Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру және пайдалану механизмі
Мазмұны
Кіріспе
І. Кәсіпорын қаржы ресурстары
1.1. Кәсіпорындар қаржысы және қаржылық тұрақтылығы
1.2. Кәсіпорындардың қаржы қорлары
1.3. Кәсіпорындар қаржысын ұйымдастырудың негіздері
II. Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау
2.1. Кәсіпорынның қаржы жағдайы нәтижелерін талдау
2.2. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін және қаржылық тұрақтылықты талдау
ІІІ. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыпастыру мәселелері
3.2. Қаржы ресурстарын қалыптастыру көздері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
І. Кәсіпорын қаржы ресурстары
1.1. Кәсіпорындар қаржысы және қаржылық тұрақтылығы
1.2. Кәсіпорындардың қаржы қорлары
1.3. Кәсіпорындар қаржысын ұйымдастырудың негіздері
II. Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау
2.1. Кәсіпорынның қаржы жағдайы нәтижелерін талдау
2.2. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін және қаржылық тұрақтылықты талдау
ІІІ. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыпастыру мәселелері
3.2. Қаржы ресурстарын қалыптастыру көздері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Нарықтық экономика әлемдік тәжірибеге белгілі модельдердің көп тұрлілігіне қарамастан мемлекеттік реттеумен толықтырылған әлеуметтік бағытталған шаруашылық болып табылады. Рыноктық қатынастардың құрылымында және оны мемлекет тарапынан реттеу механизмінде қаржы ұлкен мәнге ие. Олар – нарықтық қатынастардың ажырамас бөлігі және мемлекеттік саясатты іске асырудың маңызды құралы. Сондықтан да бұгінгі таңда қаржының табиғатын, олардың әрекет ету шарттарын білу, қоғамдық өндірістің дамуында оларды барынша тиімді пайдалану әдістерін анықтау аса маңызды болып отыр.
Экономиканың қаржылық байланыстарының құрылымында кәсіпорындар қаржысы материалдық және материалдық емес игіліктерді шығаратын және еліміздің қаржы ресурстарының басымды бөлігін қалыптастыратын қоғамдық өндірістің негізгі саласын қамтамасыз еткендіктен бастапқы орынға ие.
Елімізде орын алған экономикалық реформалар қаржылық және өндірістік қатынастар құрылымының тұбегейлі өзгеруіне алып келді. Кәсіпорындардың дербестігі өсіп, олардың экономикалық және заң алындағы жауапкершіліктері артты. Шаруашылық жұргізуші субъектілердің қаржы тұрақтылығының мәні жоғарлады. Осының барлығы кәсіпорынның қаржы ресурстарын және оларды құру көздерін тиімді пайдалануды талап етеді.
Курс жұмысының тақырыбы- “Кәсіпорынның төлем қабілеті мен қаржы тұрақтылығын талдау”. Курс жұмысы кіріспе, ұш бөлімнен, қорытынды мен ұсыныстардан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жұмыс 9 кестеден және схемалардан тұрады.
Курстық жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның қаржы ресурстарының құрылу көздерін, олардың құрылымын қарастыру, сонымен қатар кәсіпорынның төлем қабілеттілігі болып табылады.
Зерттеу объектісі – “Оңтұстік құс” ААҚ. Бұгінгі таңда бұл кәсіпорын Оңтұстік Қазақстан облысы мен Шымкент қаласын құс өнімдермен қамтамасыз етеді.
Қаржы ресурстарын құру көздерін қалыптасуын және оны пайдалануын талдаған кезде “Оңтұстік құс” ААҚ мәліметтері, оның ішінде бухгалтерлік баланс, қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп қолданылды.
Нарықтық экономика әлемдік тәжірибеге белгілі модельдердің көп тұрлілігіне қарамастан мемлекеттік реттеумен толықтырылған әлеуметтік бағытталған шаруашылық болып табылады. Рыноктық қатынастардың құрылымында және оны мемлекет тарапынан реттеу механизмінде қаржы ұлкен мәнге ие. Олар – нарықтық қатынастардың ажырамас бөлігі және мемлекеттік саясатты іске асырудың маңызды құралы. Сондықтан да бұгінгі таңда қаржының табиғатын, олардың әрекет ету шарттарын білу, қоғамдық өндірістің дамуында оларды барынша тиімді пайдалану әдістерін анықтау аса маңызды болып отыр.
Экономиканың қаржылық байланыстарының құрылымында кәсіпорындар қаржысы материалдық және материалдық емес игіліктерді шығаратын және еліміздің қаржы ресурстарының басымды бөлігін қалыптастыратын қоғамдық өндірістің негізгі саласын қамтамасыз еткендіктен бастапқы орынға ие.
Елімізде орын алған экономикалық реформалар қаржылық және өндірістік қатынастар құрылымының тұбегейлі өзгеруіне алып келді. Кәсіпорындардың дербестігі өсіп, олардың экономикалық және заң алындағы жауапкершіліктері артты. Шаруашылық жұргізуші субъектілердің қаржы тұрақтылығының мәні жоғарлады. Осының барлығы кәсіпорынның қаржы ресурстарын және оларды құру көздерін тиімді пайдалануды талап етеді.
Курс жұмысының тақырыбы- “Кәсіпорынның төлем қабілеті мен қаржы тұрақтылығын талдау”. Курс жұмысы кіріспе, ұш бөлімнен, қорытынды мен ұсыныстардан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жұмыс 9 кестеден және схемалардан тұрады.
Курстық жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның қаржы ресурстарының құрылу көздерін, олардың құрылымын қарастыру, сонымен қатар кәсіпорынның төлем қабілеттілігі болып табылады.
Зерттеу объектісі – “Оңтұстік құс” ААҚ. Бұгінгі таңда бұл кәсіпорын Оңтұстік Қазақстан облысы мен Шымкент қаласын құс өнімдермен қамтамасыз етеді.
Қаржы ресурстарын құру көздерін қалыптасуын және оны пайдалануын талдаған кезде “Оңтұстік құс” ААҚ мәліметтері, оның ішінде бухгалтерлік баланс, қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп қолданылды.
Қолданылған әдебиеттер
1. Баканов М.И. , Шеремет А.Д. «Теория экономического анализа: учебник. - М.: Финансы и статистика, 1996
2. Балабанов И.Т. "Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом?". - М.: Финансы и Статистика, 1994.
3. Белолипецкий В.Г. "Финансы фирмы" - М.: ИНФРА-М, 1998.
4. Бородина Е.И. "Финансы предприятий" учебное пособие. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999
5. Ворст И., Ревентлоу П. “Экономика фирмы” изд. “Высшая школа” 1999
6. Гусева Е.Г. "Управление производством на предприятии" учебно-практическое пособие - М. : МГУЭСИ, 1999.
7. Дюсембаев К.Ш., басқалары. Қаржылық талдау. Алматы, 2000
8. Ильенкова С.Д. "Экономика и статистика фирм" - М.: Финансы и статистика, 1996. - 240с
9. Ковалев В.В. «Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчәтности. - М.: Финансы и статистика, 1998 - 512с.
10. Крейнина М.Н. "Финансовый менеджмент" учебное пособие. - М.: Издательство "Дело и Сервис", 1998. - 304с.
11. Крейнина М.Н. «Финансовое состояние предприятия. Методы оценки.- М. .: ИКЦ «Дис, 1997- 224с.
12. Лысенко И. А. “Финансы предприятия: имущество, фонды, налоги”, М., ИПИО “Приз”, 1998.
13. Моляков Д.С. "Финансы предприятий отраслей народного хозяйства". - М.: ФиС , 1996.
14. . Мельников В. др. Финансы. Алматы, 2001
15. Палий В.Ф., Суздальцева Л.П. “Технико-экономический анализ производственно - хозяйственной деятельности предприятий” изд. “Машиностроение” – 2000
1. Баканов М.И. , Шеремет А.Д. «Теория экономического анализа: учебник. - М.: Финансы и статистика, 1996
2. Балабанов И.Т. "Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом?". - М.: Финансы и Статистика, 1994.
3. Белолипецкий В.Г. "Финансы фирмы" - М.: ИНФРА-М, 1998.
4. Бородина Е.И. "Финансы предприятий" учебное пособие. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999
5. Ворст И., Ревентлоу П. “Экономика фирмы” изд. “Высшая школа” 1999
6. Гусева Е.Г. "Управление производством на предприятии" учебно-практическое пособие - М. : МГУЭСИ, 1999.
7. Дюсембаев К.Ш., басқалары. Қаржылық талдау. Алматы, 2000
8. Ильенкова С.Д. "Экономика и статистика фирм" - М.: Финансы и статистика, 1996. - 240с
9. Ковалев В.В. «Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчәтности. - М.: Финансы и статистика, 1998 - 512с.
10. Крейнина М.Н. "Финансовый менеджмент" учебное пособие. - М.: Издательство "Дело и Сервис", 1998. - 304с.
11. Крейнина М.Н. «Финансовое состояние предприятия. Методы оценки.- М. .: ИКЦ «Дис, 1997- 224с.
12. Лысенко И. А. “Финансы предприятия: имущество, фонды, налоги”, М., ИПИО “Приз”, 1998.
13. Моляков Д.С. "Финансы предприятий отраслей народного хозяйства". - М.: ФиС , 1996.
14. . Мельников В. др. Финансы. Алматы, 2001
15. Палий В.Ф., Суздальцева Л.П. “Технико-экономический анализ производственно - хозяйственной деятельности предприятий” изд. “Машиностроение” – 2000
АННОТАЦИЯ
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Кәсіпорынның қаржы ресурстарын
қалыптастыру және пайдалану механизмі.
Бұл жұмысты мен негізгі үш тарауға бөліп қарастырдым. Алдымен
Кәсіпорын қаржы ресурстарына қысқа тоқталдым, содан барып негізгі
мәселелерге тоқталдым. Сонымен қатар оның негізгі элементтерімен ішкі
себептеріне тоқталуды жөн көрдім және қызметі, маңызын көрсеттім.
Екінші бөлімінде Кәсіпорынның қаржы ресурстарын талдау түрлерін
көрсетуді жөн көрдім.
Үшініші бөлімінде Кәсіпорынның қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру
жолдары қарастырылды.
Курстық жұмыс компьютерлік тексте берілген. Жұмыс көлемі ___ бет,
7-кесте, 25 түрлі әдебиет тізімі көрсетілген.
Мазмұны
Кіріспе
І. Кәсіпорын қаржы ресурстары
1. Кәсіпорындар қаржысы және қаржылық тұрақтылығы
2. Кәсіпорындардың қаржы қорлары
3. Кәсіпорындар қаржысын ұйымдастырудың негіздері
I. Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау
1. Кәсіпорынның қаржы жағдайы нәтижелерін талдау
2. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін және қаржылық
тұрақтылықты талдау
ІІІ. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыпастыру мәселелері
3.2. Қаржы ресурстарын қалыптастыру көздері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Нарықтық экономика әлемдік тәжірибеге белгілі модельдердің көп
тұрлілігіне қарамастан мемлекеттік реттеумен толықтырылған әлеуметтік
бағытталған шаруашылық болып табылады. Рыноктық қатынастардың құрылымында
және оны мемлекет тарапынан реттеу механизмінде қаржы ұлкен мәнге ие. Олар
– нарықтық қатынастардың ажырамас бөлігі және мемлекеттік саясатты іске
асырудың маңызды құралы. Сондықтан да бұгінгі таңда қаржының табиғатын,
олардың әрекет ету шарттарын білу, қоғамдық өндірістің дамуында оларды
барынша тиімді пайдалану әдістерін анықтау аса маңызды болып отыр.
Экономиканың қаржылық байланыстарының құрылымында кәсіпорындар қаржысы
материалдық және материалдық емес игіліктерді шығаратын және еліміздің
қаржы ресурстарының басымды бөлігін қалыптастыратын қоғамдық өндірістің
негізгі саласын қамтамасыз еткендіктен бастапқы орынға ие.
Елімізде орын алған экономикалық реформалар қаржылық және өндірістік
қатынастар құрылымының тұбегейлі өзгеруіне алып келді. Кәсіпорындардың
дербестігі өсіп, олардың экономикалық және заң алындағы жауапкершіліктері
артты. Шаруашылық жұргізуші субъектілердің қаржы тұрақтылығының мәні
жоғарлады. Осының барлығы кәсіпорынның қаржы ресурстарын және оларды құру
көздерін тиімді пайдалануды талап етеді.
Курс жұмысының тақырыбы- “Кәсіпорынның төлем қабілеті мен қаржы
тұрақтылығын талдау”. Курс жұмысы кіріспе, ұш бөлімнен, қорытынды мен
ұсыныстардан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жұмыс 9 кестеден
және схемалардан тұрады.
Курстық жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның қаржы ресурстарының құрылу
көздерін, олардың құрылымын қарастыру, сонымен қатар кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі болып табылады.
Зерттеу объектісі – “Оңтұстік құс” ААҚ. Бұгінгі таңда бұл кәсіпорын
Оңтұстік Қазақстан облысы мен Шымкент қаласын құс өнімдермен қамтамасыз
етеді.
Қаржы ресурстарын құру көздерін қалыптасуын және оны пайдалануын
талдаған кезде “Оңтұстік құс” ААҚ мәліметтері, оның ішінде бухгалтерлік
баланс, қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп қолданылды.
І. Кәсіпорын қаржы ресурстары, төлем қабілетінің
теориялық негіздері
1.1. Кәсіпорындар қаржысы және қаржылық тұрақтылықтың ғылыми негіздері
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы – біртұтас қаржы жұйесінің
құрамдас бөлігі. Елдегі ақша қатынастарының маңызды саласын, атап
айтқанда, материалдық өндірістің ақша қатынастарын қамтитындықтан, олар
қаржының негізгі, бастапқы бөлігі болып табылады. өйткені нақ сонда жиынтық
қоғамдық өнім, ұлттық табыс және ұлттық байлық жасалады. Бұлар –
халықтың қажеттері, өндірістік емес салалардың материалдық шығындары,
ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесі қамтамасыз етілетін бірден бір көздер.
Мемлекеттегі сияқты, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы тауар –
ақша қатынастары мен құн заңының нәтижесінде құралады. Тауар - ақша
қатынастарын қоғамдық еңбек бөлінісі, меншіктің алуан формалары
айқындайды. Жеке тауар өндірушілердің еңбек бөлінісінің дәрежесі әр
тұрлі, дербес кәсіпорындарды, олардың құрылымдық бөлімшелерін
айқындайды. Жекеленген тауар өндірушілер өздерінің еңбектерінің
нәтижелерінің өнімдерін, қызметтерін айырбастайды немесе тауардың құнын
көрсететін ақшаға сатады. Бұл қатынастар жиынтығы тауар – ақша
қатынастары болып табылады.
Кәсіпорындардың қаржысы ақша тұрінде ұлғаймалы ұдайы өндірістің
негізгі процестерін көрсетіп, экономикалық заңдардың талаптарына
сәйкес іске асырылуына септігін тигізеді. Оларды мемлекет халық
шаруашылығын дамыту ұшін қажетті ақшалай табыстар мен қорларды бөліп,
пайдалануға қолданады. Кәсіпорындар, ұйымдардың дұрыс жолға қойылған
қаржысынсыз экономикалық дамуы мұмкін емес. Кәсіпорындардың қаржысы
халық шаруашылығын басқару жұйесінің, экономиканы өзгертудің аса
маңызды құралы. өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа
өндірістік қатынастармен бірге халық шаруашылығын басқаруға төменгі
буындардың шаруашылық қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы мыналар: кәсіпорындар,
ұйымдар, бірлестіктер, концерндер, ассоциациялардың салалық министрліктер
мен басқа шаруашылық органдардың, өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, құрылыс,
көлік, сауда, дайындау, геологиялық барлау, жобалау тұргын ұй –
коммуналдық қызметін жұзеге асырушы шаруашылық аралық, салааралық,
кооперативтік ұйымдардың оның ішінде ұжымдық шаруашылықтардың халыққа
қызмет көрсетудің, байланыстың, қоғамдық тамақтандырудың қаржыларын
қамтиды.
Меншік формаларының дамуы кооператив, акционерлік қоғам, фирма,
бірлескен жаңа тұрпаттағы кәсіпорындары туғызады. Мемлекеттік
кәсіпорындардың еңбек ұжымдарына берілуі меншік тұрін өзгертті.
Тұбегейлі экономикалық реформа барысында пайда болған
мемлекеттік меншіктің сан алуан формалары - республикалық ,
коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындардың сан алуан формалары шығуына
жеткізеді. Коммерциялық шаруашылық есептердің дамуы, аймақтардың
біршама дербестік алуы бұл процесті тереңдете тұседі.
Халық шаруашылығындағы әрбір саладағы қаржының техникалық
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын айырмашылықтары бар. Сонымен
бір мезгілде халық шаруашылығындағы салалардағы кәсіпорындардың
қаржысын ұйымдастырудың негізгі принциптері бірдей. өйткені, бірыңғай
экономикалық заңдар, ортақ принциптерге негізделген. Мұның өзі
олардың барлығын бір бастапқы буынға біріктіруге мұмкіндік береді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысының өзіндік мәні және
көрінісінің сыртқы формалары бар және олар сан алуан. Олардың
беріктілігі біркелкі емес. Қаржының сыртқы формалары жиі
өзгертілуде. Мысалы, кәсіпорындардың мемлкеттік бюджетпен қарыс –
қатынас формасы жиі өзгертіліп, жетілдірілуде: көп арналы
төлемдерден пайда салығына көшіріледі: қаржының бюджеттен шаруашылық
мұқтаждықтарын қаржыландырудың кері қозғалысы өзін – өзі
қаржыландырумен ауыстырылды; кәсіпорындардың ішкі қаржы қозғалысының
формалары өзгереді; бұл қатынастар нормативтік сипат алып шаруашылық
коммерциялық негіз алуда. Қаржы ресурстарының құрылымы, әдістері,
жұмсалу бағыттары да өзгеруде. Қаржының мәні де өзгеруде, ол
өндірістік қатынастары, олардың даму барысы, мемлекеттің шаруашылық
мәдени, әлеуметтік өмірлегі роліне байланысты. Қаржы қатынастары, ең
алдымен бөлістік қатынастар. Олардың бөліс жұйесінің өзгерістерге
ұшырап, өндірістің тиімділігін ынталандыруға ролі артуда. Қоғамдық
өнім мен ұлттық табысты бөлу әдістері мен формаларының өзгеруі
кәсіпорындардың мемлекеттік бюджетпен және несие жұйесімен нарыққа
алу процесінде қаржы қатынастарын өзгертіп, олардың ғылыми –
техникалық прогресті жеделдету өндірістің өнімділігін артыруда
ынталандырушы ролін баса көрсетуде.
Кәсіпорындар қаржысының мәні жөнінде әзірге ортақ пікір жоқ.
Кәсіпорындардың қаржысын айқындайтын экономикалық қатынастар жұйесіне
не кіреді( Бір қатар ғалымдар тауарларды сатып алу, сату кезінде
және еңбекақы кезінде пайда болатын ақша қатынастарын қаржы
қатынастары деп қарауға болмайды, өйткені олар бұл қатынастардың
элементтері емес деседі. Алайда өндірістік қағиданың жақтаушылар
керісінше пікірде. өйткені өндірістегі қаржы қатынастары ұдайы
өндіріс кезеңдерін көрсететін экономикалық категория. Мысалы айырбас
кезінде өнімді өткізуден тұскен тұсіинен өнім беруші кәсіпорын
тұтыну және қорлану қорларын құрайды. Оның барысында өнім беру
шартының талаптары орындалмаса, екі жақ бір-біріне қарыздар болса,
тиісті қаржы айыптары қолданылады. Еңбекақы, сыйлықтар төлеу
барысында туындаған ақша қатынастары арнайы қорлар (тұтыну, еңбекақы,
айналым қаражаттарын) құрып, жұмсау арқылы жұргізіледі. өндіріс
қағидасын жақтаушылар қаржы қатынастары өндіріс процесінің барлық
кезеңін қамтиды деп санайды.
Осыған байланысты кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы бөлу,
бақылау және ұдайы өндіріс қызметін орындайды деп тұжыруға болады.
Ұдайы өндіріс қызметінің мазмұны жай және ұлғаймалы ұдайы өндіріс
кезінде материалдық және қаржы қозғалыстары айналымын қамтамасыз
ету. Бұл ұшін кәсіпорын өндіріс жоспарлары, болжамдары негізінде
өнімдерді өткізу, нақты мерзімдерге сай белгіленген экономикалық
нормативтері, кірістер мен шығыстар көлемін белгілейді, шығындардың
меншікті қаржы есебінен, уақытша алынған басқа кәсіпорындар мен өз
қызметкерлерінің қаржысы банк несиелері, айрықша жағдайда бюджет
есебінен ақталуын анықтайды.
Кәсіпорындар қаржысының бөлу қызметінің ерекшелігі – жиынтық
қоғамдық өнімнің құны айналым қаржысы процесінде белгіленген
экономикалық нормативтер негізінде бөлінуі. Мұның өзі ұдайы өндіріс
процесінде құнның бөліске және қайта бөліске тұсуіне қаржының
қатысуын анықтайды. Ақшалай бюджеттер мен қорлардың экономикалық
негізінде бөлінуі қаржының ұдайы өндірістегі қызметінің басты шарты.
Бөліс – өндіріс пен тұтынуды байланыстыратын буын. Бұл процесс
кәсіпорындар мен бірлестіктердің жұмсалған өндіріс құрал жабдықтарды
толықтыруға және пайданы құрауға пайдаланған өнімдерді өткізуден
тұскен ақшалай табыстар алу жолымен жұреді. Пайданың (табыстың) бір
бөлігі қайта бөлу барысында орталықтандырылған қорларға - мемлекеттік
бюджет, бюджеттен тыс қорларға тұсіп енді бір бөлігі
шаруашылықтың қарамағында еңбекақы, әлеуметтік мұқтаждар, өндірісті
ұлғайту және дамыту жөнінде шығындарды қаржыландыруға тұседі.
Кәсіпорын экономикасында қаржының бақылау қызметі маңызды рол
атқарады. Есеп пен бақылаусыз шаруашылықты жұргізуге болмайды.
Кәсіпорындардың қаржысы басқа да экономикалық тұтқалармен бірге
экономиканы жоспарлы басқару, өндірісті ұлғайту, еңбек, материалдық
табиғи, қаржы ресурстарының ұтымды пайдалануына бақылау жасауды
қамтамасыз етуде маңызды рол атқарады. Үнем мен ұқыптылық режимін
өмірде дәйектілікпен жұргізу маңызды міндеттердің бірі болып
табылады. Кәсіпорынның ішінде ғана емес, оның басқа кәсіпорындар,
ұйымдар, қаржы – несие мекемелерімен өзара қарым-қатынасында теңге
бақылауы пайдаланады. Кәсіпорын ішінде еңбектің саны мен сапасы,
негізгі, айналым және ынталандыру қорларының құралуы, пайдалануы
бақылауға айналады. Кәсіпорындардың өзара қарым – қатынастарында
берілетін тауарлар, көрсетілген қызметтер орындалған жұмыстар,
шарттардың орындалуы бақыланады. Єаржы және несие органдарымен іс-
қимыл барысында бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы, банк
несиелерінің алынуы, қайтарылуы кезінде бақылау жұзеге асырылады.
Кейбір экономистер кәсіпорындар қаржысына ұш қызмет жұктейді:
1) ақшалай ресурстармен айналым қаражаттарына қызмет көрсету;
2) ақшалай табыстарды бөлу;
3) кәсіпорындардың өндірістік – шаруашылық қызметіне бақылау жасау.
Халық шаруашылығы салалары, бірлестіктері, кәсіпорындардың
экономикалық қызметі саласында өндірістік қатынастардың өзіндік
ерекшеліктері, қаржы қатынастарының басқа ақша қатынастарымен
астасуы, олардың өндірістік қорлар айналыммен тығыз байланысы,
кейбір ғалымдардың пікірінше, халық шаруашылығы салалары,
бірлестіктері, кәсіпорындары қаржысының жалпы мемлекеттік қаржыдан
ерекшеленуіне әкеп соғады.
Олардың пікірінше, егер буынға кәсіпорындардың ақша
қатынастарының бұкіл жиынтығын қосса, халық шаруашылығы кәсіпорындары
мен ұйымдарының ақша шаруашылығын – дербес экономикалық категория
ретінде өмір сұруі туралы мәселе қоюға болады.
Қаржы саласындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың сан қилы
қатынастары ірілендірілген топтарда жинақталады; бұл қатынастар
ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінде мыналардың арасында пайда болады:
Мемлекет пен өндірістік кәсіпорындар арасында мемлекеттік
бюджеттен қаржыландырғанда, сондай- ақ бюджетке төлемдер төлегенде,
валюта қорларын қалыптастырғанда:
- шикізат, материалдар, отын т.с.с. төлеу ұшін өзара қатынастарға
тұскен әр тұрлі кәсіпорындар мен ұйымдар арасында;
- кәсіпорындар мен ұйымдар арасында акциялар мен құнды қағаздар
шығару және өткізу кезінде бірлескен кәсіпорындар құру барысында
несиелеу мен ұлестік қатыста;
- кәсіпорындар мен несие жұйесі ұзақ және қысқа мерзімде несиелер
берілгені ұшін проценттер төлегенде және т.б.
Кәсіпорындар мен ұйымдар қаржысының негізгі белгілері:
1) қаржы қатынастарының көп қырлылығы, олардың формалары мен
мақсатты арналымының сан алуандығы;
2) өндірістік қорлардың міндетті болуы, олардың құралуы, тұрақты
толықтырылуы, көбеюі, бөлінуіне байланысты қатынастар туындауы.
Өндірістік қорлар - өндірістің серпінді элементі. Олар,
өндірістің өзі сияқты, ұдайы қозғалыста болады; оның ұстіне құн
формалары ұнемі өзгереді. Кәсіпорынның өндірістік қорлары оның
қызметі кезінде материалдық – заттық және ақша формасы қалады;
3) жоғары белсенділік, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің барлық
қырларында ықпал жасау мұмкіндігі.
Сөйтіп, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы – халық
шаруашылығындағы ақшалай табыстарды, жинақтарды және қорларды
жасауға, бөлуге және пайдалануға байланысты туындайтын экономикалық
қатынастар.
2. Кәсіпорындардың қаржы қорлары және төлем қабілеттілігі
Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың принциптері ортақ мақсат
- міндеттерімен және оның дамуының ортақ экономикалық заңдарымен
анықталады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысын ұйымдастырудың негізгі
принциптері: шаруашылық (коммерциялық) есеп, меншіктің барлық
формаларының теңдігі, қаржы резервтері. өзін-өзі қаржыландыру –
негізгі алынатын принцип және кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық
– қаржы қызметін жұргізудің басты әдісі.
Қазіргі уақытта шаруашылық есеп әдісі тұтынушыға қызмет етіп,
кәсіпорындар мен халықтың сұранымын қанағаттандыру қатаң тәртіп,
мемлекет қамтамасыз еткен ресурстарды төлеу, өндірісті жаңарту және
ұлғайту; бюджет алдындағы міндеттемелерді сөзсіз орындау.
К о м м е р ц и я л ы қ е с е п принципі кәсіпкерлік формасында
жұзеге асырылады. Нарықтық қатынасты дамыту барлық меншік
формаларының деңгейі принципін іске асыру негізінде азаматтардың
шаруашылық инициатива мен іскерлік көрсетуіне жағдай жасайды.
Кәсіпкерлік – тәуекелге бел байлап, табыс табуға ұмтылған азаматтардың
жеке, дербес іс- қимылдары. Кәсіпкерлік өз ұжымдарын құра алады.
Шаруашылық есептің негізгі принциптері - өзін- өзі ақтау және
өзін – өзі қаржыландыру.
ө з і н – ө з і а қ т а у - шаруашылық есептің басты принципі,
яғни кәсіпорын тиімді өткізген табысты есебінен өндірістік
шығындардың ақталуы. өзін – өзі ақтаудың төменгі шегі шығынға батпау.
Алайда нарық жағдайында кәсіпорындар рентабельді жұмыс істеуі тиіс.
өйткені болашағы зор шаруашылықтарға ғана көмек көрсетіледі.
Банктер бюджет, несие берушілердің алдына қойған міндеттемелері
мен талаптарын қанағаттандыра алмаған кәсіпорындар белгілі бір
шаралар қолданылған соң (сауықтыру, қайта құру, жою немесе сату)
кұйіп кетті деп жарияланады.
ө з і н – ө з і н қ а р ж ы л а н д ы р у ғ а өзін-өзі ақтау кіреді.
Одан айырмашылығы өндіріс шығындарын ақтаумен қатар нормативтік
пайда алынуын көздейді. Табыс көздері мен қосымша қаржы есебінен
кәсіпорын техникалық қайта жарақтану өндірісті жаңғырту және
ұлғайту, өндірістік емес, құрылыс ұжымдардың әлеуметтік мұқтаждары,
еңбекақы мен ынталандыру қорларын құру ғылым мен техниканы дамыту
және басқа шығындарды жабуды қамтамасыз етеді. өзін- өзі
қаржыландыру кезінде бұкіл қаржы (пайда және табыс, амортизациялық
тұсімдер және т.с.с.) кәсіпорындардың қарамағында қалады әрі тартып
алынбайды (мемлекеттік бюджетке жіберілімдер мен басқа да
міндеттемелерден өзге). Екіншіден, орталықтандырылған көздердің қаржысы
оларға бөлінбейді, кәсіпорындар өздерінің дамуын тек меншікті және
қарыз қаржды есебінен іске асырады. Мұның өзі басшылары белгілі бір
шешімдер қабылдау ұшін қолда бар құжаттарды тиімді пайдалану
мұмкіндіктерін жан- жақты талдауға мәжбұр етеді.
Шаруашылық есеп талаптарының бірі - қ а р ж ы м ү д д е л і л і г
і қызметкерлерді материалдық ынталандыру мен өндірісті дамыту ұшін
кәсіпорынның қ а р ж ы р е с у р с т а р ы н п а й д а л а н у д а н к
ө р і н е д і. Мұның өзі олардың болашақ мұдделерінде көрініс
табады; кәсіпорындардың ұжымдарын қаржы жағынан ынталандырудың қуатты
тұтқасы өздері жинаған қаржы есебінен әлеуметтік – мәдени
мақсаттарға арналған шығындар.
Қаржы жауапкершілігі мен мұдделілігі - шаруашылық жұргізудің
тиімділігін арттырудың ынталандыру шараларын құру және жұзеге асыру.
Сөйтіп экономикалық негізгі буынында кәсіпорындардағы екі
экономикалық категорияның - қаржының және шаруашылық есептің өзара
байланысы көрініс табады.
Кәсіпорынның алдағы қызметіндегі бағдарлары бұлдыр болса,
жоспарлар – қаржы көрсеткіштері тәптіштеле пысықталмай-ақ, қолда бар
нақты мәліметтер жиналып, ғылыми өңделеді, яғни болжам жұргізіліп,
кәсіпорынның қаржылық даму болжамы жасалады. Болжам бағаланып,
кәсіпорындардың шаруашылық қызметі нұсқалары бойынша шешім қабылдауға
негіз болады.
Нарыққа көшу, экономиканың тұрақсыздығы жағдайында қаржы
жоспарлары мен болжамдары қысқа мерзімге жасалады.
Кәсіпорын неғұрлым ірі шаруашылық құрылымына (бірлестік,
ассоциация, концерн т.с.с.) енсе кәсіпорындардың қаржы жоспарлары
көрсеткіштері бұл ұйымдардың жиынтық қаржы жоспарларына енгізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың барлық меншік формаларының теңдігі
принципі мемлекеттің барлық меншік формаларының дамуына кепілдігі
нәтижесінде жұзеге асырылады. Меншік иесі өз мұлкін қалағанынша
пайдаланып, заңға қайшы келмейтін кез-келген іс – қимыл жасайды.
Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың тағы бір принципі қаржы
резервтерінің болуы (резерв қоры, тәуекел қоры). Ол барлық
деңгейінде - бастапқы өндірістік буында да , одан жоғарғы
буындарында ( бірлестік, концерн, министрлік т.с.с.) болады. Қаржы
резервтері әр тұрлі әдіспен - өндірістік және әлеуметтік даму
қорларының көлеміне қарай, табыс және пайдадан тұсімдер жіберу
арқылы тұрақты нормативтер бойынша құралуы мұмкін. Қаржы резерві
уақытша қаржы қиыншылығын жойып, шаруашылықтардың қызметіне қалыпты
жағдай қамтамасыз ету және өндірістік, әлеуметтік (қаржы жоспарларында
қарастырылмаған) даму шығындарын қаржыландыруға арналған.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы қатынастары сан алуан заң
актілерімен, Президенттің жарлықтарымен, Жоғары Кеңестің қаулыларымен
реттеледі. Олардың ішінде: кәсіпорындар туралы, шаруашылық қызметтің
еркіндігі мен кәсіпкерлікті дамыту туралы, меншік туралы, мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру туралы, банкроттық туралы, банктер
мен банк қызметі туралы, сыртқы экономикалық негізгі принциптері
туралы, шет елдік инвестициялар туралы, еркін экономикалық аймақтар
туралы, шаруа қожалықтары туралы және т.б.
Нарық экономика көшу кезеңінде кәсіпорындардың қаржысын
ұйымдастыруда елеулі өзгерістер жұрді.
Әкімшіл – әміршіл жұйенің кұйреуі, шаруашылық байланыстардың
кұрт ұзілуі, республика халық шаруашылығын басқарудың өзгеруі,
жергілікті басқару органдарының ролінің артуы кәсіпорындар арасында
тікелей байланыстарды кұшейтіп, банк жұйесімен қатынастарды өзгертіп,
өзара іс- қимылдың жаңа формаларын қолдануды талап етуде. Бұл
процесс салалық құрылымдардан бас тартып жаңа тұрпаттағы құрылымдар
құрудан байқалады. өнеркәсіп – қаржы топтары , көп салалы
корпорациялар, концерндер, холдинг компаниялары мұндай құрылымда
нарықты қалыптастыру барысында неғұрлым өміршең.
Көп салалы мемлекеттік және кәсіпкерлік құрылымдарды қамтитын
өнеркәсіп – қаржы топтары шикізат, материал жөніндегі және басқа
қажеттерін өздері қамтамасыз етіп, өздерінің және халықтың бос
қаржысын біріктіреді. Мұндай өз бетімен дамитын жұйелер мемлекеттің
жұгін жеңілдетіп, ө н д і р і с т і к м а т е р и а л д ы қ – т е х
н и к а л ы қ ж а б д ы қ т а л у ы н жақсартады. Сөйтіп, өндіріс
процесі демократияландыр-
ылады, өндірушілердің қаржы жөнінде дербестігі, кәсіпкерліктің еркін
бәсекесі жағдайында шаруашылық жұргізудің тұпкі н жауапкершілігі
артып , халық шаруашылығында өндірістің сан алуандығы қамтамасыз
етіледі.
3. Кәсіпорындар қаржысын ұйымдастырудың негіздері
Кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық – қаржы қызметі барысында
қаржы қорлары – белгілі бір мақсаттарға арналған қаражат – құралып,
пайдаланылады, қорлардағы қаражат ұнемі қозғалысқа тұседі, жиналады,
жұмсалады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы тәжірибесінде (кәсіпорындардың
жеке саласының немесе бұкіл халық шаруашылығының өндірістік,
шаруашылық және әлеуметтік қызметіндегі мақсат – міндеттеріне қарай) әр
тұрлі қорлар пайдаланады. өздерінің қызметтерінің орындалуына немесе
экономикалық жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса,
кейбірі өзгеріп, немесе жеке бөлініп шығады. Ұзақ жылдар бойы
кәсіпорындар мен ұйымдарда экономикалық ынталандыру қорлары:
материалдық ынталандыру, өндірісті дамыту, әлеуметтік даму, тұтыну
қорлары жұмыс істейді.
Кесте-1
Кәсіпорынның қаржы ресурстары
Қаржы ресурстары Қаржы ресурстарын құру Ескерту
көздері
1 2 3
1.Меншікті капитал
Амортизация өнім өткізуден тұскен Егер амортизациялық
Жалпы табыс тұсім қор құрылмаса,
өнім өткізуден тұскен кіріс өнім өткізуден тұскен амортизация
Басқа да өткізуден болған тұсім пайдадан көрініс
кіріс Басқа өткізулерден тұскен табады
өткізуден тыс операциялардың тұсім
сальдосы өткізуден тыс кірістер
Резервтік қор
Жөндеу қоры Жарғылық қордан 15%
Басқалары Таза табыс мөлшерінде
2. Қарызға алынған капитал өнімнің өзіндік құны
2.1. Банк несиелері
2.2 Банктік емес мекемелердіңСәйкес кредиторлардың Соның ішінде –
несиелері несие ресурстары лизинг
2.3 Бюджеттен алынған --
несиелер Соның ішінде
2.5 Кредиторлық қарыздар -- мерзімі кейінге
2.6 Басқалары қалдырылған
-- салықтар
Тартылған ресурстар
3.1 Инвестициялық
қызметтерден алынған қаржыларСәйкес инвесторлардың
3.2 Құнды қағаздардың қаржылары
эмиссиясынан алынған қаржылар
3.5 Франчайзинг, селенг,
жалгерлік бойынша тұскен --
төлемдер
4. Бюджеттен алынған -- Соның ішінде
субсидиялар мен басқа қайырымдылық,
қорлардан тұсімдер спонсорлық көмек,
Бюджеттік қржыландыру және бюджеттен
қаржылары төленетін
дотациялар мен
субвенциялар
1992 жылға дейін ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржыландыру және
негізгі қорларды жаңарту ұшін амортизациялық қор құрылғанды.
Қаржы қорларында кәсіпорындар мен ұйымдардың мұлкі бейнеленеді.
Жекеленген қорлардың қозғалысы қаржының көлемін, формасын, пайдалану
мөлшерін неғұрлым анық көрсетеді. Сондықтан кейбір қорлар
кәсіпорынның қаржы көрсеткіштерін де бейнелеп есептеулер ұшін
бастапқы мәліметтер ретінде қызмет етеді. Мысалы, кәсіпорындарының
тұтыну қорының белгілі бір мерзімде жұмсалу мөлшері; кәсіпорындарының
бір қызметкеріне шаққандағы мөлшері оның материалдық және әлеуметтік
қызметтерін қанағаттандыру деңгейін көрсетеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі ұшін неғұрлым маңызды
қорлар: жарға, қорлану, тұтыну, еңбек ақы, валюта, жөндеу қорлары
кәсіпорындардың дербестігі жағдайында басқа да мақсатты қаражат
қорлары құралады.
Жарғы қоры кәсіпорынның мұлкінің бастапқы құнын көрсетеді.
Жарғы қорының мөлшері шаруашылық қызметі процесінде өзгеріп
отырады: негізгі қорларға кұрделі жұмсалымның жұмсау , пайда есебінен
айналым қорларының өсімі, тауар – материалдық бағалықты бағалауға
дейінгі және басқа толықтырулар нәтижесінде көбейеді; негізгі қаржыны
жіберу, шығындарды шығару, тауарлар материалдық игіліктердің бағасын
тұсіру арқылы кемиді.
Акционерлік қоғамның жарғы қоры құрылтайшылардың жарнасы
есебінен немесе жарналарда құрылтайшылар мен қатысушылардың
акцияларына айырбастау жолымен құрылады.
Қаржы резервінің қаржысы өндірістік және әлеуметтік даму
жөнінде қосымша шығындарға , жаңа техниканы әзірлеп, енгізуге,
меншікті айналым қаржысын толтыруға жұмсалады.
Жөндеу қоры кәсіпорындарындарында жөндеудің барлық тұрлерін:
кұрделі, орта және ағымдағы жөндеуді - жұргізуге құрылады. Кұрделі
жөндеуге жұмсалатын амортизациялық тұсімдер жойылған соң (1991 жылы)
жөндеудің барлық тұрлері өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құны
есебінен өтелуде. Кәсіпорындар жөндеу жұмыстарының шығындарына қарай
жөндеу қорына аударымдардың нормативін өзі белгілейді. Олардың
мөлшері негізгі қорлардың тозуына қарай анықталады. Жөндеу шығындары
ішінара алдағы кезеңдер шығындары есебінен жабылуы мұмкін.
ІІ. ҚҚ. Кәсіпорынның қаржы жағдайын, табыстылығын және төлем
қабілеттілігін талдау
2.1. Кәсіпорынның қаржы жағдайы нәтижелерін талдау
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылықты жұргізуші
субьектінің өзі де, мемлекет те мұдделі. Сондықтан әр кәсіпорында
табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жұйелі тұрде
талдау жасау қажет.
Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
- табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын бағалау;
- таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
- табысқа әсер ететін факторларының әсерін анықтау және сандық өлшеу;
- табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
- табыстың өсу резервтерін анықтау;
- кәсіпорынның даму перспективаларын ескере отырып, табысты тиімді
пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
- табыстылықтың (рентабельділіктің) әр тұрлі коэффициенттерін және олардың
деңгейлеріне әсер етуші факторларды зерттеу.
Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор өндірістік өзіндік құн,
сондықтан оның төмендеуіне оның көлеміне көп әсерін тигізеді.
Көптеген кәсіпорындарда өзіндік құнды баптар бойынша талдаумен
айналысатын, оны төмендету жолдарын іздестіретін экономикалық қызметтің
бөлімшелері болады. Бірақ белгілі бір мөлшерде бұл жұмыс, инфляциясының
әсері және шикізат пен отын-энергетика ресурстарында бағаның өсуімен өзінің
маңызын төмендетеді. Бағаның кұрт өсуі және кәсіпорынның меншікті айналым
қаражаттарының жетіспеуі жағдайында өзіндік құнның төмендеуі нәтижесінде
табыстың өсімі мұмкін емес.
Шаруашылық жұргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы табыстың
өсуінің негізгі жолы – материалды шығындар бөлігінде өзіндік құнды
төмендету. Бұл, әсіресе шикізат құнының ұлес салмағы өнімнің өзіндік
құнында өте жоғары болып келетін өңдеу және қайта өңдеу салаларында (машина
жасау және металл өңдеу, металлургия, мұнай-химия, тігін, тамақ және т.б.)
қызмет жасайтын кәсіпорындар ұшін өте маңызды.
Шығарушы салаларда табиғи себептерге байланысты табыс өсімін пайдалы
қазбаларды шығарудың өзіндік құнын төмендету нәтижесінде қамтамасыз ету өте
қиын. Бұл негізінде шығару көлемін өсіру арқылы болуы мұмкін.
Соңғы тұтынушыға бағытталған салаларда сұраныс, өзіндік құн деңгейімен
анықталатын өндіріс және өнімді өткізу көлемі шешуші мәнділікке ие болады.
өндіріс және өнім өткізу көлемін өсіруге әкелетін айналым
қаражаттарының айналымдылығын жылдамдату кұрделі шығындарды талап етпейді.
Инфляция айналым қаражаттарын өте тез құнсыздандырады. Кәсіпорындардың
шикізат пен отын-энергетика ресурстарын сатып алуына олардың көп бөлігі
бағытталады. Сатып алушылардың төлемеушілігі және де талап етілетін алдын
ала төлем жұргізу кәсіпорынның қаржысының көп бөлігін айналымнан тыс
әкетеді. Төлем жұргізбеудің себептері тек айналым қаражаттарының жетіспеуі
ғана емес, сонымен бірге төмен қаржылық есептік тәртіп, банк жұйесі
жұмысындағы кемшіліктер және де вексельдік айналымның дамымауы да болып
табылады.
Кәсіпорын табысы бағаның өсу есебінен жоғары қарқынмен өседі. Бағаның
өсуі өзінше теріс фактор болып табылмайды. Егер өнімге деген сұраныстың
өсуі мен шығарылатын өнімнің техника-экономикалық параметрлердің және
тұтынушылық қасиетінің жақсаруымен байланысты болса, онда ол дәлелді
болады. Кәсіпорнынның қаржы жағдайын талдау “Оңтұстік құс” ААҚ
мәліметтерінің негізінде жасалған.
Кесте -2
“Оңтұстік құс” ААҚ қаржы жағдайын талдау
мың тенге
Көрсеткіштер 2002 2003 ауытқу
Абс. %
0 1 2 3 4 5
1. өнімді (жұмыс, қызмет) 257516 268020 10504 104,1
өткізуден тұсетін табыс
2. өткізілген өнімнің өндірістік 226827 236478 9651 104,3
өзіндік құны
3. Жалпы табыс (1 қатар–2 қатар) 30689 31542 853 102,8
4 Кезең шығандары 20142 44746 24604 222,2
5 Негізгі қызметтен тұскен кіріс 10547 -13204 -23751 *
(3қатар-4қатар)
6 Негізгі емес қызметтен тұскен кіріс2640 145 -2495 5,5
7 Таза кіріс (5қатар+6қатар) 13187 -13059 -26246 *
Жоғарыда аталған факторлардың жалпы табысқа әсерін анықтау ұшін қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есептің мәліметтері бойынша келесі
талдау кестесін құруға болады.
Жалпы табыстың нақты көлемі жоспарланған көлемін 1768 мың теңгеге көп.
Бұл ауытқуға келесі факторлар әсер етті:
1) өткізілген өнімнің өндірістік құны;
2) өнім бірлігінің бағасы;
3) өткізілген өнім көлемі (саны);
4) өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер.
өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құнының жоспармен салыстырғанда
төмендеуі немесе өсуі кезінде жалпы табыс сәйкесінше өседі немесе азаяды.
Біздің мысалда артық шығындалу болған, бұл жалпы табыс көлемін 9651 мың
теңгеге төмендетті (236478-226827).
Басқаша айтқанда, бұл фактордың әсерінің мөлшері өнім өткізуден тұскен
нақты тұсімнен жоспарланған мөлшерді алып тастау жолымен анықталады.
өткізу көлемінің өзгерісінің жалпы табыс ауытқуына әсерін анықтау ұшін
алдымен өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу дәрежесін анықтау керек.
Табыс көлемі осы факторға тікелей ұйлесімді тәуелді болғандықтан, жоспарлы
табысты өткізу көлемі бойынша орындалу пайызына көбейту керек.
Арнайы әдебиеттерді оқып-зерттеу, тауар өнімдерін өткізу көлемі және
оның құрамындағы құрылымдық өзгерістер сияқты факторлардың табысқа
тигізетін әсерін талдау тұрғысында, онда пікір таластары жұргізілетіндігін
көрсетті.
Есептеу ұшін өткізілген өнімнің көлемін әр тұрлі бағалау ұсынылады:
қолданыстағы өткізу бағасымен өндірістік өзіндік құны бойынша. өткізілген
өнімнің көлемі бойынша жоспардың орындалу пайызын есептеу кезінде әр
қалай бағалау, пайдаға әсерін анықтау кезінде айтарлықтай ауытқуларға
әкеледі. Бірінші әдіс экономистермен теріске шығарылған, өнімді өткізуден
тұсетін табыстың өзгеруі өткізудің физикалық көлемінде ғана емес, сондай-ақ
құрылымындағы өзгерістерге байланысты өткізілген рентабельділігіне де әсер
етеді. Қазіргі кезде бағалар кұнделікті кұрделі өзгерістерді бастан
кешіруде, сондықтан біздің көзқарасымыз бойынша бағалау әлдеқайда дәлелді
болып табылады.
Біз талдап отырған кәсіпорын тауарлы өнімді өткізу бойынша жоспарды
4,1%-ға асыра орындады (268020257516Ч100)-100
Талдау жұмысының теориясы мен тәжірибесінде, өткізілген өнім
құрамындағы құрылымдық өзгерістердің жалпы табысқа әсерін есептеудің екі
тәсілі бар:
1) “өткізілген өнімнің нақты көлеміне жоспар бойынша” есептелінген,
алынуға тиісті жалпы табыс сомасын өткізу көлемі бойынша жоспардың
орындалу коэффициентіне тұзетілген жалпы табыстың жоспарлы мөлшерімен
салыстыру арқылы;
2) “өткізу көлемінің өзгеруі” факторының әсер ету соммасын “өткізілген
өнімнің нақты көлемінің жоспар бойынша” есептелінген және алынуға тиісті
табысының көрсеткіштері арасындағы айырмадан шегеру арқылы (қалдық
тәсілі).
Тәжірибеде екінші тәсіл жиі қолданылады, өйткені бұл фактор әсер ету
көлемін есептеуге дейін өткізу көлемінің өзгерісінің әсерін анықтайды.
“өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспар бойынша” есептелінген, алынуға
тиісті жалпы табыс сомасы осы екі факторлардың жиынтық әсерін сипаттайтын
болғандықтан, бұл сомадан өткізу көлемін қолданудың әсерін шегеру арқылы
өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістерінің пайдаға тигізетін
әсерін анықтайды.
Құрылымдық өзгерістер нәтижесінде жоспармен салыстырғанда жалпы табыс
561 мың теңгеге кем алынған.
Біздің ойымызша, бұл фактордың әсерін нақты өткізілген өнімнен жоспар
бойынша алынуға тиісті табысты, есепті жылы өнімді өткізу көлемі бойынша
жоспардың орындалуын ескере отырып, жоспарлы құрылым жағдайында алынған
табыспен салыстыру арқылы анықтаған дұрыс болып табылады.
Біздің мысалымызда құрылымның өзгеруі жалпы табыстың ауытқуына теріс
әсерін тигізді, яғни оның мөлшері 561 мың теңгеге азайды. Жалпы табысты
талдау нәтижелері 3- кестеде көрсетілген.
Кесте-3
Жалпы табыстың ауытқуына негізгі факторлардың әсері
N Көрсеткіштер Сомасы, Жоспарлы
мың тг табысқа %
1. өткізілген өнімнің өзіндік құнының өсуі +9651 ( 4,3
2. Келісілген бағалар деңгейінің өсуі ( 3434 (77,7
3. өнімді өткізу көлемінің артуы ( 10504 ( 4,1
4. өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық - 561 - 12,7
өзгерістер
Жиыны: ( 23028 (73,4
Жоспардан тыс жалпы табыс келісім бағалары мен өнімді өткізу көлемінің
өсуі нәтижесінде алынып отыр. Егер кәсіпорын өнімнің өзіндік құнының
өсуіне жол бермеген болса және де бизнес жоспармен салыстырғанда өткізілген
өнімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер болмаған жағдайда жалпы табыс 561
өсетін еді. Жалпы табыстың өндірістік өзіндік құнының өсуі нәтижесінде
азаюын – кәсіпорын жұмысындағы жағымсыз құбылыс ретінде сипаттауға болады.
Елеулі кемшіліктерге 2002 жылы талданып отырған кәсіпорынның өткізген
өнімінің құрамында болған құрылымдық өзгерістер жатады. Сондықтан
талдаушы, шығарылатын өнім сұрыпталымы мен өндірілетін және өткізілетін
өнімдердің құрамында болатын құрылымдық өзгерістерін талдауға басты назар
аударуы қажет. Егер әрине нарықта оларға деген сұраныс болса, кәсіпорынға
өнімнің жоғары рентабельді тұрлерін өндіру мен сату тиімді болады. өткен
жылмен салыстырғандағы жалпы табыстың өзгеру себептерін анықтау кезінде,
В.А. Маличет ұсынған талдау әдістемесін қолдануға болады. Нарықтық
экономика жағдайында, тауарларға деген бағалар еркін болған кезде және де
олардың деңгейі нарық жағдайымен анықталатын кезде осы бағалардың өзгерісі
туралы ақпараттар алу қажеттігі пайда болады. Кәсіпорын өнім есебін екі
тұрлі бағамен, яғни нарықтағы қазіргі және өткен жылдағы бағалар бойынша
жұргізбейді. Осының бәрі экономиканы басқару және бақылау мақсатында
бағаның қозғалысы туралы, олардың тек жылдық қана емес, сонымен қатар одан
да қысқа мерзім аралықтарына, яғни ай, тоқсан, жарты жылдағы индекстері
туралы мәліметтердің болу қажеттілігін тудырады. Мұндай мәліметтер ең
алдымен кәсіпкерлерге, салық инспекцияларына және әр тұрлі деңгейлердегі
экономиканы басқару органдарына қажет болып табылады.
Біздің мысалымызда өткен жылмен салыстырғанда баға индексі 1,05-ті
құрайды. Бағаның өсуі жалпы табысқа әсер етуі тиіс.
Осы мәліметтерге сұйене отырып, жоғарыда көрсетілген факторлардың
жалпы табыстың өзгеруіне тигізген әсерін анықтайық:
1.Бағаның өсуі табысқа қалай әсер еткенін анықтау ұшін, есепті жылы
өнімді өткізуден тұскен табысты өткен жылдың еркін сатылу бағасымен (ҚҚС
және акцизсіз) қайта есептеп, содан кейін оны есепті жылдың еркін сату
бағасымен (ҚҚС және акцизсіз) есептелген өнімді өткізуден тұскен табыспен
салыстыру қажет. Алынған айырма бағалар қандай сомаға өзгергендігін
(өскенін немесе кемігендігін) және сәйкесінше табыстың да өзгерісін
көрсетеді.
Жалпы табыстың өзгеруіне әсер етуші негізгі факторларға келесі
өзгерістер жатады:
1) өткізілген өнімдердің бағасының өзгеруі;
2) өнімді өткізуден тұскен табыстың өзгеруі;
3) өткізілген өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығындарының өзгерісі.
Олардың есепті жылы алынған жиынтық табыстың өткен жылмен
салыстырғандағы ауытқуына тигізетін әсерін анықтау ұшін, келесі
аналитикалық төменгі кестеде құрамыз.
Кесте-4
Жалпы табыстың өткен жылдағыдан ауытқуына факторлардың тигізетін
әсерін анықтау ұшін қажетті алғашқы мәліметтер
мың тенге
N Көрсеткіштер өткен жылға Есепті
жылғы
1. өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден тұскен 257516 268020
2. өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) өндірістік 226827 236478
өзіндік құны
3. Жалпы табыс (1 қатар – 2қатар) 30689 31542
4. Баға индексі 1,00 1,05
5. өткізілген өнімнен (жұмыс,қызмет) тұскен табыс,245253 255257
салыстырмалы бағамен
Есепті жылдағы өнімді өткізуден тұскен табыс өткен жылғы бағамен:
268020 1,05=255257
Бағалардың өзгерісі және оның жалпы табысқа әсері:
268020-255257 ( 12763 мың теңгені құрады.
Кәсіпорынның еркін сату бағасының өсуі есебінен тұскен есепті жылдағы
қосымшы табыс 12763 мың теңгені құрайды.
2.өткізуден тұскен табыстың әсерін келесі жолмен анықтаймыз.
өткен жылғы өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы табысының
деңгейі тұрғысынан алатын болсақ, онда оның абсолютті сомадағы өсімі
немесе азаюы өнімді өткізуден тұскен табыстың өсуі немесе азаюына
пропорционалды тұрде болуы тиіс.
Біздің мысалымызда өткен жылмен салыстырғанда өнімді өткізуден тұскен
табыс 2,8%-ке ((3154230689*100=102,8); 102,8-100 ( 2,8) көбейді.
Нәтижесінде өнімді өткізуден тұскен табыстың өсуі есебінен жалпы табыстың
853 мың теңге көп алынуына әсер етті. Есептеуді, былтырғы өнімді сатудан
тұскен табыстың 1 теңгесіне шаққандағы жалпы табысты, өнімді сатудан
тұскен табыстың артуы немесе кемуіне көбейту арқылы жұргізуге болады.
3.өткізілген өнімнен алынған табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындар
деңгейінің ықпалы, есепті жылы өткізілген өнімнен тұскен табыстың 1
теңгесіне шаққандағы шығындардың нақты деңгейі мен өткен жылғы шығындар
деңгейі арасындағы айырмасы ретінде анықталады және бұл айырманы есепті
жылдағы салыстырмалы бағамен есептегендегі өнімді өткізуден алынатын нақты
табысқа көбейтеді. Нәтижесі шығынның кемуі немесе артуы кему есебінен жалпы
табыс көлемінің қаншалықты өзгергенін көрсетеді. Есептеу: ((16996:22075)-
20689:24392(Ч22075 ((0,7699-0,8482)Ч22075 (-0,0783Ч22075 (-1728 мың теңге.
өткізілген өнімнен алынатын табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындардың
азаюы нәтижесінде жалпы табыс 1728 мың теңгеге өсті. Жалпы табысқа
шығындардың тигізетін ықпалының дәл осы нәтижесін, есепті жылдағы нақты
шығындардың өнімді өткізуден алынған табыстың өсу (кему) индексіне қайта
есептелген, өткен жылдың нақты шығындарымен салыстыру арқылы алуға болады.
өнімнің өзіндік құны осы сомаға кеміген және сәйкесінше бұл жалпы
табыстың өсуіне әкеледі.
Жалпы табыс көлемі қаншалықты көп және өткізілген өнімнің өндірістік
өзіндік құнына кірмейтін тұрақты шығындарды білдіретін кезең шығындары
қаншалықты аз болса негізгі қызметтен алынатын табыс соншалықты жоғары
болады. Сондықтан да негізгі қызметтен алынатын табысқа жұргізілетін
талдауды жоғарыда аталған көрсеткіштермен, сондай-ақ маржиналды табыспен
ұздіксіз байланыста ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Кәсіпорынның қаржы ресурстарын
қалыптастыру және пайдалану механизмі.
Бұл жұмысты мен негізгі үш тарауға бөліп қарастырдым. Алдымен
Кәсіпорын қаржы ресурстарына қысқа тоқталдым, содан барып негізгі
мәселелерге тоқталдым. Сонымен қатар оның негізгі элементтерімен ішкі
себептеріне тоқталуды жөн көрдім және қызметі, маңызын көрсеттім.
Екінші бөлімінде Кәсіпорынның қаржы ресурстарын талдау түрлерін
көрсетуді жөн көрдім.
Үшініші бөлімінде Кәсіпорынның қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру
жолдары қарастырылды.
Курстық жұмыс компьютерлік тексте берілген. Жұмыс көлемі ___ бет,
7-кесте, 25 түрлі әдебиет тізімі көрсетілген.
Мазмұны
Кіріспе
І. Кәсіпорын қаржы ресурстары
1. Кәсіпорындар қаржысы және қаржылық тұрақтылығы
2. Кәсіпорындардың қаржы қорлары
3. Кәсіпорындар қаржысын ұйымдастырудың негіздері
I. Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау
1. Кәсіпорынның қаржы жағдайы нәтижелерін талдау
2. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін және қаржылық
тұрақтылықты талдау
ІІІ. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыпастыру мәселелері
3.2. Қаржы ресурстарын қалыптастыру көздері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Нарықтық экономика әлемдік тәжірибеге белгілі модельдердің көп
тұрлілігіне қарамастан мемлекеттік реттеумен толықтырылған әлеуметтік
бағытталған шаруашылық болып табылады. Рыноктық қатынастардың құрылымында
және оны мемлекет тарапынан реттеу механизмінде қаржы ұлкен мәнге ие. Олар
– нарықтық қатынастардың ажырамас бөлігі және мемлекеттік саясатты іске
асырудың маңызды құралы. Сондықтан да бұгінгі таңда қаржының табиғатын,
олардың әрекет ету шарттарын білу, қоғамдық өндірістің дамуында оларды
барынша тиімді пайдалану әдістерін анықтау аса маңызды болып отыр.
Экономиканың қаржылық байланыстарының құрылымында кәсіпорындар қаржысы
материалдық және материалдық емес игіліктерді шығаратын және еліміздің
қаржы ресурстарының басымды бөлігін қалыптастыратын қоғамдық өндірістің
негізгі саласын қамтамасыз еткендіктен бастапқы орынға ие.
Елімізде орын алған экономикалық реформалар қаржылық және өндірістік
қатынастар құрылымының тұбегейлі өзгеруіне алып келді. Кәсіпорындардың
дербестігі өсіп, олардың экономикалық және заң алындағы жауапкершіліктері
артты. Шаруашылық жұргізуші субъектілердің қаржы тұрақтылығының мәні
жоғарлады. Осының барлығы кәсіпорынның қаржы ресурстарын және оларды құру
көздерін тиімді пайдалануды талап етеді.
Курс жұмысының тақырыбы- “Кәсіпорынның төлем қабілеті мен қаржы
тұрақтылығын талдау”. Курс жұмысы кіріспе, ұш бөлімнен, қорытынды мен
ұсыныстардан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жұмыс 9 кестеден
және схемалардан тұрады.
Курстық жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның қаржы ресурстарының құрылу
көздерін, олардың құрылымын қарастыру, сонымен қатар кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі болып табылады.
Зерттеу объектісі – “Оңтұстік құс” ААҚ. Бұгінгі таңда бұл кәсіпорын
Оңтұстік Қазақстан облысы мен Шымкент қаласын құс өнімдермен қамтамасыз
етеді.
Қаржы ресурстарын құру көздерін қалыптасуын және оны пайдалануын
талдаған кезде “Оңтұстік құс” ААҚ мәліметтері, оның ішінде бухгалтерлік
баланс, қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп қолданылды.
І. Кәсіпорын қаржы ресурстары, төлем қабілетінің
теориялық негіздері
1.1. Кәсіпорындар қаржысы және қаржылық тұрақтылықтың ғылыми негіздері
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы – біртұтас қаржы жұйесінің
құрамдас бөлігі. Елдегі ақша қатынастарының маңызды саласын, атап
айтқанда, материалдық өндірістің ақша қатынастарын қамтитындықтан, олар
қаржының негізгі, бастапқы бөлігі болып табылады. өйткені нақ сонда жиынтық
қоғамдық өнім, ұлттық табыс және ұлттық байлық жасалады. Бұлар –
халықтың қажеттері, өндірістік емес салалардың материалдық шығындары,
ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесі қамтамасыз етілетін бірден бір көздер.
Мемлекеттегі сияқты, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы тауар –
ақша қатынастары мен құн заңының нәтижесінде құралады. Тауар - ақша
қатынастарын қоғамдық еңбек бөлінісі, меншіктің алуан формалары
айқындайды. Жеке тауар өндірушілердің еңбек бөлінісінің дәрежесі әр
тұрлі, дербес кәсіпорындарды, олардың құрылымдық бөлімшелерін
айқындайды. Жекеленген тауар өндірушілер өздерінің еңбектерінің
нәтижелерінің өнімдерін, қызметтерін айырбастайды немесе тауардың құнын
көрсететін ақшаға сатады. Бұл қатынастар жиынтығы тауар – ақша
қатынастары болып табылады.
Кәсіпорындардың қаржысы ақша тұрінде ұлғаймалы ұдайы өндірістің
негізгі процестерін көрсетіп, экономикалық заңдардың талаптарына
сәйкес іске асырылуына септігін тигізеді. Оларды мемлекет халық
шаруашылығын дамыту ұшін қажетті ақшалай табыстар мен қорларды бөліп,
пайдалануға қолданады. Кәсіпорындар, ұйымдардың дұрыс жолға қойылған
қаржысынсыз экономикалық дамуы мұмкін емес. Кәсіпорындардың қаржысы
халық шаруашылығын басқару жұйесінің, экономиканы өзгертудің аса
маңызды құралы. өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа
өндірістік қатынастармен бірге халық шаруашылығын басқаруға төменгі
буындардың шаруашылық қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы мыналар: кәсіпорындар,
ұйымдар, бірлестіктер, концерндер, ассоциациялардың салалық министрліктер
мен басқа шаруашылық органдардың, өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, құрылыс,
көлік, сауда, дайындау, геологиялық барлау, жобалау тұргын ұй –
коммуналдық қызметін жұзеге асырушы шаруашылық аралық, салааралық,
кооперативтік ұйымдардың оның ішінде ұжымдық шаруашылықтардың халыққа
қызмет көрсетудің, байланыстың, қоғамдық тамақтандырудың қаржыларын
қамтиды.
Меншік формаларының дамуы кооператив, акционерлік қоғам, фирма,
бірлескен жаңа тұрпаттағы кәсіпорындары туғызады. Мемлекеттік
кәсіпорындардың еңбек ұжымдарына берілуі меншік тұрін өзгертті.
Тұбегейлі экономикалық реформа барысында пайда болған
мемлекеттік меншіктің сан алуан формалары - республикалық ,
коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындардың сан алуан формалары шығуына
жеткізеді. Коммерциялық шаруашылық есептердің дамуы, аймақтардың
біршама дербестік алуы бұл процесті тереңдете тұседі.
Халық шаруашылығындағы әрбір саладағы қаржының техникалық
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын айырмашылықтары бар. Сонымен
бір мезгілде халық шаруашылығындағы салалардағы кәсіпорындардың
қаржысын ұйымдастырудың негізгі принциптері бірдей. өйткені, бірыңғай
экономикалық заңдар, ортақ принциптерге негізделген. Мұның өзі
олардың барлығын бір бастапқы буынға біріктіруге мұмкіндік береді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысының өзіндік мәні және
көрінісінің сыртқы формалары бар және олар сан алуан. Олардың
беріктілігі біркелкі емес. Қаржының сыртқы формалары жиі
өзгертілуде. Мысалы, кәсіпорындардың мемлкеттік бюджетпен қарыс –
қатынас формасы жиі өзгертіліп, жетілдірілуде: көп арналы
төлемдерден пайда салығына көшіріледі: қаржының бюджеттен шаруашылық
мұқтаждықтарын қаржыландырудың кері қозғалысы өзін – өзі
қаржыландырумен ауыстырылды; кәсіпорындардың ішкі қаржы қозғалысының
формалары өзгереді; бұл қатынастар нормативтік сипат алып шаруашылық
коммерциялық негіз алуда. Қаржы ресурстарының құрылымы, әдістері,
жұмсалу бағыттары да өзгеруде. Қаржының мәні де өзгеруде, ол
өндірістік қатынастары, олардың даму барысы, мемлекеттің шаруашылық
мәдени, әлеуметтік өмірлегі роліне байланысты. Қаржы қатынастары, ең
алдымен бөлістік қатынастар. Олардың бөліс жұйесінің өзгерістерге
ұшырап, өндірістің тиімділігін ынталандыруға ролі артуда. Қоғамдық
өнім мен ұлттық табысты бөлу әдістері мен формаларының өзгеруі
кәсіпорындардың мемлекеттік бюджетпен және несие жұйесімен нарыққа
алу процесінде қаржы қатынастарын өзгертіп, олардың ғылыми –
техникалық прогресті жеделдету өндірістің өнімділігін артыруда
ынталандырушы ролін баса көрсетуде.
Кәсіпорындар қаржысының мәні жөнінде әзірге ортақ пікір жоқ.
Кәсіпорындардың қаржысын айқындайтын экономикалық қатынастар жұйесіне
не кіреді( Бір қатар ғалымдар тауарларды сатып алу, сату кезінде
және еңбекақы кезінде пайда болатын ақша қатынастарын қаржы
қатынастары деп қарауға болмайды, өйткені олар бұл қатынастардың
элементтері емес деседі. Алайда өндірістік қағиданың жақтаушылар
керісінше пікірде. өйткені өндірістегі қаржы қатынастары ұдайы
өндіріс кезеңдерін көрсететін экономикалық категория. Мысалы айырбас
кезінде өнімді өткізуден тұскен тұсіинен өнім беруші кәсіпорын
тұтыну және қорлану қорларын құрайды. Оның барысында өнім беру
шартының талаптары орындалмаса, екі жақ бір-біріне қарыздар болса,
тиісті қаржы айыптары қолданылады. Еңбекақы, сыйлықтар төлеу
барысында туындаған ақша қатынастары арнайы қорлар (тұтыну, еңбекақы,
айналым қаражаттарын) құрып, жұмсау арқылы жұргізіледі. өндіріс
қағидасын жақтаушылар қаржы қатынастары өндіріс процесінің барлық
кезеңін қамтиды деп санайды.
Осыған байланысты кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы бөлу,
бақылау және ұдайы өндіріс қызметін орындайды деп тұжыруға болады.
Ұдайы өндіріс қызметінің мазмұны жай және ұлғаймалы ұдайы өндіріс
кезінде материалдық және қаржы қозғалыстары айналымын қамтамасыз
ету. Бұл ұшін кәсіпорын өндіріс жоспарлары, болжамдары негізінде
өнімдерді өткізу, нақты мерзімдерге сай белгіленген экономикалық
нормативтері, кірістер мен шығыстар көлемін белгілейді, шығындардың
меншікті қаржы есебінен, уақытша алынған басқа кәсіпорындар мен өз
қызметкерлерінің қаржысы банк несиелері, айрықша жағдайда бюджет
есебінен ақталуын анықтайды.
Кәсіпорындар қаржысының бөлу қызметінің ерекшелігі – жиынтық
қоғамдық өнімнің құны айналым қаржысы процесінде белгіленген
экономикалық нормативтер негізінде бөлінуі. Мұның өзі ұдайы өндіріс
процесінде құнның бөліске және қайта бөліске тұсуіне қаржының
қатысуын анықтайды. Ақшалай бюджеттер мен қорлардың экономикалық
негізінде бөлінуі қаржының ұдайы өндірістегі қызметінің басты шарты.
Бөліс – өндіріс пен тұтынуды байланыстыратын буын. Бұл процесс
кәсіпорындар мен бірлестіктердің жұмсалған өндіріс құрал жабдықтарды
толықтыруға және пайданы құрауға пайдаланған өнімдерді өткізуден
тұскен ақшалай табыстар алу жолымен жұреді. Пайданың (табыстың) бір
бөлігі қайта бөлу барысында орталықтандырылған қорларға - мемлекеттік
бюджет, бюджеттен тыс қорларға тұсіп енді бір бөлігі
шаруашылықтың қарамағында еңбекақы, әлеуметтік мұқтаждар, өндірісті
ұлғайту және дамыту жөнінде шығындарды қаржыландыруға тұседі.
Кәсіпорын экономикасында қаржының бақылау қызметі маңызды рол
атқарады. Есеп пен бақылаусыз шаруашылықты жұргізуге болмайды.
Кәсіпорындардың қаржысы басқа да экономикалық тұтқалармен бірге
экономиканы жоспарлы басқару, өндірісті ұлғайту, еңбек, материалдық
табиғи, қаржы ресурстарының ұтымды пайдалануына бақылау жасауды
қамтамасыз етуде маңызды рол атқарады. Үнем мен ұқыптылық режимін
өмірде дәйектілікпен жұргізу маңызды міндеттердің бірі болып
табылады. Кәсіпорынның ішінде ғана емес, оның басқа кәсіпорындар,
ұйымдар, қаржы – несие мекемелерімен өзара қарым-қатынасында теңге
бақылауы пайдаланады. Кәсіпорын ішінде еңбектің саны мен сапасы,
негізгі, айналым және ынталандыру қорларының құралуы, пайдалануы
бақылауға айналады. Кәсіпорындардың өзара қарым – қатынастарында
берілетін тауарлар, көрсетілген қызметтер орындалған жұмыстар,
шарттардың орындалуы бақыланады. Єаржы және несие органдарымен іс-
қимыл барысында бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы, банк
несиелерінің алынуы, қайтарылуы кезінде бақылау жұзеге асырылады.
Кейбір экономистер кәсіпорындар қаржысына ұш қызмет жұктейді:
1) ақшалай ресурстармен айналым қаражаттарына қызмет көрсету;
2) ақшалай табыстарды бөлу;
3) кәсіпорындардың өндірістік – шаруашылық қызметіне бақылау жасау.
Халық шаруашылығы салалары, бірлестіктері, кәсіпорындардың
экономикалық қызметі саласында өндірістік қатынастардың өзіндік
ерекшеліктері, қаржы қатынастарының басқа ақша қатынастарымен
астасуы, олардың өндірістік қорлар айналыммен тығыз байланысы,
кейбір ғалымдардың пікірінше, халық шаруашылығы салалары,
бірлестіктері, кәсіпорындары қаржысының жалпы мемлекеттік қаржыдан
ерекшеленуіне әкеп соғады.
Олардың пікірінше, егер буынға кәсіпорындардың ақша
қатынастарының бұкіл жиынтығын қосса, халық шаруашылығы кәсіпорындары
мен ұйымдарының ақша шаруашылығын – дербес экономикалық категория
ретінде өмір сұруі туралы мәселе қоюға болады.
Қаржы саласындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың сан қилы
қатынастары ірілендірілген топтарда жинақталады; бұл қатынастар
ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінде мыналардың арасында пайда болады:
Мемлекет пен өндірістік кәсіпорындар арасында мемлекеттік
бюджеттен қаржыландырғанда, сондай- ақ бюджетке төлемдер төлегенде,
валюта қорларын қалыптастырғанда:
- шикізат, материалдар, отын т.с.с. төлеу ұшін өзара қатынастарға
тұскен әр тұрлі кәсіпорындар мен ұйымдар арасында;
- кәсіпорындар мен ұйымдар арасында акциялар мен құнды қағаздар
шығару және өткізу кезінде бірлескен кәсіпорындар құру барысында
несиелеу мен ұлестік қатыста;
- кәсіпорындар мен несие жұйесі ұзақ және қысқа мерзімде несиелер
берілгені ұшін проценттер төлегенде және т.б.
Кәсіпорындар мен ұйымдар қаржысының негізгі белгілері:
1) қаржы қатынастарының көп қырлылығы, олардың формалары мен
мақсатты арналымының сан алуандығы;
2) өндірістік қорлардың міндетті болуы, олардың құралуы, тұрақты
толықтырылуы, көбеюі, бөлінуіне байланысты қатынастар туындауы.
Өндірістік қорлар - өндірістің серпінді элементі. Олар,
өндірістің өзі сияқты, ұдайы қозғалыста болады; оның ұстіне құн
формалары ұнемі өзгереді. Кәсіпорынның өндірістік қорлары оның
қызметі кезінде материалдық – заттық және ақша формасы қалады;
3) жоғары белсенділік, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің барлық
қырларында ықпал жасау мұмкіндігі.
Сөйтіп, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы – халық
шаруашылығындағы ақшалай табыстарды, жинақтарды және қорларды
жасауға, бөлуге және пайдалануға байланысты туындайтын экономикалық
қатынастар.
2. Кәсіпорындардың қаржы қорлары және төлем қабілеттілігі
Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың принциптері ортақ мақсат
- міндеттерімен және оның дамуының ортақ экономикалық заңдарымен
анықталады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысын ұйымдастырудың негізгі
принциптері: шаруашылық (коммерциялық) есеп, меншіктің барлық
формаларының теңдігі, қаржы резервтері. өзін-өзі қаржыландыру –
негізгі алынатын принцип және кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық
– қаржы қызметін жұргізудің басты әдісі.
Қазіргі уақытта шаруашылық есеп әдісі тұтынушыға қызмет етіп,
кәсіпорындар мен халықтың сұранымын қанағаттандыру қатаң тәртіп,
мемлекет қамтамасыз еткен ресурстарды төлеу, өндірісті жаңарту және
ұлғайту; бюджет алдындағы міндеттемелерді сөзсіз орындау.
К о м м е р ц и я л ы қ е с е п принципі кәсіпкерлік формасында
жұзеге асырылады. Нарықтық қатынасты дамыту барлық меншік
формаларының деңгейі принципін іске асыру негізінде азаматтардың
шаруашылық инициатива мен іскерлік көрсетуіне жағдай жасайды.
Кәсіпкерлік – тәуекелге бел байлап, табыс табуға ұмтылған азаматтардың
жеке, дербес іс- қимылдары. Кәсіпкерлік өз ұжымдарын құра алады.
Шаруашылық есептің негізгі принциптері - өзін- өзі ақтау және
өзін – өзі қаржыландыру.
ө з і н – ө з і а қ т а у - шаруашылық есептің басты принципі,
яғни кәсіпорын тиімді өткізген табысты есебінен өндірістік
шығындардың ақталуы. өзін – өзі ақтаудың төменгі шегі шығынға батпау.
Алайда нарық жағдайында кәсіпорындар рентабельді жұмыс істеуі тиіс.
өйткені болашағы зор шаруашылықтарға ғана көмек көрсетіледі.
Банктер бюджет, несие берушілердің алдына қойған міндеттемелері
мен талаптарын қанағаттандыра алмаған кәсіпорындар белгілі бір
шаралар қолданылған соң (сауықтыру, қайта құру, жою немесе сату)
кұйіп кетті деп жарияланады.
ө з і н – ө з і н қ а р ж ы л а н д ы р у ғ а өзін-өзі ақтау кіреді.
Одан айырмашылығы өндіріс шығындарын ақтаумен қатар нормативтік
пайда алынуын көздейді. Табыс көздері мен қосымша қаржы есебінен
кәсіпорын техникалық қайта жарақтану өндірісті жаңғырту және
ұлғайту, өндірістік емес, құрылыс ұжымдардың әлеуметтік мұқтаждары,
еңбекақы мен ынталандыру қорларын құру ғылым мен техниканы дамыту
және басқа шығындарды жабуды қамтамасыз етеді. өзін- өзі
қаржыландыру кезінде бұкіл қаржы (пайда және табыс, амортизациялық
тұсімдер және т.с.с.) кәсіпорындардың қарамағында қалады әрі тартып
алынбайды (мемлекеттік бюджетке жіберілімдер мен басқа да
міндеттемелерден өзге). Екіншіден, орталықтандырылған көздердің қаржысы
оларға бөлінбейді, кәсіпорындар өздерінің дамуын тек меншікті және
қарыз қаржды есебінен іске асырады. Мұның өзі басшылары белгілі бір
шешімдер қабылдау ұшін қолда бар құжаттарды тиімді пайдалану
мұмкіндіктерін жан- жақты талдауға мәжбұр етеді.
Шаруашылық есеп талаптарының бірі - қ а р ж ы м ү д д е л і л і г
і қызметкерлерді материалдық ынталандыру мен өндірісті дамыту ұшін
кәсіпорынның қ а р ж ы р е с у р с т а р ы н п а й д а л а н у д а н к
ө р і н е д і. Мұның өзі олардың болашақ мұдделерінде көрініс
табады; кәсіпорындардың ұжымдарын қаржы жағынан ынталандырудың қуатты
тұтқасы өздері жинаған қаржы есебінен әлеуметтік – мәдени
мақсаттарға арналған шығындар.
Қаржы жауапкершілігі мен мұдделілігі - шаруашылық жұргізудің
тиімділігін арттырудың ынталандыру шараларын құру және жұзеге асыру.
Сөйтіп экономикалық негізгі буынында кәсіпорындардағы екі
экономикалық категорияның - қаржының және шаруашылық есептің өзара
байланысы көрініс табады.
Кәсіпорынның алдағы қызметіндегі бағдарлары бұлдыр болса,
жоспарлар – қаржы көрсеткіштері тәптіштеле пысықталмай-ақ, қолда бар
нақты мәліметтер жиналып, ғылыми өңделеді, яғни болжам жұргізіліп,
кәсіпорынның қаржылық даму болжамы жасалады. Болжам бағаланып,
кәсіпорындардың шаруашылық қызметі нұсқалары бойынша шешім қабылдауға
негіз болады.
Нарыққа көшу, экономиканың тұрақсыздығы жағдайында қаржы
жоспарлары мен болжамдары қысқа мерзімге жасалады.
Кәсіпорын неғұрлым ірі шаруашылық құрылымына (бірлестік,
ассоциация, концерн т.с.с.) енсе кәсіпорындардың қаржы жоспарлары
көрсеткіштері бұл ұйымдардың жиынтық қаржы жоспарларына енгізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың барлық меншік формаларының теңдігі
принципі мемлекеттің барлық меншік формаларының дамуына кепілдігі
нәтижесінде жұзеге асырылады. Меншік иесі өз мұлкін қалағанынша
пайдаланып, заңға қайшы келмейтін кез-келген іс – қимыл жасайды.
Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың тағы бір принципі қаржы
резервтерінің болуы (резерв қоры, тәуекел қоры). Ол барлық
деңгейінде - бастапқы өндірістік буында да , одан жоғарғы
буындарында ( бірлестік, концерн, министрлік т.с.с.) болады. Қаржы
резервтері әр тұрлі әдіспен - өндірістік және әлеуметтік даму
қорларының көлеміне қарай, табыс және пайдадан тұсімдер жіберу
арқылы тұрақты нормативтер бойынша құралуы мұмкін. Қаржы резерві
уақытша қаржы қиыншылығын жойып, шаруашылықтардың қызметіне қалыпты
жағдай қамтамасыз ету және өндірістік, әлеуметтік (қаржы жоспарларында
қарастырылмаған) даму шығындарын қаржыландыруға арналған.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы қатынастары сан алуан заң
актілерімен, Президенттің жарлықтарымен, Жоғары Кеңестің қаулыларымен
реттеледі. Олардың ішінде: кәсіпорындар туралы, шаруашылық қызметтің
еркіндігі мен кәсіпкерлікті дамыту туралы, меншік туралы, мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру туралы, банкроттық туралы, банктер
мен банк қызметі туралы, сыртқы экономикалық негізгі принциптері
туралы, шет елдік инвестициялар туралы, еркін экономикалық аймақтар
туралы, шаруа қожалықтары туралы және т.б.
Нарық экономика көшу кезеңінде кәсіпорындардың қаржысын
ұйымдастыруда елеулі өзгерістер жұрді.
Әкімшіл – әміршіл жұйенің кұйреуі, шаруашылық байланыстардың
кұрт ұзілуі, республика халық шаруашылығын басқарудың өзгеруі,
жергілікті басқару органдарының ролінің артуы кәсіпорындар арасында
тікелей байланыстарды кұшейтіп, банк жұйесімен қатынастарды өзгертіп,
өзара іс- қимылдың жаңа формаларын қолдануды талап етуде. Бұл
процесс салалық құрылымдардан бас тартып жаңа тұрпаттағы құрылымдар
құрудан байқалады. өнеркәсіп – қаржы топтары , көп салалы
корпорациялар, концерндер, холдинг компаниялары мұндай құрылымда
нарықты қалыптастыру барысында неғұрлым өміршең.
Көп салалы мемлекеттік және кәсіпкерлік құрылымдарды қамтитын
өнеркәсіп – қаржы топтары шикізат, материал жөніндегі және басқа
қажеттерін өздері қамтамасыз етіп, өздерінің және халықтың бос
қаржысын біріктіреді. Мұндай өз бетімен дамитын жұйелер мемлекеттің
жұгін жеңілдетіп, ө н д і р і с т і к м а т е р и а л д ы қ – т е х
н и к а л ы қ ж а б д ы қ т а л у ы н жақсартады. Сөйтіп, өндіріс
процесі демократияландыр-
ылады, өндірушілердің қаржы жөнінде дербестігі, кәсіпкерліктің еркін
бәсекесі жағдайында шаруашылық жұргізудің тұпкі н жауапкершілігі
артып , халық шаруашылығында өндірістің сан алуандығы қамтамасыз
етіледі.
3. Кәсіпорындар қаржысын ұйымдастырудың негіздері
Кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық – қаржы қызметі барысында
қаржы қорлары – белгілі бір мақсаттарға арналған қаражат – құралып,
пайдаланылады, қорлардағы қаражат ұнемі қозғалысқа тұседі, жиналады,
жұмсалады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы тәжірибесінде (кәсіпорындардың
жеке саласының немесе бұкіл халық шаруашылығының өндірістік,
шаруашылық және әлеуметтік қызметіндегі мақсат – міндеттеріне қарай) әр
тұрлі қорлар пайдаланады. өздерінің қызметтерінің орындалуына немесе
экономикалық жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса,
кейбірі өзгеріп, немесе жеке бөлініп шығады. Ұзақ жылдар бойы
кәсіпорындар мен ұйымдарда экономикалық ынталандыру қорлары:
материалдық ынталандыру, өндірісті дамыту, әлеуметтік даму, тұтыну
қорлары жұмыс істейді.
Кесте-1
Кәсіпорынның қаржы ресурстары
Қаржы ресурстары Қаржы ресурстарын құру Ескерту
көздері
1 2 3
1.Меншікті капитал
Амортизация өнім өткізуден тұскен Егер амортизациялық
Жалпы табыс тұсім қор құрылмаса,
өнім өткізуден тұскен кіріс өнім өткізуден тұскен амортизация
Басқа да өткізуден болған тұсім пайдадан көрініс
кіріс Басқа өткізулерден тұскен табады
өткізуден тыс операциялардың тұсім
сальдосы өткізуден тыс кірістер
Резервтік қор
Жөндеу қоры Жарғылық қордан 15%
Басқалары Таза табыс мөлшерінде
2. Қарызға алынған капитал өнімнің өзіндік құны
2.1. Банк несиелері
2.2 Банктік емес мекемелердіңСәйкес кредиторлардың Соның ішінде –
несиелері несие ресурстары лизинг
2.3 Бюджеттен алынған --
несиелер Соның ішінде
2.5 Кредиторлық қарыздар -- мерзімі кейінге
2.6 Басқалары қалдырылған
-- салықтар
Тартылған ресурстар
3.1 Инвестициялық
қызметтерден алынған қаржыларСәйкес инвесторлардың
3.2 Құнды қағаздардың қаржылары
эмиссиясынан алынған қаржылар
3.5 Франчайзинг, селенг,
жалгерлік бойынша тұскен --
төлемдер
4. Бюджеттен алынған -- Соның ішінде
субсидиялар мен басқа қайырымдылық,
қорлардан тұсімдер спонсорлық көмек,
Бюджеттік қржыландыру және бюджеттен
қаржылары төленетін
дотациялар мен
субвенциялар
1992 жылға дейін ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржыландыру және
негізгі қорларды жаңарту ұшін амортизациялық қор құрылғанды.
Қаржы қорларында кәсіпорындар мен ұйымдардың мұлкі бейнеленеді.
Жекеленген қорлардың қозғалысы қаржының көлемін, формасын, пайдалану
мөлшерін неғұрлым анық көрсетеді. Сондықтан кейбір қорлар
кәсіпорынның қаржы көрсеткіштерін де бейнелеп есептеулер ұшін
бастапқы мәліметтер ретінде қызмет етеді. Мысалы, кәсіпорындарының
тұтыну қорының белгілі бір мерзімде жұмсалу мөлшері; кәсіпорындарының
бір қызметкеріне шаққандағы мөлшері оның материалдық және әлеуметтік
қызметтерін қанағаттандыру деңгейін көрсетеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі ұшін неғұрлым маңызды
қорлар: жарға, қорлану, тұтыну, еңбек ақы, валюта, жөндеу қорлары
кәсіпорындардың дербестігі жағдайында басқа да мақсатты қаражат
қорлары құралады.
Жарғы қоры кәсіпорынның мұлкінің бастапқы құнын көрсетеді.
Жарғы қорының мөлшері шаруашылық қызметі процесінде өзгеріп
отырады: негізгі қорларға кұрделі жұмсалымның жұмсау , пайда есебінен
айналым қорларының өсімі, тауар – материалдық бағалықты бағалауға
дейінгі және басқа толықтырулар нәтижесінде көбейеді; негізгі қаржыны
жіберу, шығындарды шығару, тауарлар материалдық игіліктердің бағасын
тұсіру арқылы кемиді.
Акционерлік қоғамның жарғы қоры құрылтайшылардың жарнасы
есебінен немесе жарналарда құрылтайшылар мен қатысушылардың
акцияларына айырбастау жолымен құрылады.
Қаржы резервінің қаржысы өндірістік және әлеуметтік даму
жөнінде қосымша шығындарға , жаңа техниканы әзірлеп, енгізуге,
меншікті айналым қаржысын толтыруға жұмсалады.
Жөндеу қоры кәсіпорындарындарында жөндеудің барлық тұрлерін:
кұрделі, орта және ағымдағы жөндеуді - жұргізуге құрылады. Кұрделі
жөндеуге жұмсалатын амортизациялық тұсімдер жойылған соң (1991 жылы)
жөндеудің барлық тұрлері өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құны
есебінен өтелуде. Кәсіпорындар жөндеу жұмыстарының шығындарына қарай
жөндеу қорына аударымдардың нормативін өзі белгілейді. Олардың
мөлшері негізгі қорлардың тозуына қарай анықталады. Жөндеу шығындары
ішінара алдағы кезеңдер шығындары есебінен жабылуы мұмкін.
ІІ. ҚҚ. Кәсіпорынның қаржы жағдайын, табыстылығын және төлем
қабілеттілігін талдау
2.1. Кәсіпорынның қаржы жағдайы нәтижелерін талдау
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылықты жұргізуші
субьектінің өзі де, мемлекет те мұдделі. Сондықтан әр кәсіпорында
табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жұйелі тұрде
талдау жасау қажет.
Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
- табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын бағалау;
- таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
- табысқа әсер ететін факторларының әсерін анықтау және сандық өлшеу;
- табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
- табыстың өсу резервтерін анықтау;
- кәсіпорынның даму перспективаларын ескере отырып, табысты тиімді
пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
- табыстылықтың (рентабельділіктің) әр тұрлі коэффициенттерін және олардың
деңгейлеріне әсер етуші факторларды зерттеу.
Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор өндірістік өзіндік құн,
сондықтан оның төмендеуіне оның көлеміне көп әсерін тигізеді.
Көптеген кәсіпорындарда өзіндік құнды баптар бойынша талдаумен
айналысатын, оны төмендету жолдарын іздестіретін экономикалық қызметтің
бөлімшелері болады. Бірақ белгілі бір мөлшерде бұл жұмыс, инфляциясының
әсері және шикізат пен отын-энергетика ресурстарында бағаның өсуімен өзінің
маңызын төмендетеді. Бағаның кұрт өсуі және кәсіпорынның меншікті айналым
қаражаттарының жетіспеуі жағдайында өзіндік құнның төмендеуі нәтижесінде
табыстың өсімі мұмкін емес.
Шаруашылық жұргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы табыстың
өсуінің негізгі жолы – материалды шығындар бөлігінде өзіндік құнды
төмендету. Бұл, әсіресе шикізат құнының ұлес салмағы өнімнің өзіндік
құнында өте жоғары болып келетін өңдеу және қайта өңдеу салаларында (машина
жасау және металл өңдеу, металлургия, мұнай-химия, тігін, тамақ және т.б.)
қызмет жасайтын кәсіпорындар ұшін өте маңызды.
Шығарушы салаларда табиғи себептерге байланысты табыс өсімін пайдалы
қазбаларды шығарудың өзіндік құнын төмендету нәтижесінде қамтамасыз ету өте
қиын. Бұл негізінде шығару көлемін өсіру арқылы болуы мұмкін.
Соңғы тұтынушыға бағытталған салаларда сұраныс, өзіндік құн деңгейімен
анықталатын өндіріс және өнімді өткізу көлемі шешуші мәнділікке ие болады.
өндіріс және өнім өткізу көлемін өсіруге әкелетін айналым
қаражаттарының айналымдылығын жылдамдату кұрделі шығындарды талап етпейді.
Инфляция айналым қаражаттарын өте тез құнсыздандырады. Кәсіпорындардың
шикізат пен отын-энергетика ресурстарын сатып алуына олардың көп бөлігі
бағытталады. Сатып алушылардың төлемеушілігі және де талап етілетін алдын
ала төлем жұргізу кәсіпорынның қаржысының көп бөлігін айналымнан тыс
әкетеді. Төлем жұргізбеудің себептері тек айналым қаражаттарының жетіспеуі
ғана емес, сонымен бірге төмен қаржылық есептік тәртіп, банк жұйесі
жұмысындағы кемшіліктер және де вексельдік айналымның дамымауы да болып
табылады.
Кәсіпорын табысы бағаның өсу есебінен жоғары қарқынмен өседі. Бағаның
өсуі өзінше теріс фактор болып табылмайды. Егер өнімге деген сұраныстың
өсуі мен шығарылатын өнімнің техника-экономикалық параметрлердің және
тұтынушылық қасиетінің жақсаруымен байланысты болса, онда ол дәлелді
болады. Кәсіпорнынның қаржы жағдайын талдау “Оңтұстік құс” ААҚ
мәліметтерінің негізінде жасалған.
Кесте -2
“Оңтұстік құс” ААҚ қаржы жағдайын талдау
мың тенге
Көрсеткіштер 2002 2003 ауытқу
Абс. %
0 1 2 3 4 5
1. өнімді (жұмыс, қызмет) 257516 268020 10504 104,1
өткізуден тұсетін табыс
2. өткізілген өнімнің өндірістік 226827 236478 9651 104,3
өзіндік құны
3. Жалпы табыс (1 қатар–2 қатар) 30689 31542 853 102,8
4 Кезең шығандары 20142 44746 24604 222,2
5 Негізгі қызметтен тұскен кіріс 10547 -13204 -23751 *
(3қатар-4қатар)
6 Негізгі емес қызметтен тұскен кіріс2640 145 -2495 5,5
7 Таза кіріс (5қатар+6қатар) 13187 -13059 -26246 *
Жоғарыда аталған факторлардың жалпы табысқа әсерін анықтау ұшін қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есептің мәліметтері бойынша келесі
талдау кестесін құруға болады.
Жалпы табыстың нақты көлемі жоспарланған көлемін 1768 мың теңгеге көп.
Бұл ауытқуға келесі факторлар әсер етті:
1) өткізілген өнімнің өндірістік құны;
2) өнім бірлігінің бағасы;
3) өткізілген өнім көлемі (саны);
4) өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер.
өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құнының жоспармен салыстырғанда
төмендеуі немесе өсуі кезінде жалпы табыс сәйкесінше өседі немесе азаяды.
Біздің мысалда артық шығындалу болған, бұл жалпы табыс көлемін 9651 мың
теңгеге төмендетті (236478-226827).
Басқаша айтқанда, бұл фактордың әсерінің мөлшері өнім өткізуден тұскен
нақты тұсімнен жоспарланған мөлшерді алып тастау жолымен анықталады.
өткізу көлемінің өзгерісінің жалпы табыс ауытқуына әсерін анықтау ұшін
алдымен өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу дәрежесін анықтау керек.
Табыс көлемі осы факторға тікелей ұйлесімді тәуелді болғандықтан, жоспарлы
табысты өткізу көлемі бойынша орындалу пайызына көбейту керек.
Арнайы әдебиеттерді оқып-зерттеу, тауар өнімдерін өткізу көлемі және
оның құрамындағы құрылымдық өзгерістер сияқты факторлардың табысқа
тигізетін әсерін талдау тұрғысында, онда пікір таластары жұргізілетіндігін
көрсетті.
Есептеу ұшін өткізілген өнімнің көлемін әр тұрлі бағалау ұсынылады:
қолданыстағы өткізу бағасымен өндірістік өзіндік құны бойынша. өткізілген
өнімнің көлемі бойынша жоспардың орындалу пайызын есептеу кезінде әр
қалай бағалау, пайдаға әсерін анықтау кезінде айтарлықтай ауытқуларға
әкеледі. Бірінші әдіс экономистермен теріске шығарылған, өнімді өткізуден
тұсетін табыстың өзгеруі өткізудің физикалық көлемінде ғана емес, сондай-ақ
құрылымындағы өзгерістерге байланысты өткізілген рентабельділігіне де әсер
етеді. Қазіргі кезде бағалар кұнделікті кұрделі өзгерістерді бастан
кешіруде, сондықтан біздің көзқарасымыз бойынша бағалау әлдеқайда дәлелді
болып табылады.
Біз талдап отырған кәсіпорын тауарлы өнімді өткізу бойынша жоспарды
4,1%-ға асыра орындады (268020257516Ч100)-100
Талдау жұмысының теориясы мен тәжірибесінде, өткізілген өнім
құрамындағы құрылымдық өзгерістердің жалпы табысқа әсерін есептеудің екі
тәсілі бар:
1) “өткізілген өнімнің нақты көлеміне жоспар бойынша” есептелінген,
алынуға тиісті жалпы табыс сомасын өткізу көлемі бойынша жоспардың
орындалу коэффициентіне тұзетілген жалпы табыстың жоспарлы мөлшерімен
салыстыру арқылы;
2) “өткізу көлемінің өзгеруі” факторының әсер ету соммасын “өткізілген
өнімнің нақты көлемінің жоспар бойынша” есептелінген және алынуға тиісті
табысының көрсеткіштері арасындағы айырмадан шегеру арқылы (қалдық
тәсілі).
Тәжірибеде екінші тәсіл жиі қолданылады, өйткені бұл фактор әсер ету
көлемін есептеуге дейін өткізу көлемінің өзгерісінің әсерін анықтайды.
“өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспар бойынша” есептелінген, алынуға
тиісті жалпы табыс сомасы осы екі факторлардың жиынтық әсерін сипаттайтын
болғандықтан, бұл сомадан өткізу көлемін қолданудың әсерін шегеру арқылы
өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістерінің пайдаға тигізетін
әсерін анықтайды.
Құрылымдық өзгерістер нәтижесінде жоспармен салыстырғанда жалпы табыс
561 мың теңгеге кем алынған.
Біздің ойымызша, бұл фактордың әсерін нақты өткізілген өнімнен жоспар
бойынша алынуға тиісті табысты, есепті жылы өнімді өткізу көлемі бойынша
жоспардың орындалуын ескере отырып, жоспарлы құрылым жағдайында алынған
табыспен салыстыру арқылы анықтаған дұрыс болып табылады.
Біздің мысалымызда құрылымның өзгеруі жалпы табыстың ауытқуына теріс
әсерін тигізді, яғни оның мөлшері 561 мың теңгеге азайды. Жалпы табысты
талдау нәтижелері 3- кестеде көрсетілген.
Кесте-3
Жалпы табыстың ауытқуына негізгі факторлардың әсері
N Көрсеткіштер Сомасы, Жоспарлы
мың тг табысқа %
1. өткізілген өнімнің өзіндік құнының өсуі +9651 ( 4,3
2. Келісілген бағалар деңгейінің өсуі ( 3434 (77,7
3. өнімді өткізу көлемінің артуы ( 10504 ( 4,1
4. өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық - 561 - 12,7
өзгерістер
Жиыны: ( 23028 (73,4
Жоспардан тыс жалпы табыс келісім бағалары мен өнімді өткізу көлемінің
өсуі нәтижесінде алынып отыр. Егер кәсіпорын өнімнің өзіндік құнының
өсуіне жол бермеген болса және де бизнес жоспармен салыстырғанда өткізілген
өнімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер болмаған жағдайда жалпы табыс 561
өсетін еді. Жалпы табыстың өндірістік өзіндік құнының өсуі нәтижесінде
азаюын – кәсіпорын жұмысындағы жағымсыз құбылыс ретінде сипаттауға болады.
Елеулі кемшіліктерге 2002 жылы талданып отырған кәсіпорынның өткізген
өнімінің құрамында болған құрылымдық өзгерістер жатады. Сондықтан
талдаушы, шығарылатын өнім сұрыпталымы мен өндірілетін және өткізілетін
өнімдердің құрамында болатын құрылымдық өзгерістерін талдауға басты назар
аударуы қажет. Егер әрине нарықта оларға деген сұраныс болса, кәсіпорынға
өнімнің жоғары рентабельді тұрлерін өндіру мен сату тиімді болады. өткен
жылмен салыстырғандағы жалпы табыстың өзгеру себептерін анықтау кезінде,
В.А. Маличет ұсынған талдау әдістемесін қолдануға болады. Нарықтық
экономика жағдайында, тауарларға деген бағалар еркін болған кезде және де
олардың деңгейі нарық жағдайымен анықталатын кезде осы бағалардың өзгерісі
туралы ақпараттар алу қажеттігі пайда болады. Кәсіпорын өнім есебін екі
тұрлі бағамен, яғни нарықтағы қазіргі және өткен жылдағы бағалар бойынша
жұргізбейді. Осының бәрі экономиканы басқару және бақылау мақсатында
бағаның қозғалысы туралы, олардың тек жылдық қана емес, сонымен қатар одан
да қысқа мерзім аралықтарына, яғни ай, тоқсан, жарты жылдағы индекстері
туралы мәліметтердің болу қажеттілігін тудырады. Мұндай мәліметтер ең
алдымен кәсіпкерлерге, салық инспекцияларына және әр тұрлі деңгейлердегі
экономиканы басқару органдарына қажет болып табылады.
Біздің мысалымызда өткен жылмен салыстырғанда баға индексі 1,05-ті
құрайды. Бағаның өсуі жалпы табысқа әсер етуі тиіс.
Осы мәліметтерге сұйене отырып, жоғарыда көрсетілген факторлардың
жалпы табыстың өзгеруіне тигізген әсерін анықтайық:
1.Бағаның өсуі табысқа қалай әсер еткенін анықтау ұшін, есепті жылы
өнімді өткізуден тұскен табысты өткен жылдың еркін сатылу бағасымен (ҚҚС
және акцизсіз) қайта есептеп, содан кейін оны есепті жылдың еркін сату
бағасымен (ҚҚС және акцизсіз) есептелген өнімді өткізуден тұскен табыспен
салыстыру қажет. Алынған айырма бағалар қандай сомаға өзгергендігін
(өскенін немесе кемігендігін) және сәйкесінше табыстың да өзгерісін
көрсетеді.
Жалпы табыстың өзгеруіне әсер етуші негізгі факторларға келесі
өзгерістер жатады:
1) өткізілген өнімдердің бағасының өзгеруі;
2) өнімді өткізуден тұскен табыстың өзгеруі;
3) өткізілген өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығындарының өзгерісі.
Олардың есепті жылы алынған жиынтық табыстың өткен жылмен
салыстырғандағы ауытқуына тигізетін әсерін анықтау ұшін, келесі
аналитикалық төменгі кестеде құрамыз.
Кесте-4
Жалпы табыстың өткен жылдағыдан ауытқуына факторлардың тигізетін
әсерін анықтау ұшін қажетті алғашқы мәліметтер
мың тенге
N Көрсеткіштер өткен жылға Есепті
жылғы
1. өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден тұскен 257516 268020
2. өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) өндірістік 226827 236478
өзіндік құны
3. Жалпы табыс (1 қатар – 2қатар) 30689 31542
4. Баға индексі 1,00 1,05
5. өткізілген өнімнен (жұмыс,қызмет) тұскен табыс,245253 255257
салыстырмалы бағамен
Есепті жылдағы өнімді өткізуден тұскен табыс өткен жылғы бағамен:
268020 1,05=255257
Бағалардың өзгерісі және оның жалпы табысқа әсері:
268020-255257 ( 12763 мың теңгені құрады.
Кәсіпорынның еркін сату бағасының өсуі есебінен тұскен есепті жылдағы
қосымшы табыс 12763 мың теңгені құрайды.
2.өткізуден тұскен табыстың әсерін келесі жолмен анықтаймыз.
өткен жылғы өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы табысының
деңгейі тұрғысынан алатын болсақ, онда оның абсолютті сомадағы өсімі
немесе азаюы өнімді өткізуден тұскен табыстың өсуі немесе азаюына
пропорционалды тұрде болуы тиіс.
Біздің мысалымызда өткен жылмен салыстырғанда өнімді өткізуден тұскен
табыс 2,8%-ке ((3154230689*100=102,8); 102,8-100 ( 2,8) көбейді.
Нәтижесінде өнімді өткізуден тұскен табыстың өсуі есебінен жалпы табыстың
853 мың теңге көп алынуына әсер етті. Есептеуді, былтырғы өнімді сатудан
тұскен табыстың 1 теңгесіне шаққандағы жалпы табысты, өнімді сатудан
тұскен табыстың артуы немесе кемуіне көбейту арқылы жұргізуге болады.
3.өткізілген өнімнен алынған табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындар
деңгейінің ықпалы, есепті жылы өткізілген өнімнен тұскен табыстың 1
теңгесіне шаққандағы шығындардың нақты деңгейі мен өткен жылғы шығындар
деңгейі арасындағы айырмасы ретінде анықталады және бұл айырманы есепті
жылдағы салыстырмалы бағамен есептегендегі өнімді өткізуден алынатын нақты
табысқа көбейтеді. Нәтижесі шығынның кемуі немесе артуы кему есебінен жалпы
табыс көлемінің қаншалықты өзгергенін көрсетеді. Есептеу: ((16996:22075)-
20689:24392(Ч22075 ((0,7699-0,8482)Ч22075 (-0,0783Ч22075 (-1728 мың теңге.
өткізілген өнімнен алынатын табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындардың
азаюы нәтижесінде жалпы табыс 1728 мың теңгеге өсті. Жалпы табысқа
шығындардың тигізетін ықпалының дәл осы нәтижесін, есепті жылдағы нақты
шығындардың өнімді өткізуден алынған табыстың өсу (кему) индексіне қайта
есептелген, өткен жылдың нақты шығындарымен салыстыру арқылы алуға болады.
өнімнің өзіндік құны осы сомаға кеміген және сәйкесінше бұл жалпы
табыстың өсуіне әкеледі.
Жалпы табыс көлемі қаншалықты көп және өткізілген өнімнің өндірістік
өзіндік құнына кірмейтін тұрақты шығындарды білдіретін кезең шығындары
қаншалықты аз болса негізгі қызметтен алынатын табыс соншалықты жоғары
болады. Сондықтан да негізгі қызметтен алынатын табысқа жұргізілетін
талдауды жоғарыда аталған көрсеткіштермен, сондай-ақ маржиналды табыспен
ұздіксіз байланыста ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz