Ислам дініндегі мәзһабтардың тағдыр түсінігі

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Диплом жұмысының объектісі. Біз бұл зерттеу жұмысымызда Қазіргі кәләм мәселелері тақырыбын қолға алып отырмыз. Диплом жұмысымыздың бірінші бөлімінде Ислам мәдениеті жүйесіндегі кәләм ілімі, қазіргі кәләм ілімінің пайда болуына әсер еткен факторлар және Қазіргі кәләм ілімінің өкілдері секілді тақырыптар қамтылған. Екінші бөлімде Ортағасырлық кәләм ілімінің тақырыптарының бүгінгі күнгі түсініктемелері, Ғылым және ислам дінінің үндестігі және кәләм ілімінің әлеуметтік мәселелері секілді тақырыптарды қамтыдық.
Ислам дiнi VII ғасырда пайда болғаннан бастап күні бүгінге дейін өзiнiң шынайы бейнесiн еш жоғалтпаған. Оның үкімi қиямет күніне дейiн жалғаса бермек. Ислам дiнi әлемдiк дiн болғандықтан ұстанушыларының саны да көп. Негiзiн Арабия түбегінен бастау алып, барша әлемге жайылған бұл дінді әр түрлі ұлттар мен халықтар ұстанады. Солардың бірі де қазақ халқы. Халқымыз сонау көнеден бері осы дінге сеніп, оның наным-жоралғыларын ұстанып келеді.
Қазіргі таңда Қазақстанда да көптеген Ислам мәзһабтары жайылуда. Кейбір мұсылмандар бұл мәзһабтарды айыра алмай, қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екеніне күмәнмен қарауда. Бұл мәзһабтар тек Қазақстан жерінде ғана жайылмады. Олардың бастауы бұдан бірнеше ғасырға созылып жатыр.
Мен бұл жұмысымда Ислам дініндегі мәзһабтардың тағдыр түсінігін қолға алдым. Ислам дінінің берген ой еркіндігінің арқасында дұрыс түсінбеушіліктің салдарынан пайда болған саяси, итиқади (сенімге байланысты) және фиқһи (құқықтық) мәзһабтардың тағдыр мәселесі төңірегіндегі тұжырымдарына тоқталдым. Бұл мәзһабтардың шығу себептеріне, маңыздылығына және осылардың ішіндегі бастыларына қысқаша тоқтала отырып, фиқһ ғылымы мен фиқһ мазхабтарына ерекше орын бердім.
Исламдағы саяси және сенім мәзһабтарының көпшілігі үмбеттің ауызбіршілігін бұзып, арасына жік салуда. Ал фиқһ мәзһабтары болса мұсылмандардың арасын айыруға емес, керісінше әр түрлі мәдениет пен аймақтарда өмір сүрген мұсылмандардың арасын жақындатуға тырысады.
Фиқһ ғылымынсыз Ислам дінін түсіну мүмкін емес. Ислам дініндегі бүкіл өмірге қажетті заңдылықтар мен ережелерді бізге түсіндіріп беретін де осы фиқһтық (құқықтық) мазхабтар. Ғибадатты, құқықты, ахлақты, әлеуметтік және қоғамдық қарым-қатынастарды реттеп отыратын бірден-бір сала осы - фиқһ саласы. Жалпы айтқанда фиқһ - Ислам үмметінің салауатты өмір сүру заңдылығының жиынтығы десек те болады. Фиқһтың қайнар-көзі Құран, Сүннет және екеуіне сүйеніп шығарылған ижтиһад. Фиқһ бүкіл Ислам үмбетіне бірдей үкім қояды. Яғни түріне, түсіне, ұлтына қарамастан барлық үмбетті бір бүтін алады. Сондықтанда Исламдағы фиқһ немесе Ислам құқығы, басқа ешқандайда халықта яки басқа бір пайғамбар алып келген діннің қағидаларына ұқсамайды. Ал енді осы мазхабтардың тағдыр төңірегіндегі тұжырымдары өте маңызды болып келеді. Яғни осы мазхабтардың тағдыр түсінігін салыстырмалы түрде зерттеу, ислам ғылымына үлкен үлесін қосатыны сөзсіз.
Пайғамбарымыз өмір сүрген дәуірде бір мәселе туындай қалса оны дереу Пайғамбарымыз шешіп беретін. Пайғамбар дүниеден өткеннен кейінгі жылдарда Ислам мемлекетінің аумағы ұлғайып, әр түрлі халық, әр түрлі ұлттар Ислам жамағатына қосылды. Әрбірінің әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің түрлі-түрлі болуы туындаған мәселелерді шешуде де түрлі жолдарға жетеледі. Бұған қоса фиқһ ғалымдарының көзқарысы мен түсінігінің әр түрлі болуы, олардың қолына жеткен дәлелдердің шектеулі болуы да фиқһ мәзһабтарының туындауына жол ашты. Ал енді осы мазхабтардың тағдыр түсінігінің қандай және қаншалықты дәрежеде екендігін көрейік.
Зерттеудің мақсаты. Мен бұл жұмысымда Қазіргі кәләм мәселелері түсінігін қолға алдым. Қазіргі таңда дінге берілген еркіндіктің әсерінен және жастардың шетелдерде дін оқып келуінің салдарынан, сонымен қатар исламдағы тағдыр мәселесі төңірегіндегі пікірлердің көп болуынан Қазақстанда өзге де фиқһ мәзһабтары етек алуда. Осы мәселе халық арасында түсініспеушілікке жол ашуда. Осындай түсініспеушіліктердің алдын алу үшін басты фиқһ мәзһабтарына тоқталып, олардың тағдыр туралы түсінігінен бастап бүгінгі қазақ мұсылмандығындағы тағдыр түсінігіне кеңінен тоқталдым. Мұндағы мақсатым жалпы исламдағы тағдыр түсінігін дұрыс түсіндіріп, ашып көрсету.
Зерттеудің міндеті. Мен осы зерттеу жұмысының арқасында ислам ғұламаларының пәтуа беріп, үкім шығару жолдарын, олардың сүйенген дәлелдерін және олардың тағдыр түсінігінде қайсысынікі дұрыс қайсысынікі бұрыс екендігіне көз жеткіздім. Бұл жұмыстың міндеті қазіргі таңда тағдыр мәселесінде мазхабтар арасында жаңылыс пікірде болғандарын айрықша көрсету.
Диплом зерттеу жұмысының құрылымы. Бұл дипломдық жұмыс: кіріспе бөлімінен, кейін басты екі тараудан, әр тарауы үш бөлімнен тұрады, соңында қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмыстың маңыздылығы. Бұл ғылыми зерттеу жұмысы негізінен қазақ, орыс және түрік тілдеріндегі әдебиеттерден пайдаланылып жазылды. Сонымен қатар, бұл дипломдық жұмыс - жалпы дінтанушылар үшін, сонымен қатар, кез-келген дінін сүйетін отандастарымыз үшін айтарлықтай пайдалы әрі құнды еңбек болады деген үміттемін. Сондай-ақ бұл еңбек Қазақстанда Ислам дінінің рөлі мен келешегі үшін пайдалы болады деген сенімдемін.

І тарау. Қазіргі кәләм ілімінің қалыптасу ерекшеліктері

1.1. Ислам мәдениеті жүйесіндегі кәләм ілімі
Кәлам ілімінің анықтамасы
Кәлам сөзінің тiлдiк мағынасы "сөз" деген мағынаға келедi. Кәлам деген кезiмiзде Алланың кәламы яғни сөзi деген мағынаға келуде. Терминологиялық мағынасын айту үшін әуелi төмендегi тақырыптарға тоқталуымыз керек.
а-Тақырыбына қарай мағынасы:
Кәлам ғылымы Алланың бар және жалғыз екендiгiнен сипаттарынан сөз еткен ғылым. Анықтап айтатын болсақ, кәлам ғылымы Алланың сипаттары, пайғамбарлық, ақырет немесе әлемнiң бар болуы және жоқ болуы туралы Ислам сенiм негiздерiне сүйенiп түсіндiретiн ғылым болып табылады[1].
б-Мақсатына қарай мағынасы:
Кәлам Құранда айтылған немесе айтылмаған ақылдық дәлелдерге сүйенiп Ислам сенiмiнде пайда болған күмәндарды жоқ ету дiни сенiмдi қорғау мақсатымен өзiн ортаға қойған ғылым. Кәлам ғылымының бiрнеше анықтамасы жасалған. Осы анықтамалардың нәтижесiнен Кәлам ғылымының мынадай ерекшелiктерге тән екендiгiн көре аламыз:
Кәлам - сенiм үкімдерiн нақты бiлу ғылымы.
Кәлам - жұмақ, тозақ, есеп, жаза, сыйлық сияқты ақыретке қатысты негiздердi бiлу ғылымы.
Кәлам - таухид және сипат ғылымы.
Кәлам - адам баласының бiлуi керек болған ғылым.
Кәлам - мұсылман атына лайық болған кiсiлердің иманын арттырып, әрi қуаттандырып, сондай-ақ ғайри мүслимдердi күмәндi пiкiрлерiнен ұзақтатып, Ислам дiнiне кiрулерiне себепшi болу мақсатында пайда болған Ислам ғылымдарының жоғарғы сатысынан орын алатын ғылым.
Әйтсе де бұл ғылымның Хасан Басримен Уасыл б. Ата арасындағы оқиғадан кейiн пайда болғандығына көптеген тарихшы ғалымдар келiсуде.
Алла Тағала және оның сипаттарына, пайғамбарлыққа тиiстi мәселелерден, осы дүниеде әрi ақыретте адам баласының және жалпы жаратылыстың жағдайларынан хабар беретiн аят хадистердi негiз ете отырып, және оларды ақли дәлелдермен сүйемелдеп, ортаға шығатын күмәндерден дiни сенiмдердi қорғау.
Кәлам иман негiздерiн әртүрлi пiкiрлерге, бидғаттарға, адасушылыққа, күпiрлiкке апаратын көзқарастардан қорғап, санада туындайтын күмәндi ойлардың пайда болуына тосқауыл қоятын iлiм болғандықтан осы зерттеу жұмысымда кәлам саласын жанжақты етiп қарастырып, талқылауды мақсат тұтылған.

Кәлам ғылымының тақырыбы:
Кәлам ғылымы бiрнеше тақырыптарды iшiне алады. Әуелi Аллаһтың бар болуы, жалғыздығы және сипаттары туралы тақырыптар қарастырылған. Кейiнгi дәуiрлерде фәлсәфәнiң исламға араласа бастауымен Кәлам тақырыптары ауқымды бола бастайды. Ендiгi кезекте тек Алланың жалғыздығы емес тек барлық бар болған жаратылыс, болмыс кәламның тақырыбына айнала бастайды. Фәлсәфәмен бiрге қисын (логика) iлiмi де кәламға кiргеннен кейiн бұл ғылымның тақырыбы одан да кеңейе түстi[2].
Болмыс мәселесi кәламның ең басты тақырыбына айналды. Осы жерден Алланың бар екендiгiн табады. Ислам дiнiнде Алла ұғымы мен сенiмi болмаса онда ол дiн болмайды. Сол үшін исламда барлық iстiң басы Алла сенiмiне барып тiрелуде. Алланың бар екендiгiн мойындағаннан кейiн оның сипаттарын танып бiлу керек болады. Бұларды бiлу үшін адамның ақылы, бiлiмi тақырыптары қарастырылады. Одан кейiн иман, пайғамбарлық, ақырет сенiмi, тағдыр және адамның iс-әрекетi (еркi) сияқты тақырыптар қамтылады.

Кәлам ғылымының мақсаты:
Кәлам ғылымының негiзгi мақсаты адам баласын осы дүниемен ахыретте бақытты ету. Әртүрлi күмәннан арылтып сенiм негiздерiн үйрету. Сонымен қатар Кәлам ғылымының төмендегiдей пайдалары бар:
Кәлам ғылымының арқасында адам елiктеу иманынан құтылып шынайы иманға ие болады.
Кәлам ғылымынан алған білімінің арқасында исламның сенiм негiздерiне қарама-қайшы болған сенiмдерден ұзақтап шынайы сенiмге ие болады.
Шындық пен ақиқатты iздеген күмәндi кiсiлерге нақты жЅбатушы мәлiмет беру арқылы тура жолға салады.
Жоғарыда сөз еткенiмiздей адамдарды осы дүниеде және ахыретте бақытты етедi.
Қырсық, ақиқатты қабыл еткiсi келмейтiн тәкәппар кiсiлердi кѕшпен емес дәлелдермен жеңедi.
Негiзсiз пiкiр айтқан және өзге дiн иегерлерiнiң Исламға қарсы жасаған күмәндарын жауаптандырады. Олардың түсінiктерiн негiзсiз ете отырып дұшпандарына қарсы қорғау арқылы келетiн қауiптiң алдын алады.
Адамдардың иманды болуына ат салысу арқылы қоғам тыныштығын сақтап имансыздыққа жол бермейдi.
Амал мәселесiнде адамның ниетiн дұрыстап сенiмiн қуаттайды.
Сонымен Кәлам ғылымының мақсаты пәк және шынайы болған ислам дiнiнiң сенiмдерiн негiссiз болған пiкiрлерден сақтау болып табылады. Сондай-ақ жәннәт-тозақ, сират, мизан сияқты ақыретпен байланысты мәселелердi де түсіндiретiн iлiм[3].

Кәлам ғылымының маңыздылығы:
Кәлам ғылымының маңыздылығын үш негiзгi тақырыппен қорытындылауға болады:
1-Ислам дiнiнiң сенiм негiздерiнде Аллаһтың барлығын дәлелдеуге бағытталады. Мiне Кәлам ғылымы да осы негiздi ортаға қояды.
Кез келген ғылымның маңыздылығы оның қарастырған тақырыбына байланысты болады. Кәлам ғылымының тақырыбы да Аллаһтың заты, сипаттары және пайғамбарлықты дәлелдеу ғылымдардың ең маңыздысы болып табылады. Тафсир, ислам құқығы және хадис сияқты исламдық iлiмдер кәламмен тiкелей қатысты. Өйткенi Аллаһтың барлығы мен пайғамбарлық жайлы Кәлам iлiмi тарапынан дәлелденедi.
2-Ислам сенiмдерiне iштен және сырттан келетiн қарсылықтар мен бос сенiмдердi анықтап оларға қарсы шығуы Кәлам ілімінің маңыздылығын көремiз.
Кәлам ғылымы бiр жақтан исламның сенiм негiздерiн түсіндiрсе екiншi жақтан сырттан келетiн бос болған сенiм қауiптерiнен сақтауда[4].
Кәлам iлiмiне қарсы шығушылардың қатарында сауатсыз елiктеушi, мәдениетi төмен, ақылмен келтiрiлген анықтамаларды түсінбейтiн адамдар болды. Сондай-ақ адасқандардың басында сенiмi берiк болмаған бидғатшылар болды.
Көптеген ислам ғұламалары Кәлам ғылымының қажет екендiгiн айтқан. Солардың бiрi Имам Ғазали былай дейдi: "Бидғатшыларға қарсы тұру үшін Кәлам ғылымына қажеттілік туындайды. Әр аймақта бидғатшыларға қарсы күресетiн, тура жолдан шыққандарды керi қайтаратын ақиқатты қорғайтын адамдардың болуы керек"- деп Кәлам iлiмiн үйренудің парыз кифая ретiнде көрсеткен.

Кәлам ғылымының Кәлам деп аталу себебi:
Кәләм саласына байланысты жазылған шығармаларда "әл - Кәлам" сөзi тақырып пен тараудың бастамасы етiп қолданылған. Сондай-ақ бұл салада жазылған шығармаларда кiтаптың аты ретiнде "әл-Кәлам фил-Ирода", "әл-Кәлам фил-Арзақ" сияқты қолданылғандықтан "Кәлам iлiмi" деп атап кеткен.
Бұл iлiм саласында пiкiр сайысқа ұйытқы болған тақырып пен мәселенiң басында "кәламуллаһ" келедi, яғни Құран Кәрiмнiң махлұ0 болып болмағандығы мәселесi тартысқа айналып, өкiмет басындағы қызметкерлердi де мазалайтындай дәрежеге жеткендiктен және осы үшін шыққан қақтығыстар нәтижесiнде бұл iлiм саласына "кәләм" деп атап кеткен. Өйткенi Аллаһтың кәләм сипатын өзектi мәселе ретiнде қарастырған едi.
Логика iлiмi қалайша адамның философиялық тақырып пен мәселеде сөз сөйлеу өнерiн арттырса, кәләм iлiмi де дiни бiлiм салаларын зерттеген кезде және қарсы шығушы дұшпандардың ортаға қойған дәлел мен негiздерiн жоққа шығара отырып адамның сөз сөйлеу қабiлетiн арттырғандықтан "кәлам" деп аталған.
Бұл iлiм тартысу, пiкiр сайыс пен дөңгелек ѕстелге ең қолайлы болған iлiм саласы. Осындай жағдайларда сөзге көбiрек мұқтаж болғандықтан сөз өнерiнiң дамуы мен көбiрек айтылу нәтижесiнде кәләм деген атқа ие болған.
Бұл iлiмге кәләм аталуының басқа бiр себебi де осы iлiм саласындағы
кiсiлердің сәләф ғалымдары ѕнсiз қалған мәселелерде сөз қозғауынан.
Үйрету және үйренуi парыз болған iлiмдердің алғашқысы тек сөзбен ғана үйренiледi. Сол себептен бұл iлiмге кәләм аты берiлген. Кейiнiрек басқа iлiмдерден айырмашылығы бiлiнсiн деп ақида iлiмiне жатқызылған[5].

Кәләм ілімінің негізгі мәселелері
Әрбір ғылымның проблемелары сол ғылымның ақиқатын құрайтын негізгі мақсаты болып табылады. Сондай-ақ негізгі мақсаттарға жету үшін және оларды білу үшін қолданылатын принциптер мен құралдар болады. Бірақ бұлар сол ғылымның ақиқатына кірмейді. Дегенмен негізгі мақсаттар принциптер мен құралдарды (немесе себептерді) аса қажет еткендіктен және онымен тығыз байланыста болғандықтан бұл принциптер де сол ғылымның бір бөлігі деп табылған. Кәлам ғылымының проблемаларына мыналар жатады:
1) Бұл ғылымның ақиқатын құрайтын негізгі мақсатқа мыналар жатады: Бұларға діни сенімдер (ақидалар) жатады. Алла бар, бір, барлық нәрсені Ол жаратты, Хз. Мұхаммед Алланың елшісі, өлгеннен кейін тірілу ақиқат деген секілді. Діни сенімдерді Алла Тағалаға нпқты әрі айқын түрде баяндаған. Хз. Пайғамбар да осыларды адамдарға жеткізген.
2) Принциптер мен себептер. Бұлар діни ақидаларды (сенімдер) дәлелдеуге себеп болатын және жарайтын принциптер мен себептер болып табылады. Әлем жаратылған (хадис), әрбір жаратылған нәрсенің жаратушысы бар; әрбір шығарманың авторы бар секілді принциптер мен теориялар жатады. Бұлардың бір бөлігі дәлелді дәлелді керек етпейтін нақты мәліметтер (бадиһи) мен дұрыстығы нақты міндетті мәліметтер (йақинийат) болып табылады. Дәлелдеуге жарайтын дәлелдердің барлығы да проблемалардың қатарына жатады.
Кәләм ғылымы ғылымдардың ең ұлығы болуына байланысты, негізгі мақсатында болған секілді қарастыратын проблемаларында да басқа ғылымдарға мұқтаж болмауы үшін кәләмшылар діни ақидаларды дәлелдеуге себеп болатын барлық теориялық және логикалық мәселелерді осы ғылымның проблемаларының құрамына енгізген [6].
Кәләм ғылымының принциптері мен құралдары негізгі мақсаттарды құрайтын діни сенімдер (ақидалар) секілді тұрақты болмай, уақыт ішінде ғылымдардың дамуы мен заманның талаптарына орай өзгеруі мүмкін. Уақытысында кәләмшылар әлемнің кейіннен пайда болғандығын дәлелдеу үшін денелер өткінші қасиеттерден ада емес, денелер атомдардан құралады деген гипотезаларды бірер принцип ретінде қабылдаған. Әлемнің кейіннен бар болуы (худус), Алланың бар екендігін дәлелдеу шін керекті принцип (құрал, себеп) еді. Қазір де солай. Тек әлемнің кейіннен пайда болуы бұл күндерде физика мен химия көрсеткен нақты әрі айқынырақ дәлелдермен де дәлелденеді. Қазір кейбір философтар қабылдаған табиғат заңдары тәжірибемен тұрақты болғаны үшін мүмкін, бірақ міндетті емес пікірі синтементалдық мұғжизаның мүмкіндігі үшін бір принцип болады.
Алғашқы кәләмшылардың кәләм ғылымдеріндегі принциптер басқа, кейігі буын кәләмшыларының кәләм ғылымдарындағы принциптер мен қағидалар басқа болатын. Қазір жаңа Кәләм ғылымында да принциптер мен құралдар басқаша болады. Егер кәләмшылардың кәләм туралы кітаптарында діни сенімдерді дәлелдеуге немесе діни сенімдерді күдіктен арылтуға жарамаған әлсіз мәселелер айтылған болса, онда тек кітаптағы пайдаларды көбейту мақсатында кәләмның проблемалары басқа ғылымдардың проблемаларымен араластырылған деген сөз.
Әрбір ғылым пайдалы болған кезде ғана оқытылады. Пайдаларын білу адамды сол ғылымды үйренуге көбірек итермелейді. Кәләм ғылымының пайдалары өте көп, өте маңызды және өте ұлы болып табылады. Бұл ғылымның басты басты пайдалары мынадай:
1) Адамды иманында еліктеушіліктен құтқарып, нақты дәлелдермен күшейтілген іргесі шайқалмайтын әрі нақты иман дәрежесіне жеткізеді. Осы ғылымның арқасында адам иманын нақты дәлелдерге (бурһан) сүйене отырып йақин және ақиқат (тахқиқ) дәрежесіне жеткізеді.
2) Дұрыс жолды іздегендерге (мустаршидин) мәселелерді дәлелдерімен түсіндіре отырып дұрыс жолды көрсетеді. Нақты дәлелдерді келтіре отырып қарсы шығатындардың аузын жабады.
3) Діни ақидаларды адасқан және бұрыс жолдағылардың алға тартатын күмандарымен күйзеліске ұшыраудан сақтайды.
4) Басқа да барлық діни ғылымдар Кәләм ғылымына жүгінеді. Өйткені Алланың бар екендігі және пайғамбарлардың жіберілгендігі осы ғылым арқылы дәлелденбейінше тафсир, хадис, ислам құқығы (фиқх) , этика (ахлақ) секілді діни ғылымдардың болуы мүмкін емес. Сол себепті Кәләм ғылымы басқа шариғат ғылымдарының негізі болып табылады. Негіз болмаса шатыр да болмайды.
5) Амалдарда ниеттің бекемдігі дұрыс және күшті иман арқылы болады. Тек қана нақты әрі күшті иман жеміс береді, жақсы ниетпен жақсы амалдар да күшті әрі бекем иманнан пайда болады. Күшті әрі бекем иманды да кәләм ғылымы бағыштайды.
Осы бес пайдаға тағы да бір пайда келіп қосылады. Ол да дүние мен ақыретті бақытқа ( са'дат-и дарайни) қол жеткізу. Адамның осы дүние мен ақыретте бақытқа жетуі Кәлам ғылымының ең үлкен мақсаты болып табылады. Екі дүниедегі бақыт - күшті иман, жақсы амал мен әдеп арқылы дүниедегі істердің көркем бір жүйемен жүзеге асырылуы, адамдардың бір- бірімен арадағы жақсы қарым- қатынастар арқасында бақытты өмір сүруі, ақыретте болса күпірлік пн дінсіздік - әдепсіздік атаулыға (фиск - у фужур) берілетін қорқынышты азаптан құтылу [7].
Күмәнсіз әрі шынайы түрде Иеміз Алла деп кейін дұрыс жолда жүргендер бар. Міне солар үшін ешқандай қорқыныш жоқ және олар қайғырмайтын болады. (әл-Ахкаф, 13)

Калам ғылымының қарастыратын мәселесі
Басынан бері калам ғылымының қарастыратын мәселесінің ауқымы уақыт өте келе кеңейтілді. Алғашқы каламшылар мен Қазы Армауидің пікірінше калам ғылымының қарастыратын мәселесі Алла Тағаланың заты мен сипаттары болып табылады. Амантуде көрсетілген иманның алты негізі иманның ең негізі болып табылатын Аллаға, пайғамбарлардың жіберілуіне және ақыретке иман келтіруге негізделеді. Бұлардың ішінен Аллаға иман негіздердің негізі (асл-ул усул) болып табылады. Пайғамбардың жіберілуі мен өлгеннен соң қайта тірілту (ба'с) Алланың әрекеттеріне жатады.
Ислам әлемінде философияның кең таралуының арқасында қарастыратын мәселесінің ауқымын кеңейте отырып калам ғылымын басқа ғылымдарға тәуелді болудан құтқару керек болды. Сол себепті Имам Ғазали (5051111 ж. қайтыс болған) мен оның ізімен жүрген кәләмшылар қабылдаған көзқарас бойынша кәләм ғылымының қарастыратын мәселесі кеңейтіле отырып бар болуына байланысты ол бар (маужуд мин хайсу һуа маужд немесе маужуд бима һуа маужуд) делінді. Яғни калам болмыстар мен олардың халдері туралы тек олардың бар болуына байланысты ислам негіздеріне сүйене отырып баяндайды. Философияда исламға сәйкес келсін келмесін тек ақыл тұрғысынан болмыстыр туралы сөз қозғалады. Басқа ғылымдар да болмысты дәл қазіргі күйінде жан-жақты зерттейді.
Ғазалиден кейін өмір сүрген кейінгі буын кәләмшылары кәләм ғылымының тақырыптарын ары қарай кеңейте отырып Кәләм мәлім (ма'лум) болған нәрселерді қарастырады деді. Ислам сенімін (ақаид) дәлелдеуге жарайтын кез келген белгілі болған, білуге болатын, адамзатыың ғылымы қол жеткізе алатын барлық нәрсе кәләмның қарастыратын мәселелерінің қатарына жатты. Яғни діни сенімдердің дәлелдеуіне жақын немесе ұзақ байланысы бар барлық нәрсе кәләм ғылымының қарастыратын мәселесінің құрамына енді. Мәлім болғандарға не сыртқы әлемде бар болған нәрсемен байланысы бар нәрселер мен дәлелдер, аналогия түрлері мен жоқ болғандар (ма'дум) секілді сыртқы әлемде бар болмай тек санада болатын нәрселер жатады. Осылайша мәлімнің құрамына діни сенімдер мен оларды тікелей дәлелдеуге жарайтын немесе сенімге себеп болатын мәселенің дәлелденуіне қатысы бар барлық нәрсе кіреді [8].

1.2. Қазіргі кәләм ілімінің пайда болуына әсер еткен факторлар

Хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.с.) пайғамбарлық кезеңінде ақиданың және өзге ислами ғылым салаларының қайнар көзін құрайтын уахилар келіп тұрды. Пайғамбарлықтың осы 23 жылдық кезеңінде ақида (саласын) ілімінің жазбаша болғандығын айту мүмкін емес. Өйткені, барлық сала мен сенімге байланысты сұрағы болғандар Пайғамбарымызға жүгінетін. Ал Пайғамбарымыз (с.а.с.) болса, кез-келген мәселеге дер кезінде қанағаттанарлық жауап беріп, шешімін көрсетіп отырған. Сондықтан да Хазіреті Пайғамбардың (с.а.с.) кезеңінде сенім мәселесінде толық мойынсұну қалыптасты.
Пайғамбарымыз қайтыс болғаннан кейін сенімге байланысты кейбір мәселелерде азды-көпті түсініспеушіліктердің пайда болғаны белгілі.
632 жылы Хазіреті Пайғамбар (с.а.с.) қайтыс болғаннан кейін ислам дінінің әкелген ой еркіндігінің нәтижесінде мұсылмандар Құран мен хадиске түрлі түсінік беріп, ағымдарға бөлінуге көшті. Бұған қоса сырттан түрлі тіл, дін, ұлт пен мәдениеттің адамдары исламды қабылдап, сан-алуан саяси идеологиялық әрекеттердің өршуіне де ұйытқы болды. Мәселен, Пайғамбарымыз (с.а.с.) дүниеден өткен соң халифалық мәселе төңірегіндегі жанжалдар шиит мәзхабының шығуын жылдамдатты.
Кейіннен үшінші халифа Хазіреті Осман 656 жылы шейіт болғаннан кейінгі Жәмәл оқиғасы, 657 жылы болған Сыффин соғысы секілді өзара қақтығыстарға ұласты. Осы соғыстарда адам өлтіру, әсіресе мұсылманды мұсылман қолымен өлтіру әрекетінің ақыры үлкен күнәләрмен бетпе-бет қалдырды. Осындай жағдайда үлкен күнә істеген пенденің халі не болады деген сұрақтар туындады. Иман мен күпірдің өлшемі қандай, сонымен қатар адамның қалау еркіндігі мен еркіндіктің шегі қандай деген бірқатар мәселелер де өз жауабын талап етті. Бұл мәселелер төңірегінде әртүрлі көзқарастар айтылып, ақырында Муржия, Харижит, Қадария, Муғтазила және Жәхмия секілді мәзхабтардың шығуына себеп болды. Сонымен қатар ислам халифатына қарасты жердегі түрлі дін мен мәдениет өкілдерімен мұсылмандардың қарым-қатынас құруы, пәлсафалық түсініктердің ислам әлеміне жайыла бастауы секілді сырттан келген әсерлер де, сенім мәселесінде түрлі көзқарас пен топтардың тууына бірден-бір ұйытқы болды[9].
Сахабалар дәуірінің соңына таман Мабәд әл-Жухани (өл.699 ж.) деген кісі алғаш рет тағдыр мәселесін талқылай келе адамның ықтиярымен болған істердің ерік қалауымен болатындығын айтып, тағдырды қабылдамағанымен қоймай оны теріске шығарды. Бұл ұстанымды жалғастырушылардың бірі Ғайлан әд-Димашқи (өл. 743 ж.) болды. Ол халифа Хишам ибн Абдулмәлик (724-743 ж.) кезеңінде тағдырға көбірек тоқталды. Осындай түбегейлі теріс пікірлерге байланысты Абдуллаһ ибн Омар (өл. 692 ж.), Жабир ибн Абдуллаһ (өл. 697 ж.), Әбу Хурайра (өл. 679 ж), Абдуллаһ ибн Аббас (өл. 687 ж) және Әнәс ибн Мәлик (өл. 712 ж.) сынды ғұлама сахабалар олардың көзқарастарын бірден жоққа шығарып, мұндай теріс пайымнан елдің аулақ болғанының абзал екендігін айтты. Және де ондай теріс пиғылды кісілерге сәлем де берілмей, өлсе жаназа намазы да оқылмайтынынан елді хабардар етті[10].
Хижри жыл санауы І ғасырының соңы мен ІІ ғасырының басында осы мәселелерге орай Муғтазила мәзхабы пайда болды. Құрушысы Уасыл ибн Ата (өл. 748 ж.). Бұл ағым сенім мәселелерін талқылау мен діни үкімдерді түсінуде ақылға көбірек басымдық береді. Ақылға көбірек мән бергендігі соншалық, ақыл қамти алмайтын (олардың тілінде ақылға қайшы келген) аят пен хадистерді қисынмен түсіндіруге тырысты. Уасыл ибн Ата Құран махлуқ дей отырып, пенде іс-әрекетті өзінің ерік қалауымен жаратады деген пікірді қолдап, үлкен күнә істеген кісі иманнан шыққанымен, кәпір болмайды деген түсінікті ұстанды. Муғтазила ғалымдары өздеріне пікірі қарама-қайшы келген, кейбір адасқан мәзхабтармен және өзге дін өкілдерімен күресу жолында көптеген еңбектер жазды. Осы ғасырларда жазылған ақидаға байланысты еңбектердің мазмұны негізінде Аллаһтың сипаттары; Тағдыр; Үлкен күнә істегеннің жағдайы; имамдық (халифалық) мәселесі төңірегінде болды.
Әһли сүннет ақидасының іргетасы хижридің I ғасырында қаланды. Бірақ, бұл кезеңдегі шығармалар ақида тақырыбына байланысты мәселелердің бәрін толығымен қамтымай, әсіресе адасқан ағымдарға қарсы жауап беру мақсатымен кішігірім шығармалардан тұрды. Ал ақиданы біршама толық қамтитын негіздер - Хижридің ІV ғасырында Имам Әшғари (872-936) мен Имам Матуриди (852-944) сынды ғалымдардың есімдерімен байланысты. Бір жағынан бұл имамдар калам ілімінің ұстаздары болғандықтан, әһли сүннет ақидасын түсіндіріп, үйрететін калами ерекшеліктерге ие болды[11].
Ал фиқһ ғалымдарынан ақидаға байланысты алғашқы еңбекті Имам Ағзам Әбу Ханифа (өл.767 ж.) жазды. Ислам ғұламасының Әл-Фиқһул әкбар, Әл-Фиқһул әбсат, Әр-Рисәлә, Әл Алим уәл-мәтәаллим және әл-Уасия атты әйгілі шығармалары осы ақида мәселелеріне арналған
Аббасидтер кезеңінде (750-1258) ислам ақидасына тағы бір ушыққан мәселе тудырған сала - пәлсафа болатын. Пәлсафалық еңбектер әсіресе Халифа Мәмунның (813-833 ж.) әмірімен грек тілінен араб тіліне көптеп аударылды. Көп ұзамай-ақ, мұсылман пәлсафашылар дүниеге келді. Олар ақида тақырыптарын пәлсафалық тұрғыдан қарастырып, яғни сенім негіздерін ақылға жүгіне отырып дәлелдеуге тырысты. Өкінішке қарай, мұндай әдістердің көпшілігі Құран мен хадиске қайшы келіп отырды. Пәлсафашылардың мұндай әрекеттері ислам ғалымдарының оларға қарсы шығуына, керек болса кейбіреуін кәпір деуге дейін алып барды. Бір жағынан ақылды бірінші негіз етіп алған Муғтазила мен ислам пәлсафашыларының ғылыми әрекеттері әһли-сүннет ғалымдарының жүйелі жұмыс істеуіне септігін тигізді.
Әйгілі ғұлама Имам Ғазали (өл.1111 ж.) ислам әлеміндегі пәлсафаның 20 мәселеде дінге қайшы келетіндігін Тахафутул фәләсифа атты еңбегінде дөп басып көрсетті. Имам Ғазали бұл мәселелерді жан-жақты зерттеп барып, қорытынды жасай келе дінге қайшы келетін 20 мәселенің үшеуінде ислам пәлсафашылары үлкен қателікке ұрынғандығын айтады. Осы қателіктерінінің маңыздылық деңгейіне байланысты оларды кәпір деп айыптауға дейін барады. Қалған 17 мәселе бұл үш мәселеге қарағанда айтарлықтай қауіпті емес. Бірақ, түптеп келгенде осы 17 мәселенің өзі адам санасын адасушылыққа жетелейтіндігіне тоқталады [12].
Ғалымның пікірінше пәлсафашыларды күпірлікке апаратын төмендегідей үш мәселе бар:
1. Әлем Аллаһ сияқты әзәли, яғни әуелден бері бар. Пәлсафашылардың айтуынша әлем заттық тұрғыдан хадис (кейіннен жаратылған), заман тұрғысынан ғана әзәли, яғни әуелден бері бар. Бұлай болғанда, мұның мағынасы Аллаһ заман және уақыт тұрғысынан емес, заттық, материалдық тұрғыдан әлемнен бұрын болған дегенге саяды.
2. Аллаһ жузи (кішкентай, бөлшектер) нәрселерді білмейді. Өйткені, оқиғалар мен жағдайлар сәт-сайын өзгеріс үстінде. Оқиғалар өзгерген кезде оған байланысты мәліметтің де, білушінің де өзгеруі тиіс. Егер, Аллаһ жүзиятты біледі дейтін болсақ, Аллаһтың болмысы да өзгеруі тиіс. Алайда Аллаһтың болмысында өзгеріс болмайды. Себебі оның заты, болмысы әртүрлі өзгерістерден пәк дейді.
3. Ақыретте өлгеннен кейін қайта тірілу кезінде адамдардың махшар алаңына жиналуы рухани тұрғыдан болады. Яғни, пәлсафашылар ақыретте өмірдің болатындығын қабыл етеді, бірақ ондағы өмірдің тәнмен емес, тек рухани тұрғыдан болатындығын айтады.
Имам Ғазали осы үш мәселенің Құран аяттары мен Пайғамбар хадистеріне қайшы келетіндігін айта келіп, ислам пәлсафашыларын күпірлікке жол берді деп тұжырым жасаған. Адасушылыққа апаратын қалған 17 мәселенің басты-бастылары төмендегідей болып келеді:
1. Әлем мәңгілік, жоқ болып кетпейді (дініміз бойынша Аллаһ Тағаладан өзге ешнәрсе мәңгілік емес).
2. Аллаһтың ілім, құдірет деген сипаттары жоқ (суннит мұсылмандардың көзқарасы бойынша Аллаһтың зати және субути сипаттары бар. Аллаһтың өздігінен бар болуы, ешнәрсеге мұқтаж болмауы мен мәңгілік болуы зати сипаттары болып табылады да ілім, құдірет, басар секілді сипаттары субути сипаттарына жатады).
3. Жарықтың күннен еріксіз шыққаны тәрізді, әлем де Аллаһтан шыққан. Қалайша күннен жарық сәуле өздігінен шықса, әлем де Аллаһтан сол секілді өздігінен пайда болған. Күнмен бірге жарықтың да болатыны секілді, Аллаһпен бірге әлем де болады (Аллаһ Тағала Құранда аспан мен жерді алты күнде жаратқандығын айтады. Олай болса, әлем Аллаһтан шыққан болмайды, Аллаһ оны жаратқан болады).
4. Адамның рухы мәңгілік, ол ешқашан жоқ болып кетпейді (асылында, мәңгілік тек Аллаһ Тағала ғана).
5. Аспан әлемі тірі болып, қозғалыс әрекетімен Аллаһқа ғибадат етеді, әрі мойынсұнады[13].
Жоғарыдағы күпірлікке апаратын үш мәселені ислами тұрғыдан ашып, талдайық:
1. Аллаһтың зати сипаттарының біреуі Қидәм. Қидәмнің мағынасы - бастауы жоқ. Аллаһ әуелден бері бар және бұл сипат тек Аллаһқа ғана тән. Әуелде, минус шексіздікте Аллаһтан басқа ештеңе жоқ еді. Аятта да бұл мәселені былай келтіреді: Ол Аллаһ әуелгі әрі соңғы (57. Хадид-3). Ал әлем болса Аллаһтың жаратуымен кейіннен болған материя. Сондықтан әлем ешқашан әуелгі бола алмайды. Себебі, әлемнің жаратылуына байланысты Құранда көптеген аяттар бар екендігі баршамызға мәлім. Мысалы:
Көктер мен жерді жоқтан бар етуші (6. Әнғам-101).
Күдіксіз Раббыларың сондай Аллаһ көктер мен жерді алты күнде жаратқан. Сонан кейін ғаршыны меңгерген. Бірін-бірі қуалап, күндізді бүркеген түнді және күн мен айды, жұлдыздарды да әміріне бағындырған. Сақ болыңдар! Жарату мен бұйрық беру Оған тән (7. Ағраф-54), (10. Юнус-3).
Ол Аллаһ, қайсыларың жақсы амал істейді деп, сынау үшін көктер мен жерді алты күнде жаратты (11. Худ-7).
Әуелде көк пен жер бір тұтас еді. Біз екеуінің арасын ажыраттық, жанды мақұлықтың барлығын судан жараттық. Кәпірлер осыны қалай білмейді. Оған неге сенбейді? (21. Әнбия-30).
Осы айтылған аяттардан шығатын қорытынды, әлем кейіннен 6 күнде жаратылған, оның ешқандай да әу бастан бері болмағандығы айдан анық (қосымша мағлұмат үшін мына аяттарды қараңыз: Хижыр-85; Нахыл-3; Фурқан-59; Фуссилат-11; Қаф-38; Хадид-4).
2. Аллаһтың жузи нәрселерді білмеуі мүмкін емес. Өйткені, Аллаһ бүкіл мақлұқатты жаратқандықтан барлық нәрсені біледі. Яғни болғанды, болатынды, ашықты, жасырынды, құпияны, адамның не істегенін, керек десеңіз жер бетіндегі бір ағаштан түскен жапырақты да біледі. Себебі, Аллаһтың алим деген сипаты бар. Аятта бұл мәселені былай келтіреді:Ғайыптың (көместің) кілттері Оның жанында. Оны Ол өзі ғана біледі. Және құрлықтағы, теңіздегі нәрселерді біледі. Бір жапырақ түссе де Аллаһ оны біледі (6. Әнғам - 59). Ендеше, Аллаһ қалайша жузи (кішкентай, бөлік пен бөлшектерді) нәрсені біле алмайды дейміз? Әлбетте, бұл қисынсыз тұжырым. Басқалай болған жағдайда Аллаһтың сипаттарына нұқсандық келтірген болып шығамыз.
3. Өлгеннен кейін қайта тірілудің тәнмен емес, жанмен болатындығын айту шынында да аса қауіпті күпірлік. Өйткені, ислам дінінің иман негіздерінің бірі өлгеннен кейін қайта тірілуге иман ету болып табылады. О дүниеде адамның әрі тәнімен, әрі жанымен тірілетіндігін баяндайтын көптеген аят пен хадистер бар. Қайта тірілудің тәнмен, әрі жанмен болатындығына мына аят айқын дәлел бола алады: Олар өздерінің қалай жаратылғанымен жұмыстары жоқ. Міне, мына шіріген сүйектерді кім тірілтеді? -- деп бізге дәлел айтпақшы болады. Сен оларға айт: Оны тірілтетін (сол адамды) әу баста жаратқан құдіретті Аллаһ. Ол бар нәрсені біліп тұрады (36.Ясин 78-79).Негізінен ондай аяттарымызға қарсы шыққандарды жедел тозаққа саламыз да, олардың терілері жанған сайын азапты татулары үшін, оны басқа терілерге ауыстырамыз. Шәксіз Аллаһ тым үстем, хикмет иесі (4.Ниса-56).
Екінші айтылған аят тозақтағы адамның халін бейнелеген кезде оның тозақ отында жазалануы тәнімен, әрі жанымен болатындығын ашық түрде білдіруде. Иә, бұл аяттың түсуіне Меккелік мүшріктер себеп болған еді. Олар Пайғамбарымызға (с.а.у.) келіп, о дүниедегі азаптың болмайтындығын, әрі болған күннің өзінде отқа бір-ақ рет жанған соң, азапталмаймыз деп, ақырет өмірін жоққа шығарған еді. Сонда Аллаһ Тағала өзіне қарсы келушілердің тозақта бір рет жанып, азаптан құтылып кете алмайтындығын, керісінше жанған тәнге ет пен тері қайта кигізу арқылы одан әрі азаптайтындығын, бұл процесс пенденің жазасы біткенге дейін мәңгілік жалғаса беретіндігін осы аят арқылы ескертеді.

1.3. Қазіргі кәләм ілімінің өкілдері
Джамаладдин Афғани мен Мухаммад Абдух және Мұхаммед Иқбал

Ишраки ойшылдарының жолымен философия мен теологияның (каламның) үйлесім табу процесі, философия Сухрауардиден бастап Ширазиге дейін Иранда берік орын тепті және ислам әлемінде модернизмнің қалыптасуына жол ашылды.. Мұсылмандық ойлау жүйесін әсіресе, шииттік формада модернизм дәуірінің көрнекті өкілі - Садраддин Ширази деңгейіне жеткізген ишраки дәстүрін жалғастырушы теолог-философтар қауымы баршылық. Мұсылмандық тарихта алғашқы модернист ойшыл - Джамаладдин Афғани әлгі дәстүр желісінің бір өкілі және ислам дінін ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырға заман талабына сай жалғаған жаңа дүниетаным жаршысы болатын.
Иранның Асадабад немесе оның сөзімен айтқанда Ауғанстанның Асадабад кентінде 1839 жылы жарық дүние есігін ашқын Джамаладдин жанұясымен бірге Қазуинге, одан соң Тегеранға қоныс тепкен. Онда ол сол заманның мәшһүр шиизм теологы Ақасид Садықтың қолында ілім үйренеді. Тегераннан соң Джамаладдин шииттік діни ордалардың бірі - Ирактағы Наджаф қаласына сапар шегеді және аталған қалада алдыңғы қатарлы теолог, дін ғұламасы Муртаза әл-Ансаридің шәкірті ретінде ол онда төрт жылдық өмірін өткізеді. 1853 жылы Үндістанға барып, онда Афғани Еуропа мәдениетімен танысады. Осылайша, ол әлемнің түкпір-түкпіріне саяхат жасаған: Хиджаз, Мысыр, Иемен, Түркия, Ресей, Англия және Франция. Осы саяхаттарының ішінде оның көңіл аударарлық сапары - 1869 жылы Мысырға, біршама уақыттан соң Стамбулға баруы. Афғанидің Стамбулға келген алғашқы жылдары жігерлі де ынталы болатын. Алайда көп уақыт өтпей-ақ, көре алмаушылық пен күдік оны Осман империясының астанасынан кетуге мәжбүр етті. 1871 жылы ол Мысырға қайта оралып, онда сегіз жыл тұрақтады. Осы жылдар аралығында мысырлық зиялы қауымға тигізген оның орасан зор идеологиялық, саяси әсері кейінгі кезеңдерге өз жемісін берді. Яғни мысырлық жазушылар мен саяхатшылар оның жолын берік ұстады. Джамаладдиннің көрнекті шәкірті, үзеңгілес жолдасы, Таяу Шығыстағы модернистік қозғалыстың екінші жаршысы Мухаммад Абдух болатын [14].
Джамаладдин Афғанидің Парижге жасаған сапарын ерекше атауға болады. Парижде ол 1884 жылы Мухаммад Абдухпен бірге бүкіл мұсылмандарды бірлікке және халифатты қайта орнатуға үндейтін журнал - әл-Уруату-л-Вусқаны шығара бастады. Парижде ол француз философы және тарихшысы Эрнест Ренанмен танысып, оны да өзіне баурап алды. Онымен сұхбаттасқан кезде, Ренан ескі достар тәрізді тез тіл табысып, орта ғасырлық ибн Сина мен ибн Рушдтің паш еткен рационализм мен ой еркіндігін дәріптеген үндеуін жаңа естігендей сезінген. 1892 жылы екінші мәрте Стамбулға жасаған сапарында оның панисламистік үндеуін бағалаған сұлтан Абдулхамид Джамаладдинге ерекше ілтипат көрсетті. Өкінішке орай, ислам әлемін бір-бірінен суытқан бақталастық пен алауыздық сұлтан мен Афғани арасындағы достықтың тамырына балта шапты. 1897 жылы алқымына жасалған хирургиялық операцияның нәтижесінде сырқаттың асқынуына байланысты ол дүние салды. Кейбір мәліметтерге қарағанда оған у берілген[15].
Өмірбаянынан байқалып тұрғаны сияқты Афғани мұсылман халықтарының еркіндігі мен алға қарай дамуы жолында басын бәйгеге тіккен революционер болатын. Еуропаға жасаған саяхаттарында мұсылман қоғамдарының надандығын, олардың артта қалғандығына оның көзі жетті. Абдулхамидпен достығының негізінде жат жұрттықтардың жәбір-жапасынан құтқаратын мұсылман халифаты одағын құру идеясы жатқан болатын. Джамаладдин Афғанидің ұсынған жоспары жүзеге аспағанмен оның панисламизм мен модернизмбе берген екпіні ізбасарларының еңбектерінде, әсіресе, Мухаммад Абдухта айқын байқалады.
Афғани жүйелі ойлайтын ойшыл, немесе теолог емес. Оның парсы тілінде жазған жалғыз ғана еңбегі - Материалистерді (натуралистерді) жоққа шығаруы полемикалық типтегі еңбектердің күрделілігі мен айқындығынан махрұм болатын. Оның еңбегінде орын алған сындары 1879 жылы Үндістанға саяхаты барысында Ахмад Ханның (ө.1898 ж.) синкретизмдік натурализміне бағытталса да, оның өзегі ауқымды мәнді қамтиды. Тікелей немесе астарлап құдайдың бар екендігін жоққа шығарғандығына байланысты Демокрит пен Дарвин - оның сыни нысанасына айналған материалистер мен натуралистер.
Атеистік материализм мен натурализм философиясын теріске шығара отырып, Афғани діннің өркениет пен қоғам дамуына қосқан қомақты үлесін дәлелдеуге тырысты. Дін адамға үш негізгі ақиқатты үйретті: 1) жаратылыстардың қожайыны адамның қабілеті мен рухани дүниесі; 2) Басқа тіршілік иелерінен жоғары дәрежеге ие болуы - әрбір діни қоғамның сеніміне байланысты; 3) Адамзаттың осы дүниедегі өмірін қасіреттен құтқарып, оларды ізгілікті өмірге дайындайтын дін екендігін ұғыну[16].
Бірінші ақиқат хайуандық бейімділікке ырық бермей, өзара бейбітшілік пен келісім ішінде өмір кешу және жануарларға тән инстинкттерді өз бақылауында ұстай білу қабілетін дамытты, ал екіншісі - халықтар арасындағы бәсекелестікті дүниеге әкелді. Себебі, халықтар осы ақиқаттың дұрыстығын дәлелдейтін өмірді қалаған өлшемде, тұрмыс тіршілігін жақсартуға, ілімдерін дамытуға және өркениеттіліктің белгілері - өнер мен дүниетанымдарды дамытуға талпынады.
Үшінші ақиқат өлгеннен соң баратын жоғарғы әлемге бағытталады, адам жаратылысындағы бүкіл жамандық атаулыдан жан дүниесін арашалап, оның орнына, бейбітшілік, әділдік пен сүйіспеншілік принциптері бойынша өмір кешу тілегін оятты.
Бұдан өзге дін ұстанушыларға үш түрлі өнегелік қасиет үйретті: 1) дінге сенушілерді жаман әрекеттерден сақтайтын және олардың тәубеге келуіне жетелейтін адалдық (desty); 2) қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін сенімділік (honesty) және 3) адамзат қоғамын қалыптастырған әділдік.
Осы анализді ұлы халықтарға жасаған кезде, олардың биіктен көрінуі аталған өнегелік қасиеттерді берік ұстағандығына байланысты. Гректер аз ғана халық болғанына қарамастан осындай құндылықтардың арқасында үлкен империя - парсыларға қарсы тұра білді, тіпті, олардың өздерін тас-талқан етті. Алайда, көп уақыт өтпей-ақ Эпикурдың материалистік, гедонистік философиясы адамдық құндылық пен адам тағдырына тән ежелгі грек сенімін өлтірді. Бұл гректердің құлдырауына әкеліп соқты, соңында римдіктерге бодан болуға жол ашқан олардың өмірі мәңгүрттік этикамен аяқталды.
Ал текті халық - ежелгі парсылар маздакизмнің дүниеге келуімен этикалық құлдырау кезеңін басынан өткерді және олардың салтанаты арабтарға бой ұсынумен аяқталды.
Мұсылмандардың империясы да берік моральдік, діни ұстын негізінде өрледі. Алайда, Х ғасырда Мысыр мен Иранда эзотеориялық (исмаилизм) үгіт-насихат формасында материализмнің дүниеге келуі мұсылмандардың санасына күмән ұрығын егіп, адамдық борыш тек сана-сезімі төмен (uninitiated) адамдарға міндеттелді, астарлы мәнді құрайтын үгіт-насихатпен жақтастары арасында діни, моральдік міндеттерден арылатынын қуаттап, мұсылман халықтарының сенімін әлсіретті. Мұсылмандар моральдік ұстындарын күйреткендіктен бір уыс еуропалықтар оларды екі ғасыр бойы темір құрсауға бұғаулап келді. Одан қала берді Шыңғыс ханның тегеурінді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.