Стандарттау, метрология және сәйкестікті растау жұмыстарын жүргізуде негізге алынатын техникалық заңнамалар
Алғы сөз
Кіріспе
1.Сапаға қойылатын талаптардың сипаттамасы
2.Сапаны бағалау
3.Сапа жүйесі
4.Стандарттау, метрология және сәйкестікті растау жұмыстарын жүргізуде негізге алынатын техникалық заңнамалар
4.1 Техникалық реттеу туралы түсініктеме
4.2 Техникалық регламентер туралы түсініктеме
4.3 Техникалық регламенттердің құрылымы
І.бөлім . Стандарттау негіздері
1.1 Стандарттаудың маңызы мен мазмұны
1.2 Стандарттау саласындағы нормативтік құжаттар
1.3 Стандарттаудың қысқаша даму тарихы
1.4 Стандарттаудың ғылыми . техникалық принциптері мен функциялары
2. Стандарттау әдістері
3. Қазақстан Республикасындағы стандарттаудың мемлекеттік жүйесі
3.1 Жүйенің жалпысипаттамасы және оны реформалау бағыттары
3.2 Қазақстан Республикасының стандарттау саласындағы органдары мен қызмет атқаратын мекемелері.
3.3 Стандарттардың әртүрлі санаттырының жалпы сипаттамалары
3.4 Стандарттардың түрлері
3.5 Стандарттарды әзірлеу және бекіту тәртібі:
3.5.1 Ұлттық стандарттар
3.5.2 Ұйым стандарттары
4. Мемлекетаралық стандарттау жүйесі
5. Халықаралық және өңірлік стандарттау
5.1 Стандарттау саласындағы халықаралық ынтымақтастықтың мәселелері
5.2 Стандарттау саласындағы халықаралық мекемелер
5.3 Стандарттау жұмыстарын Еуропалық Одақ шеңберінде ұйымдастыру
5.4 Саудадағы техникалық кедергілер жөніндегі келісім
5.5 Қазақстан Республикасында халықаралық және өңірлік стандарттарды қолдану
6. Салааралық стандарттардың жүйелері
7. Техникалық.экономикалық және әлеуметтік ақпаратты сыныптау және кодтаудың біртұтас жүйесі .стандарттау объектісі ретінде
8. Қызмет көрсетуді стандарттау
9. Стандарттау жұмыстарының тиімділігі
10. Қазақстан Республикасында стандарттау жұмыстарын дамытудың негізгі бағыттары
ІІ.бөлім. Сертификаттау негіздері
1. Сәйкестікті растау және сертификаттау саласындағы негізгі түсініктер
2. Сертификаттаудың қысқаша тарихы.
3. Сәйкестікті жүзеге асыру шаралары
3.1. Сәйкестікті растаудың негізгі мақсаттары мен принциптері
3.2. Міндетті және ерікті сертификаттау
3.3. Сертификаттауға қатысушылар
3.3.1. Міндетті сертификаттауға қатысушылар
3.3.2. Ерікті сертификаттауды ұйымдастыру және оған қатысушылар
3.4. Сертификаттау ережелері
3.5. Өнімді сертификаттау тәртібі
3.5.1. Сертификаттау схемасы
3.5.2. Өнімді сертификаттауды жүргізу тәртібі
3.5.3. Міндетті сертификаттауға жататын өнімдерді шетелдерден әкелу шарттары.
3.5.4. Азық.түлік тауарларын сертификаттау.
3.6. Қызмет көрсетуді сертификаттау.
3.6.1. Қызмет көрсетуде ерікті сертификаттау жүйесін қолдану ережелері.
3.6.2. Қоғамдық тамақтандыру қызметін сертификаттау.
3.7. Сапа жүйесін сертификаттау.
3.7.1. Сапа жүйесін сертификаттаудың маңызы.
3.7.2. Сапа жүйесі мен өндірістерді сертификаттау.
4.Сәйкестікті декларациялау
4.1. Декларация туралы түсініктеме
4.2. Еуропалық Одақ елдерінде сәйкестікті декларациялау
5.Техникалық регламенттерді жасағанда сәйкестікті міндетті растаудың түрі мен схемасын таңдау.
6.Техникалық реттеу саласындағы техникалық регламенттерінде белгңленген талаптардың сақталуына мемлекеттік бақылау мен қадағалау.
7.Мемлекеттік стандарттардың міндетті талаптарын жіне сертификаттау ережелерін бұзғаны үшін жауапкершілік.
8.Қазақстан Республикасында сертификаттаудың және сійкестікті растаудың басқа да түрлерінің жағдайы мен болашағы
Кіріспе
1.Сапаға қойылатын талаптардың сипаттамасы
2.Сапаны бағалау
3.Сапа жүйесі
4.Стандарттау, метрология және сәйкестікті растау жұмыстарын жүргізуде негізге алынатын техникалық заңнамалар
4.1 Техникалық реттеу туралы түсініктеме
4.2 Техникалық регламентер туралы түсініктеме
4.3 Техникалық регламенттердің құрылымы
І.бөлім . Стандарттау негіздері
1.1 Стандарттаудың маңызы мен мазмұны
1.2 Стандарттау саласындағы нормативтік құжаттар
1.3 Стандарттаудың қысқаша даму тарихы
1.4 Стандарттаудың ғылыми . техникалық принциптері мен функциялары
2. Стандарттау әдістері
3. Қазақстан Республикасындағы стандарттаудың мемлекеттік жүйесі
3.1 Жүйенің жалпысипаттамасы және оны реформалау бағыттары
3.2 Қазақстан Республикасының стандарттау саласындағы органдары мен қызмет атқаратын мекемелері.
3.3 Стандарттардың әртүрлі санаттырының жалпы сипаттамалары
3.4 Стандарттардың түрлері
3.5 Стандарттарды әзірлеу және бекіту тәртібі:
3.5.1 Ұлттық стандарттар
3.5.2 Ұйым стандарттары
4. Мемлекетаралық стандарттау жүйесі
5. Халықаралық және өңірлік стандарттау
5.1 Стандарттау саласындағы халықаралық ынтымақтастықтың мәселелері
5.2 Стандарттау саласындағы халықаралық мекемелер
5.3 Стандарттау жұмыстарын Еуропалық Одақ шеңберінде ұйымдастыру
5.4 Саудадағы техникалық кедергілер жөніндегі келісім
5.5 Қазақстан Республикасында халықаралық және өңірлік стандарттарды қолдану
6. Салааралық стандарттардың жүйелері
7. Техникалық.экономикалық және әлеуметтік ақпаратты сыныптау және кодтаудың біртұтас жүйесі .стандарттау объектісі ретінде
8. Қызмет көрсетуді стандарттау
9. Стандарттау жұмыстарының тиімділігі
10. Қазақстан Республикасында стандарттау жұмыстарын дамытудың негізгі бағыттары
ІІ.бөлім. Сертификаттау негіздері
1. Сәйкестікті растау және сертификаттау саласындағы негізгі түсініктер
2. Сертификаттаудың қысқаша тарихы.
3. Сәйкестікті жүзеге асыру шаралары
3.1. Сәйкестікті растаудың негізгі мақсаттары мен принциптері
3.2. Міндетті және ерікті сертификаттау
3.3. Сертификаттауға қатысушылар
3.3.1. Міндетті сертификаттауға қатысушылар
3.3.2. Ерікті сертификаттауды ұйымдастыру және оған қатысушылар
3.4. Сертификаттау ережелері
3.5. Өнімді сертификаттау тәртібі
3.5.1. Сертификаттау схемасы
3.5.2. Өнімді сертификаттауды жүргізу тәртібі
3.5.3. Міндетті сертификаттауға жататын өнімдерді шетелдерден әкелу шарттары.
3.5.4. Азық.түлік тауарларын сертификаттау.
3.6. Қызмет көрсетуді сертификаттау.
3.6.1. Қызмет көрсетуде ерікті сертификаттау жүйесін қолдану ережелері.
3.6.2. Қоғамдық тамақтандыру қызметін сертификаттау.
3.7. Сапа жүйесін сертификаттау.
3.7.1. Сапа жүйесін сертификаттаудың маңызы.
3.7.2. Сапа жүйесі мен өндірістерді сертификаттау.
4.Сәйкестікті декларациялау
4.1. Декларация туралы түсініктеме
4.2. Еуропалық Одақ елдерінде сәйкестікті декларациялау
5.Техникалық регламенттерді жасағанда сәйкестікті міндетті растаудың түрі мен схемасын таңдау.
6.Техникалық реттеу саласындағы техникалық регламенттерінде белгңленген талаптардың сақталуына мемлекеттік бақылау мен қадағалау.
7.Мемлекеттік стандарттардың міндетті талаптарын жіне сертификаттау ережелерін бұзғаны үшін жауапкершілік.
8.Қазақстан Республикасында сертификаттаудың және сійкестікті растаудың басқа да түрлерінің жағдайы мен болашағы
Стандарттау, метралогия және сәйкестікті растау жұмыстарының мақсаты өнімнің, процестің және көрсетілетін қызметтің сапасын қамтамасыз ету.
Сапа ¬– объектінің белгіленген немесе болжамалы қажеттікті қамтамасыз етуге сәйкес көрсеткіштер жиынтығы (ИСО 8402).
Сапа деген ұғым үш элементті қамтиды: объект, қажеттілік және көрсеткіштер. Осыған байланысты сапаның мәнін толық түсіну үшін осы элементтерді талдау керек.
Объект ретінде іс – қимылдар немесе процесс, өнім, қызмет көрсету, мекеме, жүйе мен жеке тұлға немесе осылардың сан қилы қиыстырулары болуы мүмкін. Осындай қиыстырулардың мысалы ретінде «өмір сапасын» алуға болады. Шет елдерде, ал соңғы кезде біздің елімізде де, тұтынушылардың мүддесі мен құқығын қорғау проблемаларын осы өмір сапасы тұрғысынан қарастырады. Бұл ұғым адамның қажеттілігін қамтамасыз етудің көптеген жағдайларын қамтиды: тауар мен қызмет көрсету сапасын, қоршаған ортаны қорғау, адамның денсаулығын сақтау, білім беру сапасын және басқалар.
Оқулықта сапа коммерцияға, оның негізгі объектілері - өнімге (тауарға), процеске және қызмет көрсетуге қатысты қарастырылады.
Өнім – процестің немесе көрсетілген қызметтің нәтижесі.
Процесс - өнімнің өмірлік циклінің процестерін қоса алғанда, қандай да бір тапсырылған нәтижеге жету жөніндегі өзара байланысты және дәйекті іс – қимылдар (жұмыстар) жиынтығы.
Көрсетілетін қызмет – беруші мен тұтынушының тікелей өзара іс –қимылының және берушінің тұтынушы қажеттіктерін қанағаттандыру жөніндегі ішкі қызметінің қорытындылары.
Тауар – ерікті иесіздендірілетін, бір тұлғадан екінші тұлғаға сатып алу – сату келісімі бойынша өтетін кез – келген зат.
Сапаның екінші элементі – қажеттілік. Қажеттілік сатылы түрде болады. Оның төменгі сатысында тамақ өнімдерінің көмегімен қамтамасыз етілетін қауіпсіздікке қажеттілік. Сатының жоғары деңгейінде эстетикалық қажеттілік, шығармашылықтағы қажеттілік орналасады. Бүгінгі күнде ішкі, әсіресе сыртқы рынокта бәсекеге түсу үшін тұтынушылардың бағалауларындағы өзгерістерді уақытылы болжап, келешектегі қажеттілікті біліп отыру керек. Доктор Э.Демингтің (сапаны жан – жақты басқарудың теориясы мен әдістемелері саласындағы ірі ғалым, «жапон ғажайыбының» авторы) сөзімен айтқанда «тұтынушы өзіне керегін алуы керек, қай уақытта керек болса сол уақытта және қандай түрде қаласа, сондай түрде алуы керек».
Сапа ¬– объектінің белгіленген немесе болжамалы қажеттікті қамтамасыз етуге сәйкес көрсеткіштер жиынтығы (ИСО 8402).
Сапа деген ұғым үш элементті қамтиды: объект, қажеттілік және көрсеткіштер. Осыған байланысты сапаның мәнін толық түсіну үшін осы элементтерді талдау керек.
Объект ретінде іс – қимылдар немесе процесс, өнім, қызмет көрсету, мекеме, жүйе мен жеке тұлға немесе осылардың сан қилы қиыстырулары болуы мүмкін. Осындай қиыстырулардың мысалы ретінде «өмір сапасын» алуға болады. Шет елдерде, ал соңғы кезде біздің елімізде де, тұтынушылардың мүддесі мен құқығын қорғау проблемаларын осы өмір сапасы тұрғысынан қарастырады. Бұл ұғым адамның қажеттілігін қамтамасыз етудің көптеген жағдайларын қамтиды: тауар мен қызмет көрсету сапасын, қоршаған ортаны қорғау, адамның денсаулығын сақтау, білім беру сапасын және басқалар.
Оқулықта сапа коммерцияға, оның негізгі объектілері - өнімге (тауарға), процеске және қызмет көрсетуге қатысты қарастырылады.
Өнім – процестің немесе көрсетілген қызметтің нәтижесі.
Процесс - өнімнің өмірлік циклінің процестерін қоса алғанда, қандай да бір тапсырылған нәтижеге жету жөніндегі өзара байланысты және дәйекті іс – қимылдар (жұмыстар) жиынтығы.
Көрсетілетін қызмет – беруші мен тұтынушының тікелей өзара іс –қимылының және берушінің тұтынушы қажеттіктерін қанағаттандыру жөніндегі ішкі қызметінің қорытындылары.
Тауар – ерікті иесіздендірілетін, бір тұлғадан екінші тұлғаға сатып алу – сату келісімі бойынша өтетін кез – келген зат.
Сапаның екінші элементі – қажеттілік. Қажеттілік сатылы түрде болады. Оның төменгі сатысында тамақ өнімдерінің көмегімен қамтамасыз етілетін қауіпсіздікке қажеттілік. Сатының жоғары деңгейінде эстетикалық қажеттілік, шығармашылықтағы қажеттілік орналасады. Бүгінгі күнде ішкі, әсіресе сыртқы рынокта бәсекеге түсу үшін тұтынушылардың бағалауларындағы өзгерістерді уақытылы болжап, келешектегі қажеттілікті біліп отыру керек. Доктор Э.Демингтің (сапаны жан – жақты басқарудың теориясы мен әдістемелері саласындағы ірі ғалым, «жапон ғажайыбының» авторы) сөзімен айтқанда «тұтынушы өзіне керегін алуы керек, қай уақытта керек болса сол уақытта және қандай түрде қаласа, сондай түрде алуы керек».
Пән: Сертификаттау, стандарттау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 118 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 118 бет
Таңдаулыға:
Алғы сөз
Стандарттау, метрология және сертификаттау өнімнің, жұмыстың және
қызметтің сапасын қамтамасыз етудің басты құралдары болып табылады. Шет
елдерде бизнестің табысты болуы өнім мен қызметтің сапасына тікелей
байланысты екені жөніндегі тұжырым өткен ғасырдың 80-жылдарының басында
қалыптасты. Осы елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай тауар сапасы оны
жоғары бағамен өткізудің басты факторына айналды. Осыған байланысты сапаны
қамтамасыз етудің стандарттауға, метрологияға және сертификаттауға
негізделген тәсілдерін меңгеру дайындаушының нарыққа бәсекелесу деңгейі
жоғары өніммен (қызметпен) шығуының басты кепілі, яғни коммерциялық
табыстың негізі.
Сапа қай елде болса да өзекті мәселе. Мысалы, екінші дүниежүзілік
соғыстан қалжырап шыққан Жапония мен Германия стандарттау мен
метрологияны шебер қолдану арқылы өнімнің сапасын қамтамасыз етуге және сол
арқылы өз елдерінің экономикасын дамытуға басты қадам жасады.
Қазіргі кезде дайындаушының және оның саудадағы келістірушісінің
бәсекеде жеңуі және әлемдік рынокқа шығуы үшін олар тек қана
стандарттардың міндетті талаптарын ғана емес, сонымен қатар тұтынушылар
ұсынған талаптарды да орындауға мүдделі. Бұл стандарттардың нарықтың
ынталандырушысы статусына ие болғандығын көрсетеді.
Процесс стандарттары мен құжаттары (басқару, тауарға ілестірілетін,
техникалық) өндіріс және сауда мамандары өзара тиімді келісім жасау үшін
білуге қажетті ойын ережелерін қарастырады.
Сөйтіп, стандарттау бәсекелестікті қамтамасыз ететін құрал ғана емес,
сонымен қатар басқарудың барлық деңгейінде дайындаушы, тапсырма беруші және
сатушы араларында тиімді серіктестікті қамтамасыз ету құралы болып
табылады.
Бүгінгі күнде жабдықтаушыға стандарттардың талаптарын қатаң сақтау
жеткіліксіз, ол тауар өндіруді және қызмет көрсетуді сәйкестік
сертификатымен куәландыруы қажет.
Тапсырма беруші мен тұтынушының ең жоғары сенімділігі сапа жүйесінің
сертификатымен байланысты, өйткені ол сапа тұрақтылығының, өлшенген сапа
көрсеткіштерінің дұрыстығы мен дәлдігінің және т.б. кепілі.
Келешекте кейбір тауар мен қызмет түрлерінің белгіленген талаптарға
сәйкестігі тек қана сертификаттау арқылы дәлелденбейді, оны дәлелдеуді
дайындаушының (орындаушының) өздері жүргізеді. Бұл жағдайда қызметкерлердің
стандарттау, метрология, сәйкестікті растау ережелерін жақсы меңгеріп, іс
жүзінде қолдануы үшін мекеме бастығының ролі мен жауапкершілігі арта
түседі.
Әртүрлі коммерциялық жұмыстарда метрология ережелерін сақтау өлшеу
нәтижесінің қателігінен болатын материалдық шығынды азайтуға мүмкіндік
береді.
Тез арада шешімін табуға тиісті мәселелердің бірі - ол стандарттау,
метрология және сәйкестікті растаудың отандық ережелерін үйлестіру,
өйткені бұл Қазақстан Республикасының Дүние жүзілік сауда ұйымына кіруінің
және еліміздің осы ұйым шеңберінде тиімді жұмыс атқаруының басты шарты.
Үйлестіруді жүзеге асырудағы басты қадам – ол техникалық реттеу жүйесін
реформалау.
Дүние жүзілік сауда ұйымының негізгі принциптері, осы ұйымның саудадағы
техникалық кедергілерге байланысты келісімінің ереже жиынтықтары елімізде
2004 жылдың 9- қарашасында қабылданып, 2005 жылдың 14 мамырынан бастап іске
қосылған Қазақстан Республикасының Техникалық реттеу туралы Заңының
негізіне алынған. Сондықтан бұл заңның іске қосылуы елімізде техникалық
реттеуді реформалау жұмыстарының басталғанын көрсетеді.
Еліміздегі нарықтық экономикаға тән бәсекелестік, тұтынушы сенімі үшін
күрес коммерция мамандарын стандарттау, метрология және сәйкестікті растау
әдістері мен ережелерін өздерінің тәжірибелік жұмыстарында тауар, жұмыс
және қызмет көрсету сапаларын жақсарту үшін кеңінен қолдануға мәжбүр етеді.
Стандарттау, метралогия және сертификаттау пәнін оқытудағы басты
мақсат – оқушылардың бойында келешекте коммерциялық жұмысты тиімді жүргізу
үшін қажетті білім, бағдар және іскерлікті қалыптастыру болып табылады.
Кіріспе
Стандарттау, метралогия және сәйкестікті растау жұмыстарының мақсаты
өнімнің, процестің және көрсетілетін қызметтің сапасын қамтамасыз ету.
Сапа – объектінің белгіленген немесе болжамалы қажеттікті қамтамасыз
етуге сәйкес көрсеткіштер жиынтығы (ИСО 8402).
Сапа деген ұғым үш элементті қамтиды: объект, қажеттілік және
көрсеткіштер. Осыған байланысты сапаның мәнін толық түсіну үшін осы
элементтерді талдау керек.
Объект ретінде іс – қимылдар немесе процесс, өнім, қызмет көрсету,
мекеме, жүйе мен жеке тұлға немесе осылардың сан қилы қиыстырулары болуы
мүмкін. Осындай қиыстырулардың мысалы ретінде өмір сапасын алуға болады.
Шет елдерде, ал соңғы кезде біздің елімізде де, тұтынушылардың мүддесі мен
құқығын қорғау проблемаларын осы өмір сапасы тұрғысынан қарастырады. Бұл
ұғым адамның қажеттілігін қамтамасыз етудің көптеген жағдайларын қамтиды:
тауар мен қызмет көрсету сапасын, қоршаған ортаны қорғау, адамның
денсаулығын сақтау, білім беру сапасын және басқалар.
Оқулықта сапа коммерцияға, оның негізгі объектілері - өнімге (тауарға),
процеске және қызмет көрсетуге қатысты қарастырылады.
Өнім – процестің немесе көрсетілген қызметтің нәтижесі.
Процесс - өнімнің өмірлік циклінің процестерін қоса алғанда, қандай да
бір тапсырылған нәтижеге жету жөніндегі өзара байланысты және дәйекті іс –
қимылдар (жұмыстар) жиынтығы.
Көрсетілетін қызмет – беруші мен тұтынушының тікелей өзара іс
–қимылының және берушінің тұтынушы қажеттіктерін қанағаттандыру жөніндегі
ішкі қызметінің қорытындылары.
Тауар – ерікті иесіздендірілетін, бір тұлғадан екінші тұлғаға сатып алу
– сату келісімі бойынша өтетін кез – келген зат.
Сапаның екінші элементі – қажеттілік. Қажеттілік сатылы түрде болады.
Оның төменгі сатысында тамақ өнімдерінің көмегімен қамтамасыз етілетін
қауіпсіздікке қажеттілік. Сатының жоғары деңгейінде эстетикалық қажеттілік,
шығармашылықтағы қажеттілік орналасады. Бүгінгі күнде ішкі, әсіресе сыртқы
рынокта бәсекеге түсу үшін тұтынушылардың бағалауларындағы өзгерістерді
уақытылы болжап, келешектегі қажеттілікті біліп отыру керек. Доктор
Э.Демингтің (сапаны жан – жақты басқарудың теориясы мен әдістемелері
саласындағы ірі ғалым, жапон ғажайыбының авторы) сөзімен айтқанда
тұтынушы өзіне керегін алуы керек, қай уақытта керек болса сол уақытта
және қандай түрде қаласа, сондай түрде алуы керек.
Сапаның үшінші элементі – көрсеткіштер. Көрсеткіштер сапалық және
сандық болып екіге бөлінеді.
Сапалық көрсеткіштер –материалдың түсі, бұйымның түрі т.б. Сандық
көрсеткіштер (параметрлер) тауарды қолдану шеңбері мен жағдайын анықтау
және сапаны бағалау үшін қолданылады.
Сапа көрсеткіші – тауар сапасына жататын бір немесе бірнеше
қасиеттерінің сандық сипаттамасы. Сапа көрсеткіші тауардың қажеттілікті
қамтамасыз ету мүмкіндігін сандық көрсеткіштермен сипаттайды. Көрсеткіштер
әртүрлі өлшемдермен келтіріледі немесе өлшемсіз болады. Көрсеткіштерді
қарастырғанда олардың атауы мен мәні анықталады.
1. Сапаға қойылатын талаптардың сипаттамасы.
Көпшілік тауарлар мен қызмет көрсетуге қолданылатын талаптар: қолдану
жағдайы, қауіпсіздігі, экологиялылығы, сенімділігі, эргономикалылығы,
ресурстарды үнемдеу мүмкіндігі, технологиялылығы, эстетикалылығы.
Қолдану жағдайына байланысты талаптар: өнімнің орындалуға тиісті
(өнімділік, дәлдік, калориялық, қызметтің орындалу жылдамдығы) негізгі
функцияларын анықтайтын қасиеті, яғни функционалдық жарамдылығы, шикізат
пен материалдардың құрамы мен құрылымы, сыйысымдылығы және өзара
алмасымдылығы.
Эргономикалық талаптар – қолдану ыңғайлылығын қамтамасыз ету үшін бұйым
конструкциясын адам организмінің ерекшеліктерімен келістіру.
Ресурстарды үнемдеу талабы – шикізатты, материалдарды, отынды,
энергияны және еңбек ресурстарын тиімді пайдалану.
Қауіпсіздік талаптары – зиян келтіруі мүмкін қауіп – қатерді болдырмау.
Сенімділік талаптары – белгіленген функцияларын берілген режимде және
қолдану жағдайында, техникалық қызмет көрсетуде, сақтауда және тасымалдауда
орындай алу қабілетін сипаттайтын барлық параметрлерге белгіленген шек
аралығын әр уақытта сақтау.
Экологиялық талаптар - өнімді өндіру, пайдалану және кәдеге жарату
кездерінде оның қоршаған ортаға зиянды әсерін болдырмау.
Технологиялылыққа қатысты талаптар - өнімге сапа көрсеткіштері
белгіленіп қойған жағдайда оны дайындауды, қолдануды, жөндеуді аз шығынмен
жүргізуге бейімділігі.
Эстетикаға қатысты талаптар - өнім мен қызмет көрсетудің көркемдік
бейнені өрнектей алуына, адамның сезім мүшелері арқылы қалыптасатын форма
белгілері негізінде (түсі, көлемдік конфигурациясы, бұйымды әрлеу сапасы)
әлеуметтік –мәдениеттік құндылығын көрсете алуына қойылатын талаптар.
Міндетті талаптардың құрамын анықтағанда мына жағдайларды ескеру қажет:
1. Заңдарға және стандарттарға сәйкес міндетті талаптардың тізімі кеңейіп
отыруы мүмкін. Мысалы, функционалдық жарамдылық есебінен.
2. Кейбір тауарлар түрлерінде сенімділік талабы қауіпсіздік талабымен
үйлеседі (тамақ өнімдерінің сақталуы, жол көлігінің толассыз жұмыс
істеуі).
Орындалуға тиісті талаптарды қамтитын стандарттардың ережелері нормалар
деп аталады. Егер норманың сандық сипаттамасы болса, оны норматив деп
атайды.
2. Сапаны бағалау
Сапаны бағалау – объектінің қойылған талаптарды орындауға қаншалықты
мүмкіндігі бар екендігін жүйелі тексеру (ИСО 8402). Егер тексеру кезінде
талаптардың орындалмауы себепті сәйкессіздік анықталған болса, онда оны жою
үшін мекеме түзету шараларын жүргізеді.
Кез – келген тексеру екі элементтен тұрады: 1) объектінің нақтылы
жағдайы жөнінде ақпараттар алу (өнім үшін оның сапалық және сандық
сипаттамалары), 2) алынған ақпаратты бұрыннан белгіленіп қойылған
талаптармен салыстыру, яғни екінші түрде ақпарат алу.
Өнім сапасын тексеру - өнімнің сапалық және сандық сипаттамаларын
тексеру. Сапаны тексеру жұмыстарына өлшеу, талдау, сынау операциялары кіруі
мүмкін.
Өлшеу дербес жұмыс түрі ретінде метрологияның объектісі болып табылады.
Өнімді талдау – материалдар мен шикізаттардың құрамы мен құрылымын
талдау сараптамалық әдістермен – химиялық талдау, микробиологиялық талдау
т.б. жүргізіледі.
Сынау – сынау объектісінің сапалық және сандық сипаттамаларын
эксперименттік әдіспен анықтау. Сынау кезінде негізгі қажетті заттар –
сынау құрал – жабдықтары, ал көмекші заттар – қажетті реактивтер,
материалдар т.б.
Сынау кезінде өнім мен қызметтің сипаттамаларын анықтаудың әр түрлі
әдістері қолданылады: өлшеу, сараптамалық, тіркеу (тоқтап қалу санын,
зақымдалған өнімдердің санын ж.б) органолептикалық (сипаттамаларды адамның
сезім мүшелерінің көмегімен анықтау).
Өткізу орнына байланысты сынаулар зертханалық, полигондық, табиғи болып
бөлінеді. Тауарларды сынаудың негізгі түрі – зертханалық сынау.
Сынау жүргізудің сапа көрсеткіші – дәлдік және нәтижелердің қайталануы.
Бұл талаптарды орындау метрология ережелерін сақтауға тікелей байланысты.
Қажетті сынаудың сапасын дәлелдеу үшін зертханалар тіркеуден өтуі
керек. Зертханаларды тіркеу – сынау зертханаларын орган ретінде белгілі
салада жұмыстарды жүзеге асыруға мекеменің құқықтылығын уәкілетті
мемлекеттік органның ресми мойындауы (ҚР СТ.7.0 -99).
Қазақстан Республикасында сынау зертханаларын тіркеуден өткізу жүйесі
құрылды. Елімізде сертификаттауды жүргізу ережелері бойынша нақтылы өнімді
сынау жұмыстарын жүргізу құқығы тек қана тіркеуден өткен сынау
зертханаларына беріледі.
3. Сапа жүйесі
Сапаны жақсарту мәселесін кәсіпорында тұрақты түрде қолданылатын
шаралар жүйесін енгізу арқылы ғана шешуге болады. Осындай сапа жүйелері
көптеген жылдар бойы құрылып және жетілдіріліп келеді.
Қазіргі кезде ИСО 9000 сериялы халықаралық стандарттарында белгіленген
сапа жүйесі қабылданды. Бұл жүйенің негізгі принципі – сапаны басқаруда
өнімнің өмірлік циклінің барлық сатылары мен кезеңдерін қамту.
Өнімнің өмірлік циклі - өнімді жобалау, өндіру, пайдалану, сақтау,
тасымалдау, өткізу, жою және кәдеге жарату процестері, яғни өнімді
өндіргенде және пайдаланғанда болып отыратын өзгерістерге сай өзара
байланыстағы процестер жиынтығы болып табылады. Өмір циклі маркетингтен
басталады.
Маркетинг деңгейінде - өнімге тапсырма берушілер және олардың
талаптары анықталады. Жобалау деңгейінде тұтынушының барлық талаптарына сай
өнімді жасау қарастырылады. Өндіру кезінде жобада белгіленген сапа деңгейі
қамтамасыз етіледі. Айналым деңгейінде қалыптасқан сапа тасымалдау, сақтау,
сатуға дайындау, сату кездерінде сақталуы керек. Пайдалану деңгейінде
сапаны басқаруға тұтынушы кірістіріледі. Тұтынушының өнімді пайдалану
жағдайы жақсы болса, онда оның қолдану мерзімі де артады. Қолданыстан
шығару деңгейінде пайдаланылған өнімнің табиғи ортаға зиянды әсерін
болдырмау керек. Кәсіпорынның іс – қимылы өнімді қолданыстан шығарумен
бітпейді. Осы кезеңге қарай немесе одан да ертерек қажеттілік анықталады
және маркетинг жүргізілгеннен кейін кәсіпорын жаңа өнім түрін жобалауға
кіріседі. Осылай сапаны басқару саласындағы жаңа айналым басталады.
Сапа жүйесінің қажетті элементтері: ұйымдық құрылымы, әдістемесі,
ресурстар мен процестер.
Сапа жүйесінің ұйымдық құрылымы кәсіпорын жұмысын басқару шеңберінде
құрылады да, оның бөлімшелерінің және қызмет істеушілерінің арасында
құқығын, міндеттерін және функцияларын бөліп беру болып табылады.
Әдістеме – іс – қимылдарды жүргізудің белгіленген тәсілдері (ИСО 8402).
Ресурстар – қызмет көрсетушілер, қызмет ету құралдары, құрал –
жабдықтар, технология.
Процесс (ИСО 8402) – қолданылатын элементтерді (өнімге қатысты –
шикізаттар, материалдар) дайын өнімге айналдыратын өзара байланыстағы
ресурстар мен іс – қимылдар.
Сапа жүйесінің бар екендігін және оның қойылған талаптарға сәйкестігін
осының барлығына тиісті құжаттар болғанда ғана дәлелдеуге болады.
Құжаттар сапа жүйесін жасаушыларға, қолданушыларға және тексеру
органдарына көрсетуге мүмкіндік береді.
Сөйтіп, сапа жүйесі – сапаны жалпы басқаруды жүзеге асыру үшін қажетті
ұйымдастыру құрылымы, әдістеме, процесс және ресурстар жиынтығы.
4. Стандарттау, метрология және сәйкестікті растау жұмыстарын
жүргізуде негізге алынатын техникалық заңнамалар.
Техникалық заңнама – техникалық объектілерге: өнімге, оның өмірлік
циклі процестеріне, қызмет көрсетуге және қойылған талаптардың сақталуын
тексеруге қатысты талаптарды регламенттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
2004 жылдың 9-қарашасында қабылданып, 2005 жылдың 14 мамырынан іске
қосылған. Қазақстан Республикасының Техникалық реттеу туралы Заңы 1999
жылдың 16 шілдесінде қабылданған Стандарттау туралы және Сертификаттау
туралы заңдарының күшін жойды. Қазақстан Республикасының Техникалық
реттеу туралы заңының іске қосылуы құқықтық тұрғыдан өнімнің, қызмет
көрсетудің және процестердің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің мемлекеттік
жүйесінің жаңа кезеңінің басталуы болып табылады.
Құрылып жатқан техникалық реттеу жүйесінің жұмысын әрі қарай
жетілдіруде келесі маңызды қадам, ол 2006 жылдың 26 желтоқсанында
қабылданған Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне
техникалық реттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы Заңы. Осы заң бойынша бұрын қабылданған 33 заңның 274 статьяларына,
соның ішінде Техникалық реттеу туралы заңның 29 статьясына өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді.
Техникалық реттеу жүйесін реформалаудың негізгі мақсаты, ол адам өмірі
мен денсаулығын, қоршаған ортаны, соның ішінде жануарлар мен өсімдіктер
дүниесін қорғаудың нәтижелі жүйесін құру және саудада қисынсыз, артық
кедергілерді болдырмау. Ол үшін мына шаралар көзделеді:
- өнімнің ерікті стандарттарын міндетті техникалық регламенттерден
бөлу (өмір мен денсаулықты қорғауға қатысы барларын).
- ұлттық стандарттарды халықаралық стандарттармен ең жоғары деңгейде
үйлестіру.
- сәйкестікті растау жүйесін ымырашылдандыру және әрбір мүмкін
жағдайда сәйкестікті ерікті растау схемасын енгізу.
- тәуелсіз және алаламайтын аккредиттеу жүйесін құру.
- Қазақстанның сәйкестік сертификатының шетелдік рыноктарда
мойындалуына қол жеткізу.
Практика тұрғысынан Қазақстан Республикасының Техникалық реттеу
туралы заңын қабылдауға қандай ішкі және сыртқы себептер ұйытқы болғанын
білу маңызды. Мұндай себептердің бастылары мыналар:
- бірінші жағдай – елдің техникалық заңдылықтарын дамыған шет елдердің
заңдылықтарына мүмкіндігінше жақын үйлестіру. Тек қана осындай үйлестіру
арқылы еліміздегі бизнес қазіргі замандағы экономикалық кеңістікке кіре
алады және барлық болып жатқан өзгерістерге дер кезінде құлақ асып,
бәсекелестікке дайын болуға тырысады.
- екінші жағдай – кәсіп иелерінің талпынысы мен азаматтық бизнесіне
мемлекет тарапынан қойылатын артық әкімшілік кедергілерді болдырмау.
Стандарттарда келтірілген санитарлық ережелер мен нормалар, құрылыс
нормалары мен ережелері және т.б. өте көлемді және нашар реттелген міндетті
талаптар кәсіп иелерінің жұмысын шектейді.
Осы жағдайдан туындайтын мәселелерді шешудің басты бағыты – ол тексеру
жұмыстарының маңызды бөлімдерін реформалау – шаруашылық іс-әрекеттерге
қатысушыларға қойылатын мемлекеттің міндетті талаптарын инвентаризациялау.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша кәсіп иелерінің іс-
әрекеттері тек қана Заң арқылы шектеледі және Конституция нақтылы түрде
қорғайтын жағдайларға қатысты жүргізіле алады. Осындай Конституция
қорғайтын жағдайлар – ол адамдардың денсаулығы мен қауіпсіздігі, жануарлар
мен өсімдіктер дүниесіне зиян келтірмеу.
Міндетті талаптарды үйлестіруге тырысу, жоғарғы деңгейдегі нормативтік
актілер арқылы кәсіп иелерінің қаржылық емес сипаттағы міндетті талаптарын
белгілеу қазіргі заманға тән дүниежүзілік тәжірибеден туындайды.
Техникалық реттеу туралы заңында келтірілген отандық техникалық реттеу
жүйесі осы тәжірибені ескере отырып құрылған.
4.1. Техникалық реттеу туралы түсініктеме
Тиімді жұмыс атқаратын Дүниежүзілік рынокті мемлекеттер тарифтік және
техникалық (тарифтік емес) кедергіні жоюға бағытталған шараларды қолдану
арқылы құра алады.
Техникалық кедергі деп техникалық регламенттерде және стандарттарда
қамтылатын талаптардың әр түрлілігі немесе өзгермелілігі салдарынан товарды
рынокқа шығарғанда туындайтын, дағдылы коммерциялық практикамен
салыстырғанда үстеме шығынға әкелетін жағдайларды айтады.
Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруінің басты
шарттарының бірі, ол осы ұйымның саудадағы техникалық кедергіге қатысты
келісімінің талаптарын сақтау болып табылады.
Техникалық кедергілерді жоюға қатысты программалардың негізін
Үкіметтің шаруашылық субъектілерінің рыноктағы жұмыс ретін ұйымдастыруға
бағытталған техникалық реттеу шеңберіндегі іс қимылдары құрайды.
Қазақстан Республикасының Техникалық реттеу туралы заңына сәйкес
техникалық реттеу – санитарлық және фитосанитарлық шараларды қоспағанда,
сәйкестікті растау, аккредиттеу және белгіленген талаптардың сақталуын
мемлекеттік бақылау мен қадағалау жөніндегі қызметті қоса алғанда, өнімге,
көрсетілетін қызметке, процестерге қойылатын міндетті және ерікті
талаптарды анықтауға, белгілеуге, қолдануға және орындауға байланысты
қатынастарды құқықтық және нормативтік реттеу.
Елімізде міндетті талаптар көптеген құжаттар түрінде белгіленіп келді
(мысалы, санитарлық ережелер мен нормалар, құрылыс нормалары мен ережелері
және т.б.). Техникалық реттеудің мұндай жүйесі халықаралық практикаға
сәйкес емес. Халықаралық тәжірибеде стандарттар ерікті құжат түрінде
қарастырылады да, негізгі талаптар техникалық регламент деп аталатын бір
құжатта шоғырланады. Стандарттар техникалық регламенттерде, оларға
сілтемелер жасалғанда ғана міндетті түрде орындалуға тиісті, өйткені олар
өнімнің, қызмет көрсетудің техникалық регламенттерде белгіленген нормалары
мен талаптарына сәйкестігін дәлелдеу негізі ретінде қарастырылады.
Техникалық регламенттің мысалы ретінде Еуропа Одағының заңнамаларын
келтіруге болады. Еуропа Одағында стандарттар ерікті түрде болғанымен
қолданыстағы техникалық реттеу жүйесі олардың орындалмауына жол бермейді
және бұл жағдай өнімдер мен қызмет көрсетудің басым үлесін қамтиды. Мысалы
Еуропа Одағында техникалық реттеумен өнімнің 75 пайызы қамтылған.
Өнімнің қауіпсіздігіне қатысты жауапкершілікті Үкімет дайындаушылардың
өздеріне жүктейді, яғни оларға үлкен сенім білдіреді. Еркін рынок
жағдайында оның ережелері өте қатаң. Егер дайындаушы тұтынушының сенімін
анықтамаса, онда ол рынокқа қайтып оралмауы мүмкін. Осы себепті
дайындаушылар техникалық регламенттердің және оларға үйлестірілген
стандарттардың талаптарын бұлтарыссыз орындайды.
Техникалық реттеудің халықаралық жүйесінің құрамына техникалық
нормаларды тағайындау, оларды бағалау және растау кіреді. Осындай
техникалық ережелерге үйлестірудің қарапайым схемасы дүние жүзінің көптеген
елдерінде қолданылады.
Техникалық реттеу объектілері өнім, көрсетілетін қызмет, процестер.
Мемлекеттік органдар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында
қызметін жүзеге асыратын және Қазақстан Республикасының азаматтық
заңнамасына сәйкес техникалық реттеу объектілеріне қатысты пайдалану
құқығын иеленетін жеке және заңды тұлғалар техникалық реттеу субъектілері
болып табылады.
Техникалық реттеудің басты элементтері:
- өнімге және өнімнің өмірлік цикліне қатысты процестерге міндетті
талаптарды белгілеу, қолдану және орындау.
- өнімге, өнімнің өмірлік цикліне қатысты процестерге, қызмет
көрсетуге ерікті негіздегі талаптарды белгілеу және қолдану.
- сәйкестікті бағалау шеңберінде құқықтық реттеу.
Бірінші элемент метрология ережелеріне техникалық регламенттерді
қабылдау және қолдану арқылы, екінші элемент стандарттау арқылы, ал үшінші
элемент сәйкестікті бағалау арқылы жүзеге асырылады.
4.2. Техникалық регламенттер туралы түсініктеме
Техникалық реттеудің басты мақсаты – техникалық регламенттерді
қабылдау.
Техникалық регламент - өнімдерге және (немесе) олардың өмірлік
циклінің процестеріне қойылатын міндетті талаптарды белгілейтін, Қазақстан
Республикасының техникалық реттеу туралы заңнамасына сәйкес әзірленетін
және қолданылатын нормативтік құқықтық акт.
Техникалық регламенттерді қабылдау мақсаттары:
- адам өмірі мен денсаулығын, жеке немесе заңды тұлғалардың
мүліктерін, мемлекеттік және муниципалдық мүліктерді қорғау.
- қоршаған ортаны, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау.
- өнімнің, көрсетілетін қызметтің қауіпсіздігіне қатысты тұтынушыларды
жаңылыстыратын іс-әрекеттердің алдын алу.
- саудадағы техникалық кедергілерді жою.
- отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру
- табиғи және энергетикалық ресурстарды үнемдеу.
Техникалық регламенттердің мазмұнына қойылатын талаптарға мыналар
кіруі керек:
- техникалық регламенттердің талаптары қолданылатын өнімдердің, осы
өнімдердің процестерінің толық қамтылған тізбесі.
- техникалық регламентті қабылдау мақсаттарына жетуді қамтамасыз
ететін өнімнің, процестердің сипаттамаларына қойылатын талаптар.
- техникалық реттеу объектілерін бірдейлендіру ережелері (өнім
сапасының оның маңызды белгілерімен бірдейлігін анықтау).
- зиян келтіру қауіп-қатерінің деңгейін ескере отырып, өнімнің,
процестердің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ең төменгі қажетті талаптар.
Техникалық регламенттердің екі түрі бар:
- жалпы техникалық регламенттер
- арнайы техникалық регламенттер
Жалпы техникалық регламенттердің талаптары кез-келген өнім түрі мен
өмірлік цикл процестеріне міндетті түрде қолданылуы және сақталуы керек.
Жалпы техникалық регламенттер мына мәселелер бойынша қабылданады.
- үйлерді, құрылыстарды, ғимараттарды және оларға іргелес аумақтарды
қауіпсіз пайдалану жөнінде
- өрт қауіпсіздігіне байланысты
- биологиялық қауіпсіздікке байланысты
- электромагниттік үлесімділікке байланысты
- ядролық және радиациялық қауіпсіздікке қатысты
- өнеркәсіптік және өндірістік қауіпсіздікке қатысты
- экологиялық қауіпсіздікке байланысты
- химиялық қауіпсіздікке байланысты
- электр қауіпсіздігіне қатысты
- ақпарат қауіпсіздігіне байланысты
- уыттылық қауіпсіздігіне қатысты
- өлшемдердің бірлігі бойынша
- тамақ өнімдерінің қауіпсіздігіне қатысты
- балалар тағамының қауіпсіздігіне қатысты
- механикалық қауіпсіздікке қатысты
Арнайы техникалық регламенттердің талаптары әрбір өнім түрінің
технологиялық және басқа да ерекшеліктерін, олардың өмірлік циклінің
ерекшеліктерін ескереді.
Арнайы техникалық регламенттер зиян келтіру деңгейі жалпы техникалық
регламенттерінде көрсетілген зиян деңгейінен ауырлау кейбір жекелеген өнім
түрлеріне және өмірлік цикл процестеріне ғана белгіленеді.
4.3. Техникалық регламенттердің құрылымы.
Техникалық регламенттерге мына мәселелерді қамтитын құрылымдық
элементтерді енгізу ұсынылады:
- техникалық рет теу объектілерін
- терминдерді
- рынокта орналастырудың жалпы жағдайын
- қауіпсіздік талаптарын
- ерікті ауысып отыру мәселелерін
- сәйкестікті растауды
- сәйкестікті бағалауды
- стандарттар тізбегін басқару
- рынокта бақылау мен қадағалау
- техникалық регламенттерді іске асыру жөніндегі жауапты органды
белгілеу
- өтпелі кезең
І-бөлім. Стандарттау негіздері
1. Стандарттаудың маңызы мен мазмұны.
Стандарттау – нақты қойылып отырған және ықтимал міндеттерге қатысты
көпшілікке ортақ, көп мәрте және ерікті пайдалану үшін ережелер белгілеу
арқылы өнімге, көрсетілетін қызметке және процестерге қойылатын талаптарды
ретке келтірудің оңтайлы деңгейіне қол жеткізуге бағытталған қызмет.
Стандарттаудың негізгі мақсаттары мыналар болып табылады:
- өнімге, процестерге (жұмыстарға), қызмет көрсетулерге нормалар,
ережелер мен сипаттамалар белгілеу;
- өнімнің, процестердің көрсетілген қызметтердің адамдар өмірі,
денсаулығы, мүліктер үшін қауіпсіздігін, қоршаған ортаның қорғалуын
қамтамасыз ету.
- өнімнің техникалық және ақпараттық сыйысымдылығын, сондай – ақ өзара
алмасымдылығын қамтамасыз ету;
- өнімнің, процестердің, қызмет көрсетулердің сапасын ғылыми –
техникалық даму деңгейімен сәйкестендіру және сапа мәселелерінде
тұтынушылардың мүдделерін қорғау
- өлшемдер бірлігін қамтамасыз ету.
- ресурстардың барлық түрін сақтау және ұтымды пайдалану.
- елдің қорғаныс қабілеті мен жұмылдырушылық әзірлігін қамтамасыз ету.
- табиғи және техногенді апаттар мен басқа да төтенше жағдайлардың
туындау қаупін ескере отырып, шаруашылық объектілердің қауіпсіздігін
қамтамасыз ету.
Стандарттау объектілеріне көп мәрте ұдайы өндірілу және (немесе)
пайдалану перспективалары бар өнімдер, процестер (жұмыстар), қызмет
көрсетулер жатады, ал өзара байланыстағы стандарттау объектілерінің
жиынтығы стандарттау аумағы деп аталады. Мысалы, тамақ өндірісі стандарттау
аумағына, ал ондағы шығарылатын өнімдер, қолданылатын технологиялық
процестер ж.б. стандарттау объектілеріне жатады.
Стандарттау саласындағы негізгі нәтижелер - өнімнің, көрсетілетін
қызметтің және процестің функционалдық міндетіне сәйкестік деңгейін
жоғарылату, халықаралық тауар айналымында болатын техникалық кедергілерді
жою, ғылыми техникалық дамуға көмектесу және салааралық ынтымақтастықты
нығайту.
2. Стандарттау саласындағы нормативтік құжаттар.
Стандарттау саласындағы нормативтік құжаттар – стандарттау жөніндегі
қызметтің әр түріне немесе оның нәтижелеріне қатысты нормаларды,
ережелерді, сипаттамаларды, принциптерді белгілейтін құжаттар.
Стандарт – уәкілетті орган көздеген тәртіппен бекітілген, көп мәрте
және ерікті пайдалану мақсатында техникалық реттеу объектілеріне
ережелерді, жалпы принциптер мен сипаттамаларды белгілейтін құжат.
Қолдану өрісіне байланысты стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттар
әр түрлі санаттарға бөлінеді – халықаралық стандарттар, өңірлік стандарттар
және техникалық - экономикалық ақпарат жіктеуіштері, стандарттау жөніндегі
ережелер мен ұсынымдар, Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттары
мен техникалық – экономикалық ақпарат жіктеуіштері, ұйымдар стандарттары,
Қазақстан Республикасының стандарттау жөніндегі ұсынымдары, шет
мемлекеттердің ұлттық стандарттары жатады.
Ереже (ЕР) – міндетті түрде қолданылуға тиісті жұмысты жүргізудің
ұйымдық – техникалық және жалпы техникалық жағдайларын, тәртібін, әдістерін
белгілейтін құжат.
Ұсыныстар – ерікті түрде қолданылатын жұмысты жүргізудің ұйымдық –
техникалық және жалпы техникалық жағдайларын, тәртібін, әдістерін
белгілейтін құжат.
Норма – қамтамасыз етуге тиісті сандық және сапалық критерийлерді
белгілейтін жағдай (ИСОМЭК 2).
Техникалық – экономикалық ақпараттың мемлекеттік жіктеуіші – техникалық
– экономикалық ақпарат объектілерінің жіктеу топтарының кодтары мен
атауларының жүйеленген жиынтығын білдіретін құжат.
3. Стандарттаудың қысқаша даму тарихы.
Қоғамның дамуына сәйкес адамдардың атқаратын жұмыс түрлері де өзгеріп
отырады. Бұл ертеде әртүрлі заттардың, жұмысқа қажетті құрал – жабдықтардың
және жұмысты атқарудың жаңа тәсілдерінің пайда болуынан көрініс тауып
отырған. Сонымен бірге, адамдар өз жұмыс нәтижелерінің ішінен қолдануға
лайықты жақтарын таңдап алып отырған.
Көне дәуірдегі өлшем бірліктерінің, стандартты мөлшерлі құрылыс
бөліктерінің, су құбырларының қолданылуы стандарттаудың мысалдары болып
табылады. Қайта өркендеу дәуірінде елдер арасында экономикалық
байланыстардың дамуына сәйкес стандарттау әдістері кең қолданыла бастады.
Мысалы, Венецияда көптеген кемелер жасау қажеттілігіне сәйкес оларды
алдын–ала дайындалып қойылған бөліктерден жинастыру қолданылды. Бұдан
кейінгі уақытта да стандарттау жұмыстары жақсы дамып отырған. Мысалы,
1845ж. Англияда бекіту оймаларының жүйесі, Германияда темір жолдарының
стандартты табаны енгізілген.
Халықаралық стандарттау жұмыстары 1875ж. бастау алады. Осы жылы
халықаралық метрикалық конвенцияны құрайтын 19 елдің өкілі Халықаралық
өлшемдер мен салмақтар бюросын құрды.
КСРО құрамына кірген елдерде стандарттаудың дамуы өлшемдер мен
салмақтардың методикалық жүйесін құрудан басталған. 1925 жылы стандарттау
саласында алғашқы орталық орган – Еңбек және Қорғаныс Кеңесінің жанынан
стандарттау бойынша Комитет құрылды.
Осы жылдан бастап КСРО-да стандарттау саласында көптеген игі істер
атқарылды.
1992 жылы бұрынғы КСРО аумағында тәуелсіз мемлекеттердің құрылуына
байланысты осы елдердің арасында стандарттау, метрология және
сертификаттау салаларындағы байланысты орнатудың жаңа түрлері қарастырылды.
1992 жылы 13 наурызда Тәуелсіз мемлекеттер достастығына (ТМД) енген
елдер Келісілген саясатты жүргізу туралы келісімге қол қойды. Келісімге
қол қойылуы, одан кейін мемлекеттік стандарттардың әзірленуі Қазақстан
Республикасында стандарттау жүйесінің қалыптасуының алғашқы кезеңі болып
табылады.
1999 жылы Қазақстан Республикасының Стандарттау туралы және
Сертификаттау туралы заңдары қабылданды. Заңдар стандарттау саласында
нормативтік құжаттарды әзірлеп шығару негізінде тұтынушылардың мүддесін
мемлекет тарапынан қорғауға бағытталған шараларды айқындап берді.
ТМД – ның басқа да елдеріндегі сияқты Қазақстан Республикасында
стандарттау жүйесінің дамуының негізгі бағыттары мыналар:
- Келісімге сәйкес мемлекетаралық стандарттау жұмыстарын дамыту.
- Қазақстанның стандарттарды халықаралық стандарттармен үйлестіру
жұмыстарын жеделдету.
- Міндетті түрде сертификатталуға тиісті өнімдердің (көрсетілетін
қызметтердің) мемлекеттік стандарттарын дайындауды жеделдету.
- ИСО 9000 сериялы халықаралық стандарттарын қолдана отырып елімізде
сапа жүйелерін кеңінен енгізу т.б.
4. Стандарттаудың ғылыми – техникалық принциптері мен функциялары.
Стандарттау әрқашан маңызды практикалық мәселелерді шешуге бағытталып
ғылыми – техникалық прогресті дамытуға мүмкіндік жасап отыруы керек.
Еліміздегі және шетелдік тәжірибелер көрсетіп отырғандай, бұл мақсатқа жету
үшін стандарттауды белгілі принциптерге сүйене отырып жүргізу қажет.
Стандарттаудың басты принциптері ретінде мыналарды атауға болады:
1. Стандарттарды ерікті түрде қолдану және олардың біркелкі қолданылуына
жағдай жасау. Ұлттық стандарттар еліне және өнімді шығаратын жеріне,
өмірлік циклінің процестеріне, көрсетілетін қызметтерге, келісім
ерекшеліктеріне және тұлғаларға (дайындаушы, орындаушы, беруші) қарамастан
бәрі бірдей ерікті түрде қолданылады.
2. Ұлттық стандарттарды жасағанда халықаралық стандарттарды негіз ретінде
қолдану. Бұл принциптің орындалмауы мүмкін, егер: климаттық және
географиялық немесе отандық өнім өндірудің техникалық (технологиялық)
ерекшеліктеріне байланысты оны қамтамасыз ету мүмкін болмаса.
3. Кедергі жасауға тыйым салу. Өндірілетін өнімге және оның айналасына
стандарттау мақсатын орындауға сәйкес ең төменгі деңгейден асып, кедергі
болатын талаптарға тыйым салынуы керек.
4. Әр жақтың мүддесін теңестіру. Өнімді жобалаушының, дайындаушының және
берушінің заңды мүдделері толық ескерілуі керек. Стандарттау жұмыстарына
қатысушылардың, бір жағынан өнімді дайындаушылардың мүмкіндігі мен екінші
жағынан тұтынушылардың талаптары арасында консенсус болуы керек. Консенсус
жалпы келісім ретінде қабылданады, яғни мүдделі жақтардың маңызды мәселелер
бойынша қарсылықтары жоқ екенін білдіреді. Консенсусты әр жақтардың толық
ынтымақтастығы деп түсінуге болмайды.
5. Жүйелілік принципі. Техникалық прогресс және өнім сапасын жақсарту өнім
шығару процесін, оның ішінде стандарттауды жүйелі түрде жүргізуді талап
етеді. Стандарттау өндірістің бүкіл кезеңдерін және шикізаттарды,
материалдарды іріктеп жинақталған бұйымдар мен дайын өнімдерді қамтуы
керек. Сонымен қатар, стандарттау барлық өнім түрлеріне өзара үйлестірілген
талаптар қойып отыруы керек.
6. Динамикалық принципі
Тиімділік деңгейін көтеру үшін стандарттау объектісіне қойылатын талаптарды
ғылыми – техникалық прогресс талаптарына сәйкестендіру мақсатында ұдайы
қайтадан қарастырып отыру қажет.
7. Стандарттаудың тиімділігі.
Стандарттар тағайындайтын көрсеткіштер, нормалар, сипаттамалар және
талаптар ғылымның, техниканың және өндірістің дүниежүзілік деңгейлеріне
сәйкестендірілуі керек. Олар стандарттау объектісінің даму тенденциясын да
ескеруі қажет. Тағайындалған көрсеткіштер өнімнің жаңа (жоғары) сапа
көрсеткіштерінің тек қана тиімділігін емес, оларды жасауға, материалдарға,
пайдалану жұмыстарына жұмсалатын шығындарын ескеріп экономикалық оңтайлы
болулары керек, яғни, ең жоғары деңгейдегі экономикалық тиімділік шығын
деңгейі ең төмен жағдайда алынуға тиіс.
8. Үйлестіру принципі. Бұл принцип үйлестірілген стандарттарды әзірлеуді
және олардың техникалық регламенттерге қайшы келмеуін көздейді. Бір
объектіге еліміздегі мекемелер қабылдаған құжаттар халықаралық (өңірлік)
мекемелермен қабылданған құжаттар мен үйлестірілсе халықаралық саудадағы
кедергілер жойылады.
9. Стандарттаудың негізгі жағдайларын тұжырымды келтіру. Стандарттарда
келтірілген нормаларды әртүрлі мәнде түсінуге жол берілмеуі керек.
10. Жинақтылық және оңтайлы шектеу принципі.
Стандарттарды жасау кезінде қарастырылып отырған объектіге әсер ететін
барлық басты элементтерді ескеру қажет. Жұмыс көлемін азайту мақсатында
объектіге әсер деңгейі төмен элементтер ескерілмейді. Стандарттау кезінде
сипаттамалар жүйелері және көптеген өзара байланыстағы материалды және
материалды емес элементтер қарастырылады. Сапалы өнім алу үшін қажетті
жағдайды туғызу және өндіріс тиімділігін арттыру мақсатында оның барлық
өмірлік циклін қамтитын ұтымды стандарттар жүйесі керек.
11. Талаптарды тексерудің әділеттілігі.
Стандарттарда объектінің негізгі қасиеттеріне тағайындалатын талаптар,
солардың ішінде адам өмірі мен денсаулығын, мүліктердің, қоршаған ортаның
қауіпсіздігін, бірлестікті және өзара алмасуды қамтамасыз ететін талаптар
әділ тексерілетін болуы керек. Өнімдерге қойылатын талаптарды әділ тексеру
техникалық өлшеу құралдарының (приборлар, химиялық сынау тәсілдері)
көмегімен, ал қызмет көрсету социологиялық және эксперттік әдістермен
жүргізіледі.
Стандарттау функциялары: Әлеуметтік және техникалық – экономикалық
мақсаттарға жету үшін стандарттау әртүрлі функцияларды атқарады.
1. Реттеу функциясы. Объектілердің жөнсіз көп түрлерін (көптеген өнім
атауларын, жөнсіз көбейтілген құжаттар түрлерін) ықшамдап шектеу.
2. Қорғау (әлеуметтік) функциясы - өнімді шығарушылардың, тұтынушылардың
және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, адамзатты, табиғатты
техногенді апаттардан қорғауға жұмылдыру.
3. Ресурстарды үнемдеу функциясы – материалдардың, энергетикалық, еңбек
және табиғи ресурстардың шекті болуы себепті нормативтік құжаттарда
ресурстарды үнемді пайдалануды қарастыру қажет.
4. Ара – қатынасқа байланысты функциясы – ақпараттың (компьютерлік,
спутниктік ж.б.) жүйелерін және хабарды тарату каналдарын пайдалана отырып
адамдардың өзара пікірлесуін және әрекеттестігін қамтамасыз ету. Бұл
функция саудадағы кедергілерді жою және ғылыми – техникалық, экономикалық
байланыстарды нығайту үшін қажет.
5. Цивилизациялау қоғамдық даму функциясы – адам өміріне қатысты
көрсеткіштерді өнім мен қызмет сапаларын белгілеу негізінде жақсарту.
Мысалы, адам өмірін ұзарту мемлекеттік стандарттардың тамақ өнімдерінде,
ауыз суда, темекінің құрамында болатын зиянды заттардың мөлшеріне қоятын
талаптарының қатаңдығына тікелей байланысты. Бұл мағынада стандарттар
еліміздің қоғамдық даму деңгейін, яғни цивилизация деңгейін көрсетеді.
6. Ақпараттық функциясы. Стандарттау өндірісті, ғылымды, техникалық және
басқа салаларды нормативтік құжаттармен, эталондармен, үлгілермен, бағалы
техникалық және басқару ақпараттарының сақтаушысы болып табылатын өнім
эталондарымен, өнім каталогтарымен қамтамасыз етеді.
7. Норманы бекіту және құқықты қолдану функциясы – стандарттау
объектілеріне қойылатын талаптарды міндетті стандарттар (немесе басқа
нормативтік құжаттар) түрінде заңдастыру және құжаттарға құқықтық күш беру
нәтижесі оларды жаппай қолданудан байқалады. Нормативтік құжаттардың
міндетті талаптарын орындау экономикалық әкімшілік және құқықтық міндеттеу
шараларын (санкцияларын) қолдану арқылы жүзеге асырылады.
8. Дәлелділік функциясы. Бұл функцияның мәні нақтылы техникалық
регламенттерге үйлестірілген стандарттар регламенттің маңызды талаптарының
дәлелділігін көрсетуінде.
1. Стандарттау әдістері
Стандарттау әдістері – ол стандарттаудың мақсатына жету үшін
қолданылатын жекелеген тәсіл немесе тәсілдер жиынтығы. Стандарттау жалпы
ғылыми және арнайы әдістерге негізделеді.
Стандарттардың кең тараған әдістері: 1) стандарттау объектілерін ретке
келтіру, 2) параметрлік стандарттау, 3) өнімді сәйкестендіру, 4)
агрегаттау, 5) комплексті стандарттау, 6) стандарттаудың болжауға
негізделген әдісі.
1) Стандарттау объектілерін ретке келтіру. Стандарттау жұмыстары әр
алуан болып келеді. Ретке келтіру - әртүрлі әдістерді қолданып, осы әр
алуан жұмыстарды мүмкіндігінше қысқарту. Бұл әдістер: жүйелеу, түрлендіру,
оңтайлау т.б.
Стандарттау объектілерін жүйелеу – стандарттау объектілерінің жиынтығын
ғылыми тұрғыдан негіздеп сыныптау және ретке келтіру. Мысал ретінде
Жалпыресейлік өнімдер сыныптауышын (ОКП) келтіруге болады. ОКП –
сыныптаушылық пен ассортименттік әр алуан тауарлар жинағы бөлімдерден
тұрады. Сыныптаушылық бөлімі сыныптауыш топтардың кодтары мен атауларының
жүйелік жиынтықтары (класс – класс бөлімдері – топтар – топтар бөлімдері –
түрлер), ал ассортименттік бөлімі нақтылы түрлерді, таңбалауларды т.б.
ұқсастандыратын кодтар мен атаулар жиынтықтары.
Мысалы, тамақ өнімдеріне қатысты нормативтік құжаттарда және
сертификаттауда мынандай кодтар қолданылады:
911304...911358 - әртүрлі қара бидай ұнынан жасалатын нан.
911400...911498 - әртүрлі бидай ұнынан жасалатын нан.
911500...911683 - әртүрлі бөлке нан азықтары.
911700...911896 - әртүрлі кептірілген нан азықтары
911900...911985 - әртүрлі ұндардан жасалатын пирогтар
912000...912499 – тәтті тағам бұйымдары
912500...912599 – шокалад және шокалад бұйымдары
912600...912971 – ұннан жасалатын тәтті тағам бұйымдары (печенье ж.б.)
914000...914972 - өсімдік майлары, әртүрлі макарон бұйымдары.
Стандарттау объектілерін түрлендіру – үлгі болып саналатын объектілерді
– конструкцияларды, құрылымдарды, технологиялық ережелерді, құжаттарды
жасауға бағытталған жұмыс. Мысалы, 60-шы жылдары телевизорлардың 100-ге
тарта конструкциялық шешімдері пайдаланылған. Кейіннен осындай алуан
шешімдерді қысқарту мәселесі туындаған. Жүйелеу жұмысының негізінде экран
диагоналіне байланысты олардың үш нұсқасы іріктеліп алынған – 35,47 және 59
см. Әрбір нұсқалардан ең жақсы кестелер іріктелініп алынып әрі қарай
жетілдірілген. Осы жұмыстар нәтижесінде үлгілі конструкциялар УНТ -35, УНТ
-47, УНТ -59 жасалды.
Стандарттау объектілерін оңтайландыру кезінде оңтайлы басты параметр
және басқа да сапа мен экономикалық тиімділік көрсеткіштері анықталады.
Оңтайландыру арнайы экономикалық – математикалық әдістерді және
оңтайландыру модельдерін қолдану арқылы жүргізіледі. Оңтайландырудың
мақсаты оңтайлы деңгейдегі реттеуге және мүмкіндігінше ең жоғары мөлшердегі
экономикалық тиімділікке қол жеткізу.
2) Параметрлік стандарттау – параметрлік қатарларды анықтау процесі.
Стандарттаудың басты мақсаттарының бірі, ол халық шаруашылығында
қолданылатын бұйымдардың атауларын мүмкіндігінше қысқарту. Ол үшін
стандарттарды жасауға қатысты мына мәселелерді шешу қажет: бұйымдарға
қатысты параметрлерді анықтау, стандартталатын параметрлердің өзгеру
диапазонын өзгерісін анықтау, диапазон аралығын лайықты параметрлік қатарға
бөлу. Параметрлер басты, негізгі және көмекші болып бөлінеді. Басты
параметр деп негізгілер ішінен іріктеліп алынған, бұйымды жан – жақты толық
сипаттайтын, ұзақ уақыт өзгермейтін, ал өзгерсе де тек қана өте құнды
бұйымдар пайда болғанда ғана өзгеретін параметрді айтады. Стандартталатын
параметрлер саны мүмкіндігінше аз, бірақ та бұйымды толық сипаттайтындай
болуы керек. Көмекші көрсеткіштер әртүрлі жиі болып тұратын өзгерістерге
байланысты болғандықтан олар да жиі өзгеріп тұрады. Осы себепті олар
стандарттарда келтірілмейді.
Стандартталатын басты параметрдің өзгеру диапазоны, параметрдің ең кіші
және ең үлкен мөлшерлерімен шектеледі. Бұл мөлшерлер бұйымның қолдану
аймақтарын және стандартты қолдану мерзімін ескере отырып анықталады.
Диапазонды жіктеу немесе параметрлік қатарды тұрғызу деп екі қатар сандар
арасындағы интервалдың өзгеру заңдылығын анықтауды айтады. Бұл заңдылықтар
көп жағдайда ерекшелік принципі негізінде ерекше сандарды қолдану арқылы
қалыптастырылады.
Ерекше сандар белгілі заңдылыққа бағынатын сандардың қатарын түзейді.
Мұндай қатарлар көп жағдайда арифметикалық және геометриялық прогрессиялар
түрінде құрылады. Арифметикалық прогрессия түрінде құрылған қатарларда екі
қатар орналасқан “ai” және “ai-1” сандарының айырымы тұрақты сан болады,
яғни d = ai - ai-1 тұрақты. Мысалы, бұйымның мөлшері 20 дан 110 мм дейін
өзгеретін болса, онда: 20,25,30,35,...,100,105,110 мм түрінде құрылған
қатар d = 5 мм арифметикалық прогрессия түзейді. Арифметикалық прогрессия
түріндегі қатарлардың негізгі кемістігі, ол қатардағы мөлшерлердің
қарастырылып отырған мөлшерлер шегінде біркелкі таралмауы. Мысалы,
келтірілген қатарда екі қатар бастама сандарының қатынасы 2520=1,25 болса,
соңғы сандарының қатынасы 110105 =1,047. Осыған байланысты арифметикалық
прогрессия түріндегі қатарларға бастама сандарда қатар сиректігі, ал соңғы
қатарда керісінше, қатар жиілігі тән.
Геометриялық прогрессия түрінде құрылған қатарларды екі қатар
орналасқан “ai” және “ai-1” сандарының қатынасы тұрақты сан. Бұл қатынас
q = ai (ai-1) прогрессия көрсеткіші деп аталады. Мысалы сандар қатары
1; 1,6; 2,5; 4; 6,3; 10; 16;... геометриялық прогрессия түріндегі
қатар, ал оның көрсеткіші q = 1,6.
Прогрессияның бұл түріне тән жағдайлар: 1) қатарда мөлшерлердің
біркелкі таралуы; 2) қатардағы кез-келген екі санның көбейтіндісі немесе
қатынасы осы қатар мөлшерлерінің біріне тең (1,6 х 2,5; = 4,0; ж.б);
3) Қатар сандарының қай- қайсысы болса да толық оң немесе кері санға
дәрежеленсе оның нәтижесі осы қатардағы санның біріне тең болады.
(1,63 = 4,0,=4ж.б.). Екінші және үшінші жағдайлардың практикалық
маңызы зор. Өйткені квадрат, куб, тік төртбұрыш ж.б. түріндегі денелердің
қабырғалары геометриялық прогрессия бойынша өзгеретін қатар түзесе, осы
денелердің ауданы мен көлемдерінің мәндері осы қатарлардағы сандардың
біріне тең.
Стандарттарда қажетті қатарлар түзеу үшін прогрессиялардың екі түрі де
қолданылады , бірақта геометриялық прогрессия түріндегі қатарлар жиірек
қолданылады.
Көптеген жылдар жинақталған тәжірибе геометриялық прогрессия көрсеткіші
ретінде q = х санын қолдану тиімді екенін көрсетті.
Мұнда - Х - 5,10,20,40 немесе 80 тең дәреже көрсеткіші.
Қазіргі кезде төрт негізгі және бір қосымша ерекше сандар қатарлары
қолданылады. (1 кесте)
1 кесте
Ерекше сандар қатарларының негізгі параметрлері
(ГОСТ 8032)
Қатар Қатардың Прогрессия Ондық аралықта
шартты көрсеткіші (1-10) қатарға
белгісі кіретін мөлшерлер
саны
Негізгі R 5 5=1,6 5
R 10 10=1,25 10
R 20 20= 1,12 20
R 40 40= 1,06 40
Көмекші R 80 80 10 = 1,03 80
Дәреже көрсеткіші х қатарлардың шартты белгілерінде көрсетіледі. Ерекше
сандар қатарларының мүшелері ретінде тұтас есепке келтірілген қатар
сандарын геометриялық прогрессия көрсеткішіне көбейту арқылы тағайындалған
сандар алынады.
Негізгі қатарларға 1 ден 10 мм дейінгі аралыққа кіретін мөлшерлер
2. кестеде келтірілген.
2 кесте
1 ден 10 мм дейінгі аралықтағы ерекше сандардың негізгі қатарлары
R 5 R 10 R 20 R 40 R5 R 10 R20 R40
1,00 1,00 1,00 1,00 3,15 3,15 3,15
1,06 3,35
1,12 1,12 3,55 3,55
1,18 3,75
1,25 1,25 1,25 4,00 4,00 4,00 4,00
1,32 4,25
1,40 1,40 4,50 4,50
1,50 4,75
1,60 1,60 1,60 1,60 5,00 5,00 5,00
1,70 5,30
1,80 1,80 5,60 5,60
6,000
1,90 6,30 6,30 6,30 6,30
2,00 2,00 2,00 6,70
2,12 7,10 7,10
2,24 2,24 7,50
2,36 8,00 8,00 8,00
2,50 2,50 2,50 2,50 8,50
2,65 9,00 9,00
2,80 2,80 9,5
3,00 10,00 10,00 10,00 10,00
Ерекше сандар қатары шексіз созыла береді. 10 жоғары сандар (10 нан 100
дейін, 100 ден 1000 дейін ж.б.) 1 ден 10 дейінгі ерекше сандарды 10, 100
ж.б. көбейту арқылы, ал 1 дейінгі мөлшерлерді 0,1, 0,01 ж.б. көбейту арқылы
алынады.
Қажет жағдайларда негізгі қатарлардан олардың екінші, үшінші т.б.
мүшелері іріктеліп алынған туынды қатарлар да қолданылуы мүмкін.
(R 203 (1...) – 1, 1,4; 2,0; 2,80; ж.б.). Сонымен қатар стандарттарда
құрама қатарлар қолданылады, яғни, бір қатар әртүрлі көрсеткіштер негізінде
құрылған бірнеше бөлімнен құрылады.
Параметрлік қатарларды таңдағанда тек қана тұтынушылардың мүддесі емес,
сонымен қатар өнімді өндірушінің, тасымалдаушылардың т.б. мүдделері
ескеріледі. Мысалы, консерв банкасының ыдысын, оларды тасымалдайтын
құралдарды тиімді пайдалану мақсатында темір жол вагондарының және жүк
машиналарының жүк көтерімділігінің қатарларын контейнерлер, жәшіктер және
жекелеген консерв банкасының мөлшер қатарларын R 5 қатары түрінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Стандарттау, метрология және сертификаттау өнімнің, жұмыстың және
қызметтің сапасын қамтамасыз етудің басты құралдары болып табылады. Шет
елдерде бизнестің табысты болуы өнім мен қызметтің сапасына тікелей
байланысты екені жөніндегі тұжырым өткен ғасырдың 80-жылдарының басында
қалыптасты. Осы елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай тауар сапасы оны
жоғары бағамен өткізудің басты факторына айналды. Осыған байланысты сапаны
қамтамасыз етудің стандарттауға, метрологияға және сертификаттауға
негізделген тәсілдерін меңгеру дайындаушының нарыққа бәсекелесу деңгейі
жоғары өніммен (қызметпен) шығуының басты кепілі, яғни коммерциялық
табыстың негізі.
Сапа қай елде болса да өзекті мәселе. Мысалы, екінші дүниежүзілік
соғыстан қалжырап шыққан Жапония мен Германия стандарттау мен
метрологияны шебер қолдану арқылы өнімнің сапасын қамтамасыз етуге және сол
арқылы өз елдерінің экономикасын дамытуға басты қадам жасады.
Қазіргі кезде дайындаушының және оның саудадағы келістірушісінің
бәсекеде жеңуі және әлемдік рынокқа шығуы үшін олар тек қана
стандарттардың міндетті талаптарын ғана емес, сонымен қатар тұтынушылар
ұсынған талаптарды да орындауға мүдделі. Бұл стандарттардың нарықтың
ынталандырушысы статусына ие болғандығын көрсетеді.
Процесс стандарттары мен құжаттары (басқару, тауарға ілестірілетін,
техникалық) өндіріс және сауда мамандары өзара тиімді келісім жасау үшін
білуге қажетті ойын ережелерін қарастырады.
Сөйтіп, стандарттау бәсекелестікті қамтамасыз ететін құрал ғана емес,
сонымен қатар басқарудың барлық деңгейінде дайындаушы, тапсырма беруші және
сатушы араларында тиімді серіктестікті қамтамасыз ету құралы болып
табылады.
Бүгінгі күнде жабдықтаушыға стандарттардың талаптарын қатаң сақтау
жеткіліксіз, ол тауар өндіруді және қызмет көрсетуді сәйкестік
сертификатымен куәландыруы қажет.
Тапсырма беруші мен тұтынушының ең жоғары сенімділігі сапа жүйесінің
сертификатымен байланысты, өйткені ол сапа тұрақтылығының, өлшенген сапа
көрсеткіштерінің дұрыстығы мен дәлдігінің және т.б. кепілі.
Келешекте кейбір тауар мен қызмет түрлерінің белгіленген талаптарға
сәйкестігі тек қана сертификаттау арқылы дәлелденбейді, оны дәлелдеуді
дайындаушының (орындаушының) өздері жүргізеді. Бұл жағдайда қызметкерлердің
стандарттау, метрология, сәйкестікті растау ережелерін жақсы меңгеріп, іс
жүзінде қолдануы үшін мекеме бастығының ролі мен жауапкершілігі арта
түседі.
Әртүрлі коммерциялық жұмыстарда метрология ережелерін сақтау өлшеу
нәтижесінің қателігінен болатын материалдық шығынды азайтуға мүмкіндік
береді.
Тез арада шешімін табуға тиісті мәселелердің бірі - ол стандарттау,
метрология және сәйкестікті растаудың отандық ережелерін үйлестіру,
өйткені бұл Қазақстан Республикасының Дүние жүзілік сауда ұйымына кіруінің
және еліміздің осы ұйым шеңберінде тиімді жұмыс атқаруының басты шарты.
Үйлестіруді жүзеге асырудағы басты қадам – ол техникалық реттеу жүйесін
реформалау.
Дүние жүзілік сауда ұйымының негізгі принциптері, осы ұйымның саудадағы
техникалық кедергілерге байланысты келісімінің ереже жиынтықтары елімізде
2004 жылдың 9- қарашасында қабылданып, 2005 жылдың 14 мамырынан бастап іске
қосылған Қазақстан Республикасының Техникалық реттеу туралы Заңының
негізіне алынған. Сондықтан бұл заңның іске қосылуы елімізде техникалық
реттеуді реформалау жұмыстарының басталғанын көрсетеді.
Еліміздегі нарықтық экономикаға тән бәсекелестік, тұтынушы сенімі үшін
күрес коммерция мамандарын стандарттау, метрология және сәйкестікті растау
әдістері мен ережелерін өздерінің тәжірибелік жұмыстарында тауар, жұмыс
және қызмет көрсету сапаларын жақсарту үшін кеңінен қолдануға мәжбүр етеді.
Стандарттау, метралогия және сертификаттау пәнін оқытудағы басты
мақсат – оқушылардың бойында келешекте коммерциялық жұмысты тиімді жүргізу
үшін қажетті білім, бағдар және іскерлікті қалыптастыру болып табылады.
Кіріспе
Стандарттау, метралогия және сәйкестікті растау жұмыстарының мақсаты
өнімнің, процестің және көрсетілетін қызметтің сапасын қамтамасыз ету.
Сапа – объектінің белгіленген немесе болжамалы қажеттікті қамтамасыз
етуге сәйкес көрсеткіштер жиынтығы (ИСО 8402).
Сапа деген ұғым үш элементті қамтиды: объект, қажеттілік және
көрсеткіштер. Осыған байланысты сапаның мәнін толық түсіну үшін осы
элементтерді талдау керек.
Объект ретінде іс – қимылдар немесе процесс, өнім, қызмет көрсету,
мекеме, жүйе мен жеке тұлға немесе осылардың сан қилы қиыстырулары болуы
мүмкін. Осындай қиыстырулардың мысалы ретінде өмір сапасын алуға болады.
Шет елдерде, ал соңғы кезде біздің елімізде де, тұтынушылардың мүддесі мен
құқығын қорғау проблемаларын осы өмір сапасы тұрғысынан қарастырады. Бұл
ұғым адамның қажеттілігін қамтамасыз етудің көптеген жағдайларын қамтиды:
тауар мен қызмет көрсету сапасын, қоршаған ортаны қорғау, адамның
денсаулығын сақтау, білім беру сапасын және басқалар.
Оқулықта сапа коммерцияға, оның негізгі объектілері - өнімге (тауарға),
процеске және қызмет көрсетуге қатысты қарастырылады.
Өнім – процестің немесе көрсетілген қызметтің нәтижесі.
Процесс - өнімнің өмірлік циклінің процестерін қоса алғанда, қандай да
бір тапсырылған нәтижеге жету жөніндегі өзара байланысты және дәйекті іс –
қимылдар (жұмыстар) жиынтығы.
Көрсетілетін қызмет – беруші мен тұтынушының тікелей өзара іс
–қимылының және берушінің тұтынушы қажеттіктерін қанағаттандыру жөніндегі
ішкі қызметінің қорытындылары.
Тауар – ерікті иесіздендірілетін, бір тұлғадан екінші тұлғаға сатып алу
– сату келісімі бойынша өтетін кез – келген зат.
Сапаның екінші элементі – қажеттілік. Қажеттілік сатылы түрде болады.
Оның төменгі сатысында тамақ өнімдерінің көмегімен қамтамасыз етілетін
қауіпсіздікке қажеттілік. Сатының жоғары деңгейінде эстетикалық қажеттілік,
шығармашылықтағы қажеттілік орналасады. Бүгінгі күнде ішкі, әсіресе сыртқы
рынокта бәсекеге түсу үшін тұтынушылардың бағалауларындағы өзгерістерді
уақытылы болжап, келешектегі қажеттілікті біліп отыру керек. Доктор
Э.Демингтің (сапаны жан – жақты басқарудың теориясы мен әдістемелері
саласындағы ірі ғалым, жапон ғажайыбының авторы) сөзімен айтқанда
тұтынушы өзіне керегін алуы керек, қай уақытта керек болса сол уақытта
және қандай түрде қаласа, сондай түрде алуы керек.
Сапаның үшінші элементі – көрсеткіштер. Көрсеткіштер сапалық және
сандық болып екіге бөлінеді.
Сапалық көрсеткіштер –материалдың түсі, бұйымның түрі т.б. Сандық
көрсеткіштер (параметрлер) тауарды қолдану шеңбері мен жағдайын анықтау
және сапаны бағалау үшін қолданылады.
Сапа көрсеткіші – тауар сапасына жататын бір немесе бірнеше
қасиеттерінің сандық сипаттамасы. Сапа көрсеткіші тауардың қажеттілікті
қамтамасыз ету мүмкіндігін сандық көрсеткіштермен сипаттайды. Көрсеткіштер
әртүрлі өлшемдермен келтіріледі немесе өлшемсіз болады. Көрсеткіштерді
қарастырғанда олардың атауы мен мәні анықталады.
1. Сапаға қойылатын талаптардың сипаттамасы.
Көпшілік тауарлар мен қызмет көрсетуге қолданылатын талаптар: қолдану
жағдайы, қауіпсіздігі, экологиялылығы, сенімділігі, эргономикалылығы,
ресурстарды үнемдеу мүмкіндігі, технологиялылығы, эстетикалылығы.
Қолдану жағдайына байланысты талаптар: өнімнің орындалуға тиісті
(өнімділік, дәлдік, калориялық, қызметтің орындалу жылдамдығы) негізгі
функцияларын анықтайтын қасиеті, яғни функционалдық жарамдылығы, шикізат
пен материалдардың құрамы мен құрылымы, сыйысымдылығы және өзара
алмасымдылығы.
Эргономикалық талаптар – қолдану ыңғайлылығын қамтамасыз ету үшін бұйым
конструкциясын адам организмінің ерекшеліктерімен келістіру.
Ресурстарды үнемдеу талабы – шикізатты, материалдарды, отынды,
энергияны және еңбек ресурстарын тиімді пайдалану.
Қауіпсіздік талаптары – зиян келтіруі мүмкін қауіп – қатерді болдырмау.
Сенімділік талаптары – белгіленген функцияларын берілген режимде және
қолдану жағдайында, техникалық қызмет көрсетуде, сақтауда және тасымалдауда
орындай алу қабілетін сипаттайтын барлық параметрлерге белгіленген шек
аралығын әр уақытта сақтау.
Экологиялық талаптар - өнімді өндіру, пайдалану және кәдеге жарату
кездерінде оның қоршаған ортаға зиянды әсерін болдырмау.
Технологиялылыққа қатысты талаптар - өнімге сапа көрсеткіштері
белгіленіп қойған жағдайда оны дайындауды, қолдануды, жөндеуді аз шығынмен
жүргізуге бейімділігі.
Эстетикаға қатысты талаптар - өнім мен қызмет көрсетудің көркемдік
бейнені өрнектей алуына, адамның сезім мүшелері арқылы қалыптасатын форма
белгілері негізінде (түсі, көлемдік конфигурациясы, бұйымды әрлеу сапасы)
әлеуметтік –мәдениеттік құндылығын көрсете алуына қойылатын талаптар.
Міндетті талаптардың құрамын анықтағанда мына жағдайларды ескеру қажет:
1. Заңдарға және стандарттарға сәйкес міндетті талаптардың тізімі кеңейіп
отыруы мүмкін. Мысалы, функционалдық жарамдылық есебінен.
2. Кейбір тауарлар түрлерінде сенімділік талабы қауіпсіздік талабымен
үйлеседі (тамақ өнімдерінің сақталуы, жол көлігінің толассыз жұмыс
істеуі).
Орындалуға тиісті талаптарды қамтитын стандарттардың ережелері нормалар
деп аталады. Егер норманың сандық сипаттамасы болса, оны норматив деп
атайды.
2. Сапаны бағалау
Сапаны бағалау – объектінің қойылған талаптарды орындауға қаншалықты
мүмкіндігі бар екендігін жүйелі тексеру (ИСО 8402). Егер тексеру кезінде
талаптардың орындалмауы себепті сәйкессіздік анықталған болса, онда оны жою
үшін мекеме түзету шараларын жүргізеді.
Кез – келген тексеру екі элементтен тұрады: 1) объектінің нақтылы
жағдайы жөнінде ақпараттар алу (өнім үшін оның сапалық және сандық
сипаттамалары), 2) алынған ақпаратты бұрыннан белгіленіп қойылған
талаптармен салыстыру, яғни екінші түрде ақпарат алу.
Өнім сапасын тексеру - өнімнің сапалық және сандық сипаттамаларын
тексеру. Сапаны тексеру жұмыстарына өлшеу, талдау, сынау операциялары кіруі
мүмкін.
Өлшеу дербес жұмыс түрі ретінде метрологияның объектісі болып табылады.
Өнімді талдау – материалдар мен шикізаттардың құрамы мен құрылымын
талдау сараптамалық әдістермен – химиялық талдау, микробиологиялық талдау
т.б. жүргізіледі.
Сынау – сынау объектісінің сапалық және сандық сипаттамаларын
эксперименттік әдіспен анықтау. Сынау кезінде негізгі қажетті заттар –
сынау құрал – жабдықтары, ал көмекші заттар – қажетті реактивтер,
материалдар т.б.
Сынау кезінде өнім мен қызметтің сипаттамаларын анықтаудың әр түрлі
әдістері қолданылады: өлшеу, сараптамалық, тіркеу (тоқтап қалу санын,
зақымдалған өнімдердің санын ж.б) органолептикалық (сипаттамаларды адамның
сезім мүшелерінің көмегімен анықтау).
Өткізу орнына байланысты сынаулар зертханалық, полигондық, табиғи болып
бөлінеді. Тауарларды сынаудың негізгі түрі – зертханалық сынау.
Сынау жүргізудің сапа көрсеткіші – дәлдік және нәтижелердің қайталануы.
Бұл талаптарды орындау метрология ережелерін сақтауға тікелей байланысты.
Қажетті сынаудың сапасын дәлелдеу үшін зертханалар тіркеуден өтуі
керек. Зертханаларды тіркеу – сынау зертханаларын орган ретінде белгілі
салада жұмыстарды жүзеге асыруға мекеменің құқықтылығын уәкілетті
мемлекеттік органның ресми мойындауы (ҚР СТ.7.0 -99).
Қазақстан Республикасында сынау зертханаларын тіркеуден өткізу жүйесі
құрылды. Елімізде сертификаттауды жүргізу ережелері бойынша нақтылы өнімді
сынау жұмыстарын жүргізу құқығы тек қана тіркеуден өткен сынау
зертханаларына беріледі.
3. Сапа жүйесі
Сапаны жақсарту мәселесін кәсіпорында тұрақты түрде қолданылатын
шаралар жүйесін енгізу арқылы ғана шешуге болады. Осындай сапа жүйелері
көптеген жылдар бойы құрылып және жетілдіріліп келеді.
Қазіргі кезде ИСО 9000 сериялы халықаралық стандарттарында белгіленген
сапа жүйесі қабылданды. Бұл жүйенің негізгі принципі – сапаны басқаруда
өнімнің өмірлік циклінің барлық сатылары мен кезеңдерін қамту.
Өнімнің өмірлік циклі - өнімді жобалау, өндіру, пайдалану, сақтау,
тасымалдау, өткізу, жою және кәдеге жарату процестері, яғни өнімді
өндіргенде және пайдаланғанда болып отыратын өзгерістерге сай өзара
байланыстағы процестер жиынтығы болып табылады. Өмір циклі маркетингтен
басталады.
Маркетинг деңгейінде - өнімге тапсырма берушілер және олардың
талаптары анықталады. Жобалау деңгейінде тұтынушының барлық талаптарына сай
өнімді жасау қарастырылады. Өндіру кезінде жобада белгіленген сапа деңгейі
қамтамасыз етіледі. Айналым деңгейінде қалыптасқан сапа тасымалдау, сақтау,
сатуға дайындау, сату кездерінде сақталуы керек. Пайдалану деңгейінде
сапаны басқаруға тұтынушы кірістіріледі. Тұтынушының өнімді пайдалану
жағдайы жақсы болса, онда оның қолдану мерзімі де артады. Қолданыстан
шығару деңгейінде пайдаланылған өнімнің табиғи ортаға зиянды әсерін
болдырмау керек. Кәсіпорынның іс – қимылы өнімді қолданыстан шығарумен
бітпейді. Осы кезеңге қарай немесе одан да ертерек қажеттілік анықталады
және маркетинг жүргізілгеннен кейін кәсіпорын жаңа өнім түрін жобалауға
кіріседі. Осылай сапаны басқару саласындағы жаңа айналым басталады.
Сапа жүйесінің қажетті элементтері: ұйымдық құрылымы, әдістемесі,
ресурстар мен процестер.
Сапа жүйесінің ұйымдық құрылымы кәсіпорын жұмысын басқару шеңберінде
құрылады да, оның бөлімшелерінің және қызмет істеушілерінің арасында
құқығын, міндеттерін және функцияларын бөліп беру болып табылады.
Әдістеме – іс – қимылдарды жүргізудің белгіленген тәсілдері (ИСО 8402).
Ресурстар – қызмет көрсетушілер, қызмет ету құралдары, құрал –
жабдықтар, технология.
Процесс (ИСО 8402) – қолданылатын элементтерді (өнімге қатысты –
шикізаттар, материалдар) дайын өнімге айналдыратын өзара байланыстағы
ресурстар мен іс – қимылдар.
Сапа жүйесінің бар екендігін және оның қойылған талаптарға сәйкестігін
осының барлығына тиісті құжаттар болғанда ғана дәлелдеуге болады.
Құжаттар сапа жүйесін жасаушыларға, қолданушыларға және тексеру
органдарына көрсетуге мүмкіндік береді.
Сөйтіп, сапа жүйесі – сапаны жалпы басқаруды жүзеге асыру үшін қажетті
ұйымдастыру құрылымы, әдістеме, процесс және ресурстар жиынтығы.
4. Стандарттау, метрология және сәйкестікті растау жұмыстарын
жүргізуде негізге алынатын техникалық заңнамалар.
Техникалық заңнама – техникалық объектілерге: өнімге, оның өмірлік
циклі процестеріне, қызмет көрсетуге және қойылған талаптардың сақталуын
тексеруге қатысты талаптарды регламенттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
2004 жылдың 9-қарашасында қабылданып, 2005 жылдың 14 мамырынан іске
қосылған. Қазақстан Республикасының Техникалық реттеу туралы Заңы 1999
жылдың 16 шілдесінде қабылданған Стандарттау туралы және Сертификаттау
туралы заңдарының күшін жойды. Қазақстан Республикасының Техникалық
реттеу туралы заңының іске қосылуы құқықтық тұрғыдан өнімнің, қызмет
көрсетудің және процестердің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің мемлекеттік
жүйесінің жаңа кезеңінің басталуы болып табылады.
Құрылып жатқан техникалық реттеу жүйесінің жұмысын әрі қарай
жетілдіруде келесі маңызды қадам, ол 2006 жылдың 26 желтоқсанында
қабылданған Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне
техникалық реттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы Заңы. Осы заң бойынша бұрын қабылданған 33 заңның 274 статьяларына,
соның ішінде Техникалық реттеу туралы заңның 29 статьясына өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді.
Техникалық реттеу жүйесін реформалаудың негізгі мақсаты, ол адам өмірі
мен денсаулығын, қоршаған ортаны, соның ішінде жануарлар мен өсімдіктер
дүниесін қорғаудың нәтижелі жүйесін құру және саудада қисынсыз, артық
кедергілерді болдырмау. Ол үшін мына шаралар көзделеді:
- өнімнің ерікті стандарттарын міндетті техникалық регламенттерден
бөлу (өмір мен денсаулықты қорғауға қатысы барларын).
- ұлттық стандарттарды халықаралық стандарттармен ең жоғары деңгейде
үйлестіру.
- сәйкестікті растау жүйесін ымырашылдандыру және әрбір мүмкін
жағдайда сәйкестікті ерікті растау схемасын енгізу.
- тәуелсіз және алаламайтын аккредиттеу жүйесін құру.
- Қазақстанның сәйкестік сертификатының шетелдік рыноктарда
мойындалуына қол жеткізу.
Практика тұрғысынан Қазақстан Республикасының Техникалық реттеу
туралы заңын қабылдауға қандай ішкі және сыртқы себептер ұйытқы болғанын
білу маңызды. Мұндай себептердің бастылары мыналар:
- бірінші жағдай – елдің техникалық заңдылықтарын дамыған шет елдердің
заңдылықтарына мүмкіндігінше жақын үйлестіру. Тек қана осындай үйлестіру
арқылы еліміздегі бизнес қазіргі замандағы экономикалық кеңістікке кіре
алады және барлық болып жатқан өзгерістерге дер кезінде құлақ асып,
бәсекелестікке дайын болуға тырысады.
- екінші жағдай – кәсіп иелерінің талпынысы мен азаматтық бизнесіне
мемлекет тарапынан қойылатын артық әкімшілік кедергілерді болдырмау.
Стандарттарда келтірілген санитарлық ережелер мен нормалар, құрылыс
нормалары мен ережелері және т.б. өте көлемді және нашар реттелген міндетті
талаптар кәсіп иелерінің жұмысын шектейді.
Осы жағдайдан туындайтын мәселелерді шешудің басты бағыты – ол тексеру
жұмыстарының маңызды бөлімдерін реформалау – шаруашылық іс-әрекеттерге
қатысушыларға қойылатын мемлекеттің міндетті талаптарын инвентаризациялау.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша кәсіп иелерінің іс-
әрекеттері тек қана Заң арқылы шектеледі және Конституция нақтылы түрде
қорғайтын жағдайларға қатысты жүргізіле алады. Осындай Конституция
қорғайтын жағдайлар – ол адамдардың денсаулығы мен қауіпсіздігі, жануарлар
мен өсімдіктер дүниесіне зиян келтірмеу.
Міндетті талаптарды үйлестіруге тырысу, жоғарғы деңгейдегі нормативтік
актілер арқылы кәсіп иелерінің қаржылық емес сипаттағы міндетті талаптарын
белгілеу қазіргі заманға тән дүниежүзілік тәжірибеден туындайды.
Техникалық реттеу туралы заңында келтірілген отандық техникалық реттеу
жүйесі осы тәжірибені ескере отырып құрылған.
4.1. Техникалық реттеу туралы түсініктеме
Тиімді жұмыс атқаратын Дүниежүзілік рынокті мемлекеттер тарифтік және
техникалық (тарифтік емес) кедергіні жоюға бағытталған шараларды қолдану
арқылы құра алады.
Техникалық кедергі деп техникалық регламенттерде және стандарттарда
қамтылатын талаптардың әр түрлілігі немесе өзгермелілігі салдарынан товарды
рынокқа шығарғанда туындайтын, дағдылы коммерциялық практикамен
салыстырғанда үстеме шығынға әкелетін жағдайларды айтады.
Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруінің басты
шарттарының бірі, ол осы ұйымның саудадағы техникалық кедергіге қатысты
келісімінің талаптарын сақтау болып табылады.
Техникалық кедергілерді жоюға қатысты программалардың негізін
Үкіметтің шаруашылық субъектілерінің рыноктағы жұмыс ретін ұйымдастыруға
бағытталған техникалық реттеу шеңберіндегі іс қимылдары құрайды.
Қазақстан Республикасының Техникалық реттеу туралы заңына сәйкес
техникалық реттеу – санитарлық және фитосанитарлық шараларды қоспағанда,
сәйкестікті растау, аккредиттеу және белгіленген талаптардың сақталуын
мемлекеттік бақылау мен қадағалау жөніндегі қызметті қоса алғанда, өнімге,
көрсетілетін қызметке, процестерге қойылатын міндетті және ерікті
талаптарды анықтауға, белгілеуге, қолдануға және орындауға байланысты
қатынастарды құқықтық және нормативтік реттеу.
Елімізде міндетті талаптар көптеген құжаттар түрінде белгіленіп келді
(мысалы, санитарлық ережелер мен нормалар, құрылыс нормалары мен ережелері
және т.б.). Техникалық реттеудің мұндай жүйесі халықаралық практикаға
сәйкес емес. Халықаралық тәжірибеде стандарттар ерікті құжат түрінде
қарастырылады да, негізгі талаптар техникалық регламент деп аталатын бір
құжатта шоғырланады. Стандарттар техникалық регламенттерде, оларға
сілтемелер жасалғанда ғана міндетті түрде орындалуға тиісті, өйткені олар
өнімнің, қызмет көрсетудің техникалық регламенттерде белгіленген нормалары
мен талаптарына сәйкестігін дәлелдеу негізі ретінде қарастырылады.
Техникалық регламенттің мысалы ретінде Еуропа Одағының заңнамаларын
келтіруге болады. Еуропа Одағында стандарттар ерікті түрде болғанымен
қолданыстағы техникалық реттеу жүйесі олардың орындалмауына жол бермейді
және бұл жағдай өнімдер мен қызмет көрсетудің басым үлесін қамтиды. Мысалы
Еуропа Одағында техникалық реттеумен өнімнің 75 пайызы қамтылған.
Өнімнің қауіпсіздігіне қатысты жауапкершілікті Үкімет дайындаушылардың
өздеріне жүктейді, яғни оларға үлкен сенім білдіреді. Еркін рынок
жағдайында оның ережелері өте қатаң. Егер дайындаушы тұтынушының сенімін
анықтамаса, онда ол рынокқа қайтып оралмауы мүмкін. Осы себепті
дайындаушылар техникалық регламенттердің және оларға үйлестірілген
стандарттардың талаптарын бұлтарыссыз орындайды.
Техникалық реттеудің халықаралық жүйесінің құрамына техникалық
нормаларды тағайындау, оларды бағалау және растау кіреді. Осындай
техникалық ережелерге үйлестірудің қарапайым схемасы дүние жүзінің көптеген
елдерінде қолданылады.
Техникалық реттеу объектілері өнім, көрсетілетін қызмет, процестер.
Мемлекеттік органдар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында
қызметін жүзеге асыратын және Қазақстан Республикасының азаматтық
заңнамасына сәйкес техникалық реттеу объектілеріне қатысты пайдалану
құқығын иеленетін жеке және заңды тұлғалар техникалық реттеу субъектілері
болып табылады.
Техникалық реттеудің басты элементтері:
- өнімге және өнімнің өмірлік цикліне қатысты процестерге міндетті
талаптарды белгілеу, қолдану және орындау.
- өнімге, өнімнің өмірлік цикліне қатысты процестерге, қызмет
көрсетуге ерікті негіздегі талаптарды белгілеу және қолдану.
- сәйкестікті бағалау шеңберінде құқықтық реттеу.
Бірінші элемент метрология ережелеріне техникалық регламенттерді
қабылдау және қолдану арқылы, екінші элемент стандарттау арқылы, ал үшінші
элемент сәйкестікті бағалау арқылы жүзеге асырылады.
4.2. Техникалық регламенттер туралы түсініктеме
Техникалық реттеудің басты мақсаты – техникалық регламенттерді
қабылдау.
Техникалық регламент - өнімдерге және (немесе) олардың өмірлік
циклінің процестеріне қойылатын міндетті талаптарды белгілейтін, Қазақстан
Республикасының техникалық реттеу туралы заңнамасына сәйкес әзірленетін
және қолданылатын нормативтік құқықтық акт.
Техникалық регламенттерді қабылдау мақсаттары:
- адам өмірі мен денсаулығын, жеке немесе заңды тұлғалардың
мүліктерін, мемлекеттік және муниципалдық мүліктерді қорғау.
- қоршаған ортаны, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау.
- өнімнің, көрсетілетін қызметтің қауіпсіздігіне қатысты тұтынушыларды
жаңылыстыратын іс-әрекеттердің алдын алу.
- саудадағы техникалық кедергілерді жою.
- отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру
- табиғи және энергетикалық ресурстарды үнемдеу.
Техникалық регламенттердің мазмұнына қойылатын талаптарға мыналар
кіруі керек:
- техникалық регламенттердің талаптары қолданылатын өнімдердің, осы
өнімдердің процестерінің толық қамтылған тізбесі.
- техникалық регламентті қабылдау мақсаттарына жетуді қамтамасыз
ететін өнімнің, процестердің сипаттамаларына қойылатын талаптар.
- техникалық реттеу объектілерін бірдейлендіру ережелері (өнім
сапасының оның маңызды белгілерімен бірдейлігін анықтау).
- зиян келтіру қауіп-қатерінің деңгейін ескере отырып, өнімнің,
процестердің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ең төменгі қажетті талаптар.
Техникалық регламенттердің екі түрі бар:
- жалпы техникалық регламенттер
- арнайы техникалық регламенттер
Жалпы техникалық регламенттердің талаптары кез-келген өнім түрі мен
өмірлік цикл процестеріне міндетті түрде қолданылуы және сақталуы керек.
Жалпы техникалық регламенттер мына мәселелер бойынша қабылданады.
- үйлерді, құрылыстарды, ғимараттарды және оларға іргелес аумақтарды
қауіпсіз пайдалану жөнінде
- өрт қауіпсіздігіне байланысты
- биологиялық қауіпсіздікке байланысты
- электромагниттік үлесімділікке байланысты
- ядролық және радиациялық қауіпсіздікке қатысты
- өнеркәсіптік және өндірістік қауіпсіздікке қатысты
- экологиялық қауіпсіздікке байланысты
- химиялық қауіпсіздікке байланысты
- электр қауіпсіздігіне қатысты
- ақпарат қауіпсіздігіне байланысты
- уыттылық қауіпсіздігіне қатысты
- өлшемдердің бірлігі бойынша
- тамақ өнімдерінің қауіпсіздігіне қатысты
- балалар тағамының қауіпсіздігіне қатысты
- механикалық қауіпсіздікке қатысты
Арнайы техникалық регламенттердің талаптары әрбір өнім түрінің
технологиялық және басқа да ерекшеліктерін, олардың өмірлік циклінің
ерекшеліктерін ескереді.
Арнайы техникалық регламенттер зиян келтіру деңгейі жалпы техникалық
регламенттерінде көрсетілген зиян деңгейінен ауырлау кейбір жекелеген өнім
түрлеріне және өмірлік цикл процестеріне ғана белгіленеді.
4.3. Техникалық регламенттердің құрылымы.
Техникалық регламенттерге мына мәселелерді қамтитын құрылымдық
элементтерді енгізу ұсынылады:
- техникалық рет теу объектілерін
- терминдерді
- рынокта орналастырудың жалпы жағдайын
- қауіпсіздік талаптарын
- ерікті ауысып отыру мәселелерін
- сәйкестікті растауды
- сәйкестікті бағалауды
- стандарттар тізбегін басқару
- рынокта бақылау мен қадағалау
- техникалық регламенттерді іске асыру жөніндегі жауапты органды
белгілеу
- өтпелі кезең
І-бөлім. Стандарттау негіздері
1. Стандарттаудың маңызы мен мазмұны.
Стандарттау – нақты қойылып отырған және ықтимал міндеттерге қатысты
көпшілікке ортақ, көп мәрте және ерікті пайдалану үшін ережелер белгілеу
арқылы өнімге, көрсетілетін қызметке және процестерге қойылатын талаптарды
ретке келтірудің оңтайлы деңгейіне қол жеткізуге бағытталған қызмет.
Стандарттаудың негізгі мақсаттары мыналар болып табылады:
- өнімге, процестерге (жұмыстарға), қызмет көрсетулерге нормалар,
ережелер мен сипаттамалар белгілеу;
- өнімнің, процестердің көрсетілген қызметтердің адамдар өмірі,
денсаулығы, мүліктер үшін қауіпсіздігін, қоршаған ортаның қорғалуын
қамтамасыз ету.
- өнімнің техникалық және ақпараттық сыйысымдылығын, сондай – ақ өзара
алмасымдылығын қамтамасыз ету;
- өнімнің, процестердің, қызмет көрсетулердің сапасын ғылыми –
техникалық даму деңгейімен сәйкестендіру және сапа мәселелерінде
тұтынушылардың мүдделерін қорғау
- өлшемдер бірлігін қамтамасыз ету.
- ресурстардың барлық түрін сақтау және ұтымды пайдалану.
- елдің қорғаныс қабілеті мен жұмылдырушылық әзірлігін қамтамасыз ету.
- табиғи және техногенді апаттар мен басқа да төтенше жағдайлардың
туындау қаупін ескере отырып, шаруашылық объектілердің қауіпсіздігін
қамтамасыз ету.
Стандарттау объектілеріне көп мәрте ұдайы өндірілу және (немесе)
пайдалану перспективалары бар өнімдер, процестер (жұмыстар), қызмет
көрсетулер жатады, ал өзара байланыстағы стандарттау объектілерінің
жиынтығы стандарттау аумағы деп аталады. Мысалы, тамақ өндірісі стандарттау
аумағына, ал ондағы шығарылатын өнімдер, қолданылатын технологиялық
процестер ж.б. стандарттау объектілеріне жатады.
Стандарттау саласындағы негізгі нәтижелер - өнімнің, көрсетілетін
қызметтің және процестің функционалдық міндетіне сәйкестік деңгейін
жоғарылату, халықаралық тауар айналымында болатын техникалық кедергілерді
жою, ғылыми техникалық дамуға көмектесу және салааралық ынтымақтастықты
нығайту.
2. Стандарттау саласындағы нормативтік құжаттар.
Стандарттау саласындағы нормативтік құжаттар – стандарттау жөніндегі
қызметтің әр түріне немесе оның нәтижелеріне қатысты нормаларды,
ережелерді, сипаттамаларды, принциптерді белгілейтін құжаттар.
Стандарт – уәкілетті орган көздеген тәртіппен бекітілген, көп мәрте
және ерікті пайдалану мақсатында техникалық реттеу объектілеріне
ережелерді, жалпы принциптер мен сипаттамаларды белгілейтін құжат.
Қолдану өрісіне байланысты стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттар
әр түрлі санаттарға бөлінеді – халықаралық стандарттар, өңірлік стандарттар
және техникалық - экономикалық ақпарат жіктеуіштері, стандарттау жөніндегі
ережелер мен ұсынымдар, Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттары
мен техникалық – экономикалық ақпарат жіктеуіштері, ұйымдар стандарттары,
Қазақстан Республикасының стандарттау жөніндегі ұсынымдары, шет
мемлекеттердің ұлттық стандарттары жатады.
Ереже (ЕР) – міндетті түрде қолданылуға тиісті жұмысты жүргізудің
ұйымдық – техникалық және жалпы техникалық жағдайларын, тәртібін, әдістерін
белгілейтін құжат.
Ұсыныстар – ерікті түрде қолданылатын жұмысты жүргізудің ұйымдық –
техникалық және жалпы техникалық жағдайларын, тәртібін, әдістерін
белгілейтін құжат.
Норма – қамтамасыз етуге тиісті сандық және сапалық критерийлерді
белгілейтін жағдай (ИСОМЭК 2).
Техникалық – экономикалық ақпараттың мемлекеттік жіктеуіші – техникалық
– экономикалық ақпарат объектілерінің жіктеу топтарының кодтары мен
атауларының жүйеленген жиынтығын білдіретін құжат.
3. Стандарттаудың қысқаша даму тарихы.
Қоғамның дамуына сәйкес адамдардың атқаратын жұмыс түрлері де өзгеріп
отырады. Бұл ертеде әртүрлі заттардың, жұмысқа қажетті құрал – жабдықтардың
және жұмысты атқарудың жаңа тәсілдерінің пайда болуынан көрініс тауып
отырған. Сонымен бірге, адамдар өз жұмыс нәтижелерінің ішінен қолдануға
лайықты жақтарын таңдап алып отырған.
Көне дәуірдегі өлшем бірліктерінің, стандартты мөлшерлі құрылыс
бөліктерінің, су құбырларының қолданылуы стандарттаудың мысалдары болып
табылады. Қайта өркендеу дәуірінде елдер арасында экономикалық
байланыстардың дамуына сәйкес стандарттау әдістері кең қолданыла бастады.
Мысалы, Венецияда көптеген кемелер жасау қажеттілігіне сәйкес оларды
алдын–ала дайындалып қойылған бөліктерден жинастыру қолданылды. Бұдан
кейінгі уақытта да стандарттау жұмыстары жақсы дамып отырған. Мысалы,
1845ж. Англияда бекіту оймаларының жүйесі, Германияда темір жолдарының
стандартты табаны енгізілген.
Халықаралық стандарттау жұмыстары 1875ж. бастау алады. Осы жылы
халықаралық метрикалық конвенцияны құрайтын 19 елдің өкілі Халықаралық
өлшемдер мен салмақтар бюросын құрды.
КСРО құрамына кірген елдерде стандарттаудың дамуы өлшемдер мен
салмақтардың методикалық жүйесін құрудан басталған. 1925 жылы стандарттау
саласында алғашқы орталық орган – Еңбек және Қорғаныс Кеңесінің жанынан
стандарттау бойынша Комитет құрылды.
Осы жылдан бастап КСРО-да стандарттау саласында көптеген игі істер
атқарылды.
1992 жылы бұрынғы КСРО аумағында тәуелсіз мемлекеттердің құрылуына
байланысты осы елдердің арасында стандарттау, метрология және
сертификаттау салаларындағы байланысты орнатудың жаңа түрлері қарастырылды.
1992 жылы 13 наурызда Тәуелсіз мемлекеттер достастығына (ТМД) енген
елдер Келісілген саясатты жүргізу туралы келісімге қол қойды. Келісімге
қол қойылуы, одан кейін мемлекеттік стандарттардың әзірленуі Қазақстан
Республикасында стандарттау жүйесінің қалыптасуының алғашқы кезеңі болып
табылады.
1999 жылы Қазақстан Республикасының Стандарттау туралы және
Сертификаттау туралы заңдары қабылданды. Заңдар стандарттау саласында
нормативтік құжаттарды әзірлеп шығару негізінде тұтынушылардың мүддесін
мемлекет тарапынан қорғауға бағытталған шараларды айқындап берді.
ТМД – ның басқа да елдеріндегі сияқты Қазақстан Республикасында
стандарттау жүйесінің дамуының негізгі бағыттары мыналар:
- Келісімге сәйкес мемлекетаралық стандарттау жұмыстарын дамыту.
- Қазақстанның стандарттарды халықаралық стандарттармен үйлестіру
жұмыстарын жеделдету.
- Міндетті түрде сертификатталуға тиісті өнімдердің (көрсетілетін
қызметтердің) мемлекеттік стандарттарын дайындауды жеделдету.
- ИСО 9000 сериялы халықаралық стандарттарын қолдана отырып елімізде
сапа жүйелерін кеңінен енгізу т.б.
4. Стандарттаудың ғылыми – техникалық принциптері мен функциялары.
Стандарттау әрқашан маңызды практикалық мәселелерді шешуге бағытталып
ғылыми – техникалық прогресті дамытуға мүмкіндік жасап отыруы керек.
Еліміздегі және шетелдік тәжірибелер көрсетіп отырғандай, бұл мақсатқа жету
үшін стандарттауды белгілі принциптерге сүйене отырып жүргізу қажет.
Стандарттаудың басты принциптері ретінде мыналарды атауға болады:
1. Стандарттарды ерікті түрде қолдану және олардың біркелкі қолданылуына
жағдай жасау. Ұлттық стандарттар еліне және өнімді шығаратын жеріне,
өмірлік циклінің процестеріне, көрсетілетін қызметтерге, келісім
ерекшеліктеріне және тұлғаларға (дайындаушы, орындаушы, беруші) қарамастан
бәрі бірдей ерікті түрде қолданылады.
2. Ұлттық стандарттарды жасағанда халықаралық стандарттарды негіз ретінде
қолдану. Бұл принциптің орындалмауы мүмкін, егер: климаттық және
географиялық немесе отандық өнім өндірудің техникалық (технологиялық)
ерекшеліктеріне байланысты оны қамтамасыз ету мүмкін болмаса.
3. Кедергі жасауға тыйым салу. Өндірілетін өнімге және оның айналасына
стандарттау мақсатын орындауға сәйкес ең төменгі деңгейден асып, кедергі
болатын талаптарға тыйым салынуы керек.
4. Әр жақтың мүддесін теңестіру. Өнімді жобалаушының, дайындаушының және
берушінің заңды мүдделері толық ескерілуі керек. Стандарттау жұмыстарына
қатысушылардың, бір жағынан өнімді дайындаушылардың мүмкіндігі мен екінші
жағынан тұтынушылардың талаптары арасында консенсус болуы керек. Консенсус
жалпы келісім ретінде қабылданады, яғни мүдделі жақтардың маңызды мәселелер
бойынша қарсылықтары жоқ екенін білдіреді. Консенсусты әр жақтардың толық
ынтымақтастығы деп түсінуге болмайды.
5. Жүйелілік принципі. Техникалық прогресс және өнім сапасын жақсарту өнім
шығару процесін, оның ішінде стандарттауды жүйелі түрде жүргізуді талап
етеді. Стандарттау өндірістің бүкіл кезеңдерін және шикізаттарды,
материалдарды іріктеп жинақталған бұйымдар мен дайын өнімдерді қамтуы
керек. Сонымен қатар, стандарттау барлық өнім түрлеріне өзара үйлестірілген
талаптар қойып отыруы керек.
6. Динамикалық принципі
Тиімділік деңгейін көтеру үшін стандарттау объектісіне қойылатын талаптарды
ғылыми – техникалық прогресс талаптарына сәйкестендіру мақсатында ұдайы
қайтадан қарастырып отыру қажет.
7. Стандарттаудың тиімділігі.
Стандарттар тағайындайтын көрсеткіштер, нормалар, сипаттамалар және
талаптар ғылымның, техниканың және өндірістің дүниежүзілік деңгейлеріне
сәйкестендірілуі керек. Олар стандарттау объектісінің даму тенденциясын да
ескеруі қажет. Тағайындалған көрсеткіштер өнімнің жаңа (жоғары) сапа
көрсеткіштерінің тек қана тиімділігін емес, оларды жасауға, материалдарға,
пайдалану жұмыстарына жұмсалатын шығындарын ескеріп экономикалық оңтайлы
болулары керек, яғни, ең жоғары деңгейдегі экономикалық тиімділік шығын
деңгейі ең төмен жағдайда алынуға тиіс.
8. Үйлестіру принципі. Бұл принцип үйлестірілген стандарттарды әзірлеуді
және олардың техникалық регламенттерге қайшы келмеуін көздейді. Бір
объектіге еліміздегі мекемелер қабылдаған құжаттар халықаралық (өңірлік)
мекемелермен қабылданған құжаттар мен үйлестірілсе халықаралық саудадағы
кедергілер жойылады.
9. Стандарттаудың негізгі жағдайларын тұжырымды келтіру. Стандарттарда
келтірілген нормаларды әртүрлі мәнде түсінуге жол берілмеуі керек.
10. Жинақтылық және оңтайлы шектеу принципі.
Стандарттарды жасау кезінде қарастырылып отырған объектіге әсер ететін
барлық басты элементтерді ескеру қажет. Жұмыс көлемін азайту мақсатында
объектіге әсер деңгейі төмен элементтер ескерілмейді. Стандарттау кезінде
сипаттамалар жүйелері және көптеген өзара байланыстағы материалды және
материалды емес элементтер қарастырылады. Сапалы өнім алу үшін қажетті
жағдайды туғызу және өндіріс тиімділігін арттыру мақсатында оның барлық
өмірлік циклін қамтитын ұтымды стандарттар жүйесі керек.
11. Талаптарды тексерудің әділеттілігі.
Стандарттарда объектінің негізгі қасиеттеріне тағайындалатын талаптар,
солардың ішінде адам өмірі мен денсаулығын, мүліктердің, қоршаған ортаның
қауіпсіздігін, бірлестікті және өзара алмасуды қамтамасыз ететін талаптар
әділ тексерілетін болуы керек. Өнімдерге қойылатын талаптарды әділ тексеру
техникалық өлшеу құралдарының (приборлар, химиялық сынау тәсілдері)
көмегімен, ал қызмет көрсету социологиялық және эксперттік әдістермен
жүргізіледі.
Стандарттау функциялары: Әлеуметтік және техникалық – экономикалық
мақсаттарға жету үшін стандарттау әртүрлі функцияларды атқарады.
1. Реттеу функциясы. Объектілердің жөнсіз көп түрлерін (көптеген өнім
атауларын, жөнсіз көбейтілген құжаттар түрлерін) ықшамдап шектеу.
2. Қорғау (әлеуметтік) функциясы - өнімді шығарушылардың, тұтынушылардың
және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, адамзатты, табиғатты
техногенді апаттардан қорғауға жұмылдыру.
3. Ресурстарды үнемдеу функциясы – материалдардың, энергетикалық, еңбек
және табиғи ресурстардың шекті болуы себепті нормативтік құжаттарда
ресурстарды үнемді пайдалануды қарастыру қажет.
4. Ара – қатынасқа байланысты функциясы – ақпараттың (компьютерлік,
спутниктік ж.б.) жүйелерін және хабарды тарату каналдарын пайдалана отырып
адамдардың өзара пікірлесуін және әрекеттестігін қамтамасыз ету. Бұл
функция саудадағы кедергілерді жою және ғылыми – техникалық, экономикалық
байланыстарды нығайту үшін қажет.
5. Цивилизациялау қоғамдық даму функциясы – адам өміріне қатысты
көрсеткіштерді өнім мен қызмет сапаларын белгілеу негізінде жақсарту.
Мысалы, адам өмірін ұзарту мемлекеттік стандарттардың тамақ өнімдерінде,
ауыз суда, темекінің құрамында болатын зиянды заттардың мөлшеріне қоятын
талаптарының қатаңдығына тікелей байланысты. Бұл мағынада стандарттар
еліміздің қоғамдық даму деңгейін, яғни цивилизация деңгейін көрсетеді.
6. Ақпараттық функциясы. Стандарттау өндірісті, ғылымды, техникалық және
басқа салаларды нормативтік құжаттармен, эталондармен, үлгілермен, бағалы
техникалық және басқару ақпараттарының сақтаушысы болып табылатын өнім
эталондарымен, өнім каталогтарымен қамтамасыз етеді.
7. Норманы бекіту және құқықты қолдану функциясы – стандарттау
объектілеріне қойылатын талаптарды міндетті стандарттар (немесе басқа
нормативтік құжаттар) түрінде заңдастыру және құжаттарға құқықтық күш беру
нәтижесі оларды жаппай қолданудан байқалады. Нормативтік құжаттардың
міндетті талаптарын орындау экономикалық әкімшілік және құқықтық міндеттеу
шараларын (санкцияларын) қолдану арқылы жүзеге асырылады.
8. Дәлелділік функциясы. Бұл функцияның мәні нақтылы техникалық
регламенттерге үйлестірілген стандарттар регламенттің маңызды талаптарының
дәлелділігін көрсетуінде.
1. Стандарттау әдістері
Стандарттау әдістері – ол стандарттаудың мақсатына жету үшін
қолданылатын жекелеген тәсіл немесе тәсілдер жиынтығы. Стандарттау жалпы
ғылыми және арнайы әдістерге негізделеді.
Стандарттардың кең тараған әдістері: 1) стандарттау объектілерін ретке
келтіру, 2) параметрлік стандарттау, 3) өнімді сәйкестендіру, 4)
агрегаттау, 5) комплексті стандарттау, 6) стандарттаудың болжауға
негізделген әдісі.
1) Стандарттау объектілерін ретке келтіру. Стандарттау жұмыстары әр
алуан болып келеді. Ретке келтіру - әртүрлі әдістерді қолданып, осы әр
алуан жұмыстарды мүмкіндігінше қысқарту. Бұл әдістер: жүйелеу, түрлендіру,
оңтайлау т.б.
Стандарттау объектілерін жүйелеу – стандарттау объектілерінің жиынтығын
ғылыми тұрғыдан негіздеп сыныптау және ретке келтіру. Мысал ретінде
Жалпыресейлік өнімдер сыныптауышын (ОКП) келтіруге болады. ОКП –
сыныптаушылық пен ассортименттік әр алуан тауарлар жинағы бөлімдерден
тұрады. Сыныптаушылық бөлімі сыныптауыш топтардың кодтары мен атауларының
жүйелік жиынтықтары (класс – класс бөлімдері – топтар – топтар бөлімдері –
түрлер), ал ассортименттік бөлімі нақтылы түрлерді, таңбалауларды т.б.
ұқсастандыратын кодтар мен атаулар жиынтықтары.
Мысалы, тамақ өнімдеріне қатысты нормативтік құжаттарда және
сертификаттауда мынандай кодтар қолданылады:
911304...911358 - әртүрлі қара бидай ұнынан жасалатын нан.
911400...911498 - әртүрлі бидай ұнынан жасалатын нан.
911500...911683 - әртүрлі бөлке нан азықтары.
911700...911896 - әртүрлі кептірілген нан азықтары
911900...911985 - әртүрлі ұндардан жасалатын пирогтар
912000...912499 – тәтті тағам бұйымдары
912500...912599 – шокалад және шокалад бұйымдары
912600...912971 – ұннан жасалатын тәтті тағам бұйымдары (печенье ж.б.)
914000...914972 - өсімдік майлары, әртүрлі макарон бұйымдары.
Стандарттау объектілерін түрлендіру – үлгі болып саналатын объектілерді
– конструкцияларды, құрылымдарды, технологиялық ережелерді, құжаттарды
жасауға бағытталған жұмыс. Мысалы, 60-шы жылдары телевизорлардың 100-ге
тарта конструкциялық шешімдері пайдаланылған. Кейіннен осындай алуан
шешімдерді қысқарту мәселесі туындаған. Жүйелеу жұмысының негізінде экран
диагоналіне байланысты олардың үш нұсқасы іріктеліп алынған – 35,47 және 59
см. Әрбір нұсқалардан ең жақсы кестелер іріктелініп алынып әрі қарай
жетілдірілген. Осы жұмыстар нәтижесінде үлгілі конструкциялар УНТ -35, УНТ
-47, УНТ -59 жасалды.
Стандарттау объектілерін оңтайландыру кезінде оңтайлы басты параметр
және басқа да сапа мен экономикалық тиімділік көрсеткіштері анықталады.
Оңтайландыру арнайы экономикалық – математикалық әдістерді және
оңтайландыру модельдерін қолдану арқылы жүргізіледі. Оңтайландырудың
мақсаты оңтайлы деңгейдегі реттеуге және мүмкіндігінше ең жоғары мөлшердегі
экономикалық тиімділікке қол жеткізу.
2) Параметрлік стандарттау – параметрлік қатарларды анықтау процесі.
Стандарттаудың басты мақсаттарының бірі, ол халық шаруашылығында
қолданылатын бұйымдардың атауларын мүмкіндігінше қысқарту. Ол үшін
стандарттарды жасауға қатысты мына мәселелерді шешу қажет: бұйымдарға
қатысты параметрлерді анықтау, стандартталатын параметрлердің өзгеру
диапазонын өзгерісін анықтау, диапазон аралығын лайықты параметрлік қатарға
бөлу. Параметрлер басты, негізгі және көмекші болып бөлінеді. Басты
параметр деп негізгілер ішінен іріктеліп алынған, бұйымды жан – жақты толық
сипаттайтын, ұзақ уақыт өзгермейтін, ал өзгерсе де тек қана өте құнды
бұйымдар пайда болғанда ғана өзгеретін параметрді айтады. Стандартталатын
параметрлер саны мүмкіндігінше аз, бірақ та бұйымды толық сипаттайтындай
болуы керек. Көмекші көрсеткіштер әртүрлі жиі болып тұратын өзгерістерге
байланысты болғандықтан олар да жиі өзгеріп тұрады. Осы себепті олар
стандарттарда келтірілмейді.
Стандартталатын басты параметрдің өзгеру диапазоны, параметрдің ең кіші
және ең үлкен мөлшерлерімен шектеледі. Бұл мөлшерлер бұйымның қолдану
аймақтарын және стандартты қолдану мерзімін ескере отырып анықталады.
Диапазонды жіктеу немесе параметрлік қатарды тұрғызу деп екі қатар сандар
арасындағы интервалдың өзгеру заңдылығын анықтауды айтады. Бұл заңдылықтар
көп жағдайда ерекшелік принципі негізінде ерекше сандарды қолдану арқылы
қалыптастырылады.
Ерекше сандар белгілі заңдылыққа бағынатын сандардың қатарын түзейді.
Мұндай қатарлар көп жағдайда арифметикалық және геометриялық прогрессиялар
түрінде құрылады. Арифметикалық прогрессия түрінде құрылған қатарларда екі
қатар орналасқан “ai” және “ai-1” сандарының айырымы тұрақты сан болады,
яғни d = ai - ai-1 тұрақты. Мысалы, бұйымның мөлшері 20 дан 110 мм дейін
өзгеретін болса, онда: 20,25,30,35,...,100,105,110 мм түрінде құрылған
қатар d = 5 мм арифметикалық прогрессия түзейді. Арифметикалық прогрессия
түріндегі қатарлардың негізгі кемістігі, ол қатардағы мөлшерлердің
қарастырылып отырған мөлшерлер шегінде біркелкі таралмауы. Мысалы,
келтірілген қатарда екі қатар бастама сандарының қатынасы 2520=1,25 болса,
соңғы сандарының қатынасы 110105 =1,047. Осыған байланысты арифметикалық
прогрессия түріндегі қатарларға бастама сандарда қатар сиректігі, ал соңғы
қатарда керісінше, қатар жиілігі тән.
Геометриялық прогрессия түрінде құрылған қатарларды екі қатар
орналасқан “ai” және “ai-1” сандарының қатынасы тұрақты сан. Бұл қатынас
q = ai (ai-1) прогрессия көрсеткіші деп аталады. Мысалы сандар қатары
1; 1,6; 2,5; 4; 6,3; 10; 16;... геометриялық прогрессия түріндегі
қатар, ал оның көрсеткіші q = 1,6.
Прогрессияның бұл түріне тән жағдайлар: 1) қатарда мөлшерлердің
біркелкі таралуы; 2) қатардағы кез-келген екі санның көбейтіндісі немесе
қатынасы осы қатар мөлшерлерінің біріне тең (1,6 х 2,5; = 4,0; ж.б);
3) Қатар сандарының қай- қайсысы болса да толық оң немесе кері санға
дәрежеленсе оның нәтижесі осы қатардағы санның біріне тең болады.
(1,63 = 4,0,=4ж.б.). Екінші және үшінші жағдайлардың практикалық
маңызы зор. Өйткені квадрат, куб, тік төртбұрыш ж.б. түріндегі денелердің
қабырғалары геометриялық прогрессия бойынша өзгеретін қатар түзесе, осы
денелердің ауданы мен көлемдерінің мәндері осы қатарлардағы сандардың
біріне тең.
Стандарттарда қажетті қатарлар түзеу үшін прогрессиялардың екі түрі де
қолданылады , бірақта геометриялық прогрессия түріндегі қатарлар жиірек
қолданылады.
Көптеген жылдар жинақталған тәжірибе геометриялық прогрессия көрсеткіші
ретінде q = х санын қолдану тиімді екенін көрсетті.
Мұнда - Х - 5,10,20,40 немесе 80 тең дәреже көрсеткіші.
Қазіргі кезде төрт негізгі және бір қосымша ерекше сандар қатарлары
қолданылады. (1 кесте)
1 кесте
Ерекше сандар қатарларының негізгі параметрлері
(ГОСТ 8032)
Қатар Қатардың Прогрессия Ондық аралықта
шартты көрсеткіші (1-10) қатарға
белгісі кіретін мөлшерлер
саны
Негізгі R 5 5=1,6 5
R 10 10=1,25 10
R 20 20= 1,12 20
R 40 40= 1,06 40
Көмекші R 80 80 10 = 1,03 80
Дәреже көрсеткіші х қатарлардың шартты белгілерінде көрсетіледі. Ерекше
сандар қатарларының мүшелері ретінде тұтас есепке келтірілген қатар
сандарын геометриялық прогрессия көрсеткішіне көбейту арқылы тағайындалған
сандар алынады.
Негізгі қатарларға 1 ден 10 мм дейінгі аралыққа кіретін мөлшерлер
2. кестеде келтірілген.
2 кесте
1 ден 10 мм дейінгі аралықтағы ерекше сандардың негізгі қатарлары
R 5 R 10 R 20 R 40 R5 R 10 R20 R40
1,00 1,00 1,00 1,00 3,15 3,15 3,15
1,06 3,35
1,12 1,12 3,55 3,55
1,18 3,75
1,25 1,25 1,25 4,00 4,00 4,00 4,00
1,32 4,25
1,40 1,40 4,50 4,50
1,50 4,75
1,60 1,60 1,60 1,60 5,00 5,00 5,00
1,70 5,30
1,80 1,80 5,60 5,60
6,000
1,90 6,30 6,30 6,30 6,30
2,00 2,00 2,00 6,70
2,12 7,10 7,10
2,24 2,24 7,50
2,36 8,00 8,00 8,00
2,50 2,50 2,50 2,50 8,50
2,65 9,00 9,00
2,80 2,80 9,5
3,00 10,00 10,00 10,00 10,00
Ерекше сандар қатары шексіз созыла береді. 10 жоғары сандар (10 нан 100
дейін, 100 ден 1000 дейін ж.б.) 1 ден 10 дейінгі ерекше сандарды 10, 100
ж.б. көбейту арқылы, ал 1 дейінгі мөлшерлерді 0,1, 0,01 ж.б. көбейту арқылы
алынады.
Қажет жағдайларда негізгі қатарлардан олардың екінші, үшінші т.б.
мүшелері іріктеліп алынған туынды қатарлар да қолданылуы мүмкін.
(R 203 (1...) – 1, 1,4; 2,0; 2,80; ж.б.). Сонымен қатар стандарттарда
құрама қатарлар қолданылады, яғни, бір қатар әртүрлі көрсеткіштер негізінде
құрылған бірнеше бөлімнен құрылады.
Параметрлік қатарларды таңдағанда тек қана тұтынушылардың мүддесі емес,
сонымен қатар өнімді өндірушінің, тасымалдаушылардың т.б. мүдделері
ескеріледі. Мысалы, консерв банкасының ыдысын, оларды тасымалдайтын
құралдарды тиімді пайдалану мақсатында темір жол вагондарының және жүк
машиналарының жүк көтерімділігінің қатарларын контейнерлер, жәшіктер және
жекелеген консерв банкасының мөлшер қатарларын R 5 қатары түрінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz