Туған жер-алтын бесігім. Отты жылдар мәңгі есте

Жоспар
Кіріспе

Алғысөз
1.тарау. Туған жер.алтын бесігім
2.тарау. Есейіп ер жеттім ел ішінде
2.1 Нағашы жұртым сүйенішім
2.2 Атақты батыр Түркебай туралы бірауыз сөз
2.3 Балғын балалық шақтағы кездерім

3.тарау Отты жылдар мәңгі есте
3.1 1945.1947 жылдар аралығында
3.2 Елге оралу
3.3 1947.1955 жылдар аралығында
4.тарау Шаңырақ шаттығы

Әр адамның өмірінде мәңгі есте қалар қадау-қадау елеулі оқиғалы өмір өткелдері болады. Ондай өмір кезеңдерінен алған ғажайып әсер, сол тұнық, пәк қалпында сурет сияқты жадында сақталады. Әрине, бұл фәни ғұмырдағы өмірде адам шыр еткен сәби кезінен, еңкейген қарттық дәуіріне дейін, талай-талай ащылы-тұщылы кезеңдерден өтуі керек.
Адам баласы ұзақ ғұмырында, көп өткелден өтеді, жақсыға сүйінеді, жаманнан безінеді, ауыртпалыққа шыдауға да мәжбүр. Әкем Нұралы 1925 жылы Қазақстанның Оңтүстік өңірінде дүниеге келді. Әкемнің сауаты асып-тасымаса да, өз өмірі жайлы жазған қобдишасынан, «Ғұмырнамасын» тауып алып, өңдеп, өмірлік есебі іспетті алдымен өзі үшін, қала берді ұрпағы үшін, өткен-кеткен көріп-түйгені сабақ болуы үшін, алғырлығын, әділеттілігін, төзімділігін, қара сөзге шешенділігін ұғып сүйсіну үшін өмірлік естелік ғұмырнамасын бала-шағасына, ағайын-тустарына, жора-жолдастарына, құда-жекжаттарына ұсынып отырмыз.

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Алѓысµз
1-тарау. Туған жер-алтын бесігім
2-тарау. Есейіп ер жеттім ел ішінде
2.1 Наѓашы ж±ртым с‰йенішім
2.2 Атаќты батыр Т‰ркебай туралы бірауыз сµз
2.3 Балѓын балалыќ шаќтаѓы кездерім

3-тарау Отты жылдар мєњгі есте
3.1 1945-1947 жылдар аралыѓында
3.2 Елге оралу
3.3 1947-1955 жылдар аралыѓында
4-тарау Шањыраќ шаттыѓы

Алғы сөз

Әр адамның өмірінде мәңгі есте қалар қадау-қадау елеулі оқиғалы өмір өткелдері болады. Ондай өмір кезеңдерінен алған ғажайып әсер, сол тұнық, пәк қалпында сурет сияқты жадында сақталады. Әрине, бұл фәни ғұмырдағы өмірде адам шыр еткен сәби кезінен, еңкейген қарттық дәуіріне дейін, талай-талай ащылы-тұщылы кезеңдерден өтуі керек.
Адам баласы ұзақ ғұмырында, көп өткелден өтеді, жақсыға сүйінеді, жаманнан безінеді, ауыртпалыққа шыдауға да мәжбүр. Әкем Нұралы 1925 жылы Қазақстанның Оңтүстік өңірінде дүниеге келді. Әкемнің сауаты асып-тасымаса да, өз өмірі жайлы жазған қобдишасынан, Ғұмырнамасын тауып алып, өңдеп, өмірлік есебі іспетті алдымен өзі үшін, қала берді ұрпағы үшін, өткен-кеткен көріп-түйгені сабақ болуы үшін, алғырлығын, әділеттілігін, төзімділігін, қара сөзге шешенділігін ұғып сүйсіну үшін өмірлік естелік ғұмырнамасын бала-шағасына, ағайын-тустарына, жора-жолдастарына, құда-жекжаттарына ұсынып отырмыз.

I Тарау. ТУҒАН ЖЕР-АЛТЫН БЕСІГІМ

Азды-көпті біраз өмір жолынан өткенім анық. Сол өмірден көріп-білгенді әңгімелеу және айтып беру де бір сын екен. Әр адам өзінің шыққан тегін жетік білсе жетесіз болмас деген бар.
Сондықтан ғұмырнамамның үзік сырын туған жерден бастайын. Атам қазақ Кір жуып, кіндік қаны тамған жер деп туған жерін аса қатты бағалаған: Осы Туған жер, Атамекен, Ата жұрт, Отан деген аса қасиетті ұғымдардың әрқайсысының астарында ұлағатты ой, жаныңды тебірентер перзенттік ұлы сүйіспеншілік сезімдер жатады. Ата бабаларымыз нәресте шыр етіп жерге түскенде аспан әлеміндегі самсаған сан жұлдыздардың қатарында жаңа бір жұлдыз жарқ етіп жанып, нәрестенің жас қаны тамып, табы қалған жерден бір түп шөп өніп шығады-мыс деген. Аспандағы туған жаңа жұлдыз дүниеге келген нәрестенің өмірлік шырағы болса, кіндік қаны тамған жерден өсіп шыққан бір түп шөп оның өмірлік несібесі деп жақсыға жорыған. Ананың кіндігінен ажыраған нәресте жер ананың кіндігімен мәңгі бақи қауышады. Анасының құрсағынан пәк болып келген перзенттің енді осы жер бетіндегі фәнилік ғұмыры басталады деп пайымдайды дана бабаларымыз. Дүние есігін ашқан жұмыр басты пенденің өз өмірінде әлемнің талай жерін шарласа да, қайда қашан да туған жері, кіндік кескен жері біреу-ақ болатыны, оның аса ыстық болатыны да шындық.
Мен кең байтақ Қазақстанның Оңтүстік өңірінде мұсылманша сиыр жылы дүниеге келдім. Мені туғанда қар еріп, мал көкке тойған не наурыз, не көкек айы болса керек. Ал енді мен кімнен тудым, ата-тегім кім? Өзімнің ғұмырнамамда әке-шешем бәленше, нағашым түгенше деп бір ауыз сөзбен келте жауап қайырудан гөрі ата-баба салтымен ата-тегімді әріден қозғап, толығырақ баяндап беруді жөн көрдім. Атам қазақ жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер, - деп ата-тегін білетін ұландарын мақтаса, жеті атасын білмеген, жетесіз, - ата-тегін білмейтіндерін айыптап сөйлейтіні белгілі. Өйткені, қазақ кеше ғана қырық рудан құралып, бірін-бірі білісу арқылы табысып, ұғысу арқылы жұғысып, қыз алу, қыз беру арқылы құдаласып, туыстасып бір тұтас қауым болған халықпыз ғой.
Менің ата-бабамның, я болмаса өзімнің шыққан тегімнен бастайын. Мен орта жүздің Қоңырат руынан тараймын. Қоңырат – таза далалық арғымақтарды өсірудің шеберлері. Көненің көзін көрген қариялардың әрқайсысынан құлақ қойып тыңдап отырсақ, әрқайсысы әр түрлі әңгіме айтады.
Қазақ шежіресіне сүйенсек алты ата Оразгелдінің бір атасы Тиекті болады. Тиекті Жығалыдан қалған Қожахметтің баласы еді. Қожахметті Нағанай (Қоңырат) үйлендірген. Себебі Жығалы қайтыс болған соң Қожахмет Нағанайдың қолында қалған. Қожахметтен қалған бір қыз Қарашаш және бір ұл есімі Әлібек. Қарашашты әкесі хан Жәнібекке ұзатқан екен. Хан қайнысы Әлібекке алтын тиекті шідерін сауға еткен, содан бастап одан өрбіген ұрпақтары тиекті атанып кеткен екен. Әлібектің екі баласы болған.
Ақкісі
Әлібек
Сеңкебай
2) Сеңкебайдан Өтеқүл
Өтеқүлдан Байқораған, Қожан, Ескелді туған.
1 Ақкісіден Кенжемерген
Кенжемергеннен Жалмамбет
Жалмамбеттен Айтқожа, Андақұл, Ақынабай, Бозаттар туылған.
Осы жоғарыда аты аталған кісілердің ішіндегі менің бабам Андақұл. Андақұлдан Алай мен Көкі туылған. Мен, Алайдан тараймын.
Алайдан Бекбаулы, Мылтықбай, Оразхандар тарайды.
Бекбаулыдан Садыр.
Садырдан Әбді, Ыбырайым, Раманқұл, Құрбан туған.
Менің бабамның бабасы Андақұл деп айтып кеттім жоғарыда.
Енді Андақұлдан тарайтын кісінің бірі Әбді. Әбдінің бірінші
әйелінен үш ұл бар. Олар: Өтеп, Төребек, Бердібек және бес қыз болған. Сара, Құндыз, Бибіажар, 2-ін білмеймін. Ал, екінші әйелінен Қасымбек және бір ұл болған.

Әбдінің інісі Ыбырайымнан Ниязбек, Насырбек, Сейдазым, бұл үшеуінің шешесі бір ал Нұрыштың әйелінен бір ұл аты Жұман.

2) Ниязбектен ешқандай тұқым қалмаған. Насырбектен жеті-сегіз перзент болған. Олардың көбісі тұқымсыз кеткен, тек Әділбек деген ұлынан бір бала қалған, аты - Балтабай.

3) Сейдазымнан тарайтындар: Садық. Өтей.
Садықтан Тұрсынбай, Абай, Базарбай.
Өтейден Әмірбек, Төлеген және екі қызы бар-Ұлтуаш, Қарлығаш.
Төребектен ешкім қалған жоқ.
Бердібектен Тұрдалы, Тәлтібек және мен, және қыздар болған-Әліше, Күлән, Толқын.
Қасымбектен Шәріп, бір қыз Назым бұлардын тұқым қалмаған. Менің анам Қасымбек қайтыс болған соң, ініс Бердібекке әмеңгерлікке бас қосады. Бердібектен үш қыз және мені дүниеге алып келді. Қасымбектің есімін өшірмеу үшін мен және балаларым Қасымбековтер әулеті болып жызылып келеді.
Әмірбектен Ердалы, Серік тарайды.
Ердалыдан ұлы Әсіре, қызы Орынкүл.
Серік жастайынан қайтыс болып кетті. Одан бес ұл бар. Төлегеннен ешкім қалған жоқ. Жоғарыда айтылып өткен Бердібектің ұлы Тұрдалы – Ілесбек және үш қыз бар. Әшірай, Ұлданай, Орынкүл.
Менімен туысқан үш қыз бар. Олар – Рақия, Үмітай, Ұлбала.
Үлкен әпкем Рақияның алғашқы жұбайы, менің анамның нағашы жұрты болатын. Ол Отан соғысынан келгеннен кейін қайтыс болды. Одан бір ұл қалған, есімі Әсембай. Екінші жұбайынан төрт бала: Көбей, Бегей, Малик, Жолбарыс және екі қыз. Мырзақыз, Әлима. Балаларының бәрі өз алдына отбасы болып кеткен. Ал екінші әпкем Үмітай. Оның бір ұлы Жасұзақ, бір қызы Тұрсынкүл. Бұл әпкем соғыс кезінде ауыл кеңесінің төрайымы болған, сол кезден бастап партияның мүшесі болған. Баласы үйленіп, балалы-шағалы болып кеткен. Ал анамның сүт кенжесі Ұлбала да өз алдына отау құрып, немерелі-шөберелі болып кетті.
Ал енді өзімнің жеке отбасыма тоқталайын. Менің құдай қосқан қосағым Орынкүл екеуіміз үш ұл, жеті қызды дүниеге әкелдік. Өзімнің шамам жеткенше балаларыма жоғары және орта білім алуына көмектестім. Менің ұлдарым дүниеге келгенде есімдерін қоярда көбірек ойланып, мән бердім. Қазақта мағынасы жоқ түсініксіз есімдер жиі кездеседі ғой. Ал мен ұлдарымның есімдерін қазақ халқының шежіресіндегі жүздердің қауымдық ұранымен атауды жөн көрдім. Ұлы жүздің қауымдық ұраны Ақ-арыс болуының себебі, оның мәндік түсінігі жиынтықтылық, жинақылық ұғымын береді екен. Орта жүздің ұраны Бек-арыс рухани тұтастылықтың мәндік негізі болса, Кіші жүздің ұраны Жан-арыс еріктіліктің, еркіндіктің, бостандықтың, әділеттіліктің мәндік негізін құрайды. Ұлдарымның есімдері: Ақарыс, Бекарыс, Жанарыс атына заты сай болар деп, ұрпағымды олардың ұрпақтары ғасырдан ғасырға жалғастырар деп сенемін ... .. Ал қыздарымның есімдері: Артық, Ақбала, Шолпан, Несібелі, Раушан, Құттықыз, Айнұр. Алдыңғы бесеуі өз алдарына отау тігіп, немерелі болып кеткен. Құттықыз бен Айнұр Алматы қаласында тұрады және кіші ұлым Жанарыс Елордасы Астанада тұрып, сонда қызмет істейді. Өзімнен тарайтын ұл-қыздарыммен немерелерімді есептегенде қырықтай және жиен алты шөберем бар. Жұбайым Орынкүлмен 45 жылдан астам бірге өмір сүріп отырмыз. Екеуміз өмірдің ащысын да, тұщысын да көрдік. 80 жасқа келіп қалдым. Өмірдің тауқыметін де, тақсыретін де, қуанышын да көрдім. Ал енді қанша өмір сүруім бір Алланың қолында.

II-Тарау. ЕСЕЙІП ЕР ЖЕТТІМ ЕЛ ІШІНДЕ.
Нағашы жұртым сүйенішім

Қазақ атам: Үйдің жақсы болғаны ағашынан, жігіттің жақсы болғаны нағашысынан, - деп бекер босқа мақалдатпаған болса керек. Қазақ дәстүрінде ер азаматтың кейде өз жұртынан гөрі нағашы жұртына жиен ретінде өзін еркін ұстап, еркелеп өсуі де, ал нағашылардың оның еркеліктерінің бәріне көніп айрықша бір қамқорлық сезіммен қарайтыны, сайып келгенде жігіттің туған анасына ана бойына тән ізгі қасиеттерге деген сезімі, яғни сол арқылы оның барша туыстарына, яғни төркіндеріне деген ықыласының терең сыйластыққа ұласуына байланысты болса керек. Адам бойындағы абзал қасиетті де, қасиетсіздікті де, тектілік пен тексіздікті де, қазақтың нағашы әулетінен көретіні, міне осыдан болса керек. Мен нағашымның қолында көбірек өстім, сондықтан солар туралы көбірек жазуға тура келеді. Бірінші анамның шыққан тегінен бастайын. Шешемнің аты Олаш (Оңласын). Ол көктің ұлы Қаракөсе деген рудан шыққан. Оның шыққан тегі беделді, атақты, дәулетті кісілер болған. Әкесі Бегімбет 1912 жылы 67 жасында дүние салған. Сол кезде анам тұрмыс құрған болатын, сондықтан әкесін іздеп бара алмаған. Әкесі науқастанып жерте деген аурудан көз жұмған. Бегімбеттің әкесі атақты Түркебай батыр – Қаракөсенің ұрпағынан болатын. Бұл атақты батыр туралы Майлықожа ақынның өлеңдерінде айтылған деген сөз бар. Енді Түркебай батыр туралы сөзге тоқталайын. Бұл әңгімені 1956 жылдың көктем айында өз елімді аралап, жүріп бір ақсақалдың аузынан естіген болатынмын. Бір жиында ақсақал әңгімесін айтып еді. Қарттың ескіше сауаты бар ел арасында сөз ұстар көне көз қария екені байқалды. Тайман қарт өздеріңе белгілі осы Көктөбеде алты ата көктің ұлдарының бірі. Соның ішінде Қаракөсе деген бір атамыз бар. Бұлардың өзі іштей бірнеше атаға бөлініп кетеді. Бәйбіше, Тоқал, Қарауыл, Тоғай. Солардың ішінде бәрінен көп өсіп-өнгені Тоқал атасы, бұл атадан би де батыр да шыққан. Ел ішінде бай құт емес, би құт деген сөз бар. Нар көтермеген ауырды би көтереді. Ел шетіне жау шапқанда қолына қару алып жауға шабар батыр некен-саяқ болған. Ол тек өз руы үшін ғана емес, өз заманының, өз тұсындағы елдің жерін, ата-баба жерін, намысын қорғар қорғаны болған азаматты ел батыр деп атаған. Олардың батырлығы, ерлігі, ержігіттілігі кейінгі ұрпақтарға ұран болып ел аузында аңыз болып сақталған. Қаракөсе руының Тоқалынан шыққан Түркебай батыр еді. Ол Қоқан хандығы кезінде өмір сүрген. Қоқан хандығы кезінде залым хан халқымызды қан қақсатқан қанаған, қазақтың малы тұрсын, қыздарын да басынған, оның бетіне ешкім қарсы шыға алмаған. Ханға қарсы қазақтардың басын қосуға киелі кісі шықпаған. Міне, сол кезде Түркебай батыр елді басқарып, қолына ту ұстап, ханға бірінші соққы берген адам. Әсіресе ең бір жойқын ұрыста және жекпе-жекте көрсеткен ерлік ісі ел есінде мәңгі қалған. Күздің бір мезгілі. Елдің жартысы қыстауына көшіп үлгермеген, жайбарақат кез еді. Жау шабады деген ой елдің ойында да болмаған. Күндердің күнінде түскі уақыт кезінде ауыл сыртында отырған біреулерге аттылы кісі келіп жолығады. Отырған адамдар үйді-үйлеріне қарай жүгіреді. Ауыл тегіс абыржиды. Ер-азаматтар жиналып, қолдарына сол заманның қару-саймандарын алды. Аралары бес-алты шақырым тұратын үйлердің адамдары бір-біріне хабарласып, Түркебай батырдың ауылына жиналған екен. Елдің көбі Сыр бойында, олармен тез хабарласа алмады, яғни көмек күте алмады. Батырдың ауылы құм ішіндегі Үзенқұдықтан ұзақтау жерде орналасқан. Осы уақытта Түркебай батыр қасына 200-300 ден астам адам жинап, жауға қарсы бетпе-бет шайқасуға кетеді. Ол жол-жөнекей дәулетті Шегәлі деген кісінің ауылынан мықты деген аттарды алуға келгенде, үлкен сұмдықтың үстіне түседі. Шегәлінің үйір-үйір жылқысымен екі-үш мыңдай қойын, қойшыларын өлтіріп, өлтірмегенін қорлап, қалғандарын қолға түсіріп алып кеткен. Содан бір кісі жасырынып, аман қалып, 3-4 күнде ол елге әрең жеткен. Батыр бастаған топ енді көп күтудің қажет емес екенін түсінеді. Жолда шегініп келе жатқан көштерге кездесе береді. Оларды кейін жіберіп өздеріне қосылатын адамдарды ертіп, арада екі күн өткенде жаудың алдына шығып атой салуға қарсы тұрған қарулы адамдарға кездеседі. Сол жерде жасақталған жауды қарсы алуға бел байлайды. Жау келгенше қару-жарақтарын қайрайды, әр жерге барлаушылар жібереді. Бір күннен соң жаудың бір адамы қолға түседі. Ол алдын-ала істі білуге жіберілген тыңшысы болып шығады, одан көп нәрсені біліп алады. Қолға түскен біздің адамдарды жау өздеріне қосып алған. Жаудың саны төрт есе көп және жақсылап қаруланған. Батыр неде болса, жауды өздеріне ыңғайлы жерде күтуді ойластырады. Келесі күні түс кезінде қарауылда тұрған күзетші олардың келе жатқанынан хабар береді. Астында үлкен қара кер аты бар, ханның қолбасшы батыры, үстінде ақ сауыты бар. Атақты батырға талай жауға шапқан ержүрек батыр керек. Екі батыр бірін-бірі сырттай біледі, іздегенге сұраған. Енді міне кездесудің реті келді. Екеуі Тайталас деген жерде жекпе-жекке шығады. Қолдарында найза, қылыштарын кезек-кезек жарқылдатып, ұзақ уақыт бірін-бірі ала алмады. Неше түрлі айла-әдістерге сала жүріп, Қоқан батырын аттан құлатады. Соған қарамастан жау қарсы шабуылға лап қойған. Екі жақтан да найзамен, қылыштан жарақат алын құлап жатқан адамдар. Жау қолына түскен мал-жанды қайтару үшін жан аямай екі жақ та күресіп жатыр. Күн батып қас қарайғанда күресті тоқтатуға дабыл соғылды. Жаудың шегінгені ертеңіне белгілі болды. Батыр айқасқа түскенде астындағы атының кесірінен бірнеше рет ортада қалып қойғанмен де жеңілген жоқ болатын. Түс ауа Азды-көпті кеткен малға риза болыңдар, жау найзасы бөксемде қалып жарамай қалдым, - деді батыр. Кейбір жігіттер біздің атымызға отырыңыз деп батырға ұсынғанымен оның отырғысы келмейді. Осы кезде оташыларға батыр жаңқаны кездікпен тіліп ал деді. Жаңқаны суырып алғанымен, оның орны біраз күнге дейін жазылмады. Ол сол қоста қалып қойды. Түркебай тобы көп шығындалған болатын. Бірақ бір аптадан соң батыр еліне келіп қосылды. Жауды жеңіп қайтқан адамдардың көбі Сыр бойына көшіп, ел амандығына риза болып, ұлан-асыр той жасады, - деп қария сөзін аяқтады. Қазақстан тарихи деректерінде батыр жайлы көрсетілмеген. Батыр туралы деректер тек Ташкент архивтеріндегі Қоқан тарихына байланысты әдебиеттерден кездестіруге болады.
Енді батырдың ұрпақтары жайлы жазайын. Түркебайдың алты перзенті болған. Бейімбет, Жауғашар, Көлей, Бегімбет, Сыдық, Итім. Ал Бейімбеттің бірнеше ұлдары болған. Олар: Сырым, Марал, Мартай, Сырлыбай. Бірақ көргенім жоқ. Шешем Оңласынның туысқандарына көбірек тоқталып отырмын. Шешем Оңласынның інісі Әшірбек. Әшірбекті ғана көрдім. Әшірбектен екі қыз, бір ұл есімі Тұрым үлкен қызы перзентсіз кетті, ал екінші қызы Тұрсын 1936 жылы туылған. Көтеншінің бір атасы Қайрақ деген руға келін болып түсті. Жолдасы Бекежан өз туыстарының ішінде алдыңғы қатарлы, атақты абыройлы беделі бар азамат. Бекежан мен Тұрсынның төрт ұл және бес қызы бар. Жалпы өсіп-өнген жандар. Әшірбектің ұлы Тұрым 1941 жылы туылған, ұзын бойлы арықша келген, сыртқы бейнесі нағашыларына ұқсайды. Әкесінен төрт жасында қалған. Шешесінің есімі Сейсеп. Ал Тұрымнан төрт ұл, бір қыз: Болат, Бақыт, Марат, Казбек және Мира.
Мен жоғарыда айтып өттім, нағашыларымның ішінде өстім-өндім, сондыктан көбірек тоқталамын. Нағашым Әшірбектің мен үшін орны бөлек. Бұл кісі 1910 жылы туылып, 1943 жылы қайтыс болды. Бұрынғы Қызылқұм ауылына қарасты Шардараның төбесінің қасында жерленген. Өз қолыммен апарып жерледім.
Түркебай батырдың екінші ұлы Жауғашардан Өтенбек және Зікір. Өтенбектен Садуақас, Әбілқас және Күлпаш, Қалдықыз. Қалдықыз бен Әбілқас ерте қайтыс болып кеткен. Садуақастан алты қыз, үш бала бар. Күлпаштан бір бала, бір қыз бар. Өтенбек 1934 жылы туылған. Зікірден екі ұл, екі қыз туылған. Зікірдің ұлы Серікбай 1936 жылы туылған. Серікбайдың төрт ұл, алты қызы бар. Зікір өз жеңгесін әмеңгерлікке алған, одан бір қыз бар, есімі Ақшайы, 1938 жылы туылған. Оның да бірнеше ұл-қыздары бар, яғни өсіп-өнгендер. Зікір әскерге 1942 жылы кетті.
Батырдың үшінші ұлы Итім. Бұл өз заманында шабандоз болыпты. Көкпар тартып жүріп аттан жығылып қайтыс болған екен. Бұл кісіден ер бала болғанмен, одан тараған тұқым жоқ.
Түркебай батырдың төртінші баласы Көлей. Бұл кісіден тек ұл бала бар. Аты Нартай. Бірақ тұқым жалғаспаған.
Бесінші ұлы Бейімбеттен үш қыз болды. Бұл үшеуін де көрдім. Сейсенкүл, Ұлжан, Қызтумас. Сейсенкүлден бір қыз бар аты Айғаным.
Қызтумастан бес ұл бар: ең үлкені Мәлік, Амантұр, Андақұл, Айнамқұл және Амантай қажы.
Қызтумастан туған ұлдардың барлығы алдыңғы қатарлы зиялылар. Төрт ұл Алматыда тұрады. Тек Амантұр Шардарада тұрады. Қызтумас 1979 жылы қайтыс болды.
Түркебай батырдың алтыншы ұлы Сыдықтан ешкім қалмаған.

Менің балғын балалық шақтағы кездерім

Біз анадан үш қыз және мен туылдым. Үш қызды ішіндегі жалғыз ұл деп анам мені еркелетіп өсірмеді. Мен дүниеге келгенде бізде дәулет жеткілікті болды. Сол кездегі ру арасындағы өзара алакөзділік, түсінбеушілік болып жатты. Мен ол кезде он төрт жастағы кезім болатын. Бірақ маған барлық жағдай түсінікті болды. Ата-анам Қызылқұмды мекен еткен. Кеңес үкіметі орнап жатқан кез. Үкімет елдің басын қосып әр жерде үш-төрт үйден шашырап жүргендерді біріктіріп, ұйымдастырып тұрғылықты етуге әрекеттеніп кіріскен кез. Жерді суландыру, арық қазу арқылы әр жерде бытырап жүрген адамдардың басын қосып, ортақ іске араластыруға ұмтылушылық болған. Санасы, білімі төмен адамдардың ішіндегі қиын жағдайдың көбі түсіне алмай, шаш ал десе бас алатын үкіметке шын жаны ашымайтындар да табылып жатты.
Бұл 1932 жыл болса керек. Осы кезде Қазақстанның бүкіл аймақтарында ашаршылық тауқыметі басталды. Ашаршылық кезінде саясат қатты өзгерді. Ашаршылықтың арты репрессияға жалғасты. Ашаршылық кезінде қазақтар дүние жүзіне тарыдай шашылды, қырылды, т.б. жағдайлар болды.
Әркім шамасы жеткенше басқа елдерге кетіп жатты. Солардың бірі болып біз де көршілес Өзбек жеріне барып паналадық. Себебі Өзбек елі бізге жақын, әрі көршілес еді. Біздің елдегі Садыр балаларының көздеп барған жері қараша таудың арғы беті. Сол жерде Итборбай деген қыстақ болған. Қыстақтардың араларын бір-біріне жақын орналасқан. Қыстақтың оңтүстік жағын алып жатқан тауға беткейлей салынған жол бар. Таңертең тұрып қарасаң тау өркеш-өркеш болып көз тартып тұрады. Отырғызылған зәулім биік теректер бар. Әрбір үйдің өздерінің аздаған жеке жерлері бар. Бау-бақшалары, жеміс-жидектер егілген. Міне, осындай табиғаты сұлу әсем жерге менің туған-туыстарым ескі таныс өзбек халқының көмегімен қоныстандық. Сол кездердің табиғаты көз алдыма әлі күнге дейін елестейді. Біз Өзбекстанда қиыншылық көргеніміз жоқ. Себебі ол көршілес ел азық-түлікке бай. Тек сол елде ауру көп болды. Әле медицина дамымаған әсіресе, жасөспірімдер қайтыс бола бастады. Анам ағайын-туыстарымен ақылдасып елге кетуді ойластырды. 1933 жылдың күз айында бірнеше үй болып, сол кездегі Қызылқұм ауданына қарасты Күлтөбе деген жерге келіп қоныстандық. Туған жерімізде туыстар қойдай маңырап, шулап, жылап-сықтап, құшақ жайып қарсы алып жатыр. Олардың бізге деген ыстық ықыласы, сезімдері көлдария. Сағынышпен көріскен ағайындар салт-дәстүр бойынша қой сойып, бауырсақ пісіріп, той жасасып, шақырысып жатты. Сол кездегі Қазақстандағы халықтың әлеуметтік жағдайлары қиын болатын. Ауа рай өзгеріп, құрғақшылыққа байланысты егін шаруашылығымен айналысатын ауылдардың жағдайы қиындай түсті. Күз айының соңы. Ол кезде қазақ халқының жартысы киіз үйлерде тұратын. Біздің киіз үйіміз болатын. Бір күні анамыздың бөгде біреумен амандасқан дауысы естілді, далаға жүгіріп шықсам, жасы елуге жақындап қалған ер кісімен амандық сұрасып тұр екен. Ол кісі біздің үйге келіп орналасты. Мен келесі күні бұл кісінің кім екенін анамнан білдім. Ол кісі менің анамның немере ағасы Сопыбек екен. Сопыбек өзінің шаруаларымен біз көшіп келген жерге келген екен. Біздің көшіп келгенімізді естіп, біліп, тауып келген екен. Шешем төркіні туралы толық хабарды біліп, өз жұртына кеткісі келді. Біз бұл жерге қоныстанғанымызбен, жағдайымыз жақсара қойған жоқ. Енді не де болса анам төркін жұртын іздеуге белді бекем байлады. Қыс түсті. Бізге көлік керек еді. Анам көлікті күн-түн демей іздеді. Сонымен серік те, көлік те табылды. Табылғанда қандай, қазіргі Шардараға (бұрынғы Майқала) келіп, астық алып қайтатын керуенге кез болдық. Міне сол керуенмен бірге бізге жанашыр немере ағамыз Дастан. Ол кісі керуенмен бірге бізді алып кетті. Ауа-райы өте суық. Анам, мен және кіші қарындасым Ұлбала үшеуіміз жолға таңертең шығып, кешке Ұзынқұдыққа келіп таныстардың үйіне жайғастық. Үй иесі анаммен өткен-кеткенді айтып түн ортасына дейін әңгімелесті. Біздер ойын баласы көп ұзамай ұйықтап қалдық. Таң ата жолға жиналдық та жүріп кеттік. Күннің қатты суықтығынан, қалың қардан жол да көрінбей қалады. Керуеншілердің әр жерден дауыстары шығады. Анам бізді екі жағына отырғызып алған, бетіміз нағашы жұрт жақ. Көлік қалың қардан зорға жүріп келеді, жүріс өнбейді. Күніне 25-30 шақырымнан артық жүре алмаймыз. Екі-үш күн жүріп, төртінші күні Талдықұдық деп аталатын Қызылқұмдағы елді мекенге келіп жеттік. Әркім өзіне таныс баспана іздеп жүр. Бізде ондай таныс та жоқ, ауыл шетіндегі бір үйге түстік. Үй иесі бізді жақсы қарсы ала қоймады.
Қиыншылық пен азық-түлік жетіспейтін заманда оларды да кінәлауымыз дұрыс емес, өйткені күнделікті тамақтарын әрең тауып жеп отырғандарға не кінә бар? Біздің ешкімге зиянымыз тиген жоқ. Өз азығымыз өзімізге жеткілікті еді. Кешкісін тамақтан соң ұйықтап қалғанымызды пайдаланып тамағымыздың жартысы ұрланыпты. Анам не істерін білмесе де, тәуекел деп қалған нанды үнемдеп, керуенмен ілесіп жүріп кеттік. Барар жерге неше күнде жетеріміз де белгісіз. Жолда екінші күні келеміз, көзге ешнәрсе көрінбейді. Бала болған соң біз ешнәрсе ойламаймыз, қарнымыз тоқ. Бір кезде анам алда кетіп бара жатқан ағамызды шақырып алып, күн батыс жақты қолмен көрсетті. Сөйтсек біреулердің айғайы естілді ме, иттердің үрген дауысы көп ұзамай естілді. Анам қайнысымен екеуі жерді-елді танып әңгімелесіп келеді. Көп ұзамай баратын мекен көзге ілінді. Бұл жер Майқала деп аталатын жер екен, оның неге бұлай аталғанын кейін білдім, бұл Қызылқұмның орталығы екен. Қала деген аты ғана, мұнда бар болғаны жүзге тарта үй бар екен. Шешемнің туысы Тоқбай Тағабайұлы осында екен, біз іздеп, сұрап жүріп сол кісінің үйін тауып алдық. Олар бізді өте жақсы қарсы алды. Үш-төрт бөлмелі үлкен үйі бар. Өзі жауапты қызмет атқаратын көрінеді. Бізді бір апта үйіне қонақ етіп, күтіп жіберді. Мен өмірімде тұңғыш рет сол үйде радионы көрдім, не деген керемет зат деп. сөйлеген сөзіне таң қалып бәріміз аң-таңбыз. Біз енді Бірліктегі нағашымызды іздеуге дайындалдық. Немере нағашымыз бізге демалыңдар, асықпаңдар деп әлек болып жүр. Ал апам болса анасы мен інісін көруге асығуда еді. Бізді жібере салуға көлік жоқ, күн суық. Баратын жеріміз қаладан он-он бес шақырым екен. Бірнеше күннен соң канторға кеткен нағашым тез қайтып оралды да, апама жиналыңдар, ал әйеліне тамақ әзірле, қонақ келеді, - деп. шығып кетті. Біз енді анық кететінімізді білдік те жинала бастадық. Көп ұзамай нағашымызбен бірге бір кісі еріп келді. Оның дене пішімі ірі, дауысы жуан екен. Бұл Оспан Бабашев екен. Бұл кісі біздерді анамның інісі Әшірбектің үйіне бастап алып баратын болды, - деп нағашы ағамыз бізге түсіндірді. Оспан аға да сонда тұрады екен.
Біз тамақтанып болған соң, екі өгізді арбаға жеккен бір орыс келді. Жүктерді жайғастырып алып, біз арбаға мініп, нағашымыздың үйімен қоштасып жолға шықтық. Қар еріп жатқан жермен, өгіздің өнбес жүрісімен келе жатырмыз. Жердің лайы белуардан келеді, жол ауыр, оның үстіне күн де батып барады. Кешкісін күн суыта бастады. Жолдың екі жағында ұзын-ұзын қамыстар. Кеш батып, қараңғы да болды. Аспандағы жұлдыздар көріне бастады. Бір кезде көпір көрінді. Көп ұзамай екі киіз үйдің алдына әкеп арбаны тоқтатты.
Бізді бастап алып келген кісі менің нағашы шешемнің атын айтып сыртқа шақырды: Үйден шық, сүйіншіңді алайық! Жоғалып кеткен қызыңды тауып, алып келіп отырмын, - деді. Қызыңды деген сөзді естіген анамның шешесі мен інісі таласа-тармаса далаға шықты. Бала, бауыр деген қымбат емес пе! Тоқталатын ешкім жоқ. Біраз жыласып барып, шерлерін тарқатысып барып тоқтады-ау. Аман-саулықтан соң анам басынан өткізген ауыр тұрмысын, қиыншылықтарын айтып тауыса алмай жатыр. Бір жеті бойы әңгімелесумен болды. Біздің келгенімізді естіген, анамды білетін аға-жеңгелері күнделікті келіп амандасып жатты. Менің нағашым Бірлік колхозында тұрады екен, ал қалған туыстары Мақтаарал деген жерде тұрады екен. Бірлікте шешемнің әкесінің інісінің екі баласы Өтенбек пен Зікір бар екен. Біз көшіп келген соң көп ұзамай қадақ деген аурудан қайтыс болды. Біз мұнда біржола көшіп келген жоқпыз, бірақ осы нағаншыларым тұрған колхоздағы туыстарға бауыр басып қалдық. Нағашым 1910 жылы туған. Сыртқы пішімі бойшаң, көзі, мұрны үлкен, кең маңдайлы, кең жауырынды болатын. Әкесінің көзін көргендер әкесіне ұқсатады. Нағашым ескі араб әріптерін білетін, өз қатарының ішінде сауаты бар адам болатын. Колхозда сол кезде көптеген өзгерістер болып жатты. Колхоз бір күнде таралып, бір күндері колхоз болып бірікті. Соғыстың алдыңғы жылдары Әшірбек колхоз бастығы болды. Сол жылы Аягөзден қырық-елу қара мал әкелді, ішіндегі екі сиырдың біреуін бізге, біреуі Ұлмекен деген кемпірге тиді. Әшірбек жұмысын басқа жаққа ауыстырды. Біз колхозда қала бердік. Біздің колхозға нағашымның бабалас туысы Айбатыр деген кісі колхоз бастығы болды. Ол 1949 жылға дейін бастық болып жұмыс істеді. Кейіннен Айбатыр 1964 жылы ХХ партсьезд совхозында қайтыс болды. Нағашым ешкіммен ұрыс-қағыс дегенді білмейтін, үлкендер қайда жұмсаса сонда кете беретін, істеген істерін тындыра істейтін болған, жауапкершілігі күшті болатын. Осындай істеген жұмыстарының арқасында көзге түсіп, үкімет наградасына ие болды. 1939 жылы қазақ халқы шөлді жермен таулы тастың арасында мекен етіп көшіп-қонып, талай қиыншылықтарды бастан өткізді. Ал өзімізге көршілес бауырлас өзбек халқы ашаршылыққа ұшырамай, қандай қиыншылық болса да, атамекенін тастамай, өз жерлерінде шөлейт жатқан далаларына арық қазып, дәнді дақылдарын егіп, халқын ешқайда көшірмей, күн көрісін жасады. Ашаршылық уақытында қазақтарға көмектерін тигізді. Мен бұл мысалды келтірген мақсатым – көрші отырған өзбек ағайындар қол астындағы шөл далаларына канал қазуды жылдан жылға қолға ала бастады.
Біздің Қазақстан басшылары да шөл далаларды суландырып, халықты бірге қоныстандыру туралы халыққа үндеу тастады. Бұл үндеу оңтүстік Қазақстанның барлық аудандарының колхоздарында талқыланып, бір ауыздан қабылданды. Үндеу өз күшіне енген соң, Мақтарал ауданының Оңтүстік батысына қарай созылып жатқан Ниязарық кеңейтіле бастады. Осы жылы он бес ауданның барлық колхоздарынан адамдар қатысты. Ол кезде қазіргі кездегідей техника болған жоқ. Сол кездегі күрек-кетпен, зембіл деген құралдармен канал қазып, каналдың бойына бірнеше үйлер көшіп келіп, оларға жер беріле бастады. Осы каналға қатысып, жақсы еңбек еткен азаматтарға үкімет, партия тарапынан наградалар ұсынылды. Бұрын Қызылқұм ауданында наградаға ұсынылғандардың бірі – менің нағашым Бегімбетов Әшірбекке және Мералиев Саттарға Еңбегі үшін деген күміс медаль берген, ал Әбдіраймов Шәмші деген кісіге Еңбек жұлдызы деген орден берді. Бұл кісілер 1941 жылы ақпан айында Москваға барып, сол кездегі Жоғарғы Кеңестің төрағасы М.К.Калининнің қолынан алды және сол кісімен түскен суреттері бүгінгі күнге дейін сақтаулы. Қазіргі біз өмір сүріп отырған совхоз бір кездері адам баласы аяқ басып жүре алмайтын шөл дала еді. Енді адам таңғаларлықтай өзгерді. Әрине бұл оңайлықпен келген жоқ. Нағашым медаль алған соң, үкімет еңбегін бағалап бұл кісінің сауатын ашуға қазіргі Шымкент қаласына жіберді. Елде жұмыс қызып жатыр. Біреумен біреудің ісі жоқ. Әлде де болса канал қазу тоқтатылған жоқ. Бұрынғы бірінші, екінші каналдың жалғасы тоғай деп. аталатын үшінші канал қолға алынып, әрі ауданның адамдары сонда жіберіліп жатты. Қазіргі Киров ауданының орталығында менің жездем Есентай тұратын. Мен осы жылы оқуды тастап, колхозға жұмысқа орналастым. Жұмысқа жездемнің үйінен барып келетінбіз. Бір күні таңертең ерте тұрдым. Далада біреудің айқайлап жылаған дауыстары естілді. Неге деп сұраған сұраққа ұрыс деп жауап беріп жатқандар болды. Жауаптың мәні түсініксіз болды. Бірақ сол күні кешке жиналыс болып, Отанымыздың басына ауыр күн туғанын хабарлады. Ол кезде нағашым оқуда болатын. Елде ер азаматтар соғысқа алына бастады. Нағашым да соғысқа кетті. Ол 1942 жылы Дон өзенінің бойындағы ұрысқа қатысып, сол қолынан жарақаттанды. Саратов қаласындағы госпитальда емделді. Дәрігерлер қолын кеспекші болған, бірақ ол көнбеген. Кейін мүгедектер қатарына жатқызып, еліне қайтарылды. Бұл кезде мен де әскерден ауырып демалысқа келген едім. Бір күні нағашым екеуімізді колхоз бастығы қонаққа шақырып, балық палаумен сыйлады. Міне, осы балық палау нағашыма ажал болып жабысты. Үш күннен кейін қайтыс болды. Елдегі жаѓыдай қиындай бастады. Біздің үйде анамнан басқа бас көтерер ешкім жоқ. Колхоз халықтың істеген еңбегіне қарай азын-аулақ азық-түлік береді. Осы жылы қыс қатты болды. Колхоздың күн батыс жағында көл болатын. Сол көлдің мұзын ойып балық аулап күн көрдік. Күн жылына бастады. Ұзамай март айы болды. Колхоз соқа-сайман дайындап жер айдауға кірісті. Көктем өте жақсы болды. Жауын көп болды. Халықтың жағдайы өткен жылға қарағанда дұрыстау, үкімет тарапынан жәрдем бере бастады. Сондағы беріп жатқаны картоп. Оны халық қалай жеуді білмейді. Біреулер шикілей жеп іш ауруына ұшырады. Енді біреулері от жағып соның шоғына пісіріп жеп жатыр. Осындай істің алдын-ала білгендей екі күн өткен соң қайдан алып келгенін білмеймін бір-екі орыс әйел келді. Сол кісілер қалай жеуді үйретті. Колхозда картоп егіле бастады. Бірақ еккен картоп шықпады. Осындай күндер өтіп жатты. Жоғарыда айтып өткендей жауынның көп болғанынан не пайда, колхозда бидайдан басқа дақылдар екпеді. Жас та болса білемін, жер айдау кезі болатын. Колхоздың басшылары бірінен соң, бірі ауысып тұрды. Ауыспайтын бір адам бар ол Алшынбек. Қашан жаңа бастық келгенше сол басшылық етіп тұрды. Бір күні жаңа бастық келді. Ол келген соң жас-кәрі демей халықты колхоздың ортасына жинап алып, қалайда жер жыртып, егін егуге кірісу туралы айтты. Сол күннен бастап колхоздың жұмысы қызулы жүре бастады. Істеген істеріне қарай бәйге беріле бастады. Соның бірі менің нағашымның екінші әйелі Тойындық. Ол кіші ақ пейіл адам болатын. Жылдан-жылға колхоздың жұмысы алға жылжи бастады. Мен әрбір көргенімді жаза берсем ол қашан таусылар дейсің. Енді өзіме жақын немере нағашымның баласы Серікбайдың дүние салуына тоқталайын.
Нағашыларымның бірі Зікірдің баласы Серікбай. Қазақтың бір мақалы бар Тоғыз балам бір төбе, бір балам бір төбе, - деп сол сияқты Серікбайдың өзі мен үшін бір төбе еді ғой. Айналайын жатқан жері жайлы болғай. 1985 жылы Серікбай қатты ауырып ауруханаға түсті. Мен де ол кезде ауруханада жатыр едім. Ауруханадан шығып, екеуіміз Шымкент қаласына келіп дәрігерлерге көріндік. Дәрігерлер қолымыздан келгенше көмегімізді аямаймыз деді. Бірақ ауруды өткізіп алғаннан кейін білдім. Олар операция жасаудың қажеті жоқ деді. Оның ауруы жазылатын ауру емес екен. Көңіліне қарап, қолымнан келгенше көмектестім. Оның әкесі Зікір де соғыстан келген жоқ, қай жерде қалғанын білмеймін. Ол кісінің маған деген қамқорлығы көп болды. Тағдырдың жазуына кім ара түсе алады. Серікбай 1985 жылы 49 мүшел жасында қайтыс болды. Оны Шардараға үлкен зиратқа апарып жерледік. Серікбайдан он бала қалды. Олар әлі жас болатын. Адам ұрпағымен жасайды дегендей сол балалармен ұрпағы жалғасып келеді.

III-Тарау. ОТТЫ ЖЫЛДАР ЕЛ ЕСІНДЕ

Енді ел басына қауіп төнген отты жылдардағы оқиғаларға ой жүгіртіп, тоқталайын.
Бұлай дейтінім, мен тәрізді мыңдаған миллион адам тағдырына бұл алапат тағдыр тауқыметі, қасірет өмір болашағына індет әкелгені рас. Онсыз мың өліп, мың тірілген халқымыз бір нәубеттен құтылса, екінші нәубетке тап болып, ашаршылықтың, кәмпескеден, қызыл қырғыннан аман қалғанына аз уақыт өтпей-ақ қан құйлы соғыстың шабуылы егінге тиген өрттей ел-жұртты бірден от жалынына орап алды. Осы қырғында талай боздақтар қыршыннан қиылды, елге оралғандардың көбі мүгедек болып оралды, өмірлерінің соңына дейін қасірет шекті. Кейбіреулері қатарға қайта оралып өмірді жалғастырды, оған ел ертеңі болатын қадау-қадау жандар әсер етті. Бұның Ұлы Отан соғысы деп аталуы ол біреудің жерін басып алу үшін емес, өз жерімізді, өз отанымызды, өз отбасымызды жаудан азат етіп қалу үшін жүргізілген соғыс болғандығынан да. Екінші дүние жүзілік соғыс деп аталуы, ол тек екі елдің арасындағы ғана емес, бүкіл жер жүзінің көптеген мемлекеттерді шарпыған бұрын-соңды болмаған ауқымы зор, алапат та жойқын соғыс болғандығынан да еді.
Міне, сондықтан ендігі сөз сол жылдарға толығымен тоқталайын. Туылған жылына қарай, ер-азаматтарды күнделікті әскерге шақыртып жатыр. Мен туған колхоздан 1941 жылы көптеген жігіттер майданға аттанды. 1942 жылдың көктемінде жаппай әскерге шақыру басталды, мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.