Тарихи хроника

1 Сақтар
2 Қаңлы¬лар
3 Ғұндар
4 Сар¬маттар

Ар¬хе¬оло¬ги¬ялық мәлімет¬тер бойын¬ша сақ тай¬па¬лары Қазақстан аумағын б. з. б. VII-IV ғғ. ме¬кен¬де¬ген. Сақ тай¬па¬лары әр түрлі аталған. Сақтар¬ды ежелгі грек ав¬торла¬ры «Ази¬ялық скиф¬тер», пар¬сы ес¬керткіштерінде «Құдіретті ер-кектер», Иран жаз¬ба¬ларын¬да «Жүйрік ат¬ты тур¬лар» деп атаған. Сақтар¬да негізінен әске¬ри қоғам бол¬ды. Сақтар¬дың эт¬номәде¬ни аре¬алы¬на көпте¬ген тай¬па-лар кіреді. Олар¬дың нақты са¬нын белгілеу мүмкін емес, грек де¬рек¬терінде – да-илар, мас¬са¬гет¬тер, ис¬се¬дон¬дар, т. б., пар¬сы де¬рек¬терінде – сақ-ха¬омо¬вар¬га, сақ-тиг¬ра¬ха¬уда, сақ-па¬рада¬райа деп ата¬лады.
Сақтар¬дың ант¬ро¬поло¬ги¬ялық типі еуро¬пе¬оид¬ты бол¬ды. Со¬нымен қатар моңғоло¬ид¬тық эле¬мент¬тердің етек жа¬юы күшейді. Ба¬тыс Қазақстан¬дағы сав¬ро-мат-сар¬маттар сақтарға ту¬ыс¬тас келді.
Сақтар¬дың қоғам¬дық құры¬лысы. Алғашқы қауым¬дық қаты¬нас¬тар ыды¬рап, әске¬ри де¬мок¬ра¬тия құры¬лысы¬ның пай¬да бо¬ла бас¬таған ке¬зеңі.
Бүкіл тай¬па мүше¬лері сай¬лаған тай¬па көсемі – бас қол¬басшы бол¬ды. Олар тай¬па¬ны да басқарып отыр¬ды. Әр көсем өз тай¬па¬сының қару¬мен, азық-түлікпен қам¬та¬масыз етілуін қадағала¬ды, тай¬па аты¬нан келіссөз жүргізіп не¬месе келісімге келіп отыр¬ды. Тай¬па одақта¬рының көсем¬дері ру мен тай¬па ара¬сын¬да жайылым және көшу¬ге қажетті жер бөлу ісімен ай¬на¬лысып, осы жер¬лерді пай-да¬лану ере¬жесін анықта¬ды. Со¬нымен қатар олар жер да¬уын шешіп, ру¬лар мен тай¬па¬лар ара¬сын¬да қақтығыс ту¬ып кет¬пеуін қадағала¬ды. Сақ әйел¬дері қоғам¬дық өмірге бел¬се¬не қатыс¬ты және ер¬кектер¬мен бірге соғыс¬ты. Тіптен олар¬дың кейбіре¬улері тай¬па көсем¬дері бо¬лып та сай¬лан¬ды
Әске¬ри де¬мок¬ра¬тия тап¬тық қоғамға өту ке¬зеңі бол¬ды. Де¬мек, сақтар мем-ле¬кет құру ісінің та¬бал¬ды¬рығын¬да тұрды. Бұл құбы¬лыс оты¬рықшы ха¬лықтарға қараған¬да, көшпелілер¬де кешірек пай¬да бол¬ды.
Сай¬ла¬нып қойылған көсем¬дердің қолы¬на аза¬мат¬тық және әске¬ри билік шоғыр¬ланды, әске¬ри жа¬сақтар құрыл¬ды. Сақ бірлестігін хан басқар¬ды. Әрбір тай¬па бірлестігің өз ха¬ны бол¬ды. Хан мұра¬герлік жол¬мен сай¬лан¬ды. Егер хан өлсе, оның ор¬ны¬на ұлы, ал кәме¬лет¬ке тол¬маған не¬месе мүлде бол¬маған жағдай-да хан¬ның ең сенімді әйел¬дерінің бірі ел басқар¬ды.
Хан ел¬ба¬сы, ел мен жердің иесі, бас қол¬басшы са¬налған. Хан¬ның жа¬нын¬да ірі-ірі тай¬па бас¬шы¬лары және әйгілі ба¬тыр-қол¬басшы¬лар¬дан тұра¬тын хан кеңесі жұмыс атқарған.
Маңызы бар мәсе¬лелер ха¬лық жи¬налы¬сын¬да талқыла¬нып, оған әйел¬дер де қатыс¬ты. Малға же¬ке меншік пай¬да бол¬ды. Соғыс негізінен тай¬па көсем¬дері үшін пай¬да¬лы еді. Осы¬лай мүлік теңсіздігі шықты. Тұтқын¬дар құлға ай¬нал¬ды-рылып, үй ша¬ру¬ашы¬лығын¬да жұмыс істеді. Бұл ке¬зеңдегі құлдар¬дың көбі ер адам¬дар бол¬ды.
Сақ қоғамын¬да өмір сүрген адам¬дардың үш то¬бы ерек¬ше¬ленді: жа¬уын-герлер, абыз¬дар және басқа қауым адам¬да¬ры (мал¬шы¬лар мен егіншілер). Әрбір қоғам¬дық топ¬тың дәстүрлі өз түсі бол¬ды. Жа¬уын¬герлердікі – қызыл, абыз-дардікі – ақ, өзге¬лердікі – са¬ры және көк.
Ша¬ру¬ашы¬лығы. Сақтар, негізінен, мал ша¬ру¬ашы¬лығымен ай¬на¬лыс¬ты. Мал ша¬ру¬ашы¬лығының 3 түрі бол¬ды:
көшпелі мал ша¬ру¬ашы¬лығы Ба¬тыс және Ор¬та¬лық Қазақстан¬да өріс ал¬ды.
қыс¬тық және жаз¬дық қоныс¬тарды қажет ететін жар¬ты¬лай көшпелі мал ша-ру¬ашы¬лығы — Ал¬тай, Тянь-Шань та¬ула¬рын¬да, Жетісу, Шығыс Қазақстан¬да көп та¬рады.
оты¬рықшы мал ша¬ру¬ашы¬лығы (жар¬ты¬лай егіншілікпен ай¬на¬лысқан). Ша¬ру-ашы¬лықтың мұндай түрі Оңтүстік Қазақстан¬дағы Сыр¬да¬рия, Ке¬лес, Шу өзен-дерінің аңғарын¬да да¬мыды. Сақтар жылқы, қой, түйені өте көп өсірді, ал ірі қара (си¬ыр) са¬ны аз бол¬ды.