымдау, тұжырымдау процесінде қалыптасты.
Бұл бөлімдегі ерекше маңызды нәрсе әлемдік әлеуметтану ғылымы генезисіне
Шығыс елдеріндегі әлеуметтік білім саласында орныққан үрдістердің енгізілуі
болып табылады. Шығыста мифологиялық, діни және философиялық ілімдерден,
әлеуметтік өмір мен мәдени даму, адамның қоғаммен және табиғатпен қарым-
қатынасы тәжірибесінен өрбіген әлеуметтанушылық ойдың туу тарихы мен
эволюциясы бай, сан қырлы, көбіне бірегей. Ұзақ жылдар бойы Шығыстың
әлеуметтанушылық ойларын елемей, батыстық әлеуметтік-мәдени дәстүрлер
тәжірибесінің маңызын асыра бағалауға байланысты бұл материалдар ресейлік,
еуропалық, американдық әлеуметтану жөніндегі оқулықтарда жоқ. Бүгінгі күні
әлеуметтану тарихы мен оның қазіргі заманғы жетістіктерін тек еуропалық,
батыстық әлеуметтік-мәдени дәстүрлер аясынан ғана іздеудің қате екендігі
айқын болып отыр. Оқулықта авторлар Шығыстағы жекелеген діни-философиялық,
философиялық-этикалық ілімдердің, сондай-ақ олардың өкілдерінің
әлеуметтанушылық ойлары дамуының үлесі мен өзіндік ерекшеліктерін сипаттай
отырып, әлеуметтанушылық білім берудегі ақтаңдақтарды жоюға тырысты.
Үшінші бөлім бүгінде ғылыми практикаға берік енген бірқатар арнаулы
әлеуметтану теориясына арналған. Осы бөлімді жазған кезде авторлар
экономикалық әлеуметтануды және саяси әлеуметтануды, ғылымдағы, білім
берудегі, мәдениеттегі әлеуметтануды, экологиялық әлеуметтануды,
жанжалдардағы әлеуметтануды және діни әлеуметтануды оқытудың көп жылдық
тәжірибесін пайдаланды. Бірқатар тақырыптар – жастар әлеуметтануы, отбасы
әлеуметтануы, басқару әлеуметтануы және басқалары көлемдері шектеулі
себепті оқулыққа енбеді.
Және, ақырында, төртінші бөлім эмпирикалық және әлеуметтанушылық
зерттеулердің әдіснамалары мен әдістерін сипаттауға арналған. Бүгінде
әлеуметтанушылық зерттеулердің кәсіби тәсілдерін, дағдыларын пысықтаудың
және оларды жүргізе білудің практикалық аспектілерін күшейте білу күн
тәртібінде тұр. Эмпирикалық база болмайынша әлеуметтану болмайды.
Әлеуметтанушылар әлеуметтану фактілері туралы эмпирикалық деректерді ең
алдымен арнаулы әлеуметтанушылық әдістердің, техникалардың, рәсімдердің
көмегімен жүргізеді. Әлеуметтану сенімді, анық эмпирикалық деректер алуды
қамтамасыз ететін әдістерді пайдаланып, осы деректерді және солардың
көмегімен алынған әлеуметтік фактілерді тексеруге жіберетіндігімен де
ғылым. Басқа да әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдарда жиі пайдаланып
жүрген осындай кешенді әдістерді әзірлеуге әлеуметтанудың қосқан үлесін
жұрттың бәрі мойындайды. Оқулықта рәсімдерді, әдістерді және құралдарды
көрсету әлеуметтанушылық зерттеулер бағдарламасын қисынды құрылымдық
әзірлеудің шеңберінде жүзеге асырылады. Біріншіден, әлеуметтанушының
теориялық жұмысының моделін жасауға мүмкіндік беретін әлеуметтанушылық
танымның рәсімдерін, ұрымтал тұстарын паш етеді. Екіншіден,
әлеуметтанушының жұмысын нақты жағдайға бейімдеп, іс-әрекеттің қатаң
сабақтастығын жоспарлауға мүмкіндік беретін әлеуметтанушылық зерттеуді
ұйымдық-техникалық қамтамасыз ету ұсынылған.
Тұтастай алғанда, жоғарыда аталған тақырыптарды кешенді қарау, авторлар
пікірінше, студенттерге әлеуметтанудан білім беру деңгейін және
әлеуметтануды болашақ тұтынушы ретінде де, осы ақпаратқа ықтимал тапсырыс
беруші ретінде де және ақырында әлеуметтік проблемаларды ғылыми зерттеуге
қатысушылар ретінде де олардың біліктілігін арттыруға бағытталған.
Тұтас алғанда, жоғарыда аталған тақырыптарды жан-жақты кешенді қарау,
авторлардың пікірінше, студенттерге әлеуметтанудан білім беру деңгейін,
біліктілігін оларды әлеуметтану ақпаратының болашақ тұтынушылары мен
ықтимал тапсырысшылары және әлеуметтік проблемаларды ғылыми зерттеуге
қатысушылар ретінде қарай отырып көтеруге бағытталған.
Қазақстанда әлеуметтану жағдайы айтарлықтай жылдам өзгеруде. Әлеуметтану
қоғамның іргелі әлеуметтік проблемаларын зерделеуге еніп, толыққанды
әлеуметтік ғылым мәртебесін алуда. әлеуметтанудың алдында бұрынғыдан да
күрделі мәселелер тұр. Олардың ішінде - дағдарыстан шығу жолдарын
іздестіру, маңызды мақсаттарға - республиканың шынайы тәуелсіздігіне,
қоғамдық негіздердің нығаюына, құқықтық мемлекет құруға, жаңа
технологиялық, құрылымдық, институционалдық негіздегі толыққанды ұлттық
нарықтың қалыптасуын қамтамасыз етуге, түбегейлі әлеуметтік-экономикалық
және құқықтық реформаларды, т.б. жүзеге асыруға қол жеткізу проблемалары
бар. Әлеуметтанудың басты назарында жалпыұлттық идеологиялық басымдықтарды
жүзеге асыру - ұлтаралық келісімді қамтамасыз ету, ұлт ішіндегі бірлікті
нығайту, қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу, қоғамда жоғары тілдік
мәдениетті, тұрақтылық ахуалын және азаматтық келісімді берік орнату
шарттарын зерттеу мәселесі тұр. Бұл кәсіби деңгей мен азаматтық
жауапкершілікке аса жоғары талаптар қояды.
Оқырмандар әлеуметтану туралы қалыптасқан ғылым ретінде түсінік алады
және бұл кітап біздің ғылымымыз бен еліміздің болашағы байланысты болып
отырған кәсіби деңгейі жоғары еңбексүйгіш болашақ әлеуметтанушыларға және
жоғары кәсіби білім алатын барлық қазақстандықтарға пайдалы болады деген
үміттеміз.
Авторлар
І бөлім
ӘЛЕУМЕТТАНУДЫҢ ҰҒЫМДЫҚ
АППАРАТЫ
1-тарау. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫ
Әлеуметтанудың объектісі мен пәні
Кез келген ғылымды зерделеу алдымен оның объектісін, пәнін, басқа
ғылымдар жүйесіндегі және қоғам өміріндегі орны мен рөлін айқындаудан
басталады. Әлеуметтану ғылымының осынау белгілерін ол жайындағы түсініктің
қазіргі кездегі пікірталасына және әлеуметтанушы мектепке тәуелділігіне
назар аудара отырып қарастырамыз.
“Әлеуметтану” термині екі сөзден құралған: латынның socіetas - қоғам
және гректің logos - сөз, түсінік, ілім деген сөздерінен. Демек,
этимологиялық тұрғыдан алғанда әлеуметтану “қоғам туралы ғылым” немесе
“қоғам туралы ілім” дегенді білдіреді. Бірақ бұл біршама абстрактілі ой,
өйткені адамзат қоғамы өзінің заңды көріністерімен көптеген қоғамдық
ғылымдардың пәні болып табылады. Сондықтан да әлеуметтану пәнін қандай да
бір басқа қоғамдық ғылым пәнінен бөлек қарауға болмайды. Ол үшін ең алдымен
әлеуметтанудың объектісі мен пәнінің ара жігін ажыратып алған жөн.
Ғылыми таным объектісіне зерттеу қызметі бағытталатынның бәрі, оған
объективті шынайылық ретіндегі қарсы тұратын нәрсенің бәрі жатады. Нақты
ғылымның зерттеу объектісі туралы әңгіме болғанда объективті шынайылықтың
қандай да бір бөлігі тұтас зерттелмейді, сол ғылымның ерекшелігімен
анықталатын жағынан бастап қана зерттеледі. Объективті шынайылықтың нақты
бөлігінің басқа жақтары бұл жағдайда қосалқы нәрсе ретінде немесе берілген
объектінің міндетті шарты ретінде қарастырылады.
Объект дегеніміз белгілі бір немесе ерекше қасиеті бар объективті
шынайылықтың жеке бір бөлігі немесе элементтерінің жиынтығы. Және де
объективті шынайылықтың бір саласының өзі көптеген ғылымның зерттеу
объектісі бола алады. Мысалы, физикалық шынайылық - көптеген жаратылыстану
және техникалық ғылымдардың, ал әлеуметтік шынайылық - қоғамдық және
гуманитарлық ғылымдардың зерттеу объектісі. Қоғам адамдардың өзара
әрекетінің өнімі ретінде саналы, күрделі құбылыс және барлық қоғамдық
ғылымдар үшін ортақ зерттеу объектісі болып табылады. Алайда осы
ғылымдардың әрқайсысының өзіндік ерекшеленген зерделеу объектісі бар.
Сондықтан көптеген қоғамдық ғылымдардың объектісі тұтас қоғам емес, оның
қандай да бір жағы немесе көрінісі. Экономика ғылымдарының ерекшеленген
объектісі – қоғамдық өмірдің материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, алмасу
және тұтыну сияқты өзіне тән жақтары. Қоғам өмірінің экономикалық саласынан
едәуір өзгеше жағы – саяси биліктің ұйымдастырылуына, қызмет етуіне және
дамуына байланысты саясат саласы болып табылады. Және де ол саяси
ғылымдардың ерекшеленген объектісі болып табылады. Бірқатар ғылымдар -
мәдениеттану, әлеуметтік психология, педагогика және басқалар - қоғамның
рухани өмірін, рухани құндылықтарды өндіру және бөлу, адамдардың рухани
сұраныстарын қанағаттандыру жолдарын, нысандары мен әдістерін зерделеуге
арналған [1].
Ғылыми білімнің объектісі мен пәні бір-біріне дәл келе ме? Жоқ, дәл
келмейді, өйткені кез келген ғылымның объектісі таным процесінің
бағытталған нәрсесі болып табылады, ал пән қызметін тікелей зерделенуге
жататын объектіні құрайтын тараптарға, байланыстарға, қарым-қатынастарға
қызмет етеді [2]. Егер де ғылым объектісі - объективті дүниенің қандай да
бір бөлігін танытатын шынайылық дейтін болсақ, ал ғылымның пәні - осы
шынайылықтың ғылыми және тәжірибелік көзқарас тұрғысынан неғұрлым маңызды
заңды байланыстары мен қарым-қатынастарын анықтау жолымен, сол шынайылықты
абстрактілі деңгейде қайта тудыру. Кез келген ғылымның пәні объективті
дүниенің жай ғана бір құбылысы немесе процесі емес, оның зерделенетін
объектісінің дамуы мен қызмет етуінің басқа ғылым емес, тек қана осы ғылым
үшін ерекшеленген белгілі бір заңдылықтарын бөліп қарауға мүмкіндік беретін
теориялық абстрактілеу нәтижесі болып табылады. Мұндай абстрактілеу
(зерделенетін объектінің үлгісін жасау) әлеуметтік шынайылылықтың
әллеуметтанушы қызметі бағытталған “бөлігін”, “саласын”, “қырларын”
анықтайды.
Сонымен, ғылымның пәні ол зерделейтін объектіге тепе-тең емес. Ғылымның
пәні тұрақты бола алмайды және таным процесінің өзі сияқты үнемі қозғалыс,
даму, қалыптасу үстінде болады. Ғылымның пәндік саласының қозғалысы екі
шешуші факторға: бір жағынан ғылыми білімнің прогресіне, екінші жағынан
қоғамның өзгермелі сұранысына, әлеуметтік сұранымға тәуелді [3].
Әлеуметтанудың пәндік саласы аталған факторлардың ықпалымен
қалыптасқандықтан және қалыптасып жатқандықтан, әлеуметтану өз пәнін
анықтауда өзгеріске ұшырамай тұра алмайды. Енді біз әлеуметтану тарихының
ішінен оның пәні туралы ұғымның қалай өзгергенін қарастырамыз.
Әлеуметтанудың негізін қалаушы О.Конт әлеуметтану пәнін жалпыға ортақ
келісім негізін құрайтын тұтас алынған қоғам деп түсінді. Бұл келісім өз
кезегінде адамзат тарихының және адамның өз табиғатының бірлігіне сүйенеді.
О.Конт оң әлеуметтанушылық білімді табиғи-физикалық процестерге ұқсатып
құрды. Әлеуметтануды әлеуметтік физика деп түсіну, оның пәндік саласын
әлеуметтік статикаға және әлеуметтік серпінге бөлу осыдан келіп шыққан.
Ағылшын философы әрі ғалымы Г.Спенсер әлеуметтануды әлеуметтік
институттардың табиғи эволюциясы нәтижесінде ондағы жіктелу тұтасумен
ұштасатын әлеуметтік организм ретіндегі қоғам туралы ғылым деп білді.
Неміс кәсіби әлеуметтануының атасы Ф.Теннис әлеуметтанудың өзі жасаған
тұжырымдамасы шеңберінде теориялық және қолданбалы әлеуметтанумен қатар
салыстырмалы оқу пәні ретінде эмпирикалық әлеуметтануды бөліп қарайды. Ол
индуктивтік әдіске сүйенеді және жалпы ұстанымдар ретінде теориялық
әлеуметтану ұғымдарын пайдаланады. Теннистің ойынша, әлеуметтану пәнін
әлеуметтіліктің, қоғамдастықтың барлық түрлері және олардың негізін
адамдардың өзара әрекеті құрайды.
Француз әлеуметтану мектебінің негізін қалаушы Э.Дюркгейм үшін дербес
және ерекшеленген ғылым ретіндегі әлеуметтанудың пәні әлеуметтік фактілерді
зерделеу болды, оларды “заттар ретінде”, қоғамдық тұтастықты нығайтатын
наным, ұжымдық сана жүйесіне қатысты функционалдылық көзқарасы тұрғысынан
түсіндірілуге тиіс нәрсе ретінде қарастыру қажет. Осы тұжырымдамаға сәйкес,
әлеуметтану “олардың мүшелері оқшауланған кездегі әрекетінен гөрі мүлде
өзгеше ойлайтын, әрекет ететін және сезінетін” [4] әлеуметтік топтарды
зерделеуге тиіс. Басқаша айтқанда, оның түсінігінде әлеуметтану дегеніміз
әлеуметтік институттар, олардың генезисі және жұмыс істеуі туралы ғылым.
Неміс әлеуметтанушысы М.Вебердің көзқарасы бойынша, әлеуметтану пәнін
анықтау әлеуметтік мінез-құлықты түсінумен тығыз байланысты. М.Вебер үшін
әлеуметтану пәні дегеніміз әлеуметтік іс-әрекеттердің мән-мағынасының,
әлеуметтік қарым-қатынастар мәнінің және олардың әрекет субъектісіне
арналған құрылым-дарының тұтас жиынтығы. Бұл позитивтік-баяндаушы емес,
түсінікті әлеуметтану болуға тиіс.
Әлеуметтану пәні туралы американ әлеуметтанушысы П.Сорокиннің
түсініктері қызықты. Ол барлық ғылымдарды үш топқа - объективті нақты
өмірдің органикалық бөлігін зерделеумен шұғылданатын ғылымдарға,
органикалық емес бөлігі және “органика үстілік” немесе әлеуметтік мәдени
бөлігін зерделейтін ғылымдарға бөледі. Объективті шынайылықтағы
органикалықтан тыс феномендер саласын адамның ментальдік, ойлау қызметінде
көрініс табатын әлеуметтік феномендер құрайды. Бұл салаға тіл, ғылым мен
техника, дін, философия, өнер, құқық, этика, адамдардың әдет-ғұрыптары мен
мінез-құлықтары жатады. Әлеуметтану ғылымдардың үшінші тобына кіреді және
органикалықтан тыс феномендер үшін ортақ нәрселерді зерделейді. Сонымен
әлеуметтану барлық санаттағы әлеуметтік феномендер, сондай-ақ оларды
біріктіретін қарым-қатынастар мен өзара байланыстар туралы жалпы ғылым
болып табылады.
Американ әлеуметтануының классигі Т.Парсонс әлеуметтануды мінез-
құлықтардың өзара іс-әрекеттері мен атқаратын рөлдерінен - құндылықтардың
жалпы иерархиясына бағытталған өзара іс-қимылдардан тұратын, мәдени
үлгілер, ережелер мен мәртебелердің институциялануына негізделетін
құрылымдарға сүйенетін, әлеумет-тік жүйелерді зерделейтін ғылым деп біледі.
Символикалық интеракционизмнің негізін қалаушы Дж. Г.Мид әлеуметтану
жануарлардың мінез-құлқынан принципті түрде өзгеше болатын адам мінез-
құлқының механизмін түсінуге тырысуы тиіс деп есептейді. Әлеуметтік өзара
әрекет механизмін оның барлық деңгейлері мен мән-мағынасы бойынша барабар
түсіну міндетін жеке тұлғаның ішкі дүниесі мен оған себепші болатын
факторларды түсінген жағдайда ғана шешуге болады. А.Шюцтің пайымдауы
бойынша, әлеуметтану пәні “интерсубъективтіліктің”, яғни жеке адамдар бірін-
бірі қалай түсінетіндігінің, дүние туралы жалпы қабылдау мен жалпы түсінік
қалай қалыптасатындығының проблемасы болып табылады. Шюцтің
интерсубъективтілікті талдаулары кәдуілгі білімнің әлеуметтанушылық
іргетасын - феноменальді әлеуметтанудың бүгінгі таңдағы неғұрлым толық
жасалған тұжырымдамаларының бірінің іргетасын қалады.
Қазіргі заманғы ресейлік әлеуметтанушы-ғалымдар қалыптасқан дәстүрге
сәйкес әлеуметтанушылық білім пәнін анықтаған кезде қандай да бір
әлеуметтік құбылысты шешуші нәрсе ретінде бөліп қарайды. Ондай
құбылыстардың қатарына топтық өзара әрекет, әлеуметтік қатынастар,
әлеуметтік ұйымдар, әлеуметтік әрекет жүйелері, әлеуметтік мінез-құлық,
әлеуметтік топтар, адамзат қауымдасты-ғының нысандары, әлеуметтік
процестер, әлеуметтік өмір, қоғам, әлеуметтік құрылымдар жатады.
Қазіргі көзқарастарды, тұжырымдамалар мен теорияларды талдау әлеуметтану
пәні анықтамаларын үш негізгі топқа бөлуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтану пәні ретінде бірінші топты әлеуметтану пәнінің қалай болған
күнде де қоғамды қарастыратын анықтамалары құрайды. Мысалы, Э.В.Тадевосян
жетекшілік еткен авторлар ұжымы мынадай анықтама береді: әлеуметтану -
қоғамның ұйымдастырылуының, қызмет етуінің және дамуының жалпы және
ерекшеленген әлеуметтік заңдылықтары, адамдардың, олардың қауымдастық-
тарының және жалпы қоғамның әрекеттері мен өзара іс-қимылдарында жүзеге
асуының жолдары, нысандары мен әдістері туралы ғылым [5].
Екінші топта - функционалдық анықтамалар, оларға сәйкес сан қырлы
әлеуметтік жүйелер, яғни адамдардың өзара қарым-қатынасының қандай да бір
реттелген жиынтықтары әлеуметтану объектісі деп жарияланады.
Мәселен, В.А.Ядов әлеуметтану пәнін былай тұжырымдайды: әлеуметтану -
әлеуметтік қауымдастықтар мен олардың өзін-өзі ұйымдастыру нысандары:
әлеуметтік жүйелердің, әлеуметтік құрылымдар мен институттардың қалыптасуы,
дамуы және қызмет етуі туралы ғылым. Бұл әлеуметтік субъект – қауымдас-
тықтардың белсенділігінен болатын әлеуметтік өзгерістер туралы ғылым; алуан
түрлі әлеуметтік қауымдастықтардың арасындағы өзара байланыс және өзара
әрекет механизмдері ретіндегі әлеуметтік қарым-қатынастар туралы ғылым;
әлеуметтік іс-әрекеттер мен бұқаралық мінез-құлықтың заңдылықтары туралы
ғылым [6].
С.С.Фроловтың пікірінше, әлеуметтану - қоғамның құрылым-дарын, олардың
элементтері мен өмір сүру шарттарын, сондай-ақ сол құрылымдардағы
әлеуметтік процестерді зерделейтін ғылым [7].
Үшінші топтағы әлеуметтану пәнін түсіндіруде антропоорталықтық көзқарас
жатыр, оған сәйкес адам компоненті әлеуметтану пәнін анықтауда негізгі
компонент болады. Ю.Г.Волков, В.Н.Нечипуренко және басқалар “әлеуметтану -
адамдар арасындағы әлеуметтік қарым-қатынастар процесінде, жеке адамдар мен
топтар арасындағы өзара әрекет пен өзара байланыс процестерінде пайда
болатын себеп-салдар байланыстарын ашып көрсетуді алдына мақсат етіп қоятын
адамның мінез-құлқы туралы ғылымның саласы” деген қорытынды жасайды [8].
Адамтану аспектісі А.И.Кравченконың оқулықтарындағы зерттеу
проблемаларын талдаған кезде байқалады. Оның тұжырымдауынша, әлеуметтанудың
негізгі пәні оның мәртебесі мен рөлі болып табылады, мәртебесі – пәннің
статистикалық бейнесін, ал рөлі серпінділік бейнесін береді [9].
Ж.Т.Тощенконың анықтамасы бойынша, әлеуметтану - азаматтық қоғам
мүшелері ретіндегі адамдардың санасы мен мінез-құлықтарының қозғаушы
күштері туралы ғылым. Әлеуметтану пәні мыналарды қамтиды: өзінің барлық
қарама-қайшы дамуындағы шынайы қоғамдық сана; санада қалыптасатын
білімдердің, ұстанымдардың, құндылық бағыт-бағдарлардың, сұраныстар мен
мүдделердің пәндік көрініс табуы (нысаны мен мазмұны бойынша) ретіндегі
адамдардың қызметі, шынайы мінез-құлқы; адамдардың шынайы санасы мен
қызметі, шынайы мінез-құлқы дамитын және жүзеге асатын жағдайлар [10].
Жоғарыда аталған анықтамаларға жасалған қысқаша шолу барлық
көзқарастардың макро- не микроәлеуметтанушылық парадигмалармен арақатынаста
болатынын көрсетеді. Макро-теоретиктер қоғамның ғаламдық заңдарын ашып
көрсетуге талпына отырып қоғамның, мәдениеттің, әлеуметтік институттардың,
әлеуметтік жүйелер мен құрылымдардың, ғаламдық әлеуметтік процестердің
ұғымдарын пайдаланады. Микротеоретиктер қоғам туралы философияшыл болудан
бас тарта отырып, жалпы жеке адамдардың түрлі әлеуметтік жағдайлардағы
мінез-құлқын, олардың әрекеттерінің себеп-салдарын, жеке тұлғалар
арасындағы өзара әрекет механизмдерін және басқа да нақты мәселелерді
зерделеумен шұғылданады.
Осыдан барып әлеуметтануды анықтаған кезде бір-бірінен мүлде бөлек екі
көзқарас келіп шығады: бірі - оның пәнін қоғамдық организмнің тұтастығы,
әлеуметтік ұйымдар мен жүйелер туралы ғылым ретінде өрістету бағытында
анықтау болса, екіншісі - әлеуметтік процестер мен бұқаралық мінез-құлықтар
туралы ғылым ретінде анықтау. Бірінші көзқараста әлеуметтану демографиялық,
экономикалық және саяси ғылымдармен ұштасса, екіншісінде әлеуметтік
психологиямен ұштасады.
Макроәлеуметтанудың дамуы қазіргі заманғы теориялық әлеуметтанудың
қалыптасуына, ал микроәлеуметтанудың дамуы эмпирикалық (қолданбалы)
әлеуметтанудың қалыптасуына алып келді деген түсінік бар. Мұндай баға
негізсіз емес, бірақ оны толық мәніндегі ақиқат нәрсе деп мойындауға
болмайды. Макроәлеуметтануда да, микроәлеуметтануда да теориялық және
эмпирикалық деңгей бар. Макроәлеуметтанушылар (Э.Дюркгейм, М.Вебер,
Ф.Теннис, П.Сорокин, т.б.) эмпирикалық әлеуметанушылық зерттеулермен
белсене айналысқан, ал микроәлеуметтанушылар (мысалы, американ әлеуметтану
мектебінің өкілдері) маңызды әлеуметтанушылық теориялардың негізін қалаған.
Қазіргі микро- және макроәлеуметтанудың жақындасуы оның объектісі мен
пәнін қазіргі заман тұрғысынан түсіну үшін аса маңызды. Бұл жақындасу
макротеоретиктер де, микротеоретиктер де материяның әлеуметтік нысанының
алғашқы “клеткасы” болатынын және қоғамды да, нақты адамдардың мінез-құлқын
да әлеуметтанушылық талдау ісін содан бастау қажеттігін мойындауда бір-
бірімен үндес екендігінен көрінеді.
В.А.Ядовтың пікірі бойынша, қазіргі заманғы әлеуметтанудың пәндік саласы
іс жүзінде екі бағытта қайта қаралуда. Біріншіден, әлеуметтік кеңістіктің
ауқымы мен сапасын басқаша көру тұрғысынан оның жаһандануы бағытында (оның
негізінде жалпыадамзаттық проблемаларды шешу үшін барлық мектептердің,
бағыттардың әлеуметтанушылардың күш-жігерін, теориялық-әдістемелік
көзқарастарын біріктіруге ұмтылыс жатыр). Екіншіден, “әлеуметтіктің” өзге
талдамалық бірлігін іздеу тұрғысынан. Егер де классикалық әлеуметтануда
мұндай бірлікті қоғамдық тұтастықтың құрылымдық нысандары (әлеуметтік
институттар, қауымдастықтар, мәдениеттің нормативтік үлгілері және т.б.)
деп түсінетін болса, ал модернистік кейінгі көзқараста әлеуметтіктің бұл
“клеткасы” болатын нәрсе қоғамдық субъектінің немесе әлеуметтік агенттің іс-
әрекеті ретінде әлеуметтік өзара байланыстардың күрделі жүйесіне енген
әрекетшіл, шығармашыл бастамасы мағынасындағы құбылыс болып табылады [11].
Әлеуметтану оқшауланбай, басқа қоғамдық ғылымдармен тығыз қарым-
қатынаста дамып келеді. Әлеуметтану пәнінің анықтамасы ғылым ретінде оның
басқа қоғамдық ғылымдардан өзгешелігі неде екендігін көрсетіп қана қоймай,
қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі орнын неғұрлым дәл анықтауға, сондай-ақ
олардың жеке түрлерімен қаншалықты тығыз байланысты екендігін айқындауға
мүмкіндік береді. Қоғамды зерделеуге деген әлеуметтанушылық көзқарастың
ерекшелігін нақты анықтап алу үшін әлеуметтанудың әлеуметтік философиямен,
тарихпен, саясаттанумен, экономикалық ғылыммен және басқа қоғамдық
ғылымдармен арақатынасын және өзара әрекетін қарастырудың маңызы зор.
Әлеуметтану және әлеуметтік философия. Әлеуметтік философия дегеніміз
философияның қоғамның сапалық өзіндік ерекшеліктерін және оның табиғаттан
өзгешеліктерін ұғынуға арналған бөлімі. Ол қоғамның өмір сүруінің мәні мен
мақсатының, оның дамуының, тағдыры мен перспективаларының, бағыттылығының,
қозғаушы күштерінің және оның дамуының проблемаларын талдайды. Әлеуметтік-
философиялық ой-толғанымдардың пәндік саласы қоғам өмірін зерттеу, ең
алдымен олардың бел ортасында өмірдің маңызды проблемалары тұратын
дүниетанымдық мәселелерді шешу тұрғысынан зерттеу болып табылады.
Әлеуметтік философия мен әлеуметтанудың зерттеу объекті-лерінің бір-
біріне дәл келетін тұстары өте көп. Әлеуметтік философия да, әлеуметтану да
қоғамды тұтас, жүйелі түрде, оған енетін бірліктерін интегралдық құрылым
ретінде қарастырады. Бұл осы ғылымдардың бір-бірімен ерекше тығыз
байланысын анықтайтын ортақ сипаты. Алайда әлеуметтанудың объектісі мен
пәні нақтырақ, қоғамның дамуын аса жоғары деңгейдегі абстракциямен
сипаттайтын әлеуметтік философияның объектісімен және пәнімен салыстырғанда
абстрактілігі аз. Әлеуметтік философия қоғамдық проблемаларды қисынды ой-
толғаныс тізбегінде дамитын белгілі бір ұстанымдарды басшылыққа ала отырып
шешеді. Әлеуметтану болса басқа қоғамдық ғылымдардың нәтижелерін пайдалана
отырып эмпирикалық тексерілетін әлеуметтік фактілерді жинауға және
талдауға, осы ғылымның шеңберінде алынған тиісті эмпирикалық мәліметтерді
тұжырымдауға сүйенеді.
Неғұрлым көбірек тұжырымдалған заңдар мен санаттарды білу әрқашан да
азырақ тұжырымдалған заңдар мен санаттарды зерделеуге дұрыс жол табудың
қаншалықты қажетті алғышарты болса, әлеуметтік философия әлеуметтанудың
соншалық жалпы теориялық және әдістемелік негізі болады. Қоғамның
әлеуметтік құрылымы да, оның жеке элементтері де тұтас нәрсенің бір бөлігін
сол нәрседен тыс түсінуге болмайтындығы сияқты, тұтас қоғамның мәнін, оның
әр түрлі салаларының өзара әрекетін және т.б. түсінуден тыс терең әрі
ойдағыдай зерделене алмайды. Екінші жағын алар болсақ, әлеуметтану қоғамдық
өмірдің бар күрделі сан қырлылығын нақты талдай отырып, әлеуметтік
философияның ұғымдық аппаратын және пәндік мазмұнын байытуға, олардың
шынайы өмірмен, тәжірибемен байланысын кеңейту және тереңдету негізінде
оның ережелері мен қорытындыларын айқындауға және нақтылауға ықпал етеді.
Әлеуметтану және тарих. Тарих - ежелгі қоғамдық ғылымдардың бірі. Тарих
қоғамды хронологиялық жүйемен нақты зерттейді. Ол бұрынғы өткен әлеуметтік
оқиғаларды зерделеуге бағытталған, әр түрлі дәуірлер туралы олардың
оқиғаларын қадағалай және оларды кеңістіктік-уақыттық тұтастық ретінде
сипаттай отырып, мәліметтер жинайды. Осылайша ол әр түрлі әлеуметтік
құбылыстар мен қоғамның даму кезеңдері туралы нақты материал жинақтайды.
Бір айырмашылығы, ғылым ретінде әлеуметтанудағы ең басты нәрсе - өткен және
осы шақтағы әлеуметтік тәжірибені жалпыландыру, берілген әлеуметтік
құбылыстардың, оқиғалардың, процестердің қайталанатындарын, тұрпаттыларын,
мән-мағыналық заңдылықтарын бөліп қарау. Сонымен әлеуметтану тарихқа
қарағанда неғұрлым жоғары абстракциялық деңгейдегі ғылым болып табылады. Іс
жүзінде әлеуметтану тарих (сондай-ақ басқа ғылым да) беретін мәліметтерді
пайдаланады, әлеуметтік құбылыстардың жеке түрлерінің ортақ қасиеттерін
атап өтеді және олардың типологиялық бейнесін береді.
Егер тарих қоғамдық өмірдің барлық салаларын, жақтарын, пайда болу
нысандарын зерттейтін болса, ал әлеуметтану қоғамдағы “әлеуметтікті” ғана
зерделейді. Тағы бір атап өтетініміз, тарих ғылымы тек болған және тарихқа
енгендерді ғана зерделейтін болса, әлеуметтану өз ізденістерін қазіргі
заманға көбірек бағыттап, өзіне қажетті элемент ретінде әлеуметтік болжам
жасап отырады. Әлеуметтану мен тарихтың өзара қарым-қатынасы ең алдымен
әлеуметтік ережелер мен қорытындылар тікелей тарихи фактілерді, тарихи
тәжірибені тұжырымдауға сүйенетіндігімен айқындалады. Екінші жағынан
алғанда, әлеуметтік философиямен бірге әлеуметтану тарих ғылымының жалпы
теориялық және әдістемелік негізі болады.
Әлеуметтану және саясаттану. Әлеуметтану пәні мен саясаттану арасында
өзара тығыз байланыс бар. Олар:
әлеуметтік қауымдастықтар, әлеуметтік ұйымдар мен институттар саясаттың
маңызды субъектілері және объектілері болып табылады;
саяси қызмет жеке тұлғаның және олардың қауымдастығының өмірлік қызметінің
қоғамдағы өзгерістерге тікелей ықпал ететін негізгі нысандарының бірі болып
табылады;
саясат өте кең ауқымды, күрделі және көп қырлы құбылыс ретінде қоғамдық
өмірдің барлық салаларында көрініс табады және көбіне қоғамның жалпы дамуын
айқындайды.
Саясаттану ғаламдық қоғам құрылымының бір ғана саласын, яғни биліктің
ұйымдастырылуын зерттейді. Бірақ саясаттану бұл саланы қатаң ғылыми
әдістермен осы құрылымның басқа бөліктерімен байланыстыра қарастырғанда
ғана зерделей алады. Бұл саясат-танудың саяси құрылым мен саяси
институттарды, саяси биліктің құрылымдары мен ұйымдастырылуы сипаттамаларын
зерделегенде, әлеуметтану ашатын ғаламдық қоғамның құрылымына жататын
заңдарды ескеруге тиіс екенін білдіреді. Әлеуметтану да жеке топтар мен
жалпы қоғамның саяси қарым-қатынастарын және саяси құрылымын зерделей
алады, бірақ ол мұны олардың қоғамдық құбылыстар ретіндегі мән-мағынасын
айқындау мақсатында жасайды.
Азаматтық қоғамды зерттеуде саясаттануды қызықтыратыны ең алдымен
азаматтың құқықтары мен міндеттері, саяси жүйенің құрылымы мен саяси
билікке қатысты (саяси) қарым-қатынастар, саяси институттар мен ұйымдардың
орны, рөлі және қызметтері. Ал әлеуметтану азаматтық қоғамға оның
әлеуметтік құрылымын талдау, жеке тұлғаның мәртебесі, таптар және басқа да
әлеуметтік топтар, ұлттар мен ұлыстар, олардың өзара әрекеті және т.б.
тұрғысынан қарайды.
Әлеуметтану және психология. Егер әлеуметтану өзінің пәні ретінде тұтас
қоғамды зерттеуге және оның неғұрлым жалпыға ортақ заңдарын ашуға тырысатын
болса, психология психикалық құбылыстарды, яғни мінез-құлықтың белгілі бір
түрі тудыратын ішкі субъективті күйзелісті зерделейді. Психологияның пәні
болып табылатындар - адамның мінез-құлқының ішкі қырлары, оның субъективті
күйзелістері. Дей тұрғанмен де, адамдар арасындағы қарым-қатынастарда,
олардың бір-біріне қатысты мінез-құлықтарында бұл қатынастардың құрамдас
бөлігі болып табылатын психологиялық элемент те бар. Сондықтан да
әлеуметтану қоғамдық қатынастарды зерделей отырып, адамдардың себептерінің,
сезімдерінің және көңіл-күйлерінің психикалық элементтерін назарға алуы
тиіс. Бірақ та қоғамдық құбылыстарды тек қана психикалық құбылыстарға телу
дұрыс болмас еді. Сөйтіп, әлеуметтану мен психологияның байланысы олардың
пәндерінің байланысынан туындайды. Ал олардың пәндерінің байланысы қоғамдық
құбылыстарды зерделеген кезде психикалық элементтерді назарға алу
қажеттігін ғана емес, психикалық құбылыстарды зерделеген кезде олардың
әлеуметтік шарттылықтарын, әлеуметтік ортамен байланысын ескеру қажеттігін
де көрсететіндігінде.
Әлеуметтану да, психология да адамды және оның мінез-құлқын зерделейді.
Алайда олар мұны өз пәндерінің ерекшеліктері тұрғысынан әр түрлі жасайды.
Дегенмен де олар өз пәндерін зерделеген кезде үйлесімді бағыт ұстанады және
олардың арасында ынтымақтастық қарым-қатынасы бар деп айтуға болады.
Әлеуметтану және экономика ғылымы. Экономика ғылымы өз күш-жігерін
материалдық өндірісті, адамдардың экономикалық қызметін зерттеуге
шоғырландырады, олардағы өзгерістер әлеуметтік процестерге әсерін тигізеді.
Сондықтан әлеуметтану экономикалық теорияға сүйенбей, онымен өзара әрекетке
бармай тұра алмайды. Екінші жағынан алғанда, өмір көрсетіп отырғанындай,
экономикалық процестердің өзі өндірісте, бөлуде, алмасуда және тұтынуда
әлеуметтік шарттар мен факторлардың және оларды пайдаланудың ықпалына
барған сайын тәуелді бола түседі. Бұл да экономикалық және әлеуметтік
ғылымдардың өзара әрекетін нығайта түсуді талап етеді.
Егер де экономика ғылымы қоғамдық өмірдің бір ғана, мейлі өте маңызды
саласының заңдылықтарын зерттейтін болса, әлеуметтану қоғамның тұтас
дамуының негізінде жататын және оның барлық, соның ішінде экономика
салаларында ерекше көрініс табатын неғұрлым жалпы және кең ауқымды
заңдылықтарын зерттейді.
Сонымен әлеуметтану мен өзге қоғамдық ғылымдардың арақатынасы туралы
мәселеде, солардың өзара тығыз байланысы, қоғамдық өмірді шынайы зерттеуде
бұл ғылымдардың пәндік шекаралары сақталумен бірге, бір-бірімен қабысуы,
бірақ әлеуметтанудың бұл ғылымдарды жұтып қоймайтыны сөз болуы керек және
солай болуға тиіс те.
Әлеуметтану білімінің құрылымы
Әлеуметтанудың ғылым ретінде айтарлықтай күрделі, көп деңгейлі құрылымы
бар. Кез келген ғылымдағыдай оның негізгі құрамдас бөліктерін атауға болады
[12]:
Бірінші құрамдас бөлігі - білім - өзіне әдістемелік және дүниетанымдық
принциптерді; жалпы, арнайы және салалық теорияларды, іргелі және
қолданбалы теорияларды; әлеуметтану пәні туралы ілімді, әдістер, оларды
жасау және қолдану туралы білімді; әлеуметтану білімінің нысандары,
тұрпаттары мен деңгейлері туралы ілімді, арнайы түзілген жіктелімдерді
немесе типоло-гияларды; тұжырымдамалық үлгілер мен болжамдарды қамтиды.
Екінші құрамдас бөлігі - білім алу құралдары - бұл жеке әдістер мен
әлеуметтану зерттеулерінің өзі.
Білімнің деңгейіне қарай әлеуметтану теориялық және эмпирикалық болып
бөлінеді.
Ғылыми танымдағы теориялық пен эмпирикалық арақатынастың проблемасы екі
аспекиіні: функционалдық және генетикалық аспектіні қамтиды.
Функционалдық аспекті ғылымның дамыған теориялық аппараты мен оның
эмпирикалық базисінің арақатынасына қатысты. Мәселені мұндай қырынан алып
қарау теорияның аппараты мен бақылау-лардың және эксперименттердің
мәліметтері арасындағы байланыс-тырушы буындарды табуды, теориялық
ережелерді эмпирикалық тексеру әдістерін анықтауды көздейді, ол ғылыми
білімнің теориялық деңгейі қалыптасқан және мәселе оның эмпирикалық
деңгеймен арақатынасын негіздеу туралы болған жағдайда ғана мүмкін болады.
Бұл ретте теорияның эмпириямен “кері байланысы” ғылымның өзінің теориялық
аппаратының одан әрі жетілуі мен дамуының маңызды қозғаушы күшіне айналады.
Ғылымдағы теориялық және эмпирикалық білімнің арақатынасы проблемасының
генетикалық қыры теориялық аппаратты, оның ішінде ғылыми теорияны
қалыптастыруға, ғылымның эмпирикалық сатысынан оның теориялық сатысына
көшуіне қатысты.
Теориялық білім - теориялық білімнің әлеуметтанушылық теориялары,
болжамдары, типологиялары және т.б. нысандары.
Эмпирикалық білім - эмпирикалық білімнің статистикалық мәліметтері,
фактілері, жіктелуі және басқа да нысандары.
Егер де әлеуметтануды “теориялық” және “эмпирикалық” деп бөлу білімнің
деңгейімен (теориялық және эмпирикалық) байланысты болса, әлеуметтануды
“іргелі” және “қолданбалы” деп бөлу - әлеуметтанудың өзінің ғылыми немесе
қолданбалы бағдарларына (функциясына) байланысты. Эмпирикалық зерттеу
іргелі әлеуметтанудың да, қолданбалы әлеуметтанудың да шеңберінде
жүргізілуі мүмкін. Егер оның мақсаты - теория жасау болса, онда ол іргелі
әлеуметтануға (бағыты бойынша) жатады. Егер де оның мақсаты - тәжірибелік
ұсынымдар жасау болса, онда ол қолданбалы әлеуметтануға жатады. Алатын
білімнің деңгейіне қарай эмпирикалық зерттеу шешетін есебінің сипаты
бойынша қолданбалы болуы мүмкін - шынайылықтың түрленуі. Бұл теориялық
зерттеулерге (білім деңгейі бойынша) қатысты. Сөйтіп қолданбалы зерттеулер
ерекше деңгей жасамайды. Бұл эмпирикалық және теориялық зерттеулердің өзі
(білім деңгейі бойынша), бірақ қолданбалы бағытта болады.
Әлеуметтану білімі тұжырымдаудың түрлі деңгейдегі теорияларын қамтиды.
Ең алдымен тұтас қоғам өмірін сипаттауға және түсіндіруге тырысатын
жалпы әлеуметтану теорияларын бөліп қараған жөн. Әлеуметтануда өзара
бәсекелес болатын көптеген жалпы теориялар бар. Бұл - К.Маркстің қоғамдық
формациялар теориясы, М.Вебердің әлеуметтік іс-әрекет теориясы,
Т.Парсонстың құрылымдық-функционалдық теориясы, Дж.Александердің және басқа
әлеуметтану классиктерінің “көп өлшемді” теориялары. Алайда бұрын-соңды
болған жалпы әлеуметтану теорияларының ешқайсысы да “үлкен” теорияның
талаптарына мейлінше сәйкес келеді деуге болмайды. Олардың барлығына тән
нәрсе - әлеуметтік өмірді түсіндірудегі біржақтылық, оның қандай да бір
қырлары мен заңдылықтарын жете бағаламау. Бірақ әлеуметтік материя туралы
қолда бар барлық жалпы әлеуметтану теорияларын зерделеген кезде толық
түсінік алуға болады, өйткені олардың әрқайсысы әлеуметтік өмірді қандай да
бір қырынан түсіндіреді.
Бұдан әрі арнайы әлеуметтану теорияларын немесе орта деңгей теорияларын
бөліп қараған жөн. Олар жалпы алғанда байланыстардың екі негізгі түрін:
тұтас қоғамдық жүйе мен қоғамдық өмірдің осы саласы арасындағы, сондай-ақ
қоғамдық өмірге тән ішкі өзара байланыстарды ашып көрсетеді. Демек, олардың
жалпы әлеуметтану теориясымен салыстырғандағы қолданылу аясы неғұрлым тар,
олардың пәндік саласы салыстырмалы дербес құрамдас бөліктермен және тұтас
қоғамдық процестермен шектелген. Д.Марковичтің анықтамасы бойынша, арнайы
әлеуметтік теориялар - жеке қоғамдық құбылыстарды өзінің зерделеу пәні
ретінде алып қарайтын және олардың құрылымын, дамуының ерекшелік заңдарын
және басқа қоғамдық құбылыстармен байланыстарының ерекшеліктерін зерттейтін
теориялар [13]. Жалпы әлеуметтану теориясынан өзгеше олар барлық қоғамдық
құбылыстардың өзара әрекеті емес, бірақ қандай да бір қоғамдық құбылыстың
(әлеуметтанудың пәні болатын) және барлық өзге қоғамдық құбылыстардың
ерекше байланыстарын зерделейді.
Барлық арнайы әлеуметтану теорияларын (орта деңгей теорияларын) шартты
түрде үш топқа бөлуге болады [14]:
1) әлеуметтік институттар теориялары күрделі әлеуметтік өзара
байланыстар мен қарым-қатынастарды зерттейді (отбасы әлеуметтануы, білім
беру әлеуметтануы, ғылым әлеуметтануы, дін әлеуметтануы, өнер әлеуметтануы,
әскер әлеуметтануы, саясат әлеуметтануы, еңбек әлеуметтануы және т.б.);
2) әлеуметтік қауымдастықтар теориялары қоғамның кіші топтан бастап
әлеуметтік тапқа дейінгі құрылымдық бірліктерін зерттейді (кіші топтар
әлеуметтануы, ұйымдар әлеуметтануы, топтар, страталар, таптар әлеуметтануы,
аумақтық принциптер бойынша қауымдастықтар әлеуметтануы және т.б.);
3) мамандандырылған әлеуметтік процестер теориялары әлеуметтік
өзгерістер мен процестерді зерттейді (қоғамның бүлінуінің әлеуметтік
процестері - қылмыс, нашақорлық, маскүнемдік әлеуметтануы, жанжалдар
әлеуметтануы, жинақылық және көші-қон әлеуметтануы, кенттену әлеуметтануы,
коммуникациялық процестердің әлеуметтануы, қоғамдық қозғалыстар
әлеуметтануы және т.б.).
Әлеуметтанудың басқа ғылымдармен - экономикамен, саясат-танумен,
этнографиямен және т.б. байланыс теориялары салалық деп аталады. Бұл
теориялар қоғам өмірінің әр түрлі салаларындағы әлеуметтік заңдар мен
заңдылықтардың көрініс табу нысандары мен әрекет ету механизмдерін
зерделейді. Олардың объектісі болып табылатындар: экономика, саясат, құқық
және т.с.с. қоғамның жеке “бөліктері”, олар әлеуметтанудың басқа
ғылымдармен байланысын жалғастырады. Олардың айырмашылығының негізін
зерттеу объектісі атқарады, ол әлеуметтанушылық оқу пәнінің атауында
көрсетіледі: “экономикалық әлеуметтану”, “саяси әлеуметтану”, “құқық
әлеуметтануы”. Бұл теориялар ерекшеленген әлеуметтанушылық санаттарды:
әлеуметтік топ, әлеуметтік институт, әлеуметтік ұйым және т.б. пайдалана
отырып, қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларын олардың әлеуметтік қарым-
қатынастары тұрғысынан зерделейді. Аталған оқу пәндеріндегі “әлеуметтану”
термині қоғам өмірінің әлеуметтану пәнімен және әдісімен шарттастырылған
тиісті салаларына ерекше көзқарастарды көрсетеді.
Арнайы әлеуметтану теориялары салалық теорияларға қарағанда неғұрлым
жоғары абстракция деңгейімен сипатталады және бір объектінің өзін қандай да
бір әлеуметтік қауымдастықты белгілі бір көзқарас тұрғысынан қарауға,
зерделенетін объектінің қандай да бір қызықтыратын “кесіндісін” бөліп
қарауға мүмкіндік береді.
Арнайы әлеуметтану теориялары жалпы және салалық теориялардың байланысын
жалғастыра отырып, әлеуметтану білімінің тұжырымдамалық ұйтқысы болады.
Біріншіден, оларда әлеуметтанудың санаттық-ұғымдық аппаратының өзіндік бір
негізін құрайтын әлеуметтан санаттары жасалады. Екіншіден, осының салдары
ретінде арнайы теорияларда әлеуметтану пәні қалыптасады. Үшіншіден, оларда
әлеуметтану білімінің басқа білімнің ешқайсысына қосылмайтын айрықша түрі
ретіндегі ерекшеліктері көрініс табады. Осыған байланысты арнайы
әлеуметтану теориялары әлеуметтану білімінің барлық салаларын оның
объектісіне, функциясы мен деңгейіне қарамай біртұтас етіп біріктіреді, ал
жалпы, арнайы және салалық теориялардың бір-бірімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz