Әлеуметтендіру– рухани құндылықтарды таратушы және қайта жаңғыртушы механизм ретінде

«Әлеуметтендіру» ұғымы бірқатар әлеуметтік ғылымдар жүйесінде, аап айтсақ, философияда, психологияда, педагогикада, әлеуметтануда, саясаттануда басты орындардың бірін алады. Шетелдік және отандық ғылымда әлеуметтендіру мәселесін зерттеу бұрыннан жүргізіліп келеді және тұрақты теориялық қағидаларға сүйенеді. Әлеуметтанушылық және философиялық әдебиеттерде «әлеуметтендіру» термині полисемантикалық және көпаспектілі термин болып табылады.
Әлеуметтендіру мәселесі дербес проблема ретінде 60-жылдардың соңынан бастап қарастырыла бастады. Сол уақытқа дейін әлеуметтендірудің алуан түрлі аспектілері белгілі дәрежеде даму психологиясында, сонымен бірге оқу-тәрбие мекемелеріндегі тәрбие туралы педагогикалық еңбектерде жарық көрді. Қазіргі кезде әлеуметтендіру үдерісінің зерттеудің пәнаралық дербес саласына айналғанын байқауға болады, оның жеке аспектілері педагогикада, психологияда, әлеуметтануда зерттеледі. Бірқатар ғалымдар аталған ұғымды адамзаттың даму үдерісімен арақатынаста таихи кең контекстіде қарастырса, екінші ғалымдар аталған ұғымды жеке тұлғаның қалыптасу үдерісіне жатқызады, үшіншілері әлеуметтендіру үдерісін жеке әлеуметтік-демографиялық топтарды әлеуметтендіру үдерісі ретінде қарастырады.
«Әлеуметтендіру» термині – бұл «адамның әлеуметтік табиғатын дамыту үдерісі», бұл ұғымды алғаш рет ғылыми қолданысқа В.Гиддингс енгізді. Әлеуметтендірудің ең алғашқы өзіндік әлеуметтанушылық тұжырымдамасын ретінде Э. Дюркгеймнің позитивистік тұжырымдамасын атауға болады. Оның әдіснамасының негізінде екі негізгі қағида алынған:
1. Француз әлеуметтану ғылымының классик-ойшылы қоғамды индивидтерден құралған және олардың әрекетін бақылауды жүзеге асыратын ерекше болмыс ретінде түсіндіреді;
2. Әлеуметтендірілмеген, импульсивті адамзат табиғатын қоғамдық моральдың құралдары арқылы және жазалау арқылы ұстау қажет.
Э.Дюркгеймнің тұжырымдамасы қоғамның әлеуметтендіруші рөлін басым көрсетеді, өз кезегінде ғалымның социологизмі әлеуметтендіру контексінде мақсатты бағытталған тұрғыда зерттеушіні индивидтерді мәдени ассимиляциялауға, әлеуметтік бейімдеуге бағдарлайды және социумның әлеуметтік-мәдени әсерінің объектісі ретінде жеке тұлғаны талдаудың теориялық дәстүрлерінің негізін қалайды.
Э.Дюркгеймнің теориялық зерттеулерінің нәтижелері көп жағдайда Т.Парсонстың әлеуметтендіру теориясының негізінің қалануына ықпал етті. Т.Парсонс әлеуметтендіруді «сәбидің дүниеге келетін қоғам мәдениетінің интернализациясы» ретінде, «қоғамда белгілі бір рөлді атқару үшін адамның бағдарлар жиынтығын меңгеру» ретінде қарастырды. Т.Парсонс бойынша, әлеуметтендіру үдерісінің негізінде, «адам ағзасының генетикалық құрылымы және оның оқытуға деген қабілеттілігі» алынады. Әлеуметтендірудің әмбебап міндеті – қоғамға «жаңадан» енетін адамдардың бойында кең пейілділік сезімдерін және қоғамдық жүйеге деген адалдық сезімдерін қалыптастыру болып саналады. Ғалымның пікірі бойынша, адам өзінің бойына басқа адамдармен қарым-қатынас барысында жалпы құндылықтарды меңгереді. Соның нәтижесінде, жалпы қабылданған нормативті стандарттарды негізге алу, адамның мотивациялық құрылымының бір бөлігі ретінде, оның қажеттілігі ретінде болады.

1 Ремшмидт Х. Подростковый и юношеский возраст: проблемы становления личности. – М.: Мир, 1994.
2 Крысько Л.В. Социальная психология. – СПб, Владос, 2007.
3 Ахтаева Н.С. Әлеуметтік психология. – Алматы, 2007.